Hindi Grammar 2nd Edition - epustakalay.com

E-Learning Series

laKk loZukemilxZ

fokskk

fodkjh kCnvfodkjh kCn

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nh Ug Of kd= jpf kl

E-Grammar

MkW- fot d qe kj pkoy kfgUnh izkkid 030013

Mind Mapping d s l kFk

fgUnh Okdjk

fgUnh viuka] nsk dk eku clt+ka

fyaxlafk

okZokP

eqgkojs

milxZvO

fodkjh kCn

loZukeokD

yksdksfDr

frh laLdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

lfp= fganh Okdjk030013

मर ारा तयार सिच िहदी ई - याकरण का ितीय सकरण ( माइड मिपग क साथ) आप सभी क सम ह इस ई-याकरण को तयार करन क पीछ मरा उय िवालय म िहदी क िशण- अिधगम िया म बच व अयापक को आ रही िदकत को दर करना रहा ह आज िशा िवभाग ारा िवालय म माट का-क बनाए जा रह ह परत िहदी याकरण का पाठयम स सबिधत ई-कटट िवालय म उपलध नह ह परणामवप मन बच को माट का-क क मायम स िहदी याकरण को िचकर बनात हए पढ़ान क िलए नवाचार तकनीक का योग करत हए ई-याकरण का ई-कटट बनान का िनणय िलया इस ई-याकरण म हरयाणा िवालय िशा बोड क पाठयम का परा यान रखा गया ह यह याकरण ितयोगी परीाओ क िलए भी लाभदायक िस होगी िहदी क ई-याकरण म िहदी क मानक प का िवशष यान रखा गया ह यहा याकरण को यविथत और सिनयोिजत प म तत करन का यास िकया गया ह मझ पण आशा ह िक यह सिच िहदी ई - याकरण आपक अपाओ पर खरी उतरगी इस ई - याकरण को तयार करन म य और परो प स िजसन भी मरी सहायता क ह म उन सबका दय स आभारी ह मरा आप सबस अनरोध ह िक इस सिच िहदी ई ndashयाकरण म यिद टकण सबधी या अय कोई िट िमल तो उस ओर मरा यान अवय आकिषत कर आपक सझाव सादर आमित ह

डॉ िवजय कमार चावला 030013 िहदी ायापक

राजकय मॉडल सकित वर मायिमक िवालय योड़क िजला कथल

लखक क कलम स

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

lfp= fganh Okdjk030013 ii

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

eSa g tkudj vRUr izQqfYyr gwiexcl fd jktdh ekWMy laLd`fr ofjB ekegravefed fo|ky DksM+d esa dkZjr MkW fot dqekj pkoyk] fganh izkegravekid frac14030013frac12 kjk rSkj lfp= fganh bZampOkdjk dk frh laLdjk frac14ekbaM eSfiax ds lkFkfrac12 vki lHkh ds lek gSA pkoyk kjk LekVZ dkkampdk ds ekegravee ls fganh Okdjk dks fpdj cukrs gq ilt+kus ds fy uokpkj rduhd dk izksx djrs gq bZampOkdjk dk bZampdaVsV cukus dk tks fukZ fyk xk gS] og fulUnsg d dkfcys rkjhQ+ dke gSA

eqgts iwkZ fookl gS fd g lfp= fganh bZampOkdjk cPpksa o vegravekidksa dh viskkvksa ij iwkZ i ls [kjh mrjsxhA eSa MkW fot dqekj pkoyk] fganh izkegravekid dks bl lfp= fganh bZampOkdjk ds frh laLdjk frac14ekbaM eSfiax ds lkFkfrac12 ds lQy laiknu ij gkfnZd ckkbZ nsrk gwiexcl o muds mTToy Hkfo dh Hkh dkeuk djrk gwiexclA

ftyk fkkk vfkdkjh]dSFkyA

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

lfp= fganh Okdjk030013 iv

म यह जानकर अित फिलत ह िक राजकय मॉडल सकित वर मयिमक िवालय योड़क 2186 म कायरत डॉ िवजय कमार चावला 030013 िहदी ायापक ारा िहदी याकरण क िविभन पहलओ को सरल रोचक व सिच प स तयार करत हए िहदी याकरण क ई-लिनग सीरीज़ नामक ई-बक का ितीय सकरण तयार िकया गया ह चावला ारा आई सी टी तकनीक का योग करत हए िहदी याकरण क िविभन पहलओ को िजस तरह माइड मिपग क मायम स सरल व रोचक तरीक स तत करन का िनणय िलया गया ह वह िनः सदह एक कािबल तारीफ़ काम ह मझ पण िवास ह िक यह िहदी याकरण क ई-लिनग सीरीज़ नामक ई-बक का ितीय सकरण बच व अयापक क अपाओ पर पण प स खरा उतरगा इस ई-याकरण का योग करत हए बच िहदी म अवय सम बन पाएग म डॉ िवजय कमार चावला 030013 िहदी ायापक को इस िहदी याकरण क ई-लिनग सीरीज़ नामक ई-बक क ितीय सकरण क िलए हािदक बधाई दती ह व उनक उवल भिवय क कामना करती ह

डॉ नह सधाअिसटट ोफ़सर(िहदी)ीय िशा सथानएनसीईआरटीअजमर

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

lfp= fganh Okdjk030013 v

बड़ ही हष का िवषय ह िक िजला कथल क गाव योड़क म कायरत िहदी ायायक डॉ िवजय कमार चावला ारा िहदी ई-याकरण का ितीय सकरण माइड मिपग क साथ कािशत िकया जा रहा ह मरा मानना ह िक आज क िडिजटल यग म पतक का िडिजटल और माट होना बहत जरी हो गया ह

इस सामियक माग क पित करन क िलए िहदी ायापक डॉ िवजय चावला ारा आई सी टी तकनीक का योग करत हए िहदी याकरण क िविभन पहलओ को िजस तरह माइड मिपग क मायम स सरल व रोचक तरीक स तत करन का िनणय िलया गया ह वह िनः सदह एक कािबल तारीफ़ काम ह

म डॉ िवजय कमार चावला 030013 िहदी ायापक को इस िहदी याकरण क ई-लिनग सीरीज़ नामक ई-बक क ितीय सकरण क िलए हािदक बधाई दता ह व उनक उवल भिवय क कामना करता ह

िवनोद िसगला िजला सचना िवान अिधकारी क

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

01lfp= fganh Okdjk

vuqOslashefkdk

030013

1234567891011121314151617181920212223242526272829303132

okZ fopkjkCn fopkjfodkjh kCnlaKkloZukefokskkfOslashkvfodkjh kCnokD fopkjfyaxopudkydkjdokPmilxZizRlafkleklfoykse kCnikZokph kCneqgkojsyksdksfDrkiexcljlvyadkjokDkak ds fy d kCnvusdkFkEcirckCn kfDrdkO xqkfojke fpEacuteNanincakQhMcSd

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2101314182228303438414350555860626876788283858994102103108111114119121

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

iz01 okZ fdls dgrs gSam0 og NksVh ls NksVh ofu ftlds VqdM+s k [kaM u fd tk ldsa] mls okZ dgrs gSaA v] b] d] [k] p vkfnA okZ Hkkkk dh lcls NksVh bdkbZ gSAmnkgjkampiz02 okZ ds fdrus Hksn gSam0 okZ ds nks Hksn gSaamp 1- Loj 2- Oatu iz03 okZekyk fdls dgrs gSam0 okksZa ds Oslashec) lewg dks gh okZekyk dgrs gSaA

1okZampfopkj

02lfp= fganh Okdjk

okZekykv vk b bZ m Aring _

s vks vkS

d [k x k M-

p N t gt yenk

V B M lt k

r Fk n k u

i Q c Hk e

k k l g

k = K J

M+ lt+

dqy okZ la[k

2 vksxokg

4 varLFk Oatu

4 Aringe Oatu

4 laqDr Oatu

fganh okZekyk esa dqy 52 okZ gSa] ftuesa 11 Loj vkSj 33 Oatu gSaA030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

iz04 Loj fdls dgrs gSa blds fdrus izdkj gSam0 ftu ofuksa k okksZa ds mPpkjk esa vU okksZa dh lgkrk u ysuh iM+s] mUgsa Loj dgrs gSaA mnkgjkamp v] vk] b] bZ] m vkfnA

fganh okZekyk esa Lojksa dh la[k 11 gSA Loj ds rhu Hksn gSaamp 1- agraveLo Loj 2- nhkZ Loj 3- Iyqr Loj

1- agraveLo Lojamp ftu Lojksa ds mPpkjk esa deamplsampde le yxs] mUgsa agraveLo Loj dgrs gSaA k ftu Lojksa ds mPpkjk esa d ek=k dk le yxs] mUgsa agraveLo Loj dgrs gSaA mnkgjkamp v] b] m] _ fganh esa dqy 4 agraveLo Loj gSaA bUgsa Hkh dgrs gSaA^ewy Loj

2- nhkZ Lojamp ftu Lojksa ds mPpkjk esa agraveLo Loj ls nqxquk le yxs] mUgsa nhkZ Loj dgrs gSaA k ftu Lojksa ds mPpkjk esa nks ek=k dk le yxs] mUgsa nhkZ Loj dgrs gSaA mnkgjkamp vk] bZ] Aring] ] s] vks] vkSA

fganh esa dqy lkr Loj gSa] ftudk mPpkjk nhkZ i esa gksrk gSA

3- Iyqr Lojamp ftu Lojksa ds mPpkjk esa agraveLo Loj ls rhu xqkk vfkd le yxrk gS] mUgsa Iyqr Loj dgrs gSaA k ftu Lojksa ds mPpkjk esa rhu ek=k dk le yxrk gS] mUgsa Iyqr Loj dgrs gSaA mnkgjkamp vks3e] gs jke bUgsa f=ekf=d Loj Hkh dgrs gSaA

03lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

v] bm] _

middot

agraveLo Loj nhkZ Loj Iyqr Loj

dqy la[k - 11

vk] bZ] Aring] ]s] vks] vkS

iz05 vksxokg fdls dgrs gSam0 fganh okZekyk esa va rFkk v dks vksxokg dh laKk nh tkrh gSA bUgsa Lojksa ds lkFk rks j[kk xk gS] fdarq Lora= xfr u gksus ds dkjk bUgsa Loj ugha ekuk tkrk gSA Lojksa ds lkFk izqDr gksus ds dkjk s Oatuksa dh Jskh esa Hkh ugha vkrs gSaA Lojksa rFkk Oatuksa esa ls fdlh ds lkFk ksx u gksus ds ckotwn s ofu ogu djrs gSa] blfy bUgsa vksxokg dgk tkrk gSA

iz06 Lojksa dh ek=kiexcl Dk gSam0 Loj tc Oatu ds lkFk feyrs gSa rks mudk i cny tkrk gS] bl cnys gq i dks ek=k dgk tkrk gSA v ds vfrfjDr ksk Lojksa dks tc Oatuksa ds lkFk izqDr fdk tkrk gS rks mudh ek=kiexcl gh yxrh gSaA v dh ek=k ugha gksrhA v ls jfgr Oatuksa dks gyar frac14 ~ frac12 yxkdj fn[kkk tkrk gSA mnkgjkamp d~ $ v = d [k~ $ v = [k

04lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

Lojksa dh ek=kiexcl

Loj ek=k kCn izksx

vk k ekrk

b f fnu

bZ h thr

m q dqN

Aring w Qwy

_ ` d`kd

s [ksy

s S cSy

vks ks dksey

vkS kS vkSjr

iz07 vuqLokj rFkk vuqukfld esa Dk varj gSm0 vuqLokjamp tc okZ dk mPpkjk dsoy ukfldk ls gks rc og vuqLokj dgykrk gSA fganh esa va rFkk izRsd oxZ frac14doxZ] poxZ] VoxZ] roxZ rFkk ioxZfrac12 dk iape okZ frac14M-yenk] k] u rFkk efrac12 vuqLokj gSaA mnkgjkamp papy] vad] jad] ia[k] xaxk vkfnA vuqukfldamp tc okZ dk mPpkjk ukfldk rFkk eq[k nksuksa ls leku i ls gks rc og vuqukfld dgykrk gSA mnkgjkamp ikiexclp] dkiexclp] vkiexcl[k vkfnA

05lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

iz08 Oatu fdls dgrs gSa g fdrus izdkj ds gksrs gSam0 ftu okksZa dk mPpkjk Lojksa dh lgkrk ls gksrk gS] mUgsa Oatu dgrs gSaA fganh okZekyk esa Oatuksa dh dqy la[k 33 gSA

Oatu rhu izdkj ds gksrs gSaamp 1- LikZ Oatu 2- varLFk Oatu 3- Aringe Oatu

1- LikZ Oatuamp ftu Oatu okksZa ds mPpkjk esa oklampokq eq[k ds vyxampvyx Hkkxksa dks LikZ djrh gS] mUgsa LikZ Oatu dgrs gSaA

fganh okZekyk esa budh la[k 25 gSA

doxZ d [k x k sup3 poxZ p N t gt yenk VoxZ V B M lt k roxZ r Fk n k u ioxZ i Q c Hk e

2- varLFk Oatuamp varLFk kCn dk vFkZ gSamp e k chp esa fLFkrA fganh okZekyk ds dqN Oatu] Loj rFkk Oatu ds e vkrs gSaA bUgsa varLFk Oatu dgrs gSaA budh la[k 4 gSA ] j] y] o

06lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

3- Aringe Oatuamp Aringe dk vFkZ gS amp xeZ os Oatu ftuds mPpkjk ds le okq eq[k ls jxM+ [kkdj xeZ gks tkrh gS vFkkZr eq[k ls xeZ okq fudyrh gS] mUgsa Aringe Oatu dgrs gSaA budh la[k fganh okZekyk esa 4 gSA k] k] l rFkk gA

iz09 laqDr Oatu fdls dgrs gSa fganh okZekyk esa budh la[k fdruh gSm0 nks Oatuksa ds esy ls cus okZ dks laqDr Oatu dgrs gSaA fganh okZekyk esa budh la[k 4 gSA 1 d~$k k 2 r~$j = 3 t~$yenk K 4 k~$j J

iz10 izkkampokl dh ek=k ds vkkkj ij Oatu ds fdrus Hksn gSam0 izkkampokl dh ek=k ds vkkkj ij Oatuksa ds nks Hksn gSaA 1- vYiizkk 2- egkizkk 1- vYiizkk Oatuamp ftu Oatuksa ds mPpkjk esa oklampokq de ek=k esa ckgj fudyrh gS] mUgsa vYiizkk Oatu dgrs gSaA gj oxZ dk igyk] rhljk rFkk ikiexclpoka okZ vkSj varLFk Oatu vYiizkk Oatu gSaA mnkgjkamp

07lfp= fganh Okdjk

doxZ d x sup3 poxZ p t yenk VoxZ B M k roxZ r n u ioxZ i c evkSj varLFk Oatu amp ] j] y] oA

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

2- egkizkk Oatuamp ftu Oatuksa ds mPpkjk esa oklampokq vYiizkk dh rqyuk esa dqN vfkd fudyrh gS] mUgsa egkizkk Oatu dgrs gSaA izRsd oxZ dk nwljk rFkk pkSFkk okZ rFkk Aringe Oatu] egkizkk Oatu gSaA mnkgjkamp

doxZ [k k poxZ N gt VoxZ B lt roxZ Fk k ioxZ Q HkvkSj Aringe Oatu amp k] k] l] gA

08lfp= fganh Okdjk

k kl g

LikZ Oatu varLFk Oatu Aringe Oatu

dqy la[k - 33

d [k x k sup3p N t gt yenkV B M lt kr Fk n k ui Q c Hk e

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

doxZamp5

poxZamp5VoxZamp5roxZamp5ioxZamp5

v] b] m] +_

vk] bZ] Aring

] ] svks] v

vksm~e~] gs jke

vaa rFkk v

mPpkjk ds vkkkj ij

izkkamprsquookl dh ek=k ds vuqlkj Hksn

LirsquokZ Oatu

frac1425frac12agraveLoLoj

nhkZLoj

vksxokg

vuqLokj frac14v

afrac12vYi izkk

egkizkk

vuqukfl

d frac14 iexcl frac12

mPpkjk dsoy

svad] jad

] ia[k

mPpkjk eq[k o ukd l

sikiexclp] d

kiexclp] vkiexcl[k

frac1433frac12

Lojfrac1411frac12

okZHkkrdquokk d

s NksVh bdkbZ

vUrLFk

Oatu frac144frac12

Aringe

Oatu frac144frac12

laqDr Oatu

miHksn

miHksn] j] y

lsquok] ldquok] l] g

k] =] K] J

miHksn

HksnHksn

izRsd oxZ d

k igyk] rhl

jk] ikiexclpoka rFkk v

arLFk Oatu

izRsd oxZ d

k nwljk] pkSFkk

rFkk Aringe Oat

09lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

10lfp= fganh Okdjk

lsquokCnampfopkj

030013

शद िकस कहत ह उदाहरण सिहत परभाषा दीिजए उर वण या अर स बन ऐस वत समह को िजसका कोई अथ िनकलउस शद कहत ह

जस बटा बटी लड़का लड़क आिद िहदी म शद िवचार क वगकरण क िकतन आधार ह उर िहदी म शद िवचार क वगकरण क चार आधार ह -

bull ोत इितहास तथा उपि क आधार पर

bull यपिरचना अथात बनावट क आधार पर

bull योग क आधार पर

bull अथ क आधार पर

उदाहरण सिहत ोत इितहास तथा उपि क आधार पर शद क िकतन भद ह वणन किजए

उर ोत इितहास तथा उपि क आधार पर उपि का इितहास कआधार पर शद क पाच भद ह -

(i) तसम शद तसम शद (तत + सम) शद का अथ ह- उसक समान अथात सकत क समास िहदी भाषा म अनक शद सकत भाषा स सीध आए ह अथात सकत भाषा क ऐस शद िजह हम य का य िहदी भाषा म योग म लात ह उह तसम शद कहत ह जस अिनमातासयवाय पतकपवीआिद (ii) तव शद ऐस शद िजनक उपि सकत अपना भाषा स हई थी लिकन वो प बदलकर िहदी म आ गए ह ऐस शद तव शद कहलाएग जस bull दध ndash दध bull अिन ndashआग bull कम -काम bull कण-कान bull हत ndash हाथ (iii) दशज शद ऐस शद जो भारत क िविभन थानीय बोिलय म स िहदी भाषा म आ गए ह व शद दश ज शद कहलात ह जस िखचड़ीपटिडिबयालोटाथलाइडलीडोसा समोसाचमचम गलाबजामन लडड खटखटाना गड़बड़ पगड़ी आिद

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

11lfp= fganh Okdjk

030013

(iv) िवदशीिवदशजआगत शद ऐस शद जो भारत स बाहर क भाषाओ स ह लिकन य क य िहदी म य हो गए व शद िवदशी शद कहलात ह य िवदशी इह आगत शद भी कहा जाता ह शद उद अरबीफारसीअजी पतगाली तक ासीसी ीक आिद भाषाओ स आए ह

िवदशी शद क उदाहरण िनन ह- अजी कॉलज पिसल रिडयो टलीिवजन डॉटर लटरबस पन िटकट मशीन िसगरट साइिकल आिद फारसी अनारचमा जमदार दकान दरबार नमक नमना बीमार बरफ माल आदमी आिद अरबी औलाद अमीर कल कलम कानन खत फकर रत औरत कदीमािलक गरीब आिद तक क ची चाक तोप बाद लाश दारोगा बहादर आिद पतगाली आलपीन कारतस गमला चाबी फता साबन कॉफ कमीज आिद ासीसी पिलस काटन इजीिनयर कय िबगल आिद चीनी तफान लीची चाय पटाखा आिद यनानी टलीफोन टलीाफ ऐटम डटा आिद

