36 Lê Thị Diễm Hằng HUYỀN THOẠI VÀ VN HỌC: MỘT CÁI NHÌN TỔNG QUAN MYTHS AND LITERATURE: AN OVERVIEW Lê Thị Diễm Hằng Trường ại học Sư phạm - ại học Huế; [email protected] Tóm tắt - Mối quan hệ giữa vn học và huyền thoại là một trong những chủ đề nhận được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu trên thế giới. Huyền thoại là câu chuyện bí ẩn, hoang đường, gắn liền với các nghi lễ, và tôn giáo. Việc đọc huyền thoại cần phải đặt trong các không gian vn hóa, nơi mà nó khởi sinh. Huyền thoại được xem là nguồn gốc của vn học. Vn học không chỉ được cấu thành bởi mà còn được cấu thành để truyền đạt huyền thoại. Huyền thoại là một siêu kí hiệu mà tính chất độc lập khiến nó có thể du hành đến các vn bản vn học thời kì sau. ó là sự tái sinh huyền thoại trong vn học. Thông qua sự nghiên cứu quá trình dịch chuyển của huyền thoại từ Folklore đến huyền thoại trong vn học, bài báo này tập trung phân tích bức tranh tổng quan về mối quan hệ giữa vn học và huyền thoại. Abstract - The relationship between literature and myth is one of the topics which has received special attention from scholars worldwide. Myths are the magic stories associated with rituals and religions. The readings of myths need to be put into the cultural spaces where the myths arise. Myth is considered the origin of literature. Literature is not only constituted by myths but also constituted to express myths. Myth is supersign whose independent nature makes it possible to travel to later literary texts. It is the rebirth of myths in literature. Through the study of the transition of myths from Folklore to literature, this article focuses on analyzing the overview of the relationship between literature and myth. Từ khóa - Huyền thoại; tái sinh; cổ mẫu; kí hiệu học vn hóa Key words - Myths; rebirth; archetypes; cultural semiotics 1. Mở đầu Từ thời xa xưa, con người đã tụ tập quanh các đống lửa kể chuyện về sự nổi giận của các vị thần, về hành trình đầy gian khổ của các anh hùng chiến đấu chống lại những con thú dng mãnh, về sự lang thang của các linh hồn. Con người luôn có niềm tin về một thế giới siêu hình mà sự tồn tại của thế giới hữu hình chỉ là sự phản chiếu của thế giới đó. Nói cách khác, mọi thứ xảy ra ở thế giới thực, mọi thứ mà chúng ta có thể nghe, nhìn thấy, đều có đối chứng trong cõi thần linh. Thực tại trần gian chỉ là cái bóng mờ của các nguyên mẫu. Chỉ bằng cách tham gia vào cuộc sống thiêng liêng này, con người phàm tục, mong manh, hữu hạn mới phát huy hết tiềm nng của họ. Bởi vậy, huyền thoại khiến cho những câu chuyện nhiều màu sắc này trở nên sống động trong hàng nghìn nm. Vn học là loại hình nghệ thuật kí hiệu hóa hiện thực bằng ngôn ngữ. Ở đó, huyền thoại, chốn hoài niệm về phần lặng lẽ và cõi sâu thẳm nhất trong đời sống tinh thần con người luôn được tái sinh. Sự phát triển của các khuynh hướng nghiên cứu hiện nay như kí hiệu học vn hóa, phê bình cổ mẫu, phê bình phân tâm học, nhân học vn hóa… đã thể hiện khát vọng quay về cội nguồn huyền thoại của vn học. iều đó cng đồng thời biểu đạt mối quan hệ mật thiết giữa vn học và huyền thoại. Mối quan hệ giữa vn học và huyền thoại là một trong những chủ đề nghiên cứu rất được quan tâm trên thế giới. Tính chất phức tạp của nó xuất phát từ bản thân huyền thoại, bởi không có một lí thuyết huyền thoại nói về chính nó, chỉ có các cách tiếp cận liên ngành về huyền thoại, như tiếp cận từ xã hội học, tâm lí học, phân tâm học, kí hiệu học… Dù đa dạng thế nào, các học giả đều thống nhất ở nhận xét về mối quan hệ mật thiết, ràng buộc giữa vn học với huyền thoại. Huyền thoại có thể cung cấp cho vn học các mô thức tư duy nghệ thuật, các chiến lược trần thuật, các công thức tự sự hay hệ thống các cổ mẫu, biểu tượng, motif. Vn học gặp gỡ huyền thoại chính ở sự hư cấu, ở niềm tin về một thế giới siêu hình, nơi tôn giáo, tín ngưỡng tồn tại. Cả huyền thoại và vn học đều giải thích về v trụ, đời sống. Có thể nói rằng huyền thoại đã khiến vn học bước qua giới hạn của chính nó trong việc biểu đạt hiện thực. Sự tái sinh của huyền thoại đã thể hiện sức sống bền b của vô thức tập thể, của vn hóa cộng đồng trong các sáng tác nghệ thuật. 2. Huyền thoại và Folklore Thuật ngữ huyền thoại (“myth”) có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp, có ngha là từ, lời nói. Nó được sử dụng trong sử thi Iliad và Odyssey của Homer. Huyền thoại là một từ, một lời nói, một diễn ngôn về một vấn đề nào đó được xem là có thật, để giải thích về nguồn gốc của các vị thần, tín ngưỡng, tôn giáo… Nó gắn liền với tiến trình tự suy tư của nhân loại. Huyền thoại là một câu chuyện (a story), câu chuyện tưởng tượng (a tale), một bài nói chuyện (a saying), một truyền thuyết (a legend), hoặc là một câu chuyện ngụ ngôn (a proverb). Huyền thoại và Folklore thường được kết nối với nhau trong những diễn ngôn khoa học mang tính hàn lâm. Boas, Stith Thompson, Archer Taylor là những nhà Folklore học người Mỹ đã có những công trình nổi tiếng về nghiên cứu huyền thoại trong sự kết hợp với nhân học và dân tộc học [1, tr.107]. Với hướng tiếp cận nhân học lịch sử, các nhà triết học hiện đại nổi tiếng của Anh là Feldman và Richardson đã chỉ ra rằng: “huyền thoại được xem là phẩm chất của sáng tạo nghệ thuật và nguồn gốc tinh thần của tôn giáo” [1, tr.108]. Lévi – Strauss, nhà nhân học người Pháp lại quan tâm đến cấu trúc huyền thoại để chỉ ra những ma trận ngha được đan dệt bởi các đường dọc và đường ngang mà mỗi sự liên kết đó đều quy chiếu đến một mối quan hệ ở cấp độ khác. Xem huyền thoại là giấc mơ tập thể của nhân loại (the collective dreams of humanity), trong công trình The World of Myth: An Anthology, David Adams Leeming đã tìm thấy ở huyền thoại niềm tin gắn với ý niệm về v trụ và thần linh. Tác giả viết: “huyền thoại đã giúp những xã hội sơ k giải thích được các hiện tượng như chuyển động
HUYỀN THOẠI VÀ VĂN HỌC: MỘT CÁI NHÌN TỔNG QUAN
Mar 15, 2023
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
UntitledHUYN THOI VÀ VN HC: MT CÁI NHÌN TNG QUAN
MYTHS AND LITERATURE: AN OVERVIEW
Lê Th Dim Hng
Trng i hc S phm - i hc Hu; [email protected]
Tóm tt - Mi quan h gia vn hc và huyn thoi là mt trong nhng ch nhn c s quan tâm ca nhiu nhà nghiên cu trên th gii. Huyn thoi là câu chuyn bí n, hoang ng, gn lin vi các nghi l, và tôn giáo. Vic c huyn thoi cn phi t trong các không gian vn hóa, ni mà nó khi sinh. Huyn thoi c xem là ngun gc ca vn hc. Vn hc không ch c cu thành bi mà còn c cu thành truyn t huyn thoi. Huyn thoi là mt siêu kí hiu mà tính cht c lp khin nó có th du hành n các vn bn vn hc thi kì sau. ó là s tái sinh huyn thoi trong vn hc. Thông qua s nghiên cu quá trình dch chuyn ca huyn thoi t Folklore n huyn thoi trong vn hc, bài báo này tp trung phân tích bc tranh tng quan v mi quan h gia vn hc và huyn thoi.
Abstract - The relationship between literature and myth is one of the topics which has received special attention from scholars worldwide. Myths are the magic stories associated with rituals and religions. The readings of myths need to be put into the cultural spaces where the myths arise. Myth is considered the origin of literature. Literature is not only constituted by myths but also constituted to express myths. Myth is supersign whose independent nature makes it possible to travel to later literary texts. It is the rebirth of myths in literature. Through the study of the transition of myths from Folklore to literature, this article focuses on analyzing the overview of the relationship between literature and myth.
T khóa - Huyn thoi; tái sinh; c mu; kí hiu hc vn hóa Key words - Myths; rebirth; archetypes; cultural semiotics
1. M u
T thi xa xa, con ngi ã t tp quanh các ng la k chuyn v s ni gin ca các v thn, v hành trình y gian kh ca các anh hùng chin u chng li nhng con thú dng mãnh, v s lang thang ca các linh hn. Con ngi luôn có nim tin v mt th gii siêu hình mà s tn ti ca th gii hu hình ch là s phn chiu ca th gii ó. Nói cách khác, mi th xy ra th gii thc, mi th mà chúng ta có th nghe, nhìn thy, u có i chng trong cõi thn linh. Thc ti trn gian ch là cái bóng m ca các nguyên mu. Ch bng cách tham gia vào cuc sng thiêng liêng này, con ngi phàm tc, mong manh, hu hn mi phát huy ht tim nng ca h. Bi vy, huyn thoi khin cho nhng câu chuyn nhiu màu sc này tr nên sng ng trong hàng nghìn nm.
Vn hc là loi hình ngh thut kí hiu hóa hin thc bng ngôn ng. ó, huyn thoi, chn hoài nim v phn lng l và cõi sâu thm nht trong i sng tinh thn con ngi luôn c tái sinh. S phát trin ca các khuynh hng nghiên cu hin nay nh kí hiu hc vn hóa, phê bình c mu, phê bình phân tâm hc, nhân hc vn hóa… ã th hin khát vng quay v ci ngun huyn thoi ca vn hc. iu ó cng ng thi biu t mi quan h mt thit gia vn hc và huyn thoi.