(v) सकर शद - दो िभन ोत स आए शद क मल स बन नए शद को सकर शद कहत ह जस bull छाया + दार = छायादार bull खान + दान = खानदान bull रल + गाड़ी = रलगाड़ी bull सील + बद = सीलबद

उदाहरण यपिरचना अथात बनावट क आधार पर शद क िकतन भद हसिहत वणन किजए

उर यपिरचना अथात बनावट क आधार पर शद क तीन भद ह - bull ढ़ शद

bull यौिगक शद

bull योगढ़ शद

1 ढ़ शद ऐस शद िजनका िनमाण िकसी अय शद स नह हआ हो तथा िजनक साथक खड ना हो

सक उह ढ़ शद कहत ह जस जलपतक बटा लड़का लड़क कल जप आिद 2 यौिगक शद ऐस शद जो िकह दो साथक शद क मल स बनत ह व शद यौिगक शद कहलात ह इन

शद क खड भी साथक होत ह ऐस शद उपसग तथा यय क योग स भी बनत ह जस वदश व + दश दवालय दव + आलय कप क + प आिद

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

12lfp= fganh Okdjk

030013

3 योगढ़ शद ऐस शद जो िकह दो शद क योग स बन ह एव बनन पर िकसी िवशष अथ का बोध करात ह

व शद योगढ़ शद कहलात ह बहीिह समास ऐस शद क अतगत आत ह इसक अतगत बहीिह शद आत ह जस दशानन दस मख वाला अथात रावण पकज कचड़ म उपन होन वाला अथात कमल पीताबर चारपाई लबोदर गजानन आिद

उदाहरण सिहत वणन किजए योग क आधार पर शद िकतन कार क होत ह उर योग क आधार पर शद क िननिलिखत दो भद होत ह- 1 िवकारी शद िजन शद का िलग वचन काल कारक आिद क योग क कारण प-

परवतन होता रहता ह व िवकारी शद कहलात ह जस- राम पढता हपढ़ती ह पढ़त ह का क क म मझ हम अछा खाता ह खाती ह अछ खात ह

इनम सा सवनाम िवशषण और िया शद आत ह 2 अिवकारी शद िजन शद का िलग वचन काल कारक आिद क योग क कारण कभी

कोई परवतन नह होता ह व अिवकारी शद कहलात ह जस- लिकन िकत परत तक भी ही तो कवल धीर-धीर यहा िनय और ह अर आिद इनम िया-िवशषण सबधबोधक समचयबोधक िवमयािदबोधक और िनपात आत ह

उदाहरण सिहत वणन किजए अथ क आधार पर शद िकतन कार क होत ह उर अथ क आधार पर शद क िननिलिखत चार भद होत ह (i) एकाथ िजन शद क हर परिथित मएक ही अथ िनकल उह एकाथ शद कहत ह जस अनजअजरोटीदालछािनधनआिद (ii) अनकाथ शद िजन शद क एक स अिधक अथ होत ह उह अनकाथक शद कहत ह जस जलज - कमल शख मोती मछली फल - परणाम खान का फल चाक या तलवार का फलका (धार) अबर- व आकाश कनक - गह सोना धतराआिद (iii) समानाथपयायवाची शद समान अथ का बोध करान वाल शद को समानाथपयायवाची शद कहत ह | जस सय- रिवभानभाकर फल- पपसमन (iv) िवपरीताथक शद जो शद िवपरीत अथ का बोध करात ह उह िवपरीताथक या िवलोम शद कहत ह | जस जय-पराजय सच-झठ पाप-पयआिद

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

13lfp= fganh Okdjk

fodkjh kCnvah Sabd ijasamaoM ilaMgaEcirc vacanaEcirc kalaEcirc kark Aaid ko p`yaaoga ko karNa pirvat-na haoEcirc ]sao ivakarI Sabd khto hOM ramaEcirc hmaEcirc kmalaEcirc idllaI Aaid jaOsao

जस- मdarr मझdarr मझdarr मरा अछाdarr अछ आद

ivakarI Sabd ko Baod

ivakarI Sabd

saMampa

sava-naama

ivaSaoYaNa

iEumlyaa

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKkiz01 laKk fdls dgrs gSam0 laKk dk kkfCnd vFkZ gSamp ukeA fdlh Hkh oLrq] LFkku] izkkh k Hkko ds

uke dk cksk djkus okys kCnksa dks laKk dgrs gSaA jke] fgeky] xqykc vkfnAtSls

iz02 laKk dks eq[r fdrus Hkkxksa esa ckiexclVk xk gS laksi esa fyf[kAm0 laKk dks eq[r rhu Hkkxksa esa ckiexclVk xk gSamp 1 ftu kCnksa ls fdlh foksk OfDr] LFkku] oLrq- OfDrokpd laKk vkfn ds uke dk cksk gks] mUgsa OfDrokpd laKk dgrs gSa] tSlsamp 1- jke] lhrk] eksgu vkfn OfDrksa ds uke gSaA

2- Hkkjr] Jhyadk] djuky vkfn LFkkuksa ds uke gSaA

3- fgeky] dSykk vkfn ioZrksa ds uke gSaA

14lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

4- xaxk] equk] ljLorh vkfn ufnksa ds uke gSaA

5- in~ekor] jkepfjrekul vkfn iqLrdksa ds uke gSaA

ftu kCnksa ls fdlh tkfr ds lHkh inkFkksZa vkSj2- tkfrokpd laKk izkfkksa dk cksk gks] mUgsa tkfrokpd laKk dgrs gSa] tSlsamp 1- kksM+k] xk] ksj] dksy] eksj vkfn ikqampifkksa ds uke gSaA

2- vke] dsyk] xqykc] dey vkfn QyampQwyksa ds uke gSaA

3- ioZr] unh] iqLrd] iSu] kM+h vkfn oLrqvksa ds uke gSaA

15lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

tkfrokpd laKk ds nks miHksn gSaamp1- nzOokpdamp ftu kCnksa ls fdlh kkrq vFkok nzO dk cksk gks]mUgsa

nzOokpd laKk dgrs gSa] s lksuk] pkiexclnh] yksgk] ikuh] rsy vkfnAtSl

2- lewgokpdamp ftu kCnksa ls OfDr] oLrq] LFkku vkfn ds lewg vFkok leqnk dk cksk gks] mUgsa lewgokpd laKk dgrs gSa] dkk] lak] xkiexclo tSlslsuk] Vhe vkfnA

3- Hkkookpdamp ftu kCnksa ls OfDr] oLrq vkfn ds keZ] xqk] Hkko] nkk vkfn dk cksk gksrk gks] mUgsa Hkkookpd laKk dgk tkrk gS]

tSlsamp 1- fe=rk] lTturk] k=qrk vkfn xqkampnksk gSaA

2- vkuan] Oslashksk] J)k] HkfDr vkfn Hkko gSaA

3- cpiu] kSou] cqlt+kik vkfn nkkiexcl gSaA

16lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

iqLrdioZr

xkiexclo

HksnHksn

mi Hksn

k=qrkcqlt+kik

pkiexclnhrsy

cqlt+kikiqLrd

OfDr] oLrq] LFkkuHkko d

Hkkookpd laKklaKk

xqk Hkko nkk deZ

nzOokpd laKkkkrq

k inkFkZVhe

kksM+k

OfDr foksk d

k uke amp d`k

oLrq foksk dk uke amp jkepfjrekul

LFkku foksk dk uke amp fnYyh] Hkkjr

dkk mi Hksn

tkfrokpd laKk

OfDrokpd laKk

lewgokpdleqnkokpd laKk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

iz01 loZuke fdls dgrs gSam0 loZuke nks kCnksa ds esy ls cuk gSA loZ vkSj ukeA loZ kfu lc vkSj

uke kfu uke okys kCnA og fodkjh kCn] tks laKk ds LFkku ij izqDr gks] mls loZuke dgrs gSaA eSa] ge] esjk] gekjk] rw] rqe] rqEgkjk] vki] og] g] s] os] mnkgjkamp

dkSu] Dk] dc bRkfnA

iz02 loZuke ds fdrus Hksn gksrs gSa muds uke Hkh fyf[kAm0 loZuke ds gksrs gSaA ftuds uke fuEufyf[kr gSaampN Hksn 1- iqkokpd loZuke 2- futokpd loZuke 3- fupokpd loZuke 4- vfupokpd loZuke 5- lacakokpd loZuke 6- izuokpd loZuke

iz03 iqkokpd loZuke fdls dgrs gSa mnkgjk Hkh nhftAm0 ftu loZukeksa dk izksx mUgraveke iqk] ee iqk vkSj vU iqk ds fy

fdk tkrk gS] mUgsa iqkokpd loZuke dgrs gSaA tSlsamp d- mRre iqk amp eSa] geA [k- ee iqk amp rw] rqe vkSj vkiA x- vU iqk amp g] s] og] osA

iz04 mUgraveke iqk loZuke fdls dgrs gSam0 cksyus okyk vFkok ys[kd ftu iqkokpd loZukeksa dk izksx Loa ds

fy djrk gS] mUgsa mUgraveke iqk loZuke dgrs gSaA tSlsamp eSa] ge] eqgts] gesa] eSaus] esjk] eqgtdks eSa fnYyh tkAringiexclxkA ge Hkkjroklh gSaA

5loZuke

18lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

iz05 ee iqk loZuke fdls dgrs gSam0 cksyus okyk ftlls ckr djrk gS mlds fy izksx fd tkus okys

loZuke] ee iqk loZuke dgykrs gSaA rqe de ckrsa fdk djksAtSlsamp

iz06 vU iqk loZuke fdls dgrs gSam0 cksyus okyk fdlh vU OfDr] izkkh k oLrq ds lacak esa ftu loZukeksa

dk izksx djrk gS] os vU iqk loZuke dgykrs gSaA tSlsamp ^os lTtu gSaA

iz07 fupokpd loZuke fdls dgrs gSa mnkgjk lfgr LiV dhftA m0 ftu loZukeksa ls fdlh fufpr izkkh] oLrq vFkok LFkku dk cksk gksrk

gS] mUgsa fupokpd loZuke dgrs gSaA tSlsamp g] s] og] osA ^s Hkkjroklh gSaA os izoklh gSaA g esjh iqLrd gSA

loZuke

19lfp= fganh Okdjk

rw] rqe] rqedks] rqgts]vki] vkidks] vkids vkfn

og] g] mu] s]

mudks] muls] mUgsa]

mlds vkfnA

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

iz08 vfupokpd loZuke fdls dgrs gSa mnkgjk lfgr LiV dhftAm0 ftu loZukeksa ls fdlh izkkh] oLrq vFkok LFkku dk fufpr i ls cksk

ugha gksrk] mUgsa vfupokpd loZuke dgrs gSaA dksbZ] dqNAtSlsamp njokts ij dksbZ [kM+k gSA nky esa dqN dkyk gSAiz9 lacakokpd loZuke fdls dgrs gSa mnkgjk lfgr LiV dhftAm0 ftu loZukeksa ls laKk ds lkFk lacak gksrk gS] mUgsa lacakokpd loZuke

dgrs gSaA tks] lks] og] ftldh] mldh] tSlk] oSlk vkfnAtSlsamp tks izRu djrk gS] og Qy Hkh ikrk gSA tks djsxk] lks HkjsxkA ftldh ykBh] mldh HkSalA

iz10 izuokpd loZuke fdls dgrs gSa mnkgjk lfgr LiV dhftAm0 ftu loZukeksa ls fdlh OfDr] izkkh] oLrq] fOslashk] Okikj vkfn ds

fok esa OfDr vFkok izkkh ds lacak esa izu djuk gks rks dkSu dk izksx gksrk gSA vUFkk Dk dkA tSlsamp dkSu] DkA jke dks dkSu ugha tkurk

loZuke

20lfp= fganh Okdjk

iz07 futokpd loZuke fdls dgrs gSam0 tks loZuke Loa ds fy izqDr fds tkrs gSa] mUgsa futokpd loZuke dgrs gSaA vki futokpd loZuke gSA tSlsamp bldk rhuksa iqkksa esa izksx gksrk gSA vki Hkyk rks tx HkykA frac14 eSa ds fyfrac12mRre iqk Hkxr flag us vius vkidks jkVordf ds fy vfiZr dj fnkA frac14 ds fyfrac12vU iqk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

mUgraveke iqk amp eSa] ge

ee iqk amp rw] rqe] vki

vU iqk amp g] s] og] os

g esjh iqLrd gS

og esjk HkkbZ gS

dksbZ] dqN

nky esa dqN dkyk gS

njokts ij dksbZ [kM+k gS

tks] lks

ftldh] mldh tSlh] oSlh

tSlk] oSlk

vius vki

vki futokpd loZuke

iqkokpd

lEcUkokpd

izuokpd

fupokpd

vfupokpd

loZuke

loZukelaKk ds LFkku ij izqDr

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

ftu kCnksa ls laKk vFkok loZuke dh fokskrk dk cksk gksrk gS] mUgsa fokskk dgrs gSaA ftu kCnksa dh fokskrk crkbZ tkrh gS] mUgsa foks dgrs gSaA amp papy ckyd] gkiexcl papy fokskk gS vkSj ckyd foks gSAtSlsfokskk ds Hksnamp fokskk ds pkj Hksn gksrs gSaA 1- xqkokpd fokskkA 2- la[kokpd fokskkA 3- ifjekkokpd fokskkA 4- lkoZukfed fokskkA

iz0 xqkokpd fokskk fdls dgrs gSa mnkgjk lfgr LiV dhftAm0 xqkokpd fokskkamp ftu fokskk kCnksa esa fdlh ds xqk] nksk]

jaxampi] vkdkj] izdkj] Lokn vkfn dk cksk gksrk gS] mUgsa xqkokpd fokskk dgrs gSaA

mnkgjkamp xqk ksX] ifjJe] bZekunkjA nksk vkylh] csbZekuA jaxampi dkyk] xksjkA vkdkjampizdkj yack] pkSM+k] xksyA Lokn [kV~Vk] ehBkA xak lqxafkr] xakghuA voLFkk cyoku] xjhchA fLFkfr vxyk] AringijhA nskampdky iatkch] uohu vkfnA

6fokskk

22lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

iz0 la[kokpd fokskk fdls dgrs gSa mnkgjk lfgr LiV dhftAm0 ftu fokskk kCnksa esa la[k dk cksk gks] mUgsa la[kokpd fokskkamp

la[kokpd fokskk dgrs gSaA tSlsampd] nks] nqxquk vkfn la[kokpd ds eq[ nks Hksn gSaamp 1- fufpr la[kokpd 2- vfufpr la[kokpd

ftl fokskk esa oLrq] izkkh vFkok fufpr la[kokpd fokskkampinkFkZ dh la[k fufpr gks] mls fufpr la[kokpd fokskk dgrs gSaA blds fuEufyf[kr Hksn gSaamp

1- xkuklwpdamp d iqLrd] nl i vkfnA 2- Oslashe lwpdamp igyk] nwljk] rhljkA 3- izRsd lwpdamp izRsd cPpk] izfr eklA 4- leqnk lwpdamp pkjksa OfDr] lSadM+ksa vkeA 5- vko`fUgravek lwpdamp nqxquk] frxqukA 6- viwkZ la[kokpdamp 14 frac14ikofrac12] 12 frac14vkkkfrac12A ftl fokskk esa oLrq] izkkh vFkok vfufpr la[kokpd fokskkamp inkFkZ dh la[k vfufpr jgrh gS] mls vfufpr la[kokpd fokskk dgrs gSaA tSlsamp dqN iqLrdsa] lc yksxA

dqN] lc] FkksM+s] cgqr] vfkd dqN fokskk sls gSa tks ifjekkokpd rFkk la[kokpd nksuksa gh iksa esa izqDr gksrs gSaA fn foks fxuh tkus okyh oLrq gS rks la[kokpd vFkok ifjekkokpd gSA

iz0 ifjekkokpd fokskk fdls dgrs gSa mnkgjk lfgr LiV dhftAm0 ifjekkokpd fokskkamp ftu fokskk kCnksa ls fdlh oLrq] inkFkZ ds eki k ukiamprksy dk cksk gks] mUgsa ifjekkokpd fokskk dgrs gSaA ifjekkokpd fokskk ds nks Hksn gSaamp

23lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

d- fufpr ifjekkokpdamp fufpr ifjekkokpd fokskk fdlh laKk k loZuke ds fufpr ifjekk dk cksk djkrs gSaA tSlsamp pkj xt diM+k] nl yhVj nwkA [k- vfufpr ifjekokpdamp tc fdlh laKk k loZuke ds fufpr ifjekk dk cksk ugha gksrk] rks mls vfufpr ifjekkokpd fokskk dgrs gSaA dqN vke] FkksM+k ikuh] de phuh] FkksM+k nwkAtSlsamp

iz0 lkoZukfed k ladsrokpd fokskk fdls dgrs gSa mnkgjk lfgr LiV dhftAm0 lkoZukfed fokskkamp ftu loZuke kCnksa ls fdlh ds fok esa ladsr ikk tk] mUgsa lkoZukfed k ladsrokpd fokskk dgrs gSaA g kj gekjk gSAtSlsamp rqe fdl xyh esa jgrs gks

lkoZukfed k ladsrokpd fokskkksa dk fuEufyf[kr iksa esa izksx gksrk gSA 1- fupokpdladsrokpd lkoZukfed fokskkamp ml OfDr dks gkiexcl cqykbA Dk g iqLrd rqEgkjh gS 2- vfupokpd lkoZukfed fokskkamp dksbZ lTtu vk gq gSaA kj esa dqN Hkh [kkus dks ugha gSA 3- izuokpd lkoZukfed fokskkamp dkSu yksx vk gSa dkSUk lh iqLrd rqEgsa pkfg 4- lacakokpd lkoZukfed fokskkamp tks OfDr dy vkk Fkk] og ckgj [kM+k gSA og cPpk lkeus tk jgk gS] ftlus rqEgkjh iqLrd pqjk yh FkhA

24lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

iz0 fokskk esa mn~ns vkSj foks dh Dk fLFkfr gSm0 mn~ns fokskkamp foksksa ds iwoZ yxus okys fokskkksa dks mn~ns fokskk dgrs gSa] tSlsamp vPNk yM+dk] lqanj yM+dh vkfnA foks fokskkamp foks ds ckn esa izqDr gksus okys fokskk foks fokskk dgykrs gSa] tSlsamp s Qy ehBs gSaA mldh deht uhyh gSAiz0 izfokskk fdls dgrs gSa mnkgjk lfgr LiV dhftAm0 izfokskkamp izfokskk mu fokskkkRed kCnksa dks dgrs gSa] tks fokskk dks Hkh izdV djrs gSaA vFkok fokskk dh Hkh fokskrk izdV djus okys kCnksa dks izfokskk dgrs gSaA tSlsamp og cM+k Hkksyk gSA eksgu cgqr prqj gSA og cM+k ifjJeh gSA ogkiexcl yxHkx chl Nk= gSaA

lkekUr izfokskk fuEufyf[kr gSaamp cgqr] cgqr vfkd] vRfkd] cM+k] [kwc] fcYdqy] FkksM+k] de] Bhd] iwkZ] yxHkxA

iz0 fokskkksa dh jpuk dhftAm0 dqN kCn ewy i ls fokskk gksrs gSa] tSls fuiqk] prqj] lqanjA ysfdu dqN izRksa rFkk milxksZa ds yxkus ls foks fokskk esa ifjofrZr gks tkrk gSA tSlsamp cukjl ls cukjlhAlaKk ls amp kj ls kjsywA amp eSa ls eqgt lkAloZuke ls bruk] mruk] slk]

25lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

oSlk] vki lkA pyuk ls pkywAfOslashk ls amp Hkwyuk ls HkqyDdM+A ckgj ls ckgjhAvO lsamp Aringij ls AringijhA

foks fokskkvad vafdrtkxjk tkx`rvkleku vklekuhvkHkwkk vkHkwfkrbfrgkl sfrgkfldnar naRnku nkuhppkZ pfpZrpkpk ppsjkk kLohnq kno

iz0 loZuke vkSj lkoZukfed fokskk esa varj LiV dhftAm0 dqN lkoZukfed fokskk vkSj fupokpd loZuke leku i esa gh izksx esa vkrs gSaA vr budks igpkuus esa Hkze gks ldrk gSA budh igpku ds fy loZuke vkSj fokskk dh ifjHkkkk ij ku nsuk vkod gSA fn budk izksx laKk kCnksa ls igys gks rks s lkoZukfed fokskk gksaxs vkSj fn laKk ds LFkku ij vFkkZr~ vdsys izqDr gks rks loZuke gksaxsA tSlsamp g iqLrd vHkh Nih gSA frac14gampfokskkfrac12 g esjs lkFk [ksyrk gSA frac14gamploZukefrac12 ml kj esa esjk fe= jgrk gSA frac14mlampfokskkfrac12 mlus eqgtss cpkkA frac14mlusamploZukefrac12 g QYk idk gSA frac14gampfokskkfrac12 og dPpk gSA frac14ogamploZukefrac12

26lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

HksnHksn

xqkampksX

] ifjJe] bZekunkj

pkj xt d

iM+k]nl

yhVj nwk

ke] FkksM+k ikuhde phuh] FkksM+k nwk v

laKk v

kSj loZuke v

FkkZr~ft

udh fokskrk crkbZ t

fepZ amp gka fepZ foks

fokskk dh fokskrk izd

V gks Hkksy

kcM+k prqjcgqr

nkskampvky

lh] csbZeku

jaxampiampd

kyk] xksjk

kjampizdkj amp y

ack] pkSM+k] xksyLokn amp [kV~Vk] ehBkvoLFkk amp cy

oku] xjhchfLFkfr amp v

xyk] Aring

laKk v

kSj loZuke d

hfokskrk d

k cksk gks

fokskk

fufpr ifjekkokpd

vfufpr

ifjekkokpd

foksizfokskk

la[kokpd

ifjekkokpd

lkoZukfed

k ladsrokpd

xqkokpd

fokskk

g kj gekjk gS

udksbZ

fDrtks

cPpkog

d iqLrd

igyk] nwl

jk] rhljk

pkjksa] lSadM+ksa

nqxquk] frxquk

FkksM+kcgqr izR

sd] izfr

fufpr la[kokpd

vfufpr

la[kokpd

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

ftl kCn vFkok kCnamplewg ds kjk fdlh dkZ ds gksus vFkok fd tkus dk cksk gks] mls fOslashk dgrs gSaA

tSlsamp lhrk A^ukp jgh gS cPpk nwk A^ih jgk gS lqjsk dkWyst A^tk jgk gS

buesa kCnksa ls dkZ Okikj dk cksk gks ^ukp jgh gS] ih jgk gS] tk jgk gSjgk gSA bu lHkh kCnksa ls fdlh dkZ ds djus vFkok gksus dk cksk gks jgk gSA vr s fOslashkiexcl gSaA

Okdjk esa gSAfOslashk d fodkjh kCn

fOslashk ds nks Hksn gSaamp 1- ldeZd fOslashkA 2- vdeZd fOslashkA

ldeZd fOslashk amp ftu fOslashkvksa dk vlj drkZ ij ugha] deZ ij iM+rk gS] og ldeZd fOslashk dgykrh gSA bu fOslashkvksa esa deZ dk gksuk vkod gksrk gSA mnkgjkamp eSa ys[k fy[krk gwiexclA lqjsk feBkbZ [kkrk gSA ehjk Qy ykrh gSA Hkiexclojk Qwyksa dk jl ihrk gSA

7fOslashk

28lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

29lfp= fganh Okdjk

vdeZd fOslashk amp ftu fOslashkvksa dk vlj drkZ ij gh iM+rk gS] os vdeZd fOslashk dgykrh gaSA bu fOslashkvksa esa deZ dk gksuk vkod ugha gksrk gSA mnkgjkamp jkdsk jksrk gSA lkiexcli jsaxrk gSA cl pyrh gSA

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

8vfodkjh kCn

30lfp= fganh Okdjk

अयय क परभाषा

िजन शद क प म िलग वचन कारक आिद क कारण कोई परवतन नह होता ह उह अयय(अ +यय) या अिवकारी शद कहत ह इस हम ऐस भी कह सकत ह- अयय ऐस शद को कहत ह िजसक प म िलग वचन पष कारक इयािद क कारण कोई िवकार उपन नह होता ऐस शद हर िथित म अपन मलप म बन रहत ह चिक अयय का पातर नह होता इसिलए ऐस शद अिवकारी होत ह इनका यय नह होता अतः य अयय ह जब तब अभी उधर वहा इधर कब य वाह आह ठीक अर और जस-तथा एव िकत परत बिक इसिलए अतः अतएव चिक अवय अथात इयािद

अयय क भदअयय िननिलिखत पाच कार क होत ह - (1) ियािवशषण (Adverb) (2) सबधबोधक (Preposition) (3) समचयबोधक (Conjunction) (4) िवमयािदबोधक (Interjection) (5) िनपात अयय

(1) ियािवशषण - िजन शद स िया िवशषण या दसर ियािवशषण क िवशषता कट हो उह ियािवशषण कहत ह दसर शदो म- जो शद िया क िवशषता बतलात ह उह िया िवशषण कहा जाता ह

जस- राम धीर-धीर टहलता ह राम वहा टहलता ह राम अभी टहलता ह इन वाय म धीर-धीर वहा और अभी राम क टहलन (िया) क िवशषता बतलात ह य ियािवशषण अिवकारी िवशषण भी कहलात ह इसक अितर ियािवशषण दसर ियािवशषण क भी िवशषता बताता ह वह बहत धीर चलता ह इस वाय म बहत ियािवशषण ह यिक यह दसर

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

31lfp= fganh Okdjk

ियािवशषण धीर क िवशषता बतलाता ह 2 सबधबोधक अयय - िजन अयय शद क कारण सा क बाद आन पर दसर शद स उसका सबध बतात ह उन शद को सबधबोधक शद कहत ह य शद सा स पहल भी आ जात ह

जहा पर बाद भर क ऊपर क ओर कारण ऊपर नीच बाहर भीतर िबना सिहत पीछ स पहल स लकर तक क अनसार क खाितर क िलए आत ह वहा पर सबधबोधक अयय होता ह

जस - (i) म िवालय गयातक (ii) कल मदान ह क समीप (iii) धन यवसाय चलाना किठन हक िबना (iv) सशील यह काम िबगड़ गया क भरोस (v) म पजा स नान करता ह पहल

3 समचयबोधक अयय - जो शद दो शद वाय और वायाश को जोड़त ह उह समचयबोधक अयय कहत ह इह योजक भी कहा जाता ह य शद दो वाय को परपर जोड़त ह जहा पर और तथा लिकन मगर व िकत परत इसिलए इस कारण अत यिक तािक या अथवा चाह यिद िक मानो आिद यािन तथािप आत ह वहा पर समचयबोधक अयय होता ह

जस - (i) सरज िनकला पी बोलन लग और (ii) छी हई बच भागन लग और (iii) िकरन मध पढन चली गई और (iv) मजला पढन म तो तज ह शरीर स कमजोर ह परत (v) तम जाओग म जाऊ िक

4 िवमयािदबोधक अयय - िजन अयय शद स हष शोक िवमय लािन लजा घणा दःख आय आिद क भाव का पता चलता ह उह िवमयािदबोधक अयय कहत ह इनका सबध िकसी पद स नह होता ह इस ोतक भी कहा जाता ह िवमयािदबोधक अयय म () िच लगाया जाता ह

िवालय

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

32lfp= fganh Okdjk

जस - (i) या बात ह वाह (ii) वह चल बसा हाय (iii) या वाद ह आह (iv) तम यहा कस अर (v) यह गदगी िछ िछ

5 िनपात अयय - जो वाय म नवीनता या चमकार उपन करत ह उह िनपात अयय कहत ह जो अयय शद िकसी शद या पद क पीछ लगकर उसक अथ म िवशष बल लात ह उह िनपात अयय कहत ह इस अवधारक शद भी कहत ह जहा पर ही भी तो तक मा भर मत सा जी कवल आत ह वहा पर िनपात अयय होता ह

जस - (i) शात को करना होगा यह काम ही (ii) सहाना जाएगी भी (iii) तम तो सनम डबोग सब को डबाओग ही (iv) वह तमस बोली नह तक (व) म भी िदली जाऊगा

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

33lfp= fganh Okdjk

030013

kjhfrac14v

Ofrac12

fOslashk

fokskklacak

khjsampkhjscgqr khjsogkiexclvHkh] oa

s Aringij

ehi] dh v

ksjds v

uqlkj] ckgj

ds fcuk] Hkhrj

dh rjg] d

s lkFk

kCnksa] okDksa dks t

ksM+ukgkZ] kksd] k`kk]

foLe] k`kk] vkpZ

Hkko izdV gksa

lacak d

k cksk

vr rFkkfn

ufdUrq v

kfnijUrq blfy

Dksafd

fN fNvjs

gkokgvkg

Hkh dsoy

rks rdHkjgh

fuikrfOslashk dh fokskrk

vFkZ esa cy

iznku djsa

leqPpckskd

foLekfn ckskd

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

okDamp kCnksa ds lkFkZd lewg dks okD dgrs gSaA vFkok d fopkj dks iwkZrk ls izdV djus okys kCnamplewg dks okD dgrs gSaA vFkok kCnksa dk slk lewg ftlls dgus okys dk vFkZ LiV gks tk] mls okD

dgrs gSaA

jesk fnYyh tkrk gSAmnkgjkamp

okD ds [kaMamp okD ds nks [kaM fuEufyf[kr gSaamp 1- mn~nsamp okD esa ftlds ckjs esa fokku fdk tk vFkkZr~ ftlds ckjs esa dqN dgk tk] mls mn~ns dgrs gSaA jke fnYyh tkrk gSAmnkgjkamp blesa jke mn~ns gSA

2- foksamp okD esa mn~ns ds ckjs esa tks fokku fdk tk] mls foks dgrs gSaA eksgu jksVh [kkrk gSAmnkgjkamp bl okD esa jksVh [kkuk foks gSA

iz02 okD ds fdrus rUgraveo gSam0 okD ds eq[r N rUgraveo gSaamp 1- ksXrkamp okD esa vFkZ izdV djus dh ksXrk gksuh pkfgA mnkgjkamp xk kkl [kkrh gSA 3

9okDampfopkj

34lfp= fganh Okdjk

iz01 okD fdls dgrs gSa blds fdrus [kaM gSa

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

xk kkl ihrh gSA 5g okD xyr gS Dksafd xk kkl [kkrh gS] ihrh ughaA

2- lkFkZdrkamp okD ds vanj lkFkZd kCnksa dk izksx gksuk pkfgA pkampok ihvksxs mnkgjkamp blesa ok lkFkZd kCn ugha gSA blfy lgh okD gSamppk ihvksxs

3- vkdkakkamp okD dh lekfIr ij dksbZ ftKklk ugha jguh pkfgA kke ds le iqtkjh djrk gSAmnkgjkamp bl okD esa d ftKklk gS fd iqtkjh Dk djrk gSA

blfy lgh okD gS amp kke dks iqtkjh iwtk djrk gSA

4- lehirkamp okD esa cksyrs o fy[krs le lehirk jguh pkfgA eSa dy fnYyh tkAringiexclxkAmnkgjkamp

5- vUoamp okD ds lHkh inksa esa drkZ vkSj deZ ds vuqlkj esy gksuk pkfgA yM+dh xhr xkrk gSAmnkgjkamp g okD xyr gS Dksafd yM+dh L=hfyax gSA blfy lgh okD gSamp yM+dh xhr xkrh gSA

6- inOslasheamp okD esa inksa dk mfpr Oslashe gksuk pkfgA og ilt+rk gS iqLrdAmnkgjkamp g mfpr okD ugha gSA lgh okD gSamp og iqLrd ilt+rk gSA

35lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

iz03 jpuk ds vkkkj ij okD ds fdrus Hksn gSam0 jpuk ds vkkkj ij okD ds rhu Hksn gSaamp 1- ljy okDamp ftl okD esa d gh mn~ns vkSj d gh foks gks] mls ljy okD dgrs gSaA mnkgjk 1- jke QqVcky [ksyrk gSA 2- lhrk iqLrd ilt+rh gSA 2- laqDr okDamp ftl okD esa nks k nks ls vfkd ljy okD fdlh kstd n~okjk tqM+s gksa] mls laqDr okD dgrs gSaA mnkgjk lksgu Ldwy tkrk gS vkSj ilt+kbZ djrk gSA 3- fefJr okDamp ftl okD esa d izkku miokD vkSj nwljk ml ij vkfJr miokD gks] mls fefJr okD dgrs gSaA mnkgjk [kkusampihus dk eryc gS fd euq LoLFk cusA

iz04 vFkZ ds vkkkj ij okD ds fdrus Hksn gSam0 vFkZ ds vkkkj ij okD ds vkB Hksn gSaamp 1- fokkuokpd okD amp ftl okD esa fdlh dke ds gksus dk irk pys] mls fokkuokpd okD dgrs gSaA mnkgjk 1- cPps ilt+ jgs gSaA 2- xhrk xkuk xk jgh gSA

2- fukskokpd okDamp ftl okD esa fdlh dke ds u gksus dk irk pys] mls fukskokpd okD dgrs gSaA mnkgjk 1- cPps ilt+ ugha jgs gSaA 2- xhrk xkuk ugha xk jgh gSA

3- izuokpd okDamp ftl okD esa izu iwNs tkus dk cksk gks] mls izuokpd okD dgrs gSaA

36lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

mnkgjkamp 1- vki Dk dj jgs gks 2- Dk vki fnYyh tkvksxs

4- bPNkokpd okDamp ftl okD ls eu dh bPNk] vkkhokZn k Lrqfr dk Hkko izdV gks] mls bPNkokpd okD dgrs gSaA mnkgjkamp 1- Hkxoku rqEgsa ln~cqf) nsA 2- dkk eSa d jktk gksrkA

5- vkKkokpd okDamp ftl okD ls fdlh dks vknsk k vkKk nsus dk cksk gks] mls vkKkokpd okD dgrs gSaA mnkgjkamp 1- f[kM+dh can dj nksA 2- cSB tkvksA

6- lansgokpd okDamp ftl okD ls fdlh dkZ ds gksus esa lansg dk irk pys] mls lansgokpd okD dgrs gSaA mnkgjkamp 1- jke dk Ldwy vkuk eqfdy gSA 2- kkn vkt okkZ gks ldrh gSA

7- ladsrokpd okDamp ftl okD esa d dkZ dk gksuk nwljs ij fuHkZj djs] mls ladsrokpd okD dgrs gSaA mnkgjkamp 1- fn eSa esgur diexclxh rks dkk esa izFke vkAringiexclxhA

8- foLekfnckskd okDamp ftl okD esa gkZ] kksd] foLe vkfn Hkko izdV gks] mls foLekfnckskd okD dgrs gSaA mnkgjkamp 1- vksg cspkjk ekjk xkA 2- okg Dk ltkoV gSA

37lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

38lfp= fganh Okdjk

fyaxिलग िलग सकत का शद होता ह िजसका अथ होता ह - िनशान िजस सा शद स यि क जाित का पता चलता ह उस िलग कहत ह इसस यह पता चलता ह िक वह पष जाित का ह या ी जाित का ह

उदाहरण क िलए पष जाित म = बल बकरा मोर मोहन लड़का हाथी शर घोड़ा दरवाजा पख ा का भवन िपता भाई आिद

ी जाित म = गाय बकरी मोरनी मोिहनी लड़क हिथनी शरनी घोड़ी िखड़क कितया माता बहन आिद

िलग क भद -ससार म तीन जाितया होती ह ndash (1) पष (2) ी (3) जड़ इह जाितय क आधार पर िलग क भद बनाए गय ह 1 पिलग 2 ीिलग 3 नपसकिलग

1 पिलग िजन सा शद स पष जाित का पता चलता ह उस पिलग कहत ह जस - िपता राजा घोडा का बदर हस बकरा लड़क आदमी सठ मकान लोहा चमा दःख म लगाव खटमल फल नाटक पवत पड़ मगा बल भाई िशव हनमान शर आिद

2 ीिलग िजन सा शद स ी जाित का पता चलता ह उस ीिलग कहत ह जस - हिसनी लड़क बकरी माता रानी ज सई गदन लजा बनावट आिद

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

39lfp= fganh Okdjk

1 किव = कवियी2 िवान = िवदषी 3 नता = नी4 महान = महती5 साध = सावी6 दादा = दादी7 बालक = बािलका8 घोड़ा = घोड़ी9 िशय = िशया10 छा = छाा11 बाल = बाला12 धोबी = धोिबन13 पि डत = पिडताइन14 हाथी = हिथनी15 ठाकर = ठकराइन 16 नर = मादा17 पष = ी18 यवक = यवती 19 साट = साी20 मोर = मोरनी21 िसह = िसहनी22 सवक = सिवका23 अयापक = अयािपका24 पाठक = पािठका25 लखक = लिखका26 दज = दिजन27 वाला = वािलन28 मािलक = मालिकन29 शर = शरनी30 ऊट = ऊटनी

पिलग = ीिलग 31 गायक = गाियका32 िशक = िशिका33 वर = वध34 ीमान = ीमती35 मौसी = मौसा 36 नाग = नािगन37 पड़ोसी = पड़ोिसन38 मामा = मामी39 बलवान = बलवती40 नर िततली = िततली41 भिड़या = मादा भिडया42 नर मखी = मखी43 कछआ = मादा कछआ 44 नर चील = चील45 खरगोश = मादा खरगोश46 नर चीता = चीता47 भाल = मादा भाल 48 नर मछली = मछली49 थोड़ा = थोड़ी 50 दव = दवी51 लड़का = लड़क 52 ाण = ाणी53 बकरा = बकरी54 चहा = चिहया 55 िचड़ा = िचिड़या56 बटा = िबिटया57 गडडा = गिडया 58 लोटा = लिटया59 माली = मािलन60 कहार = कहारन

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

40lfp= fganh Okdjk

61 सनार = सनारन 62 लहार = लहारन 63 नौकर = नौकरानी64 चौधरी = चौधरानी65 दवर = दवरानी66 सठ = सठानी67 जठ = जठानी

पिलग और ीिलग दोन म य होन वाल

शद इस कार ह -धानमी मयमी रापित उपरापित िचकार पकार गवनर लचरर वकल डॉटर सटरी ोफसर िशश दोत बफ महमान िम ाहक िि सपल मनजर ास मी आिद

68 बाल = बाला69 सत = सता 70 तपवी = तपिवनी71 िहतकारी = िहतकारनी72 वामी = वािमनी73 परोपकारी = परोपकारनी74 दास = दासी आिद

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

41lfp= fganh Okdjk

opuवचन वचन का शिदक अथ सयावचन होता ह सयावचन को ही वचन कहत ह वचन का एक अथ कहना भी होता ह सा क िजस प स िकसी यि वत क एक स अिधक होन का या एक होन का पता चल उस वचन कहत ह अथात सा क िजस प स सया का बोध हो उस वचन कहत ह अथात सा सवनाम िवशषण और िया क िजस प स हम सया का पता चल उस वचन कहत ह

जस - लड़क खलती ह लड़िकया खलती ह

वचन क भद -1 एकवचन 2 बहवचन

1 एकवचन या होता ह - िजस शद क कारण हम िकसी यि वत ाणी पदाथ आिद क एक होन का पता चलता ह उस एकवचन कहत ह