Mi quan h gia vn hc và huyn thoi là mt trong nhng ch nghiên cu rt c quan tâm trên th gii. Tính cht phc tp ca nó xut phát t bn thân huyn thoi, bi không có mt lí thuyt huyn thoi nói v chính nó, ch có các cách tip cn liên ngành v huyn thoi, nh tip cn t xã hi hc, tâm lí hc, phân tâm hc, kí hiu hc… Dù a dng th nào, các hc gi u thng nht nhn xét v mi quan h mt thit, ràng buc gia vn hc vi huyn thoi. Huyn thoi có th cung cp cho vn hc các mô thc t duy ngh thut, các chin lc trn thut, các công thc t s hay h thng các c mu, biu tng, motif. Vn hc gp g huyn thoi chính s h cu, nim tin v mt th gii siêu hình, ni tôn giáo, tín ngng
tn ti. C huyn thoi và vn hc u gii thích v v tr, i sng. Có th nói rng huyn thoi ã khin vn hc bc qua gii hn ca chính nó trong vic biu t hin thc. S tái sinh ca huyn thoi ã th hin sc sng bn b ca vô thc tp th, ca vn hóa cng ng trong các sáng tác ngh thut.
2. Huyn thoi và Folklore
Thut ng huyn thoi (“myth”) có ngun gc t ting Hy Lp, có ngha là t, li nói. Nó c s dng trong s thi Iliad và Odyssey ca Homer. Huyn thoi là mt t, mt li nói, mt din ngôn v mt vn nào ó c xem là có tht, gii thích v ngun gc ca các v thn, tín ngng, tôn giáo… Nó gn lin vi tin trình t suy t ca nhân loi. Huyn thoi là mt câu chuyn (a story), câu chuyn tng tng (a tale), mt bài nói chuyn (a saying), mt truyn thuyt (a legend), hoc là mt câu chuyn ng ngôn (a proverb). Huyn thoi và Folklore thng c kt ni vi nhau trong nhng din ngôn khoa hc mang tính hàn lâm. Boas, Stith Thompson, Archer Taylor là nhng nhà Folklore hc ngi M ã có nhng công trình ni ting v nghiên cu huyn thoi trong s kt hp vi nhân hc và dân tc hc [1, tr.107]. Vi hng tip cn nhân hc lch s, các nhà trit hc hin i ni ting ca Anh là Feldman và Richardson ã ch ra rng: “huyn thoi c xem là phm cht ca sáng to ngh thut và ngun gc tinh thn ca tôn giáo” [1, tr.108]. Lévi – Strauss, nhà nhân
hc ngi Pháp li quan tâm n cu trúc huyn thoi ch ra nhng ma trn ngha c an dt bi các ng dc và ng ngang mà mi s liên kt ó u quy chiu n mt mi quan h cp khác.
Xem huyn thoi là gic m tp th ca nhân loi (the collective dreams of humanity), trong công trình The
World of Myth: An Anthology, David Adams Leeming ã tìm thy huyn thoi nim tin gn vi ý nim v v tr và thn linh. Tác gi vit: “huyn thoi ã giúp nhng xã hi s k gii thích c các hin tng nh chuyn ng
ISSN 1859-1531 - TP CHÍ KHOA HC VÀ CÔNG NGH - I HC À NNG, VOL. 18, NO. 10, 2020 37
ca mt tri xung quanh trái t, s thay i mùa màng… cng nh bí n ca S sáng th, bn cht ca các v thn” [2, tr.4]. Ông cho rng có 4 loi huyn thoi cn c xem xét: Huyn thoi v v tr (Cosmic myths), Huyn thoi v các v thn (Theistic myths), Huyn thoi v các anh hùng (Hero myths), và Huyn thoi v ni chn và s vt (Place and object myths). H thng huyn thoi này không ch phn ánh i sng tôn giáo, tín ngng ca các xã hi nguyên thy mà còn th hin phong tc, tp quán ca các xã hi. Vì vy, quá trình nghiên cu huyn thoi cn ch ra s tng ng và tính khác bit ca chúng trong các tôn giáo và phong tc khác nhau.
Karen Armstrong, mt n hc gi ni ting ngi Anh, chuyên nghiên cu v tôn giáo i chiu, trong công trình A Short History Of Myth, xut bn 2005 ã gii thiu v bn cht ca huyn thoi. Theo bà, huyn thoi xut phát t kinh nghim v cái cht và ni s hãi b bin mt ca con ngi [3, 5]. Dù a dng th nào, nn vn hóa ca các dân tc u có chung mt nn tng qua vic ch ra s tn
ti mt s tâm lý ph quát ca con ngi trong ó có ni s hãi cái cht. Ngi phng Tây và ngi phng ông u cùng chung mt th nghim v cái cht. Ngay c nhng ngi tin vào cuc sng sau cái cht, cái cht vn là ch lo âu, bun thm. Chính cái cht th hin rõ s t gãy to ln nht gia tinh thn và th xác, cng chính cái cht mà t duy lý tính và t duy thn thoi trong logic nh phân gp nhau, ng , tng tác ln nhau. Nu các loi ng vt bit trn chy cái cht, khip s cái cht, thm chí có nhng chin lc né tránh cái cht khi d cm c nó, thì chúng vn khác con ngi ch: con ngi có th nhn dng c ý tng v cái cht và thc hành các nghi l tang ma. Con ngi va ý thc v cái cht, va chi b cái cht. ây cng là ngun gc ca s xut hin các huyn thoi thi tin s và nghi l v nhân vt kép trong ó con ngi có th xut hin di dng các hn ma, bóng, hay quá trình
tái sinh gn vi s hin hu mi. Con ngi mang ý thc v cái cht là sn phm ca t duy duy lý, xem ó là s tn thng tinh thn mt cách khng khip. iu ó ng thi làm xut hin các huyn thoi v th gii sau cái cht nhm xoa du nhng tn thng là sn phm ca t duy huyn thoi. Càng b tn thng, con ngi càng tìm cách chi b cái cht. Vy là, tâm thc chi b cái cht ã nuôi dng nhng huyn thoi v cuc i k tip ca hn phách. Chính vì l ó, cái cht tr thành ngn ngun sâu xa hn ht, làm ny sinh các nghi thc, tang l, tc th cúng, lng m, khn nguyn nhm xua ui nó i. úng nh quan nim ca Campell ã cho rng huyn thoi là s nuôi dng quá trình khi u ca s sng và cái cht ca con ngi, và huyn thoi mang tính cht m tng, ging nh gic m, mt sn phm tâm lý t sinh ca con ngi.
Nh vy, huyn thoi là nhng câu chuyn thng c cho là có tht, gii thích s tn ti ca các v thn, các lc lng siêu nhiên, v s sáng to ca th gii và s tn ti ca v tr. Nn tng ca nó c thit lp trên c s nim tin (belief). Con ngi tin vào s hin din ca mt th gii thn bí xung quanh h, ni làm tha mãn nhng khát vng v tôn giáo, tín ngng ca chính con ngi. Huyn thoi và Folklore ã gp g nhau bi kinh nghim v tn ti ca con ngi trong nhng xã hi c s. Cuc
chin chng li các th lc siêu nhiên bo v con ngi, chuyn hành trình bc vào th gii di thp, câu chuyn v các linh hn, các iu nhy xua ui thn cht… mang n cho huyn thoi s bí n, quyn r. Khi Freud và Jung tìm kim bn tâm lí con ngi di ánh sáng ca tâm lí hc hin i, h phát hin ra rng huyn thoi c in ã tr li gii thích v i sng tinh thn bên trong ca vô thc cá nhân, vô thc tp th. Con ngi tìm thy trong huyn thoi gic m b b quên, âm thanh tnh lng, ni s hãi cái cht và c mong mun v mt th gii siêu hình sau cái cht.
3. T huyn thoi trong Folklore n huyn thoi trong vn hc
S dch chuyn ca huyn thoi t Folklore n vn hc ã c nhiu nhà khoa hc quan tâm nh: Avalle, D. S. vi bài báo “From Myth to Literature” [4]; Nohrnberg, J. C. vi bài vit “The Master of the Myth of Literature: An Interpenetrative Ogdoad for Northrop Frye” [5]; Jon Mills
trong công trình “The Essence of Myth” [6], … Có th tm thi xp các nghiên cu quan tâm n s dch chuyn ca huyn thoi vào vn hc nh sau:
Th nht là nhóm công trình cho rng huyn thoi là yu t cu thành vn hc, chng hn Richard M. Dorson trong công trình “Mythology and Folklore” [1]; Workman,
M. E. trong bài vit “The Role of Mythology in Modern
Literature” [7]; Avalle, D. S vi nghiên cu “From Myth
to Literature” [4]; Lovely, “The Relationship between
Mythology and Literature” [8] ... Trong công trình “The Relationship between
Mythology and Literature”, giáo s Lovely cho rng huyn thoi và vn hc luôn c gn kt bi mi quan h ph thuc và tn ti ng thi. Tác gi vit: “Nó (huyn thoi) không ch cung cp mt kho tàng các câu chuyn a dng cho th gii h cu ca vn hc, m rng, sa i và vit li các yu t huyn thoi trong tin trình tip nhn sáng to” [8, tr.1149], mà còn cung cp các “chin lc trn thut” (the narrative strategies). Trong ó, huyn thoi cp n ct truyn, mt cu trúc thng nht ca các hành ng cn thit và có th xy ra. Nu Aristoteles xem huyn thoi mô t chính ngun gc ca vn hc bt ngun t truyn thng truyn ming và vic din xng các vn bn vn hc thì nhà huyn thoi hc Northrop Frye xem huyn thoi nh “mt nguyên tc t chc cu trúc ca hình thc vn hc” [8, tr.1149]. Bt ngun t truyn thng truyn ming, huyn thoi gn bó cht ch vi các nghi l din xng, ngha là gn bó vi không gian vn hóa, a lý và thi gian khác nhau. Vì vy, vic c huyn thoi trong vn hc luôn òi hi ngi c phi nhúng chúng vào các chiu kích vn hóa, tôn giáo, tín ngng, ni huyn thoi ra i. Trong quá trình này, vn hc ni lên nh mt công c ti cao chuyn ti nhng câu chuyn huyn thoi. Do ó, vn hc không ch c cu thành bi huyn thoi, mà còn c cu thành truyn t huyn thoi.
Cùng hng nghiên cu này, Martin Price trong bài vit “Review Myth and Literature (By William Righter)” [9] ã cho rng, có hai khuynh hng xem xét mi quan h gia huyn thoi và vn hc: 1) Huyn thoi là nhng gì tn ti bên di vn hc và vì vy tt c vn hc có th c gii
38 Lê Th Dim Hng
thích bng huyn thoi; 2) Huyn thoi không phi là iu c bn tn ti bên di vn hc mà ch là mt dng thc vn hc. Khuynh hng này nghiên cu các tác phm vn hc cá nhân tái sinh huyn thoi [9, tr.134].
Nh vy, nhng công trình xem huyn thoi là ngun gc ca vn hc ã ch ra rng vn hc là không gian ngh thut xut phát t các nghi l din xng, các phong tc, tôn giáo ca nhân loi.