जस - लड़का लडक गाय िसपाही बचा कपड़ा माता िपता माला पतक ी टोपी बदर मोर बटी घोड़ा नदी कमरा घड़ी घर पवत म वह यह पया बकरी गाड़ी माली अयापक कला िचिड़या सतरा गमला तोता चहा आिद

2 बहवचन या होता ह - िजस िवकारी शद या सा क कारण हम िकसी यि वत ाणी पदाथ आिद क एक स अिधक या अनक होन का पता चलता ह उस बहवचन कहत ह

जस - लड़क गाय कपड़ टोिपया मालाए माताए पतक वधए गजन रोिटया पिसल िया बट बिटया कल गमल चह तोत घोड़ घर पवत निदय हम व य लताए लड़िकया गािड़या बकरया पए

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

42lfp= fganh Okdjk

जता = जत तारा = तारलड़का = लड़क घोड़ा = घोड़बटा = बटमगा = मग कपड़ा = कपड़गधा = गधकौआ = कौएकला = कलपड़ा = पड़ का = क कमरा = कमरबात = बातरात = रातआख = आख पतक = पतक िकताब = िकताबगाय = गायबहन = बहनझील = झीलसडक = सडकदवात = दवातकिवता = किवताएलता = लताएकया = कयाएमाता = माताएभजा = भजाए पिका = पिकाएशाखा = शाखाएकामना = कामनाएकथा = कथाए

कला = कलाएवत = वतए दवा = दवाएिचिड़या = िचिड़यािडिबया = िडिबयागिड़या = गिड़या चिहया = चिहया बिढया = बिढया लिटया = लिटया बोतल = बोतल कितया = कितया शि = शियारािश = रािशयारीित = रीितयाितिथ = ितिथयानारी = नारयागित = गितयाथाली = थािलयारीित = रीितयानदी = निदयालड़क = लड़िकया घड़क = घड़िकया चटक = चटिकया टोपी = टोिपयारानी = रािनयारीित = रीितयाथाली = थािलयाकली = किलयाबि = बिया सखी =सिखयागौ = गौएबह = बहए

वध = वधए गऊ = गउएलता = लताएमाता = माताएधात = धातए धन = धनए ल = लए ज = जए बालक = बालकगणअयापक = अयापकवदिम = िमवगिवाथ = िवाथगणसना = सनादलआप = आपलोगग = गजन ोता = ोताजनगरीब = गरीबलोगपाठक = पाठकगणअिधकारी = अिधकारीवगी = ीजननारी = नारीवददशक = दशकगणव = वजन यापारी =यापारीगणसधी = सिधजन पा = पबचा = बचबटा = बटकपड़ा = कपड़लड़का = लडकबात = बातआख = आख

एकवचन = बहवचन

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

43lfp= fganh Okdjk

काल काल का अथ होता ह ndash समय िया क िजस प स काय क होन क समय का पता चल उस काल कहत ह अथात काय ndash यापार क समय और उसक पण और अपण अवथा क ान क पातरण को काल कहत ह

काल क उदाहरण - (i) सनील गीता पढ़ता ह (ii) दीप पढ़ रहा ह (iii) रमश कल िदली जाएगाकाल क भद - 1 वतमान काल 2 भतकाल 3 भिवय कल

1 भतकाल - भतकाल का अथ होता ह बीता हआ िया क िजस प स बीत हए समय का पता चल उस भतकाल कहत ह अथात िजस िया स काय क समा होन का पता चल उस भतकाल कहत ह इसक पहचान वाय क अत म था थ थी आिद स होती ह उदाहरण क िलए - (i) रमश पटना गया था (ii) पहल म लखनऊ म पढ़ता था (iii) राम न रावण का वध िकया था

भतकाल क कार - (1) सामाय भतकाल (2) आसन भतकाल (3) पण भतकाल (4) अपण भतकाल (5) सिदध भतकाल (6) हतहतमद भतकाल (7) समयकालीन भतकाल

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

44lfp= fganh Okdjk

(1) सामाय भतकाल - िजस िया क भतकाल म िया क सामाय प स बीत समय म परा होन का सकत िमल उस सामाय भतकाल कहत ह अथात िजसस भतकाल क िया क िवशष समय का बोध नह होता ह उस सामाय भतकाल कहत ह सामाय भतकाल क िया स यह पता चलता ह िक िया का यापार बोलन स या िलखन स पहल हआ िजन वाय क अत म आ ई ए था थी थ आत ह व सामाय भतकाल होता ह जस - (i) मन गाना गाया (ii) िखलाडी खलन गए (iii) सीता गई

(2) आसन भतकाल - आसन का अथ होता ह -िनकट िजस िया क अभी-अभी या िनकट क भतकाल म परा होन का पता चल उस आसन भतकाल कहत ह अथात िया क िजस प स हम यह पता चल िक िया अभी कछ समय पहल ही पण हई ह उस आसन भतकाल कहत ह िया क िजस प स काय यापार क िनकट समय म समाि का पता चल उस आसन भतकाल कहत ह जस - (i) म अभी िहसार स आया ह (ii) मन सब खाया ह (iii) अयािपका पढ़कर आई ह

(3) पण भतकाल - िया क िजस प स यह पता चलता ह क काय िनित िकए गय समय स पहल ही परा हो चका था उस पण भतकाल कहत ह अथात िया क िजस प स यह पता चल िक काय को समा हए बहत समय बीत चका ह उस पण भतकाल कहत ह काय क पण होन क प बोध को पण भतकाल कहत ह िजन वाय क अत म था थी थ चका था चक थी चक थ आिद आत ह वो पण भतकाल होता ह जस - (i) पपा न नय िकया (ii) वह िदली गया था (iii) भारत 15 अगत1947 को आजाद हआ था

(4) अपण भतकाल - िया क िजस प स यह पता चलता ह िक काय भतकाल म परा नह 030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

45lfp= fganh Okdjk

हआ था अिपत िनयिमत प स जारी रहा उस अपण भतकाल कहत ह अथात िया क िजस प स काय क भतकाल म श होन का पता चल लिकन खम होन का पता न चल उस अपण भतकाल कहत ह िजन वाय क अत म रहा था रही थी रह थ आिद आत ह व अपण भतकाल होत हजस - (i) मोहन मदान म घम रहा था (ii) वह हॉक खल रहा था (iii) सनील पढ़ रहा था

(5) सिदध भतकाल - िया क िजस प स अतीत म हए या कर हए काय पर सदह कट िकया जाए उस सिदध भतकाल कहत ह िजन वाय क अत म गा ग गी आिद आत ह व सिदध भतकाल होत ह िया क िजस प स काय क भतकाल म परा होन पर सदह हो िक वह परा हआ था या नह उस सिदध भतकाल कहत ह जस - (i) सनील िहसार गया था (ii) व फटबॉल खल हग (iii) बस छट गई होगी

(6) हतहतमद भतकाल - िया क िजस प स यह पता चल िक काय हो सकता था लिकन दसर काय क वजह स हआ नह उस हतहतमद भतकाल कहत ह इसम पहली िया दसरी िया पर िनभर होती ह पहली िया तो परी नह होती लिकन दसरी भी परी नह हो पाती िजसम िया क होन म कोई शत पायी जाय उस हतहतमद भतकाल कहत ह जस - (i) म आगरा जाती तो ताजमहल दखती (ii) सरश महनत करता तो सफल हो जाता (iii) यिद वषा होती तो फसल अछी होती

(7) समयकालीन भतकाल - िजन वाय क अत म रहा था रही थी रह थ आिद आत ह और समय का िनित बोध होता ह उस समयकालीन भतकाल कहत ह जस - (i) व िपछल तीन घट स टीवी दख रह थ (ii) व दो िदन स खल रह थ

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

46lfp= fganh Okdjk

2 वतमान काल - िया क िजस प स यह पता चल क काम अभी हो रहा ह उस वतमान काल कहत ह अथात िया क िजस प स समय का पता चल और िया यापार का वतमान समय म पता चल उस वतमान काल कहत ह िजन वाय क अत म ता ती त ह ह आत ह वो वतमान काल कहलाता ह ियाओ क होन क िनरतरता को वतमान काल कहत ह जस - (i) राम अभी-अभी आया ह (ii) वषा हो रही ह (iii) शान गाता ह

वतमान काल क भद - (1) सामाय वतमान काल (2) अपण वतमान काल (3) पण वतमान काल (4) सिदध वतमान काल (5) ताकािलक वतमान काल (6) सभाय वतमान काल

(1) सामाय वतमान काल - िया क िजस प स काय क पणता और अपणता का पता न चल उस सामाय वतमान काल कहत ह अथात िजस िया स िया क सामाय प का वतमान म होन का पता चलता ह उस सामाय वतमान काल कहत ह िजन वाय क अत म ता ह ती ह त ह ता ह ती ह आिद आत ह उस सामाय वतमान काल कहत ह जो िया वतमान म सामाय प म पायी जाती ह उस सामाय वतमान काल कहत ह जहा पर िया का ारभ बोलन क समय होता ह जस - (i) राम घर जाता ह (ii) वह गद खलता ह (iii) सीता पढ़ती ह

(2) अपण वतमान काल - अपण का अथ होता ह ndash अधरा िया क िजस प स काय क लगातार होन का पता चलता ह उस अपण वतमान काल कहत ह िजन वाय क अत म रहा ह रह ह रही ह रहा ह आिद आत ह उस अपण वतमान काल कहत ह

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

47lfp= fganh Okdjk

जस - (i) याम गद खल रहा ह (ii) वह घर जा रहा ह (iii) अनीता गीत गा रही ह

(3) पण वतमान काल - िया क िजस प स काय क अभी पर होन का पता चलता ह उस पण वतमान काल कहत ह इसम हम काय क पण िसि का पता चलता ह इसम हम िया क यापार क तकाल पर होन क बार म पता चलता ह जस - (i) मन फल खाए ह (ii) उसन गद खली ह (iii) वह आया ह

(4) सिदध वतमान काल - िया क िजस प स वतमान काल िया क होन या करन पर शक हो उस सिदध वतमान काल कहत ह िजन वाय क अत म ता होगा ती होगी त हग आिद आत ह उस सिदध वतमान काल कहत ह इसम वतमान काल म सदह होन का बोध होता ह जस - (i) सिवता प िलखती होगी (ii) वह गाता होगा (iii) रमा खाती होगी

(5) ताकािलक वतमान काल - िया क िजस प स यह पता चलता हो िक काय वतमान म हो रहा ह उस ताकािलक वतमान काल कहत ह इसम बोलत समय िया का यापार चलता रहता ह इसम इसक पणता का पता नह चलता ह जस - (i) म पढ़ रहा ह (ii) वह जा रहा ह (iii) हम कपड़ पहन रह ह

(6) सभाय वतमान काल - सभाय का अथ होता ह सभािवत या िजसक होन क सभावना हो इसस वतमान काल म काम क पर होन क सभावना होती ह उस सभाय वतमान काल कहत ह

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

48lfp= fganh Okdjk

जस - (i) वह आया हो (ii) वह लोटा हो

3 भिवय काल - िया क िजस प स िया क आन वाल समय म परा होन का पता चल उस भिवय काल कहत ह इसस आग आन वाल समय का पता चलता ह िजन वाय क अत म गा ग गी आिद आत ह व भिवय काल होत हजस - (i) म कल िवालय जाउगा (ii) खाना कछ दर म बन जाएगा (iii) राज दर तक पढ़गा

भिवय काल क भद - (1) सामाय भिवय काल (2) सभाय भिवय काल (3) हतहतमिवय भिवय काल

(1) सामाय भिवय काल - िया क िजस प स िया क सामाय प का भिवय म होन का पता चल उस सामाय भिवय काल कहत ह अथात िजन शद क अत म ए गा ए गी ए ग आिद आत ह उह सामाय भिवय काल कहत ह इसस िया क भिवय म होन का पता चलता हजस - (i) वह खाना खाएगी (ii) बच खलन जायग

(2) सभाय भिवय काल - िया क िजस प स आग काय होन या करन क सभावना का पता चल उस सभाय भिवय काल कहत ह इसम ियाओ का िनित पता नह चलता इसम भिवय म िकसी काय क होन क सभवना होती ह जस - (i) शायद कल सनील आगरा जाए (ii) शायद आज वषा हो (iii) शायद चोर पकड़ा जाएगा

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

49lfp= fganh Okdjk

(3) हतहतमिवय काल- िया क िजस प स एक काय का परा होना दसरी आन वाल समय क िया पर िनभर हो उस हतहतमिवय काल कहत ह इसम एक िया दसरी पर िनभर होती ह इसम एक िया का होना दसरी िया पर िनभर होता ह

जस - (i) यिद छया हगी तो म आगरा जाऊगा (ii) अगर तम महनत करोग तो फल अवय िमलगा (iii) वह आए तो म जाऊ

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

13dkjd

50lfp= fganh Okdjk

कारक कारक शद का अथ होता ह ndash िया को करन वाला जब िया को करन म कोई न कोई अपनी भिमका िनभाता ह उस कारक कहत ह

कारक क उदाहरण - (i) राम न रावण को बाण मारा (ii) रोहन न प िलखा (iii) मोहन न क को डडा मारा

कारक क भद 1 कता कारक 2 कम कारक 3 करण कारक 4 सदान कारक 5 अपादान कारक 6 सबध कारक 7 अिधकरण कारक 8 सबोधन कारक

कारक क लण िच और िवभि िच इस कार ह -(i) कता mdashmdashmdashmdash िया को परा करन वाला mdashmdashmdashmdash न mdashmdashmdashmdash थमा(ii) कम mdashmdashmdashmdash िया को भािवत करन वाला mdashmdashmdash- को mdashmdashmdashmdash ितीया(iii) करण mdashmdashmdashmdash िया का साधन mdashmdashmdashmdashmdash स क ारा ारा mdashmdashmdashmdash- ततीया(iv) सदान mdashmdashmdashmdash- िजसक िलए काम हो mdashmdashmdashndash को क िलए mdashmdashmdashndash चतथ(v) अपादान mdashmdashmdashmdashndash जहा पर अलगाव हो mdashmdashmdashmdash स mdashmdashmdashmdashndash पचमी(vi) सबध mdashmdashजहा पर पद म सबध हो mdashmdashmdashmdash- का क क रा री र mdashmdashmdashndash षी(vii) अिधकरण mdashmdashmdashmdashndash िया का आधार होना mdashmdashmdashmdash- म पर mdashmdashmdashmdash- समी(viii) सबोधन mdashmdashmdashिकसी को पकारना mdashmdashmdashmdash ह अर हो mdashmdashmdashmdash- सबोधन

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

51lfp= fganh Okdjk

(1) कता कारक - जो वाय म काय करता ह उस कता कहा जाता ह अथात वाय क िजस प स िया को करन वाल का पता चल उस कता कहत ह कता कारक क िवभि होती ह न निवभि का योग भतकाल क िया म िकया जाता ह कता वत होता ह कता कारक म न िवभि का लोप भी होता ह इस पद को सा या सवनाम माना जाता ह हम वाचक शद क योग स भी कता का पता लगा सकत ह सकत का कता ही िहदी का कताकारक होता ह कता क निवभि का योग यादातर पिमी िहदी म होता ह का योग कवल िहदी और उद म ही नहोता ह जस - (i) राम न प िलखा (ii) हम कहा जा रह ह (iii) मीता न आम खाया

(2) कम कारक - िजस यि या वत पर िया का भाव पड़ता ह उस कम कारक कहत ह इसका िच को माना जाता ह लिकन कह कह पर कम का िच लोप होता ह बलाना सलाना कोसना पकारना जमाना भगाना आिद ियाओ क योग म अगर कम सा हो तो को िवभि जर लगती ह जब िवशषण का योग सा क तरह िकया जाता ह तब कम िवभि जर लगती ह कम सा का एक प होता हकोजस - (i) अयापक छा को पीटता ह (ii) सीता फल खाती ह (iii) अमर िसतार बजा रहा ह

(3) करण कारक - िजस साधन स िया होती ह उस करण कारक कहत ह इसका िवभि िचह स ारा क ाराऔर होता ह िजसक सहायता स कोई काय िकया जाता ह उस करण कारक कहत ह करण कारक का बाक कारक स बड़ा होता हजस - (i) बच गद स खल रह ह (ii) बचा बोतल स दध पीता ह (iii) राम न रावण को बाण स मारा

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

52lfp= fganh Okdjk

(4) सदान कारक - सदान कारक का अथ होता ह ndash दना िजसक िलए कता काम कता ह उस सदान कारक कहत ह सदान कारक क िवभि िच और होता ह इसको क िलए कोिकसक िलए वाचक शद लगाकर भी पहचाना जा सकता ह सामाय प स िजस कछ िदया जाता ह या िजसक िलए कोई काय िकया जाता ह उस सदान कारक कहत हजस - (i) गरीब को खाना दो (ii) मर िलए दध लकर आओ (iii) मा बट क िलए खाना लाई

(5) अपादान कारक - सा या सवनाम क िजस प स िकसी वत क अलग होन का बोध हो वहा पर अपादान कारक होता ह सा या सवनाम क िजस प स अलग होना उपन होना डरना दरी लजाना तलना करना आिद का पता चलता ह उस अपादान कारक कहत ह इसका िवभि िच होता ह इसक पहचान जस वाचक शद स भी क जा सकती ह स िकससजस - (i) पड़ स आम िगरा (ii) हाथ स छड़ी िगर गई (iii) सरश शर स डरता ह

(6) सबध कारक - सा या सवनाम क िजस प क वजह स एक वत क दसरी वत स सबध का पता चल उस सबध कारक कहत ह इसक िवभि िच आिद होत ह का क क रा र रीइसक िवभिया सा िलग वचन क अनसार बदल जाती ह जस - (i) सीतापर मोहन का गाव ह (ii) सना क जवान आ रह ह (iii) यह सरश का भाई ह

(7) अिधकरण कारक -अिधकरण का अथ होता ह ndash आधार या आय सा क िजस प क वजह स िया क आधार का बोध हो उस अिधकरण कारक कहत ह इसक िवभि और होती ह भीतर म परअदर ऊपर बीच आिद शद का योग इस कारक म िकया जाता ह

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

53lfp= fganh Okdjk

इसक पहचान िकसम िकसपर िकस प आिद वाचक शद लगाकर भी क जा सकती ह कह-कह पर िवभिय का लोप होता ह तो उनक जगह पर िकनार आसर दीन यहा वहा समय आिद पद का योग िकया जाता ह कभी कभी म क अथ म पर और पर क अथ म म लगा िदया जाता हजस - (i) हरी घर म ह (ii) पतक मज पर ह (iii) पानी म मछली रहती ह

(8) सबोधन कारक - सा या सवनाम क िजस प स बलान या पकारन का बोध हो उस सबोधन कारक कहत ह जहा पर पकारन चतावनी दन यान बटान क िलए जब सबोिधत िकया जाता ह उस सबोधन कारक कहत ह इसक पहचान करन क िलए िच लगाया जाता ह ()इसक िच ह अर अजी आिद होत ह इसक कोई िवभि नह होती ह जस - (i) ह ईर रा करो (ii) अर बच शोर मत करो (iii) ह राम यह या हो गया