Th hai là nhng nghiên cu ch ra huyn thoi là mô
thc ca t duy vn hc. Trong công trình The Raw and the
Cooked, Lévi-Strauss ã xem huyn thoi là mt s cu trúc v ngha: “Cu trúc nhiu lp ca huyn thoi cho phép chúng ta nhìn huyn thoi nh mt ma trn ngha, cái c an dt bi nhng trc dc và trc ngang, nhng mi lp ngha này u tham chiu n mt lp ngha khác. ó chính là cách mà huyn thoi c c. Tng t nh vy, mi ma trn ngha này u tham chiu n mt ma trn ngha khác, mi huyn thoi u gi n mt huyn thoi khác” [10, tr.387]. Chính ó, huyn thoi ã mang n cho vn hc mô thc t duy ngh thut.
Vi bài báo “Myth and Literature in Modernity: A Question of Priority”, Bell. M ã phân tích mi quan h gia huyn thoi và vn hc bng vic xem xét quan im ca nhng nhà huyn thoi hc ni ting nh Frazer, T.S. Eliot, và Northrop Frye. Tác gi cho rng, Northrop Frye ã da trên gi nh mt huyn thoi có tính chu k gii thích và làm rõ các mô thc ca t duy vn hc nh bi kch, s ma mai, lãng mn và hài kch. Xem vn hc nh là sn phm phn ánh chu k t nhiên, theo Northrop Frye “nhim v ca phê bình vn hc không phi là thc hành phán oán v các tác phm vn hc ngh thut mà hiu v trí ca chúng trong s huyn thoi này” [11, tr.212].
Nu bn cht ca cu trúc xã hi là tính trt t thì huyn thoi li mang n cho vn hc mt v tr hn mang. Nu xã hi gn lin vi s cng ch thì huyn thoi quan tâm n nim tin. Nu xã hi luôn da trên cu trúc cht ch thì huyn thoi là không gian t do ca m tng, kí c vi nhng hin thc bên trong. Nh mô thc t duy ca huyn thoi, vn hc ã nói c cái chiu rng, b sâu ca thc ti, nhng hin thc trong ý nim, nhng chân tri không gii hn.
Th ba là nhóm các nhà nghiên cu quan tâm n s tái sinh huyn thoi trong vn hc, chng hn Paul Binford
vi bài “Common mythological motifs in literature” [12];
Victor W. Turner vi bài báo “Myth and Symbol” [13] …
Công trình Myth and Literature [14] ca William Righter ã bàn v ba vn : 1) S a dng các lí thuyt huyn thoi (quan im ca Wellek, Barthes, Sorel và Bergson...) và vn “ý thc v huyn thoi” ca ngi ngh s; 2) Gii thích cách s dng huyn thoi trong din gii phê bình; 3) Huyn thoi nh mt loi h cu–loi h cu cung cp cho các tác phm ngh thut “nhng hình thc kh tri mang tính tng tng v s kt ni”. Ông cho rng,
huyn thoi gn lin vi “h thng có tính giá tr” (value system), “cu trúc” (construction), “h cu” (fiction).
Xem s tái sinh huyn thoi trong vn hc là khuynh hng mang tính ý thc, David Adams Leeming ch ra rng nu trong Folklore, huyn thoi là gic m vô thc ca tp
th thì trong vn hc vit, tác gi tr thành ngi sáng to ra huyn thoi mt cách có ý thc. Hay nói cách khác, nhà vn s dng motif, biu tng có trong Folklore và tái sinh chúng di hình hài mi th hin s tri nghim, s nhìn ca chính h v i sng ng i. Vi David Leeming, huyn thoi a chúng ta vào mt cuc hành trình…
MYTHS AND LITERATURE: AN OVERVIEW
Lê Th Dim Hng
Trng i hc S phm - i hc Hu; [email protected]
Tóm tt - Mi quan h gia vn hc và huyn thoi là mt trong nhng ch nhn c s quan tâm ca nhiu nhà nghiên cu trên th gii. Huyn thoi là câu chuyn bí n, hoang ng, gn lin vi các nghi l, và tôn giáo. Vic c huyn thoi cn phi t trong các không gian vn hóa, ni mà nó khi sinh. Huyn thoi c xem là ngun gc ca vn hc. Vn hc không ch c cu thành bi mà còn c cu thành truyn t huyn thoi. Huyn thoi là mt siêu kí hiu mà tính cht c lp khin nó có th du hành n các vn bn vn hc thi kì sau. ó là s tái sinh huyn thoi trong vn hc. Thông qua s nghiên cu quá trình dch chuyn ca huyn thoi t Folklore n huyn thoi trong vn hc, bài báo này tp trung phân tích bc tranh tng quan v mi quan h gia vn hc và huyn thoi.
Abstract - The relationship between literature and myth is one of the topics which has received special attention from scholars worldwide. Myths are the magic stories associated with rituals and religions. The readings of myths need to be put into the cultural spaces where the myths arise. Myth is considered the origin of literature. Literature is not only constituted by myths but also constituted to express myths. Myth is supersign whose independent nature makes it possible to travel to later literary texts. It is the rebirth of myths in literature. Through the study of the transition of myths from Folklore to literature, this article focuses on analyzing the overview of the relationship between literature and myth.
T khóa - Huyn thoi; tái sinh; c mu; kí hiu hc vn hóa Key words - Myths; rebirth; archetypes; cultural semiotics
1. M u
T thi xa xa, con ngi ã t tp quanh các ng la k chuyn v s ni gin ca các v thn, v hành trình y gian kh ca các anh hùng chin u chng li nhng con thú dng mãnh, v s lang thang ca các linh hn. Con ngi luôn có nim tin v mt th gii siêu hình mà s tn ti ca th gii hu hình ch là s phn chiu ca th gii ó. Nói cách khác, mi th xy ra th gii thc, mi th mà chúng ta có th nghe, nhìn thy, u có i chng trong cõi thn linh. Thc ti trn gian ch là cái bóng m ca các nguyên mu. Ch bng cách tham gia vào cuc sng thiêng liêng này, con ngi phàm tc, mong manh, hu hn mi phát huy ht tim nng ca h. Bi vy, huyn thoi khin cho nhng câu chuyn nhiu màu sc này tr nên sng ng trong hàng nghìn nm.
Vn hc là loi hình ngh thut kí hiu hóa hin thc bng ngôn ng. ó, huyn thoi, chn hoài nim v phn lng l và cõi sâu thm nht trong i sng tinh thn con ngi luôn c tái sinh. S phát trin ca các khuynh hng nghiên cu hin nay nh kí hiu hc vn hóa, phê bình c mu, phê bình phân tâm hc, nhân hc vn hóa… ã th hin khát vng quay v ci ngun huyn thoi ca vn hc. iu ó cng ng thi biu t mi quan h mt thit gia vn hc và huyn thoi.
Mi quan h gia vn hc và huyn thoi là mt trong nhng ch nghiên cu rt c quan tâm trên th gii. Tính cht phc tp ca nó xut phát t bn thân huyn thoi, bi không có mt lí thuyt huyn thoi nói v chính nó, ch có các cách tip cn liên ngành v huyn thoi, nh tip cn t xã hi hc, tâm lí hc, phân tâm hc, kí hiu hc… Dù a dng th nào, các hc gi u thng nht nhn xét v mi quan h mt thit, ràng buc gia vn hc vi huyn thoi. Huyn thoi có th cung cp cho vn hc các mô thc t duy ngh thut, các chin lc trn thut, các công thc t s hay h thng các c mu, biu tng, motif. Vn hc gp g huyn thoi chính s h cu, nim tin v mt th gii siêu hình, ni tôn giáo, tín ngng
tn ti. C huyn thoi và vn hc u gii thích v v tr, i sng. Có th nói rng huyn thoi ã khin vn hc bc qua gii hn ca chính nó trong vic biu t hin thc. S tái sinh ca huyn thoi ã th hin sc sng bn b ca vô thc tp th, ca vn hóa cng ng trong các sáng tác ngh thut.
2. Huyn thoi và Folklore
Thut ng huyn thoi (“myth”) có ngun gc t ting Hy Lp, có ngha là t, li nói. Nó c s dng trong s thi Iliad và Odyssey ca Homer. Huyn thoi là mt t, mt li nói, mt din ngôn v mt vn nào ó c xem là có tht, gii thích v ngun gc ca các v thn, tín ngng, tôn giáo… Nó gn lin vi tin trình t suy t ca nhân loi. Huyn thoi là mt câu chuyn (a story), câu chuyn tng tng (a tale), mt bài nói chuyn (a saying), mt truyn thuyt (a legend), hoc là mt câu chuyn ng ngôn (a proverb). Huyn thoi và Folklore thng c kt ni vi nhau trong nhng din ngôn khoa hc mang tính hàn lâm. Boas, Stith Thompson, Archer Taylor là nhng nhà Folklore hc ngi M ã có nhng công trình ni ting v nghiên cu huyn thoi trong s kt hp vi nhân hc và dân tc hc [1, tr.107]. Vi hng tip cn nhân hc lch s, các nhà trit hc hin i ni ting ca Anh là Feldman và Richardson ã ch ra rng: “huyn thoi c xem là phm cht ca sáng to ngh thut và ngun gc tinh thn ca tôn giáo” [1, tr.108]. Lévi – Strauss, nhà nhân
hc ngi Pháp li quan tâm n cu trúc huyn thoi ch ra nhng ma trn ngha c an dt bi các ng dc và ng ngang mà mi s liên kt ó u quy chiu n mt mi quan h cp khác.
Xem huyn thoi là gic m tp th ca nhân loi (the collective dreams of humanity), trong công trình The
World of Myth: An Anthology, David Adams Leeming ã tìm thy huyn thoi nim tin gn vi ý nim v v tr và thn linh. Tác gi vit: “huyn thoi ã giúp nhng xã hi s k gii thích c các hin tng nh chuyn ng
ISSN 1859-1531 - TP CHÍ KHOA HC VÀ CÔNG NGH - I HC À NNG, VOL. 18, NO. 10, 2020 37
ca mt tri xung quanh trái t, s thay i mùa màng… cng nh bí n ca S sáng th, bn cht ca các v thn” [2, tr.4]. Ông cho rng có 4 loi huyn thoi cn c xem xét: Huyn thoi v v tr (Cosmic myths), Huyn thoi v các v thn (Theistic myths), Huyn thoi v các anh hùng (Hero myths), và Huyn thoi v ni chn và s vt (Place and object myths). H thng huyn thoi này không ch phn ánh i sng tôn giáo, tín ngng ca các xã hi nguyên thy mà còn th hin phong tc, tp quán ca các xã hi. Vì vy, quá trình nghiên cu huyn thoi cn ch ra s tng ng và tính khác bit ca chúng trong các tôn giáo và phong tc khác nhau.