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

fOslashk d

ks djus oky

HksnHksn

drkZ d

lEiznku d

kjdviknku d

lEcak d

jk dkjd gs bZrsquooj esjh jkk d

jksvjs cPpksa

lsquokksj er djks

ikuh esa eNyh gS

iqLrd est

og LVsrsquoku ls v

isM+ ls v

ke fxjk

lhrkiqj] eksgu d

k xkiexclo gSjke nrsquokjFk d

k iq= gS lEcksku dkjd

og [ksy jgk gS

ehuk us vke [kk

jke] jfo dks ekj jgk gS

vej fl

rkj ctk jgk gS

cPps xsan [ksy

jgs gSals

xjhcksa [kkuk nks

ekiexcl csVs [kkuk y

kbZds fy

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

iz1- okP fdls dgrs gSam0 fOslashk ds ftl ikarj ls g cksk gks fd fOslashk kjk fd x fokku

dk dsUnz fcanq drkZ gS] deZ gS vFkok fOslashk gS] mls okP dgrs gSaA tSlsamp xhrk ukp jgh gSA bl okD esa ukpuk fOslashk izkku gS rFkk xhrk drkZ gS blfy g dr`ZokP okD gSA

iz-2 okP ds fdrus Hksn gSam0 okP ds nks Hksn gSa 1- dr`ZokPA 2- vdr`ZokPA

ftl okD esa drkZ izkku gks] mls dr`ZokP1- dr`ZokPamp dgrs gSaA tSlsamp 1- jke ilt+ jgk gSA 2- eksgu [ksy jgk gSA 3- vegravekid ilt+k jgs FksA bu rhuksa okDksa esa jke] eksgu] vegravekid drkZ gSa] blfy g dr`ZokP gSAiz-3 vdr`ZokP ds fdrus Hksn gSam0 vdrZ`okP ds nks Hksn gSaamp 1- deZokPA 2- HkkookPA

ftl okD esa deZ izkku gks] mls deZokP dgrs gSaA d- deZokPampblesa ldeZd fOslashkvksa dk izksx fdk tkrk gSA

tSlsamp 1- d`k ls daal ekjk xkA 2- jhuk dks pk nh xbZA 3- jke ls iqLrd fy[kh tkrh gSA

55lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

ftl okD esa Hkko izkku gks] mls HkkookP dgrs gSaA bu [k- HkkookPamp okDksa esa fOslashk dh izkkurk gksrh gSA budk izksx izk fukskkFkZ esa gksrk gS] tSlsamp

1- eqgtls pyk ugha tkrkA 2- mlls [kkk ugha tkrkA 3- FkksM+h nsj lks fyk tkA

okP dh n`fV ls okD ifjorZu

1- dr`ZokP ls deZokP esaamp dr`ZokP esa drkZ ds dkjk dkjd dks fpg~u ls yxkk tkrk gS] vkSj

deZ esa] izFkek foHkfDr dk izksx gksrk gS] tSlsamp

dr`ZokP deZokP 1- eSa jksVh [kkrk gwiexclA eqgtls jksVh [kkbZ tkrh gSA 2- eSaus xkuk xkkA eqgtls xkuk xkk xkA 3- rqe Qwy rksM+ksxsA rqe ls Qwy rksM+k tkxkA

2- dr`ZokP ls HkkookP esaamp blesa drkZ ds vkxs ls] n~okjk] k ds n~okjk yxkk tkrk gSA HkkookP cukus ds fy drkZ dks djk dkjd esa cny nksA tSlsamp

dr`ZokP HkkookP 1- cPps [ksysaxsA cPpksa ls [ksyk tkxkA 2- jke rst nkSM+k gSA jke ls rst nkSM+k tkrk gSA 3- jkkk ugha lksrhA jkkk ls lksk ugha tkrkA

56lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

57lfp= fganh Okdjk

3- deZokP k HkkookP ls drZ`okP esa deZokP k HkkookP ls dr`Z`okP cukukA

deZokP k HkkookP dr`ZokP 1- jke ls Hkkxk ugha tkrkA jke Hkkx ugha ldrkA 2- eksgu ls pyk ugha tkrkA eksgu py ugha ldrkA 3- mBks] vc [kkk tkA mBks] vc [kkiexclA

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

58lfp= fganh Okdjk

15milxZउपसग सकत एव सकत स उपन भाषाओ म उस अयय या शदाश को उपसग कहत ह जो कछ शद क आरभ म लगकर उनक अथ का िवतार करता ह अथवा उनम कोई िवशषता उपन करता ह उस उपसग कहत ह जस - अ अन अप िव आिद उपसग ह

उपसग और उनक अथबोधसकत म बाइस (22) उपसग ह परा अप सम अन अव िनस िनर दस दर िव आ िन अिध अिप अित स उत उद अिभ ित पर तथा उप

उदाहरणअित - अितशय अितरकअिध - अिधपित अयअिध - अययन अयापनअन - अनम अनताप अनज अन - अनकरण अनमोदन अप - अपकष अपमानअप - अपकार अपयश अपमान अिभ - अिभनदन अिभलापअिभ - अिभमख अिभनयअिभ - अयथान अयदय अव - अवगणना अवतरणअव - अवकपा अवगण आ - आस आजम आचरण उत - उकष उीणउप - उपाय उपिदशा उपवनदर दस - दराशा दि दिह दकय िन - िनमन िनबधिन - िनडर िनकमा िनहथा

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

59lfp= fganh Okdjk

िनर - िनरजन िनराशा िनस - िनल िनशषपरा - पराजय पराभवपर - परपाक परपण परिमत परम परवार - कोप सारत बल चार कार ित - ितकल ितछाया ितिदन िव - िवयात िववाद िवफल िवधवा िवसगितसम - सकत सकार सगीत सम - सयम सयोग सकणस - सभािषत सकत सास स - सगम सकर वप स - सबोिधत सिशित

कछ शद क पव एक स अिधक उपसग भी लग सकत ह

उदाहरण ित + अप + वाद = यपवाद सम + आ + लोचन = समालोचन िव + आ + करण = याकरण िन+िव+कार = िनिवकार स+सम~+गित= ससगित आिद

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

60lfp= fganh Okdjk

16izRव यय जो धात म जोड़ जात ह कहलात ह कत यय स बन शद कदत कत यय(कत+अत) शद कहलात ह जस- लख + अक = लखक यहा अक कत यय ह तथा लखक कदत शद ह

030013

म यय मल शदधात उदाहरण 1 अक लख पाठ क ग लखक पाठक कारक गायक 2 अन पाल सह न चर पालन सहन नयन चरण 3 अना घट तल वद िवद घटना तलना वदना वदना 4 अनीय मान रम श पज माननीय रमणीय दशनीय पजनीय वणीय 5 आ सख भल जाग पज इष िभ सखा भला जागा पजा इछा िभा 6 आई लड़ िसल पढ़ चढ़ लड़ाई िसलाई पढ़ाई चढ़ाई7 आन उड़ िमल दौड़ उड़ान िमलान दौड़ान8 इ हर िगर हर िगर9 इया छल जड़ बढ़ घट छिलया जिड़या बिढ़या घिटया10 इत पठ यथा फल पप पिठत यिथत फिलत पिपत 11 इ चर पो खन चर पिव खिन 12 इयल अड़ मर सड़ अिड़यल मरयल सिड़यल13 ई हस बोल यज रत हसी बोली यागी रती 14 उक इछ िभ इछक िभक 15 तय क वच कतय वय 16 ता आ जा बह मर गा आता जाता बहता मरता गाता17 ित अ ी शक भ अित ीित शि भि18 त जा खा जात खात19 अय सव अस अय सव अ20 न द वद मद िखद बल ल दन वदन मदन िखन बलन लन21 ना पढ़ िलख बल गा पढ़ना िलखना बलना गाना22 म दा धा दाम धाम23 य गद पद क पि डत पात दत ग प कय पािडय पााय दय ओ ओय 24 या मग िवद मगया िवा 25 ग ग26 वाला दना आना पढ़ना दनवाला आनवाला पढ़नवाला27 ऐयावया रख बच डाटगा खा रखया बचया डटया गवया खवया28 हार होना रखना खवना होनहार रखनहार खवनहार

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

61lfp= fganh Okdjk

व यय जो धात को छोड़कर अय शद- सा सवनाम व िवशषण म जड़त ह तित यय कहलात ह तित यय स बन शद तितात शद कहलात ह जस- सठ + आनी = सठानी यहा आनी तित यय ह तथा सठानी तितात शद ह

030013

म यय शद उदाहरण1 आइ पछताना जगना पछताइ जगाइ2 आइन पिडत ठाकर पिडताइन ठकराइन 3 आई पिडत ठाकर लड़ चतर चौड़ा पिडताई ठकराई लड़ाई चतराई चौड़ाई 4 आनी सठ नौकर मथ सठानी नौकरानी मथानी5 आयत बहत पच अपना बहतायत पचायत अपनायत6 आरआरा लोहा सोना दध गाव लोहार सनार दधार गवार 7 आहट िचकना घबरा िचल कड़वा िचकनाहट घबराहट िचलाहट कड़वाहट8 इल फन कट त जटा पक वन फिनल किटल तिल जिटल पिकल विनल धिमल9 इ कन वर ग बल किन वर गर बिल 10 ई सदर बोल प खत ढोलक सदरी बोली पी खती ढोलक तली 11 ईन ाम कल ामीण कलीन 12 ईय भवत भारत पािणनी रा भवदीय भारतीय पािणनीय राीय13 ए बचा लखा लड़का बच लख लड़क14 एय अितिथ अि कती पष राधा आितथय आय कतय पौषय राधय 15 एल फल नाक फलल नकल 16 ऐत डाका लाठी डकत लठत17 एराऐरा अध साप बहत मामा कासा लट अधरा सपरा बहतरा ममरा कसरा लटरा 18 ओला खाट पाट साप खटोला पटोला सपोला 19 औती बाप ठाकर मान बपौती ठकरौती मनौती20 औटा िबला काजर िबलौटा कजरौटा21 क धम चम बठ बाल दश ढोल धमक चमक बठक बालक दशक ढोलक22 कर िवशष ख़ास िवशषकर ख़ासकर23 का खट झट खटका झटका24 जा ाता दो भतीजा दजा25 ड़ा ड़ी चाम बाछा पख टाग चमड़ा बछड़ा पख ड़ी टगड़ी 26 त रग सग खप रगत सगत खपत27 तन अ अतन28 तर ग गतर तर 29 तः अश व अशतः वतः30 ती कम बढ़ चढ़ कमती बढ़ती चढ़ती

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

17lafk

62lfp= fganh Okdjk

सिध सिध का शािदक अथ ह - मल या सयोग अथात दो वण क मल स जो िवकार उपन होता ह या परवतन होता ह उस सिध कहत ह सिध म दो बात उलखनीय ह-

1सिध दो वण क बीच होती ह (अ) वर और वर क साथ मल या (ब वर और यजन क साथ या (स) यजन और वर क साथ या (द) िवसग और वर या यजन क साथ 2 सिध होन पर शद का प बदल जाता ह जस - 1 िवा + आलय = िवालय ( आ +आ = आ ) 2 िहम + आलय = िहमालय ( अ + आ = आ )

- सिध क िकतन कार होत ह उर- सिध क तीन कार होत ह - वर सिध यजन सिध िवसग सिध

- वर सिध िकस कहत ह उदाहरण सिहत समझाइए उर- दो वर क मल स जो िवकार या प परवतन होता ह उस वर सिध कहत ह जस - िहम + आलय = िहमालय (अ +आ = आ ) [ म +अ = म ] म म अ वर जड़ा हआ ह पो + अन = पवन (ओ +अ = अव )

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

63lfp= fganh Okdjk

- वर सिध क िकतन कार ह उर - वर सिध क मख पाच कार ह - दीघ वर सिध गण वर सिध वि वर सिध यण वर सिध अयािद वर सिध

- दीघ वर सिध िकस कहत ह उदहारण सिहत समझाइए उर - जब दो सवण वर आपस म िमलकर दीघ हो जात ह तब दीघ वर सिध होता ह यिद अ आ इ ई उ ऊ और ऋ क बाद व या दीघ वर आए तो दोन िमलकर मशः आ ई ऊ और ऋ हो जात ह अथात दीघ हो जात ह अ + अ = आ उ + उ = ऊ अ + आ = आ उ + ऊ = ऊ जस - ( अ + अ = आ ) ान + अभाव = ानाभाव व + अथ = वाथ दव + अचन = दवाचन

- गण वर सिध िकस कहत ह उदाहरण सिहत समझाइए उर - यिद अ या आ क बाद इ या ई उ या ऊ और ऋ आए तो दोन िमलकर मशः ए ओ और अर~ हो जाता ह इस मल को गण वर सिध कहत ह अ + इ = ए आ + उ = ओ आ + इ = ए आ + ऋ = अर दव + इ = दव सर + इ = सर भजग + इ = भजग

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

64lfp= fganh Okdjk

- वि वर सिध िकस कहत ह उदाहरण सिहत समझाइए उर- यिद अ या आ क बाद ए या ऐ रह तो ऐ एव ओ और औ रह तो औ बन जाता ह इस वि वर सिध कहत ह जस - अ + ए = ऐ अ + ऐ = ऐ आ + ए = ऐ महा + ओषिध = महौषिध गगा + ओध = गगौध महा + ओज = महौज - यण वर सिध िकस कहत ह उदाहरण सिहत समझाइए उर - यिद इ या ई उ या ऊ और ऋ क बाद कोई िभन वर आय तो इ और ई का य उ और ऊ का व तथा ऋ का र हो जाता ह इस यण वर सिध कहत ह इ + अ = य अित+अिधक=अयिधक इ + आ = या अत+ +िधक इ+अ ई +आ = या य इ+अ=य अयिधक इ+ऊ =य इ+ए =य - अयािद सिध िकस कहत ह उदाहरण सिहत समझाइए उर - यिद ए ऐ ओ औ क बाद कोई िभन वर आए तो ए का अय ऐ का आय ओ का अव तथा औ का आव हो जाता ह इस परवतन को अयािद सिध कहत ह ए+अ=अय ऐ+अ=आय न+अन=नयन न+ऐ +अ+क न+ए+अ+न न+आय+क न+अन =नयन न+अक=नायक

- यजन सिध िकस कहत ह उदाहरण सिहत समझाइए उर - यजन वण क साथ वर वण या यजन वण क साथ यजन या वर वण क साथ यजन वण क मल स जो िवकार उपन हो या परवतन हो उस यजन सिध कहत ह इस सिध म दो वण म स एक वण यजन या दोन वण यजन हो सकत ह िकत दोन वण वर नह हो सकत जस -

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

65lfp= fganh Okdjk

िदक + गज = िदगज ( यहा यजन स यजन वण का मल हआ ह ) अिभ + सक = अिभषक ( यहा वर स यजन वण का मल हआ ह ) सत + िचत + आनद = सिचदानद ( यहा यजन स यजन एव यजन स वर का मल हआ ह )

वाक + मय = वाङमय षट + माग = षमाग उत + नित = उनित

- िवसग सिध िकस कहत ह उदाहरण सिहत समझाइए उर - िवसग क साथ वर या यजन क मल स उपन िवकार को िवसग सिध कहत ह जस- मनः + रथ = मनोरथ िवसग सिध क िनयम1 यिद िवसग क बाद च या छ हो तो िवसग का श हो जाता ह ट ठ होन पर ष और तथ होन पर िवसग का स हो जाता ह| िन + चय = िनय िन + छल = िनछल2 यिद िवसग क पहल अ हो और उसक बाद िकसी वग का ततीय चतथपचम वण या य र ल व ह आए तो िवसग का ओ हो जाता ह| जस ndash यशः + गान = यशोगान मन + रथ = मनोरथ3 यिद िवसग क पहल इकार या उकार हो तथा बाद म क ख प फ आए तो िवसग का ष हो जाता ह| जस ndash िन + ाण = िनाण िन फल = िनफल4यिद िवसग क पहल इकार या उकार हो तथा बाद म आ ग घ ध म वण आए तो िवसग क थान पर र या र हो जाता ह | जस ndash िन आशा = िनराशा िन + धन = िनधन5 यिद िवसग क पहल अ हो तथा बाद म क ख प फ म स कोई वण हो तो िवसग म कोई परवतन नह होता | जस ndash ात + काल = ातःकाल पय + पान = पयपान

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

66lfp= fganh Okdjk

6यिद िवसग क पहल इ या उ हो तथा बाद म र आए तो इ क थान पर ई औए उ क थान पर ऊ हो जाता ह जस ndash िन + रव = नीरव िन + रस = नीरस7 यिद िवसग क पहल और बाद म अ हो तो ओ हो जाता ह और बाद वाल अ का लोप होकर (ऽ) का िचह लग जाता ह | जस ndash थमः + अयाय = थमोऽयाय स + अहम = सोऽहम 8 यिद िवसग क पहल अ या आ हो और बाद म क आए तो िवसग का स हो जाता ह जस ndash नमः + कार = नमकार भाः + कार = भाकर

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

okksZa ds esy

ls gksus oky

k ifjorZu

folxZ $ Loj

folxZ $ O

eu $ LFk = euksjFk

nhkZ lafk

Lo$vFkhZ

= LokFkhZ

xqk lafk

nso$bUnz= nsosUnz

lqj$bUnz

= lqjsUnz

fo|k$vky = fo|ky

o`f) l

afkv$ = s

vk$ = s

egk$vksrdquokfk

= egkSrdquokfk

afkb$v

bfr$vkfn =

kxr = Lokxr

vkfn l

= us$v

fu $ vkrsquokk = fujkrsquokk

Oatu$O

Oatu$Loj

txr~$bZrsquok

= txnhrsquok

Loj$Loj= Loj l

k = vk

m$m = Aringb$b = bZb$bZ = bZ

vk$m = v

ksvk$b =

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

68lfp= fganh Okdjk

18lekllekl ijLij lacak j[kus okys nks vFkok vfkd inksa ds esy ls mRiUu fodkj

dks lekl dgrs gSaA nks kCnksa ds esy ls cuk in leLr in dgykrk gSA leLr in dk igyk in iwoZ in dgykrk gSA leLr in dk nwljk in mUgravekj in dgykrk gSA leLr in dk foxzg lekl foxzg dgykrk gSA

tSlsamp loZfiz amp lcdks fiz dVlkegrave amp dV ls lk Fkk laHko amp ftruk laHko gks lds Fkkfofk amp fofk ds vuqlkj Hkjld amp iwjh kfDr ls uhydaB amp uhyk gS daB ftldk uhyxk amp uhyh gS tks xklekl ds pkj Hksn gksrs gSaamp 1- rRiqk lekl 2- a lekl 3- vOhHkko lekl 4- cgqozhfg leklrRiqk ds nks miHksn Hkh gksrs gSa 1- deZkkj rRiqk lekl 2- fxq rRiqk lekl

rRiqk lekl

1- deZ r-iq-2- djk r-iq-3- lEiznku r-iq-4- viknku r-iq-5- lacak r-iq-6- vfkdjk r-iq-

1- deZkkj r-iq-2- fxq r-iq-

miHksn vU Hksn1- uyenk r-iq-2- vyqd~ r-iq-3- ee inyksih4- miin r-iq-

a lekl cgqozhfg leklvOhHkko lekl

030013

lekl dk kkfCnd vFkZ gksrk gS amp NksVk frac14lafkIr ifrac12

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

69lfp= fganh Okdjk

rRiqk lekl og lekl ftldk nwljk frac14mUgravekjfrac12 in izkku gks rFkk igyk in xkSk gks]

mls rRiqk lekl dgrs gSaA igpkuamp blesa foxzg djrs le dkjd fpg~uksa dk izksx fdk tkrk

gSA blds tksM+us ij foHkfDr fpg~u k dkjd fpg~u dk yksi gks tkrk gSA tSlsamp k izkIr amp k dks izkIr in izkIr amp in dks izkIr

rRiqk lekl rRiqk lekl ds N Hksn gksrs gSaamp 1- deZ rRiqk lekl 2- djk rRiqk lekl 3- lEiznku rRiqk lekl 4- viknku rRiqk lekl 5- lEcUk rRiqk lekl 6- vfkdjk rRiqk lekl

1- deZ rRiqk lekl tgkiexcl iwoZin esa deZ dkjd dh foHkfDr dks dk yksi gks tkrk gS] ogkiexcl deZ rRiqk lekl gksrk gSA tSlsamp xzaFkdkj amp xzaFk dks jpusokyk loZfiz amp lcdks fiz kjkkxr amp kjk dks vkxr