Karen Armstrong, mt n hc gi ni ting ngi Anh, chuyên nghiên cu v tôn giáo i chiu, trong công trình A Short History Of Myth, xut bn 2005 ã gii thiu v bn cht ca huyn thoi. Theo bà, huyn thoi xut phát t kinh nghim v cái cht và ni s hãi b bin mt ca con ngi [3, 5]. Dù a dng th nào, nn vn hóa ca các dân tc u có chung mt nn tng qua vic ch ra s tn
ti mt s tâm lý ph quát ca con ngi trong ó có ni s hãi cái cht. Ngi phng Tây và ngi phng ông u cùng chung mt th nghim v cái cht. Ngay c nhng ngi tin vào cuc sng sau cái cht, cái cht vn là ch lo âu, bun thm. Chính cái cht th hin rõ s t gãy to ln nht gia tinh thn và th xác, cng chính cái cht mà t duy lý tính và t duy thn thoi trong logic nh phân gp nhau, ng , tng tác ln nhau. Nu các loi ng vt bit trn chy cái cht, khip s cái cht, thm chí có nhng chin lc né tránh cái cht khi d cm c nó, thì chúng vn khác con ngi ch: con ngi có th nhn dng c ý tng v cái cht và thc hành các nghi l tang ma. Con ngi va ý thc v cái cht, va chi b cái cht. ây cng là ngun gc ca s xut hin các huyn thoi thi tin s và nghi l v nhân vt kép trong ó con ngi có th xut hin di dng các hn ma, bóng, hay quá trình
tái sinh gn vi s hin hu mi. Con ngi mang ý thc v cái cht là sn phm ca t duy duy lý, xem ó là s tn thng tinh thn mt cách khng khip. iu ó ng thi làm xut hin các huyn thoi v th gii sau cái cht nhm xoa du nhng tn thng là sn phm ca t duy huyn thoi. Càng b tn thng, con ngi càng tìm cách chi b cái cht. Vy là, tâm thc chi b cái cht ã nuôi dng nhng huyn thoi v cuc i k tip ca hn phách. Chính vì l ó, cái cht tr thành ngn ngun sâu xa hn ht, làm ny sinh các nghi thc, tang l, tc th cúng, lng m, khn nguyn nhm xua ui nó i. úng nh quan nim ca Campell ã cho rng huyn thoi là s nuôi dng quá trình khi u ca s sng và cái cht ca con ngi, và huyn thoi mang tính cht m tng, ging nh gic m, mt sn phm tâm lý t sinh ca con ngi.
Nh vy, huyn thoi là nhng câu chuyn thng c cho là có tht, gii thích s tn ti ca các v thn, các lc lng siêu nhiên, v s sáng to ca th gii và s tn ti ca v tr. Nn tng ca nó c thit lp trên c s nim tin (belief). Con ngi tin vào s hin din ca mt th gii thn bí xung quanh h, ni làm tha mãn nhng khát vng v tôn giáo, tín ngng ca chính con ngi. Huyn thoi và Folklore ã gp g nhau bi kinh nghim v tn ti ca con ngi trong nhng xã hi c s. Cuc
chin chng li các th lc siêu nhiên bo v con ngi, chuyn hành trình bc vào th gii di thp, câu chuyn v các linh hn, các iu nhy xua ui thn cht… mang n cho huyn thoi s bí n, quyn r. Khi Freud và Jung tìm kim bn tâm lí con ngi di ánh sáng ca tâm lí hc hin i, h phát hin ra rng huyn thoi c in ã tr li gii thích v i sng tinh thn bên trong ca vô thc cá nhân, vô thc tp th. Con ngi tìm thy trong huyn thoi gic m b b quên, âm thanh tnh lng, ni s hãi cái cht và c mong mun v mt th gii siêu hình sau cái cht.
3. T huyn thoi trong Folklore n huyn thoi trong vn hc
S dch chuyn ca huyn thoi t Folklore n vn hc ã c nhiu nhà khoa hc quan tâm nh: Avalle, D. S. vi bài báo “From Myth to Literature” [4]; Nohrnberg, J. C. vi bài vit “The Master of the Myth of Literature: An Interpenetrative Ogdoad for Northrop Frye” [5]; Jon Mills
trong công trình “The Essence of Myth” [6], … Có th tm thi xp các nghiên cu quan tâm n s dch chuyn ca huyn thoi vào vn hc nh sau:
Th nht là nhóm công trình cho rng huyn thoi là yu t cu thành vn hc, chng hn Richard M. Dorson trong công trình “Mythology and Folklore” [1]; Workman,
M. E. trong bài vit “The Role of Mythology in Modern
Literature” [7]; Avalle, D. S vi nghiên cu “From Myth
to Literature” [4]; Lovely, “The Relationship between
Mythology and Literature” [8] ... Trong công trình “The Relationship between
Mythology and Literature”, giáo s Lovely cho rng huyn thoi và vn hc luôn c gn kt bi mi quan h ph thuc và tn ti ng thi. Tác gi vit: “Nó (huyn thoi) không ch cung cp mt kho tàng các câu chuyn a dng cho th gii h cu ca vn hc, m rng, sa i và vit li các yu t huyn thoi trong tin trình tip nhn sáng to” [8, tr.1149], mà còn cung cp các “chin lc trn thut” (the narrative strategies). Trong ó, huyn thoi cp n ct truyn, mt cu trúc thng nht ca các hành ng cn thit và có th xy ra. Nu Aristoteles xem huyn thoi mô t chính ngun gc ca vn hc bt ngun t truyn thng truyn ming và vic din xng các vn bn vn hc thì nhà huyn thoi hc Northrop Frye xem huyn thoi nh “mt nguyên tc t chc cu trúc ca hình thc vn hc” [8, tr.1149]. Bt ngun t truyn thng truyn ming, huyn thoi gn bó cht ch vi các nghi l din xng, ngha là gn bó vi không gian vn hóa, a lý và thi gian khác nhau. Vì vy, vic c huyn thoi trong vn hc luôn òi hi ngi c phi nhúng chúng vào các chiu kích vn hóa, tôn giáo, tín ngng, ni huyn thoi ra i. Trong quá trình này, vn hc ni lên nh mt công c ti cao chuyn ti nhng câu chuyn huyn thoi. Do ó, vn hc không ch c cu thành bi huyn thoi, mà còn c cu thành truyn t huyn thoi.