2- djk rRiqk lekl tgkiexcl iwoZin esa djk dkjd dh foHkfDr ls] ds n~okjk dk yksi gks tkrk gS] mls djk rRiqk lekl dgrs gSaA tSlsamp rqylhd`r amp rqylh n~okjk d`r euxlt+r amp eu ls xlt+h gqbZ xqkqDr amp xqk ls qDr izsekrqj amp izse ls vkrqj

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

70lfp= fganh Okdjk

3- lEiznku rRiqk lekl tgkiexcl iwoZin esa lEiznku dkjd dh foHkfDr ds fy dk yksi gks tkrk gS] ogkiexcl lEiznku rRiqk lekl gksrk gSA tSlsamp jkg[kpZ amp jkg ds fy [kpZ iqnku amp iq ds fy nku xkSkkyk amp xkS ds fy kkyk 4- viknku rRiqk lekl tgkiexcl iwoZin esa viknku dkjd dh foHkfDr ls dk yksi gks tkrk gS] ogkiexcl viknku rRiqk lekl gksrk gSA tSlsamp nsk fudkyk amp nsk ls fudkyk keZ foeq[k amp keZ ls foeq[k keZ HkzV amp keZ ls HkzV 5- lEcUk rRiqk lekl tgkiexcl iwoZin esa lEcUk dkjd dh foHkfDr dk] ds] dh dk yksi gks tkrk gS] ogkiexcl lEcUk rRiqk lekl gksrk gSA tSlsamp nskoklh amp nsk dk oklh jktiq=h amp jktk dh iq=h nsoky amp nso dk vky 6- vfkdjk rRiqk lekl tgkiexcl iwoZin esa vfkdjk dkjd esa] ij foHkfDr dk yksi gks tkrk gS] ogkiexcl vfkdjk rRiqk lekl gksrk gSA tSlsamp nkuohj amp nku esa ohj kqM+lokj amp kksM+s ij lokj LoxZokl amp LoxZ esa okl

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

71lfp= fganh Okdjk

rRiqk lekl ds nks miHksn gksrs gSaA 1- deZkkj rRiqk lekl 2- fxq rRiqk lekl

deZkkj rRiqk lekl deZkkj lekl esa d in fokskk rFkk nwljk in foks gksrk gS vFkok d in mies rFkk nwljk in mieku gksrk gS vFkkZr~ nksuksa esa ls d dh rqyuk k miek nwljs ls dh tkrh gSA d- fokskk amp foks egknso amp egku gS tks nso vakdwi amp vakk gS tks dwi iqkksUgraveke amp iqkksa esa gS tks mUgraveke [k- mies amp mieku deyuu amp dey ds leku uu HkqtnaM amp naM ds leku Hkqtk djampiYyo amp iYyo ih dj djampdey amp dey ih dj kuke amp ku ds leku ke

fxq lekl og lekl ftldk iwoZ frac14igykfrac12 in la[kokph fokskk gks mls fxq lekl dgrs gSaA blesa Hkh iwoZ frac14igykfrac12 rFkk mUgravekj frac14nwljkfrac12 in esa fokskkampfoks dk lacak gksrk gSA vFkZ dh n`fV ls g lekl lewgokph gksrk gSA tSlsamp f=oskh amp rhu osfkksa dk lekgkjlewg pkSeklk amp pkj eklksa dk lekgkjlewg uojk= amp ukS jkrksa dk lekgkjlewg

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

72lfp= fganh Okdjk

rRiqk lekl ds vU Hksn d- uyenk rRiqk leklamp bl lekl dk iwoZ in u dk Hkko mRiUu djrk gSA tSlsamp vNwr amp u Nwr vugksuh amp u gksuh [k- vyqd~ rRiqk leklamp bl rRiqk lekl ds nksuksa inksa ds chp dh foHkfDr dk yksi ugha gksrkA tSlsamp qfkfBj amp q) esa fLFkj euflt amp eu esa mRiUu x- ee in yksih rRiqk leklamp bl rRiqk lekl esa nks inksa ds chp nks ls vfkd inksa dk yksi gksrk gSA tSlsamp ngh cM+k amp ngh esa Mwck gqvk cM+k jsyxkM+h amp jsy ij pyus okyh xkM+h k- miin rRiqk leklamp bl rRiqk lekl ds nwljs in dk i`Fkd i esa izpyu lkekUr ugha gksrkA tSlsamp kkL=K amp kkL= $ K frac14kkL=ksa dk Kkrkfrac12 uhjn amp uhj $ n frac14uhj dk nkrkfrac12

a lekl og lekl ftlesa nksuksa in izkku gks] mls a lekl dgrs gSaA blesa nksuksa ds chp vkSj] rFkk] vFkok] k dk izksx gksrk gSA tSlsamp gkfuampykHk amp gkfu vkSj ykHk jktkampjad amp jktk vkSj jad ekrkampfirk amp ekrk vkSj firk HkhektqZu amp Hkhe vkSj vtqZu Uwukfkd amp Uwu vFkok vfkd yoampdqk amp yo vkSj dqk nsoklqj amp nso vkSj vlqj

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

73lfp= fganh Okdjk

vOhHkko lekl og lekl ftldk iwoZ in izkku o vO gks] mls vOhHkko lekl dgrs gSaA tSlsamp Fkkkhkz amp ftruk khkz gks ldsA vkthou amp thou Hkj Fkkefr amp efr ds vuqlkj Fkkfp amp fp ds vuqlkj izfrfnu amp gj fnu izfriy amp gj iy

deZkkj vkSj cgqozhfg lekl esa varjm0 deZkkj leklamp 1- g lekl rRiqk lekl dk miHksn gSA 2- bl lekl esa nwljk in izkku o igyk in xkSk gksrk gSA 3- bl lekl esa nksuksa inksa ds chp esa fokskk o foks lacak gksrk gSA tSlsampuhydaB amp uhyk gS tks daB

cgqozhfg lekl amp 1- g lekl d Lora= lekl gSA 2- blesa nksuksa in xkSk gksrs gSa rFkk rhljk in izkku gksrk gSA 3- nksuksa in feydj rhljs in ds fokskk gksrs gSaA rhljk in izkku gSA tSlsamp uhydaB amp uhyk gS daB ftldk frac14fkofrac12

cgqozhfg lekl ftlesa nksuksa in xkSk gksrs gSa rFkk s nksuksa feydj fdlh rhljs in ds fokskk gksrs gSaA rhljk in izkku gksrk gS] mls cgqozhfg lekl dgrs gSaA tSlsamp ihrkEcj amp ihyk gS oL= ftldk frac14Jhd`kfrac12 nhkZckgq amp yach Hkqtkiexcl gSa ftldh frac14fokqfrac12 vVHkqtk amp vkB Hkqtkiexcl gSa ftldh frac14nqxkZfrac12

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

74lfp= fganh Okdjk

fxq vkSj a lekl esa varj fxq lekl esa igyk in la[kokph gksrk gSA fxq lekl rRiqk lekl dk miHksn gSA fxqampnks xkSvksa dk lekgkjtSlsamp a lekl esa nksuksa in izkku gksrs gSaA blesa nksuksa ds chp vkSj] rFkk] vFkok] k dk izksx gksrk gSA [kV~VkampehBk [kV~Vk vkSj ehBktSlsamp ekrkampfirk ekrk vkSj firk

vOhHkko lekl o cgqozhfg lekl esa varj vOhHkko lekl esa iwoZ in izkku gksrk gSA Hkjld iwjh kfDr lstSlsamp cgqozhfg lekl esa rhljk o vU in izkku gksrk gSA ihrkacj ihyk gS oL= ftldk frac14d`kfrac12tSlsamp

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

75lfp= fganh Okdjk

030013

nks lsquokCnksa ds esy

cuk uk lsquokCn

deZkkj

miekuampmiesforsquoksrdquokkampforsquoksrdquo

rRiqk lekl

ekrkampfirk

FkkrsquokfDr]

Fkkfue

hou] vkd

aBizfrfnu] izfriy

nkkuu frac14jkokfrac12

ihrkEcj frac14fokqfrac12 yEcksnj frac14xkskfrac12uhy

dB frac14fkofrac12

cgqozhfg lekl

vU in izkku

igyk in izkku

nksuksas in izkkukst

k izksx

fpg~uksadk iz

ksxnwl

jk in izkku

ikiampiq

Aringiexclpampuhp

vehjhampxjhch

lacak rRiq

rdquok

lsukifr] jkrdquoVordffirk

jktiq=

viknku

rRiqrdquok

_keqDr

lEiznku

rRiqrdquok

^ds fy

ikBrsquokky

k] jlksbZkj

deZ rRiq

xzkexr] LoxZizkIr

^ls kjk] d

s kjkrqy

`rlwjd

jkrRiq

^esa] ijjkohj] v

ki chrh

fxqiwoZin

la[kokph

pkjikbZ

iapoVh

f=oskh

miHksnmiHksn

pUnzeq[k

uhydaB

lq[kampnq[k

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

अपाय - दीघाय अनर - िवर अतल - िवतल अवर - वर अमावया - पिणमा असली - नकली अिच - सिच अपकार - उपकार वाधीन - पराधीनआहार - िनराहारदाता - याचकखद - सनताग - कटय - परोघणा - मसजीव - िनजवसगध - दगध मौिखक - िलिखतसप - िवतारघात - ितघातिनदा - तितिमतयय - अपययसरस - नीरससौभाय - दभाय

मो - बधनकत - कतन य - िवयदलभ - सलभिनरर - सारनतन - परातन बधन - मिठोस - तरलयश - अपयशसगण - िनगण मक - वाचालण - वथरक - भकवरदान - अिभशापशक - आहष - शोक

िणक - शावत िवधवा - सधवाशयन - जागरणशीत - उणसफल - असफलसजन - दजनशभ - अशभ सतोष - असतोष

19foykse kCn

76lfp= fganh Okdjk

030013

िवलोम शदजो शद परपर

िवपरत अथ बतात ह उह िवलोम शद कहा जाता ह जस अमत-

िवष िहसा- अिहसा

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

77lfp= fganh Okdjk

अकश - िनरकश अकाल - सकालअर - र अकलष - कलष अा -ाअज - अनजउसाह - अनसाहसोसाह - िनसाहअिम - अितमअचल - चलअजल - िनजलवि - अनावि अनत - अतअित -अपअतकात - तकात अितवि - अनावि अनाहत - आहतअनकल - ितकल अनरि -िवरिअिनय - िनयअनलोम- िवलोमअनिभ- िभअमत - िवषअपण - हणअपा - उपाअवाचीन - ाचीनअपकार - उपकारअवलब - िनरालबअप - अिधकअधम- उमअवनत - उनतअतरग- बिहरग

अनाथ- सनाथअथ - इितआदर -अनादरअदय - दयअतरग - बिहरगअतर - बाअशतः - पणतःअपकालीन - दीघकालीनअप - बहअपित - अनपितअधनातन - परातन वीकार - अवीकारअधम - सधम अदोष - सदोषअपाय - दीघाय अयत - अनयतअनर - िवरअमर - मयअतल - िवतलअवर - वरअमावया - पिणमा असली - नकलीअिच - सिचअ - िवअपकार - उपकारअनागत - आगतअिन - इअत - उदयअताचल - उदयाचल

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

20ikZokph kCn

78lfp= fganh Okdjk

030013

पयायवाची शद पयायवाची शद व शद होत ह जो एक अथ का बोध करात ह इह समानाथ शद क नाम स भी

जाना जाता ह जस अिन आग अनल

वाला पावक अमत सधा सोम अमी

पीयष

अधकार ितिमरअधरातम आग अिनअनलपावकदहनअितिथ पाहनआगतकअयागतमहमान अनचर नौकर दास सवक परचारकअनपम अनठा अनोखा अपविनरालाअभतपव आभषण भषण गहना अलकार आा हमआदशिनदशअमत सोमसधापीयषमध असर दयदानवरासिनशाचररजनीचरअ वािजघोडाघोटकरिवपहयतरग आम रसालआसौरभमादकअमतफलअहकार गवअिभमानदपमदघमडआख लोचन नयन नचगिवलोचनिआकाश नभगगनअबरयोम अनतआसमानआनद हषसखआमोदमोदमोदउलासइसान मनयआदमीमानवमानष इजत मानिताआदरआबइनाम परकारपारतोिषकबशीशइ दवराजसरसरपितअमरशदव इछा अिभलाषाचाहकामनालालसामनोरथआकाा ईर भगवानपरमरजगदीरिवधाताउनित गितिवकासउकषअयदयउथानवि कमल पकजनीरजसरोजजलजजलजातकपड़ा चीरपटवसनअबरवकान वणितपटकणवनियकोमल नाजकनरममदसकमारमलायम कोयल वनियिपककोिकलावसतदतिकनारा कगारकलतटतीरकपा सादकणादयाअनह गाय गौधनसरिभभारोिहणी चरण पदपगपावपरकगन कड़ाचडावलयककड़िकताब पोथीथपतक

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

79lfp= fganh Okdjk

030013

कपड़ा चीरवसनपटवअबरपरधानकामदव मनोजकाममारकदपअनगमनिसजरितनाथिकरण योित भारिम दीिमरीिचिकसान कषकभिमपहलधरखितहरअनदाता कण राधापितघनयामवासदवमाधवमोहनकशवगोिवदिगरधारी गगा दवनदीमदाकनीभगीरथीदवपगावनदागणश गजाननगौरीनदनगणपितलबोदरकोयल कोिकलािपककाकपालीबसतदतोध रोषकोपअमषकोहितघातगज हाथीहतीमतगमदकलीम तापघामिनदाघगम गह घरसदनगहभवनधामिनकतनिनवासघन मघबादलघटाअबदअबधर घमड दभदपगवगरअिभमान घर गहधामगहबसराघोड़ा तरगहयघोटघोटकअ चमा चशिशिहमकरराकशरजनीशिनशानाथसोममयकचतर चालाककशलपटनागरदवीण जल वारनीरतीयअबउदकपानीजीवनपयपयजगल िविपनकाननवनअरयगहनझडा फरहरावजपताकािनशानझठ असयिमयामषाअनत तन कायातनशरीरदहकलवरत िवटपपादपपड़मव तालाब सरोवरजलाशयसरपकरपोखरजलवानसरसीतलवार अिसकरवालकपाणखडगशायकचहास तीर वाणसर नाराच िवहग िशिलमखतोता सगाशकसआकर दास सवकनौकरचाकरपरचारकअनचर दर िनधनगरीबरककगालदीनिदन िदवसयामिदवावारमानदःख पीड़ाकयथावदनासतापशोकखदपीरलशदध दधीरपय द पापीनीचदजनअधमखलपामर दगा चिडकाभवानीकमारीकयाणीमहागौरीकािलकािशवा दवता सरदवअमरवस धनष धनहीधनसारगचापशरासन

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

80lfp= fganh Okdjk

030013

धन दौलतसपिसपदािवधरती पवीभभिमधरणीवसधराअचला नदी सरता तिटनीतरिगणीिनझरणीशलजाजलमालानदनया नतननवनवीननयपवन वायहवासमीरवातमातअिनलपहाड़ पवतिगरीअचलनगभधरमहीधरपी खगिचिडयागगनचरपखिवहगनभचरपानी जलनीरवारसिललअबपावती उमािगरजागौरीिशवाभवानीअिबकापित वामीाणधाराणियाणश आयपपनी गहणीबहविनतादाराजोवामाि गनी प बटाआमजवसतनजतनयनदन पी बटीआमजातनजासतातनया पप फलसमनकसममजरीसन पवी धरतीधरा भ भिम जमीनवसधरा धरणी फल समनकसम पप फ़ौरन तकालतरततणबचपन बायपनलड़कपनछटपनबाण तीरशरिवहगशलाका मर अिलमधपमधकरभगभौरा मदद सहयोग सहायता योगदानमन अतकरण िच िदल मानसिम सखासहचरसाथीदोतमय मोलकमतकदरलागतदामदरमय मौतदहातिनधनअतवगवास मो मििनवाणकवयपरपदमछली मीनमतयजलचरीमोर मयरककिशखीकलापीबादल मघघनजलधरजलदवारदनीरदबदर वानरकिपकपीश हर िबजली घनियाइवचपलादािमनीतािडतिवत बाण तीरशरसायकिशलीमख िवष जहरहलाहलगरलकालकट व पड़पादपिवटपतिवण नारायणदामोदरपीताबरचपाणी भषण जवरगहनाआभषणअलकार भौरा मणभवराभगिमिलदमधप

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

81lfp= fganh Okdjk

030013

महश महादवनीलकठचशखरगगाधरिशविवनाथमनय आदमीनरमानवमानषमनज मिदरा शराबहालाआसवमधमदमोर कककलापीनीलकठनतकियमग िहरणसारगकणसार मछली मीनमयजलजीवनशफरीमकरमख गवारअपमितअानीजड़मय दहातमौतअतवगवासमरण मो मिपरधाम िनवाणपरमपदय रणजगसमरसमाघात योय समकशलसमथउपय यौवन यवावथाजवानीजोबनताय रजनी रातराििनशायािमनीरनाकर समसागरपारावारवारधरास िनशाचरिनिशचरदयदानवराजा मिहपालभपालनरशपाथसाटराधा रािधकाहरियाजरानीवषभानजा रानी वािमनीमालिकनबगमरात रािरनरजनीिनशायािमनीतमीिनिशयामालाभ मनाफाफायदानफाबचतबरकतलमी कमलापारमाहरियाीइिदरािववाह शादीगठबधनपरणययाहपािणहणवाय पवनअिनलसमीरहवावातव कपडावसनअबरपरधानपटसाप सपनागिवषधरपवनासनिशव भोलनाथशभिलोचनमहादवनीलकठशकरसय रिवसरजिदनकरभाकरआदीयभाकरिदवाकर ससार जगिवजगतलोकदिनयाशरीर दहतनकायाकलवरअगगातसोना वणकचनकनकहमकदनी अबलानारीमिहलारमणीदाराकातािसह कशरीशरमहावीरनाहरसारगमगराजसम सागरपयोिधउदिधपारावारनदीशजलिधहष आनदसनतामोदसखआमोद हाथी गजिसघहतीनागमतगगजश रपदमनअिमवरी िहमालय िहमिगरीिहमाचलिगरराजपवतराजहक़ अिधकारदावाकज़ाभव

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

हदी लग न िफटकरी रग चौखा िबना लागत क बिढ़या कमाई होना हाथ-खड़ कर दना असमथता जता दनाघी क िदय जलाना खिशया मनानाघाव पर नमक िछड़कना दःखी को यादा दःखी करना घोड़ बचकर सोना िबकल िनित हो जानाचार चाद लगाना िकसी चीज को सदर बनानाचोर क दाढ़ी म ितनका गलत यि का यवहार उसक असिलयत जािहर कर दता चोली-दामन का साथ अयािधक घिनता होनाचल भर पानी म डबना अपमािनत होनािचराग तल अधरा सबको खश रखन वाल का वय दःखी रहना छक छड़ाना अपन स तगड़ पर िवजय ा करनाजल म रहकर मगरमछ स बर पासपड़ौस म उिचत यवहार न रखनाजब तक सास तब तक आस अितम समय तक यासरत रहनागड़ मद उखाड़ना परानी बात का बखान करनागदड़ी क लाल गरीब क घर होनहार पदा होनागागर म सागर भरना कम शद म यादा कहनागोबर गणश बहत यादा सीधा होना

घर का भदी लका ढाव रहय को जानन वाला सवनाश कर सकता हघास न डालना मतलब न रखनाघोड़ पर सवार रहना चन स न बठनाअध क लाठी िकसी का एक अकला ही सहारा होनाअपना उल सीधा करना िकसी भी तरह अपना काम िनकालनाहद कर दी असभव काय को कर दनाहवा म गाठ लगाना बड़ बड़ दाव करना हाथ को हाथ सझाई न दना कछ भी समझ म न आनाहाथ-खड़ कर दना व पर मदद स इकार कर दन ाहराफरी करना इधर-उधर हाथ साफ करनाहाथ म कटोरा आना भारी हािन हो जानाघाव पर नमक िछड़कना परशान यि क परशानी और बढ़ानािचकना पड़ा बशम होना

21eqgkojs

82lfp= fganh Okdjk

030013

महावरा जब कोई वायाश अपन सामाय अथ को छोड़कर िकसी िवशष अथ म ढ़ हो जाता ह तो उस महावरा कहा जाता ह जस भारतीय सना न य म पािकतानी सना क दात ख कर िदए यहा दात ख कर िदए का अथ कोई खी

चीज िखला दन स नह ह बिक बरी तरह हरा दन स ह

वाय म महावर क योग स

भाषा सदय और अथ भाव म वि हो जाती ह

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

अब आया ऊट पहाड़ क नीच अपन स भावशाली स टकराना

अपन मह िमया feV~Bw बनना अपनी शसा वय करना

अपन हाथ जगनाथ अपना काम वय करना

अपना मार छाव म डाल अपना दःख पहचाकर वय भी दःखी होता ह

अपना पत सभी को यारा अपनी चीज को सभी अछी बतात ह

अकला चना भाड़ नह फोड़ सकता एक आदमी समाज को नह बदल सकता rsquo

अध क आग रोय अपन नन भी खोय मदद क उमीद न होन वाल स मदद मागना

अशिफ या लटाय कोयल पर मोहर मयवान वत क ित लापरवाह होना तथा मामली क दखभाल करना

अधर म तीर चलाना सही राह पर न चलना

अधा बाट रवड़ी अपन-अपन को द अपन का िहत साधना

अध म काना सरदार बवकफ क बीच थोड़ा अलमद

अथ क हाथ बटर लगना अचानक इिछत काय का पण हो जाना

अपना करना अपना खाना अपन काम स काम रखना

अधा गाय बहरा बजाव गग ा ताल लगाय एक-दसर क बात न मानना

अत भल का भला अछ का परणाम अछा ही होता ह

अपन मर िबना वग नह िमलता वय कर िबना काय पण नह होता

अब पछताय या होत जब िचिड़या चग गयी खत नकसान होन पर पछतान का कोई लाभ नह

अपनी इजत अपन हाथ अपना समान कराना अपन हाथ म होता ह

अवसर को कभी मत गवाओ उपय अवसर िमलत ही अपना काम पण कर लो

अानी िकसी स नह डरत मख यि िकसी बात का भय नह खाता

22yksdksfDrkiexcl

83lfp= fganh Okdjk

030013

लोकोि लोकोि लोक म चिलत उि ह

जब कोई परा कथन िकसी सग िवशष म m)`r िकया जाता ह तो लोकोि

कहलाता ह इस कहावत भी कहत ह जसअकला चना भाड़ नह फोड़ता

लोकोि का अथ ह एक यि क करन स कोई किठन काम परा नह होता

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

84lfp= fganh Okdjk

िजसक बदरी वही नचाव और नचाव तो काटन धाव िजसका जो काम होता ह वही उस कर सकता ह

िजसक िबली उसी स याऊ कर िकसी क ारा पाला हआ यि उसी स गराता ह

िजसक लाठी उसक भस शि अनिधकारी को भी अिधकारी बना दती ह शिशाली क ही िवजय होती ह

िजसक पास नह पसा वह भलामानस कसा िजसक पास धन होता ह उसको लोग भलामानस समझत ह िनधन को लोग भला मानस नह समझत

िजसक राम धनी उस कौन कमी जो भगवान क भरोस रहता ह उस िकसी चीज क कमी नह होती

िजसक हाथ डोई (करछी) उसका सब कोई सब लोग धनवान का साथ दत ह और उसक खशामद करत ह

िजस िपया चाह वही सहािगन िजस पर मािलक क कपा होती ह उसी क उनित होती ह और उसी का समान होता ह

जी कहो जी कहलाओ यिद तम दसर का आदर करोग तो लोग तहारा भी आदर करग

जीभ और थली को बद ही रखना अछा ह कम बोलन और कम खच करन स बड़ा लाभ होता ह

जीय न मान िपत और मए कर ा कपा प क िलए कहत ह जो अपन िपता क जीिवत रहन पर उनक सवा-सषा नह करत पर मर जान पर ा करत ह

जी ही स जहान ह यिद जीवन ह तो सब कछ ह इसिलए सब तरह स ाण-रा क चा करनी चािहए

जत-जत मर बलवा बठ खाय तरग जब कोई किठन परम कर और उसका आनद दसरा उठाव तब कहत ह जस गरीब आदमी परम करत ह और पजीपित उसस लाभ उठात ह

ज क डर स गदड़ी नह फ क जाती साधारण क या हािन क डर स कोई यि काम नह छोड़ दता

030013

अानी धन चाहता ह ानी गण अानी यि धन क चाहत रखता ह जबिक ानी यि ान क चाहत रखता ह

अपनी गली म का भी शर होता ह अपन इलाक म तो डरपोक भी अपन को ताकतवर दिशत करता ह

अल बड़ी या भस ान भीड़ स यादा भावशाली होता ह

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

85lfp= fganh Okdjk

23jlकिवता को पढ़न स िजस आनद क अनभित होती ह उस रस कहत ह रस काय क आमा हरस क आधार भाव ह भाव मन क िवकार को कहत हय दो कार क होत ह- 1 थायी भाव 2 सचारी भाव 1 थाई भाव - रस प म प होन वाला तथा सपण सग म या रहन वाला भाव थाई भाव कहलाता ह थाई भाव 9 मान गए ह िकत वासय नाम का दसवा थाई भाव तथा भगवद िवषयक रित को भी थायी भाव क मायता द दी गयी ह |अब रस 11 मान जात ह नीच मशः पहल रस तथा उसक बाद थाई भाव िदए गए ह- रस थाई भाव1 रितUumlkàxkj2 हाय हास3 कण शोक4 रौ ोध5 वीर उसाह6 भयानक भय7 वीभस जगसा 8 अत िवमय9 शात िनवद10 वासय वसल1 Uumlkàxkj jlampजब िकसी काय म नायक नाियका क म िमलन िबछड़न आिद जसी ियाय का वणन होता ह तो वहा होता ह यह दो कार का होता ह- Uumlkàxkj jl 1 सयोग 2 िवयोग Uumlkàxkj Uumlkàxkj1सयोग Uumlkàxkj--जब नायक नाियका क िमलन और म ियाय का वणन होता ह तो सयोग

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

86lfp= fganh Okdjk

Uumlkàxkj होता ह उदाहरण--- मर तो िगरधर गोपाल दसरो न कोई जाक तो िगरधर गोपाल दसरो न कोई 2 िवयोग --Uumlkàxkj Uumlkàxkj-जब नायक नाियका क िबछड़न का वणन होता ह तो िवयोग होता ह उदाहरण--- ह खग मग ह मधकर णी तम दिख सीता मग ननी 2 हाय रस-- जब िकसी काय आिद को पढ़कर हसी आए तो समझ लीिजए वहा हाय रस ह उदाहरण-- चटी चढ़ी पहाड़ प मरन क वात नीच खड़ किपल दव कच लन क वात3 कण रस -- जब भी िकसी सािहियक काय प आिद को पढ़न क बाद मन म कणा दया का भाव उपन हो तो कण रस होता ह उदाहरण--- दःख ही जीवन क कथा रही या कह आज जो नही कही4 रौ रस-- जब िकसी काय म िकसी यि क ोध का वणन होता ह तो वहा रौ रस होता ह उदाहरण--- अस किह रघपित चाप चढ़ावा यह मत लिछमन क मन भावा सधानह भ िबिसख कराला उिठ ऊदथी उर अतर वाला 5 वीर रस-- जब िकसी काय म िकसी क वीरता का वणन होता ह तो वहा वीर रस होता ह उदाहरण-- चमक उठी सन सावन म वो तलवार परानी थी बदल हरबोल क मह हमन सनी कहानी थी खब लड़ी मदानी वो तो झासी वाली रानी थी

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

87lfp= fganh Okdjk

6 भयानक रस-- जब भी िकसी काय को पढ़कर मन म भय उपन हो या काय म िकसी क काय स िकसी क भयभीत होन का वणन हो तो वहा भयानक रस होता ह उदाहरण--- लका क सना किप क गजन रव स काप गई हनमान क भीषण दशन स िवनाश ही भाप गई7 वीभस रस-- वीभस यािन घणा जब भी िकसी काय को पढ़कर मन म घणा आय तो वीभस रस होता ह य रस मयतः य क वणन म पाया जाता ह िजनम य क ipkr लाश चील कौओ का बड़ा ही घणापद वणन होता ह उदाहरण---- कोउ अतिडनी क पिहर माल इतरात िदखावट कोउ चव ल चोप सिहत िनज अगिन लावत 8 vn~Hkqr jl-- जब िकसी प कित या काय म िकसी ऐसी बात का वणन हो िजस पढ़कर या सनकर vkpZ हो तो vn~Hkqr रस होता ह उदाहरण--- कनक भधराकार सरीरा समर भयकर अितबल बीरा 9 शात रस-- जब कभी ऐस काय को पढ़कर मन म असीम शाित का एव दिनया स मोह खम होन का भाव उपन हो तो शात रस होता ह उदाहरण--- मरो मन अनत सख पाव जस उड़ी जहाज को पछी िफर जहाज प आव10 वासय रस--- जब काय म िकसी क बाल लीलाओ या िकसी क बचपन का वणन होता ह तो वासय रस होता ह सरदास न िजन पद म ी कण क बाल लीलाओ का वणन िकया ह उनम वासय रस ह उदाहरण--- मया मोरी दाऊ न बहत िखजायो मोस कहत मोल क लीहो त जसमित कब जायो 11 जहा ईर क ित ा और म का भाव हो वहा भि रस होता ह भि रस--अनभाव - यान लगाना माला जपना आख मदना कतन करना रोना िसर झकाना आिद उदाहरण--- मरो मन अनत कहा सख पाव जस उिड़ जहाज कौ पछी पिन जहाज प आव कमलनन कौ छािड़ महातम और दव को याव परमगग क छािड़ िपयासो दमित कप खनाव ||

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

88lfp= fganh Okdjk

030013

jldkO d

h vkRek

blesa v

kuUn dh izkfIr gksrh gSA

bZoj ds izfr

frac14J)kizseHkkofrac12

frac14jframpLFkkbZ Hkkofrac12

frac14gkLampLFkkbZ Hkkofrac12dkO d

ks ilt+dj giexcll

h vkuk

frac14kksdampLFkkbZ Hkkofrac12

ks ilt+us ij duk

o nk Hkko vkuk

OslashkskampLFkkbZ Hkko

ks ilt+us ls Oslash

ksk mRiUu gksuk

frac14mRlkgampLFkkbZ Hkkofrac12

ohjrk dk Hkko mRiUu gks

frac14HkampLFkkbZ Hkkofrac12Hk mRiUu gksuk

frac14k`kkxqLlkampLFkkbZ Hkkofrac12

k`kk mRiUu gksq) d

s ipkr dk n`

frac14vkpZfoLeampLFkkbZ Hkkofrac12

ks ilt+us ls v

kpZ mRiUu gksrk gS

frac14fuosZnampLFkkbZ Hkkofrac12eu esa v

lhe kkfUr feyrh gS

frac14okRlyampLFkkbZ Hkkofrac12

dkO esa cky Oslash

hM+kvksa

yhykvksa d

k okZu

laksxampfeyuk

foksxampfcNqM+uk

HkfDr jl

gkL jl

jkSnz jlohj jl

Hkkud jl

ohHkRl jl

vn~Hkqr jl

kkar jl

okRlY jl

Uumlk`axkj jl

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

24vyadkj

89lfp= fganh Okdjk

Saaibdk Aqa- gahnaa Aqavaa AaBaUYaNa

kavyagat Aqa- SabdaoM AaOr Aqaao-M ko camakarpUNa- p`yaaoga kao AlaMkar khto hOM yaa

kavya kI SaaoBaa baZanao vaalao tltvaaoM kao AlaMkar khto hOM

Anaup`asa ]pmaa

yamak Eacutepk

SlaoYa ]p`oxaa

AitSayaaoit maanavaIkrNa

vyadkj ds izdkjamp

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

90lfp= fganh Okdjk

Anaup`asa AlaMkarpirBaaYaa vaNaao-M kI AavaRilta ko karNa jahaETH camakar ]pnna haocedil vahaETH Anaup`asa AlaMkar payaa jaata hO

]dahrNa caa$ caMd` kI caMcala ikrNaoM Kola rhI qaIM jala-qala maoM

yamak AlaMkarpirBaaYaa jahaETH ek yaa ek sao AiQak Sabd ek sao AiQak baar p`yaut haMo AaOr ]nako Aqa- Alaga sup1 Alaga inaklaoM vahaETH yamak AlaMkar payaa jaata hO ]dahrNa lsquolsquo kalaI GaTa ka GamaMD GaTardquo GaTa sup1 kalao baadla GaTa sup1 kma haonaa

SlaoYa AlaMkarpirBaaYaa jahaETH ek Sabd ka ek hI baar p`yaaoga hao prMtu ]sako ivaiBanna Aqa- inaklaoM cedil vahaETH SlaoYa AlaMkar haota hO]dahrNa kao GaiT yao vaRYaBaanaujaa vao hlaQar ko vaIr vaRYaBaanau + jaa = raQaa vaRYaBa + Anaujaa = baOla kI bahna hlaQar = hla kao QaarNa krnaovaalaa = balarama

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

91lfp= fganh Okdjk

]Pamaa AlaMkarpirBaaYaa jaba dao vastuAaoM kao iksaI samaanata ko karNa ek samaJaa jaata hO tao vahaETH ]pmaa AlaMkar payaa jaata hO]dahrNa saIta ka mauK cand` sup1 saa saundr hO

]pmaoya saIta ka mauK]pmaana cand`saaQaarNa Qama- saundrvaacak Sabd saaijana pMiktyaaoM maoM saa saI sama sairsa sao jaOsaa jyaaoM tulyaAaid maoM sao kaoš ek Aa jaae vahaETH ]pmaa AlaMkar payaa jaata hO

$pk AlaMkarpirBaaYaa jahaETH ]pmaoya kao hI ]pmaana kha jaata hO cedil vahaETH $pk AlaMkar haota hO yaajahaETH ]pmaoya Aaor ]pmaana maoM Ayant samaanata ko karNa daonaaoM maoM ABaod sqaaipt haocedil vahaETH $pk AlaMkar payaa jaata hO

]dahrNa ldquo carNa sup1 kmala baMdaO hirra[-rdquo yahaETH carNa kao hI kmala kha gayaa hO

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

92lfp= fganh Okdjk

]p`oxaa AlMakarpirBaaYaa jahaETH ]pmaoya maoM ]pmaana kI saMBaavanaa p`kT jaatI hO vahaETH ]p`oxaa AlaMkar haota hO[samaoM manaao maanaao manau manahu jaanaao janau janahu Aaid vaacak SabdaoM ka p`yaaoga haota hO]dahrNa ldquokhtI hu[- yaaoM ]ltara kocedil nao~ jala sao Bar gae ihma ko kNaaoM sao pUNa- maanaaocedil hao gae pMkja naerdquo

maanavaIkrNa AlaMkarpirBaaYaa jahaETH jaD p`kRit pr maanavaIya BaavanaaAaoM tqaa iEumlyaaAaoM ka Aaraop haocedil vahaETH maanavaIkrNa AlaMkar haota hO ]dahrNa lsquolsquo maoGa Aae baDo bana sup1 zna ko saMvar ko rsquorsquo

AitSayaaoit AlaMkarpirBaaYaa jahaETH iksaI baat kao baZa caZakr kha jaae vahaETH AitSayaaoit AlaMkar haota hO]dahrNa ldquo Aagao naidyaa pDI Apaar cedil GaaoDa kOsao ]tro par raNaa nao saaocaa [sa parcedil tba tk caotk qaa ]sa parrdquo

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

93lfp= fganh Okdjk

030013

vyadkj

xguk vFkok v

kHkwkk^l

qUnjrk ykuk

kCnkyadkj

vFkkZy

frac14kCnksa kjk peRdkjfrac12

frac14vFkZ d

sa kjk peRdkjfrac12

vuqizkl

frac14okksZa dh v

ko`fUgravekfrac12

ekuohdjk frac14t

M+ izd`fr ij ekuoh psVkv

ksa OslashhM+kv

ksa dk v

kjksi gksfrac12

ed frac14d

kCn nks ckj vk

ampvFkZ v

yxampv

yx gksafrac12

ysk frac14d

kCn d ckj]

vFkZ izLrqr gksafrac12

iqufDrizd

kkfrac14d

kCn d gh v

FkZ esanks k v

fkd ckj v

ksafrac12

mnkgjk iyampiy

] pyamppy

frac14mies mieku esa vRar l

ekurk ds d

kjk vHksn gksfrac12

miek frac14mies esa lekurkfrac12

h] ls] l

e] lfjl

mRizskk frac14miesampmieku esa lEHkkoukfrac12

euq] euks] ekuks] euqgiexcl] tuq] t

uqgiexcl

vfrkksfDr frac14l

kekU lh ckr d

ks clt+kampplt+k d

j crkukfrac12

]dahrNa caa$ caMd` kI caMcala ikrNaoM K

ola rhI qaIM jala-qala maoM

]dahrNa lsquolsquo kalaI GaTa ka GamaMD GaTardquo

GaTa sup1 kalao baadla GaTa sup1 kma haonaa

]dahrNa kao GaiT yao vaRYaBaanaujaa cedilvao hlaQar ko vaIr vaRYaBaanau + jaa = raQaa

vaRYaBa + Anaujaa = baOla kI bahna

hlaQar = hla kao QaarNa krnaovaalaa = balarama

]dahrNa ldquo carNa sup1 kmala baMdaO hirra[-rdquo

yahaETH carNa kao hI kmala kha gayaa hO

]dahrNa saIta ka mauK

cand` sup1 saa saundr hO

]dahrNa lsquolsquo maoGa A

ae baDo bana sup1 zna ko saMvar ko rsquorsquo]dahrNa

ldquo Aagao naidyaa pDI A

paar cedil GaaoDa kOsao ]tro par raNaa nao saaocaa [sa parcedil tba tk caotk qaa ]sa parrdquo

]dahrNa ldquokhtI hu[- yaaoM ]ltara kocedil nao~ jala sao Bar gae

ihma ko kNaaoM sao pUNa- maanaaocedil hao gae pMkja naerdquo

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

94lfp= fganh Okdjk

25okDkak ds fy d kCn

030013

जो कहा न जा सकmdash अकथनीयिजस मा न िकया जा सकmdash अयिजस थान पर कोई न जा सकmdash अगयजो कभी बढ़ा न होmdash अजरिजसका कोई श न होmdash अजातश जो जीता न जा सकmdash अजयजो िदखाई न पड़mdash अयिजसक समान कोई न होmdash अितीयदय क बात न वालाmdash अतयामीपवी ह और तार का थानmdash अतरजो सामाय िनयम क िव होmdash अपवादिजस पर मकदमा चल रहा हो mdash अिभय जो पहल कभी नह हआmdash अभतपव फ क कर चलाया जान वाला हिथयारmdash अिजसक िगनती न हो सकmdash अगिणतअगणनीयजो पहल पढ़ा हआ न होmdash अपिठतिजसक आन क ितिथ िनित न होmdash अितिथअयिधक बढ़ाndashचढ़ा कर कही गई बातmdash अितशयोिसबस आग रहन वालाmdash अणीजो पहल जमा होmdash अजजो बाद म जमा होmdash अनजिजसका पता न होmdash अातआग आन वालाmdash आगामीजो छन योय न होmdash अछत जो छआ न गया होmdash अछता जो अपनी बात स टल नह mdash अटलिजस पतक म आठ अयाय ह mdash अायायीआवयकता स अिधक बरसातmdash अितविबरसात िबकल न होनाmdash अनावि हत कम बरसात होनाmdash अपवि