Cùng hng nghiên cu này, Martin Price trong bài vit “Review Myth and Literature (By William Righter)” [9] ã cho rng, có hai khuynh hng xem xét mi quan h gia huyn thoi và vn hc: 1) Huyn thoi là nhng gì tn ti bên di vn hc và vì vy tt c vn hc có th c gii
38 Lê Th Dim Hng
thích bng huyn thoi; 2) Huyn thoi không phi là iu c bn tn ti bên di vn hc mà ch là mt dng thc vn hc. Khuynh hng này nghiên cu các tác phm vn hc cá nhân tái sinh huyn thoi [9, tr.134].
Nh vy, nhng công trình xem huyn thoi là ngun gc ca vn hc ã ch ra rng vn hc là không gian ngh thut xut phát t các nghi l din xng, các phong tc, tôn giáo ca nhân loi.
Th hai là nhng nghiên cu ch ra huyn thoi là mô
thc ca t duy vn hc. Trong công trình The Raw and the
Cooked, Lévi-Strauss ã xem huyn thoi là mt s cu trúc v ngha: “Cu trúc nhiu lp ca huyn thoi cho phép chúng ta nhìn huyn thoi nh mt ma trn ngha, cái c an dt bi nhng trc dc và trc ngang, nhng mi lp ngha này u tham chiu n mt lp ngha khác. ó chính là cách mà huyn thoi c c. Tng t nh vy, mi ma trn ngha này u tham chiu n mt ma trn ngha khác, mi huyn thoi u gi n mt huyn thoi khác” [10, tr.387]. Chính ó, huyn thoi ã mang n cho vn hc mô thc t duy ngh thut.
Vi bài báo “Myth and Literature in Modernity: A Question of Priority”, Bell. M ã phân tích mi quan h gia huyn thoi và vn hc bng vic xem xét quan im ca nhng nhà huyn thoi hc ni ting nh Frazer, T.S. Eliot, và Northrop Frye. Tác gi cho rng, Northrop Frye ã da trên gi nh mt huyn thoi có tính chu k gii thích và làm rõ các mô thc ca t duy vn hc nh bi kch, s ma mai, lãng mn và hài kch. Xem vn hc nh là sn phm phn ánh chu k t nhiên, theo Northrop Frye “nhim v ca phê bình vn hc không phi là thc hành phán oán v các tác phm vn hc ngh thut mà hiu v trí ca chúng trong s huyn thoi này” [11, tr.212].
Nu bn cht ca cu trúc xã hi là tính trt t thì huyn thoi li mang n cho vn hc mt v tr hn mang. Nu xã hi gn lin vi s cng ch thì huyn thoi quan tâm n nim tin. Nu xã hi luôn da trên cu trúc cht ch thì huyn thoi là không gian t do ca m tng, kí c vi nhng hin thc bên trong. Nh mô thc t duy ca huyn thoi, vn hc ã nói c cái chiu rng, b sâu ca thc ti, nhng hin thc trong ý nim, nhng chân tri không gii hn.
Th ba là nhóm các nhà nghiên cu quan tâm n s tái sinh huyn thoi trong vn hc, chng hn Paul Binford
vi bài “Common mythological motifs in literature” [12];
Victor W. Turner vi bài báo “Myth and Symbol” [13] …
Công trình Myth and Literature [14] ca William Righter ã bàn v ba vn : 1) S a dng các lí thuyt huyn thoi (quan im ca Wellek, Barthes, Sorel và Bergson...) và vn “ý thc v huyn thoi” ca ngi ngh s; 2) Gii thích cách s dng huyn thoi trong din gii phê bình; 3) Huyn thoi nh mt loi h cu–loi h cu cung cp cho các tác phm ngh thut “nhng hình thc kh tri mang tính tng tng v s kt ni”. Ông cho rng,
huyn thoi gn lin vi “h thng có tính giá tr” (value system), “cu trúc” (construction), “h cu” (fiction).
Xem s tái sinh huyn thoi trong vn hc là khuynh hng mang tính ý thc, David Adams Leeming ch ra rng nu trong Folklore, huyn thoi là gic m vô thc ca tp
th thì trong vn hc vit, tác gi tr thành ngi sáng to ra huyn thoi mt cách có ý thc. Hay nói cách khác, nhà vn s dng motif, biu tng có trong Folklore và tái sinh chúng di hình hài mi th hin s tri nghim, s nhìn ca chính h v i sng ng i. Vi David Leeming, huyn thoi a chúng ta vào mt cuc hành trình…
Related Documents