कम स कम शद म अिधकािधक अथ को कट करन क िलए

िजस एक शद का योग िकया जाता ह उस वायाश क िलए एक

शद कहा जाता ह ऐस शद क योग स

वायndashरचना म सिता तथा सदरता आ

जाती ह

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

95lfp= fganh Okdjk

030013

सीमा का अनिचत उलघनmdash अितमणजो बीत गया होmdash अतीतवह सचना जो सरकार क ओर स जारी होmdash अिधसचना िवधाियका ारा वीकत िनयमmdash अिधिनयमएक भाषा क िवचार को दसरी भाषा म य करनाmdash अनवादिकसी सदाय का समथन करन वालाmdash अनयायीिजसक माताndashिपता न ह mdash अनाथपहल िलख गए प का मरणmdash अनमारकपीछndashपीछ चलन वालाअनसरण करन वालाmdash अनगामी जो कम बोलता होmdash अपभाषीिमतभाषीआदश क अवहलनाmdash अवाजो िबना वतन क काय करता होmdash अवतिनकजो सहनशील न होmdash असिहणिजसका कभी अत न होmdash अनतजो कभी मरता न होmdash अमरिजसक तलना न हो सकmdash अतलनीय िजसक आिद (ारभ) का पता न होmdash अनािदसभी जाितय स सबध रखन वालाmdash अतजातीयिजसक कोई उपमा न होmdash अनपमिजसका वणन न हो सकmdash अवणनीयिजसका खडन न िकया जा सकmdash अखडनीयिजस करना आवयक होmdash अिनवायअनकरण करन योयmdash अनकरणीय िजसक अपा होmdash अपितजो कम जानता होmdash अपजो िविध या कानन क िव होmdash अवधजो काय अवय होन वाला होmdash अवयभ ावीिजस रोग का इलाज न िकया जा सकmdash असाय रोगलाइलाजिजसस पार न पाई जा सकmdash अपारबढ़ाndashसा िदखन वाला यिmdash अधड़िजसका कोई मय न होmdash अमय जो मय क समीप होmdash आसनमय मयपयतmdash आमरण जो अपन ऊपर िनभर होmdash आमिनभरवावलबी

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

96lfp= fganh Okdjk

030013

पर जीवन तकmdash आजीवनअपनी हया वय करनाmdash आमहयाईर म िवास रखन वालाmdash आितकिवदश स दश म माल मगाना mdash आयातिजसक कोई आशा न क गई होmdash आशातीतजो कभी िनराश होना न जानmdash आशावादीिकसी नई चीज क खोज करन वालाmdash आिवकारकजो गणndashदोष का िववचन करता होmdash आलोचकजो इ पर िवजय ा कर चका होmdash इजीतमाndashबाप का अकला लड़काmdash इकलौतादसर क उनित स जलनाmdash ईयािजसन अपना ऋण परा चका िदया होmdash उऋण सयदय क लािलमाmdash उषािजसका ऊपर कथन िकया गया होmdash उपयिजस भिम म कछ भी पदा न होता होmdash ऊसर सयात क समय िदखन वाली लािलमाmdash ऊषाहडिडय का ढाचाmdash ककाल िजसक कपना न क जा सकmdash कपनातीतएक क बाद एकmdash मकान म कही जान वाली बातmdash कानाबातीकानाफसीसरकार का वह अग जो कानन का पालन करता हmdash कायपािलकादसर क हया करन वालाmdash काितलबायावथा और यवावथा क बीच क अवथाmdash िकशोरावथािजस लड़क का िववाह न हआ होmdash कमारऐसी लड़क िजसका िववाह न हआ होmdash कमारीबर काय करन वालाmdash ककम बर माग पर चलन वालाmdash कमाग िजसक बि बहत तज होmdash कशाबि जो अछ कल म उपन हआ होmdash कलीन िकए गए उपकार को मानन वालाmdash कतिकए गए उपकार को न मानन वालाmdash कतनजो मा िकया जा सकmdash यिजसका कछ ही समय म नाश हो जाएmdash णभग र

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

97lfp= fganh Okdjk

030013

जहा धरती और आकाश िमलत हए िदखाई दत ह mdash िितजहण करन योयmdash ागीत गान वालावालीmdash गायकगाियकागीत रचन वालाmdash गीतकारहर पदाथ को अपनी ओर आक करन वाली शिmdash गवाकषण गाय क रहन का थानmdash गौशालािजसक हाथ म च होmdash चपािणचार भजाओ वालाmdash चतभज लब समय तक जीन वालाmdash िचरजीवीजो िचरकाल स चला आया हmdash िचरतनजो बहत समय तक ठहर सकmdash िचरथायीचार पर वालाmdash चौपायाचतपदएक थान स दसर थान पर चलन वालाmdash जगमपट क अिनmdash जठरािनबारात ठहरन का थानmdash जनवासाजो जल बरसाता होmdash जलदजो जल स उपन होmdash जलजवह पहाड़ िजसक मख स आग िनकलmdash वालामखी जल म रहन वाला जीवmdash जलचरजनता ारा चलाया जान वाला तmdash जनतउ म बड़ाmdash यजो चमकारी ियाओ का दशन करता होmdash जादगरिजसन आमा को जीत िलया होmdash िजतामाजानन क इछा रखन वालाmdash िजासइिय को वश म करन वालाmdash िजतियभत वतमान और भिवय को जाननदखन वालाmdash िकालिकालदशगगा जमना और सरवती नदी का सग मmdash िवणीिजसक तीन आख ह mdash िनवह थान जो दोन भकिटय क बीच होता हmdash िकटी तीन महीन म एक बारmdash मािसकजो धरती पर िनवास करता होmdash थलचरपित और पनी का जोड़ाmdash दपतीदस वष क समयाविधmdash दशक

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

98lfp= fganh Okdjk

030013

गोद िलया हआ पmdash दकधन जो िववाह क समय पी क िपता स ा होmdash दहजवह माग जो चलन म किठनाई पदा करता हmdash दगमिजसको जीतना बहत किठन होmdash दजयवह बचा जो अभी मा क दध पर िनभर हmdash दधमहा बर भाय वालाmdash दभायशाली िजसम दया भावना होmdash दयालिजसका आचरण बरा होmdash दराचारी दध पर आधारत रहन वालाmdash दधाहारी िजसक ाि किठन होmdash दलभआग क बात सोचन वाला यिmdash दरदशदश स ोह करन वालाmdash दशोहीितिदन होन वालाmdash दिनकधन स सपनmdash धनीजो धनष को धारण करता होmdash धनधर धन क इछा रखन वालाmdash धनछिजसका जम अभीndashअभी हआ होmdash नवजातजो आकाश म िवचरण करता हmdash नभचरईर म िवास न रखन वालाmdash नाितकिकसी स भी न डरन वालाmdash िनडरिनभकजो कपट स रिहत हmdash िनकपटजो पढ़नाndashिलखना न जानता होmdash िनररिजसका कोई अथ न होmdash िनरथकरात म िवचरण करन वालाmdash िनशाचरिजसका आकार न होmdash िनराकारिबना भोजन (आहार) कmdash िनराहारिजसक सतान न होmdash िनःसत ानिजसका अपना कोई वाथ न होmdash िनवाथयापारक वतओ को िकसी दसर दश म भजन का कायmdash िनयात िजसको दश स िनकाल िदया गया होmdash िनवािसतजो िनदा करन योय होmdash िनदनीयिजसको भय न होmdash िनभयजो नीित जानता होmdash नीित

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

99lfp= fganh Okdjk

030013

जो नीित क अनकल होmdash नितक जो यायशा क बात जानता होmdash नयाियकपदाथ का सबस छोटा कणmdash परमाणिजतन क आवयकता हो उतनाmdash पयामहीन क दो प म स एकmdash पखवाड़ाकवल अपन पित म अनराग रखन वाली ीmdash पितताअपन माग स यतभटका हआmdash पथअपन पद स हटाया हआmdash पदयतघमनndashिफरनदशndashदशातर मण करन वाला याीmdash पयटकजो सदा बदलता रहmdash परवतनशीलजो आख क सामन न होmdash परोअयदसर पर उपकार करन वालाmdash परोपकारीपरमाथशसा करन योयmdash शस नीयवह आकित जो िकसी शीश जल आिद म िदखाई दmdash ितिबबिकसी िवषय का पण ाताmdash पारगतिजसम स आरndashपार दखा जा सकता होmdash पारदशिजसका सबध पवी स होmdash पािथवात इितहास क पव समय काmdash ागितहािसकपीन क इछा रखन वालाmdash िपपासबारndashबार कही गई बातmdash पनििजसका पनः जम हआ होmdash पनजम पहल िकया गया कथनmdash पवदोपहर स पहल का समयmdash पवाकवल फल पर िनवाह करन वालाmdash फलाहारीजो पहल था या हआmdash भतपव दोपहर का समयmdash मयािजसक आमा महान होmdash महामामयराि का समयmdash मयराजहा कवल रत ही रत होmdash मथलमास आिद खान वालाmdash मासाहारी माह म होन वालाmdash मािसककम खान वालाmdash िमताहारीकम खच करन वालाmdash िमतययीशभ काय हत िनकाला गया समयmdash महत

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

100lfp= fganh Okdjk

030013

जो मीठी वाणी बोलता होmdash मदभाषी घमndashघमकर जीवन िबतान वालाmdash यायावर सनता स िजसक रगट खड़ हो गए ह mdash रोमािचतजो लकड़ी काटकर जीवन िबताता होmdash लकड़हारािजसक हाथ म व होmdash वपािणअिधक बोलन वालाmdash वाचालसतान क ित मmdash वासयिजसक पनी मर चक होmdash िवधर ी िजसका पित मर गया होmdash िवधवावह ी जो पढ़ीndashिलखी व ानी होmdash िवदषीिकसी िवषय का िवशष ान रखन वालाmdash िवशषिजस याकरण का परा ान होmdash वयाकरणसौ वष का समहmdash शतादीजो शरण म आ गया होmdash शरणागतशरण क इछा रखन वालाmdash शरणाथसौ वतओ का सहmdash शतकशाक फल और फल खान वालाmdash शाकाहारीिनरािमषिजसम ा भावना होmdash ालदो निदय क िमलन का थानmdash सगमजो समाचार भजता हmdash सवाददातासात सौ दोह का समहmdash सतसईसब कछ जानन वालाmdash सवजो समान आय का होmdash समवयकजो सभी को समान ि स दख ता होmdash समदशसािहियक गणndashदोष क िववचना करन वालाmdash समीकवह ी िजसका पित जीिवत होmdash सधवाजो सदा स चला आ रहा होmdash सनातनउसी समय म होन वालारहन वालाmdash समकालीनसाथ पढ़न वालाmdash सहपाठीजो दसर क बात सहन कर सकता होmdash सिहणरस पणmdash सरससबको िय लगन वालाmdash सवियसद आचरण रखन वालाmdash सदाचारीिजसका चर अछा होmdash सचर

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

101lfp= fganh Okdjk

030013

जो पढ़नाndashिलखना जानता हmdash सारसाह म एक बार होन वालाmdash साािहकसभी लोग क िलएmdash सावजिनकआकार स य (मितमान)mdash साकार जो सब जगह िवमान होmdash सवयापीिजसक ीवा सदर होmdash सीव जो सोया हआ होmdash सष सधवा रहन क दशा या अवथाmdash सहागजो अपन ही अधीन होmdash वाधीनजो अपना ही िहत सोचता होmdash वाथसौ वतओ का सहmdash सकड़ा शतकहमला करन वालाmdash हमलावरसना का वह भाग जो सबस आग होmdash हरावलहवन स सब िधत सामीmdash हिवदसर का िहत चाहन वालाmdash िहतषीन टलन वाली घटनाअवयभ ावी घटनाभायाधीनmdash होनहारजानन क इछाmdash िजासािजदा रहन क इछाmdash िजजीिवषाान ा करन क इछाmdash ानिपपासािहत चाहन वालाmdash िहतषी

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

102lfp= fganh Okdjk

26vusdkFkhZ kCnअितिथ- महमान साध याी अपरिचत यि राम का पोता कश का बटा अण- लाल सय सय का सारथी इयािद आपि- िवपिएतराज अपा- इछा आवयकता आशा इयािद आराम- बाग िवाम रोग का दर होना अक- भाय िगनती क अक नाटक क अक िचह स या गोद अबर- आकाशअमत व अनत- आकाश ईर िवण अत हीन शष नाग अथ- मतलब कारण िलए भाव अिभाय धन आशय योजन अवकाश- छटटी अवसर अत राल आम- आम का फल सवसाधारण मामली सामाय अतर- शष दरी दय भद अधर- धरती (आकाश क बीच का थान) पाताल नीचा हठ आराम- िवाम िनरोग होना उर- उर िदशा जवाब हल अतीत िपछला खग- पी तारा गधव बाण खर- द गधा ितनका एक रास खल- द धतरा दवा कटन का खरल गण- समह मनय भततािद िशव क गण िपगल क गण ग- िशक हिवशष बहपित भारी बड़ा भार गो- बाण आख व गाय वग पवी सरवती सय बल इयािद गण- कौशल शील रसी वभाव धनष क डोरी गित- चाल दशा मो हालत धन- सपित योग धम- कित वभाव कतय सदाय नाग- हाथी साप नग- पवत व नगीना

030013

ऐस शद िजनक अनक अथ होत ह अनकाथ

शद कहलात ह दसर शद म- िजन शद क एक स अिधक

अथ होत ह उह अनकाथ शद

कहत ह अनकाथ का

अथ ह ndash एक स अिधक अथ दन

वाला

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

27kCn kfDr

lfp= fganh Okdjk

शद का अथ बोध करानवाली शि शद शि कहलाती ह शद-शि को सप म शि कहत ह इस वि या यापार भी कहा जाता ह िहदी क रीितकालीन आचाय िचतामिण न िलखा ह िक जो सन पड़ सो शद ह समिझ पर सो अथ अथात जो सनाई पड़ वह शद ह तथा उस सनकर जो समझ म आव वह उसका अथ ह प ह िक जो विन हम सनाई पड़ती ह वह शद ह और उस विन स हम जो सकत या मतलब हण करत ह वह उसका अथ ह शद स अथ का बोध होता ह अतः शद हआ बोधक (बोध करानवाला) और अथ हआ बोय (िजसका बोध कराया जाय) िजतन कार क शद हग उतन ही कार क शिया हगी शद तीन कार क- वाचक लक एव यजक होत ह तथा इह क अनप तीन कार क अथ- वायाथ लयाथ एव ययाथ होत ह शद और अथ क अनप ही शद क तीन शिया- अिभधा लणा एव यजना होती ह वायाथ किथत होता ह लयाथ लित होता ह और ययाथ यिजत विनत सिचत या तीत होता ह शद म अथ तीन कार स आता ह अथ क जो तीन ोत ह उह क आधार पर शद क शिय का नामकरण िकया जाता ह शद शि क कार

िया या पित क आधार पर शद-शि तीन कार क होत ह- (1) अिभधा शद-शि

(2) लणा शद-शि

(3) यजना शद-शि

अिभधा स मयाथ का बोध होता ह लणा स मयाथ स सब लयाथ का लिकन यजना स न मयाथ का बोध होता ह न लयाथ का बिक इन दोन स िभ अथ ययाथ का बोध होता ह (1) अिभधा शद-शि

िजस शि क मायम स शद का साात सक ितत (पहलामयिसचिलतपविविदत) अथ बोध हो उस अिभधा कहत ह जस- बल खड़ा ह- इस वाय को सनत ही बल नामक एक िवशष कार क जीव को हम समझ लत ह उस आदमी या िकताब नह समझत यहा बल वाचक शद ह िजसका मयाथ िवशष जीव ह (अिभधा का अथ ह नाम ) दसर शद म नामवाची अथ को बतलानवाला शि को अिभधा कहत ह नाम जाित

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

104lfp= fganh Okdjk

गण य या िया का होता ह और य सभी साात सक ितत होत ह अिभधा को शद क थमा शि भी कहा जाता ह)उदाहरण- िनराला क वह तोड़ती पथर किवता क आरभ क य पिया अिभधा क योग का उदाहरण तत करती ह- वह तोड़ती पथर

दखा उस मन इलाहाबाद क पथ पर

इन पिय म किव शद स सीध-सीध जो अथ कट करता ह वही अथ किवता का ह- किव न पथर तोड़ती हई ी को इलाहाबाद क पथ पर दखा इस शद-शि क ारा तीन कार क शद का बोध होता ह- (1) ढ़ शद (जस-कण) यौिगक शद (जस- पाठशाला) एव योगढ़ शद (जस- जलज) (2) लणा शद-शि

अिभधा क असमथ हो जान पर िजस शि क मायम स शद का अथ बोध हो उस लणा कहत ह लणा क शत लणा क िलए तीन शत ह-(i) मयाथ म बाधा- इसम मय अथ या अिभधय अथ लाग नह होता ह वह बािधत (असग त) हो जाता ह (ii) मयाथ एव लयाथ म सबध- जब मय अथ बािधत हो जाता ह पर यह दसरा अथ अिनवाय प स मय अथ स सबिधत होता ह (iii) िढ़ या योजन- मय अथ को छोड़कर उसक दसर अथ को अपनान क पीछ या तो कोई िढ़ होती ह या कोई योजन लणा क शाीय परभाषा मयाथ क बािधत होन पर िजस शि क ारा मयाथ स सबिधत अय अथ िढ़ या योजन क कारण िलया जाए वह लणा ह उदाहरण-

(i) सभी महावर व लोकोिया- सभी महावर एव लोकोिय म लणा शद-शि क सहार अथ हण िकया जाता ह जस- उसक िलए चल भर पानी म डब मरन क बात ह - (ii) एक पब उदाहरण- िनराला क वह तोड़ती पथर किवता क अितम पि-

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

105lfp= fganh Okdjk

दखा मझ उस ि स जो मार खा रोई नह

ि मार नह खाती ाणी मार खाता ह ि नह रोती ाणी रोता ह इसिलए ि जो मार खा रोई नह- इस कथन म अिभधय अथ या मय अथ लाग नह होता बािधत हो जाता ह तब हम उसस सबिधत अय अथ दसरा अथ लत ह- किव उस ी क बात कह रहा ह जो जीवन सघष म बार-बार मार खाकर या आघात झलकर रोई नह (3) यजना शद-शि

अिभधा व लणा क असमथ हो जान पर िजस शि क मायम स शद का अथ बोध हो उस यजना कहत ह यजना (िव + अजना) शद का अथ ह- िवशष कार का अजन अजन लगान स आख क योित बढ़ती ह पर िवशष कार क अजन लगान स परो वत भी िदखन लगती ह इसी कार यजना शद-शि स अकिथत अथ प होत ह जब अिभधा एव लणा अथ य करन म असमथ हो जाती ह तब यजना शि काय क िछप हए ययाथ का बोध कराती हययाथ को वयाथ सयाथ आपाथ तीयमानाथ आिद भी कहा जाता ह उदाहरण

(i) िस उदाहरण सय अत हो गया इस वाय क सनन क उपरात यक यि इसस िभन- िभन अथ हण करता ह सग िवशष क अनसार इस वाय क अनत यजनाथ हो सकत ह एक वाय स वा-ोता क अनसार न जान िकतन अथ िनकल सकत ह यहा िजसन भी अथ िदय गय ह व साात सकितत नह ह इसिलए इनम अिभधा शि नह ह इनम लणा शि भी नह ह कारण ह िक उ वाय लणा क शत मयाथ म बाधा को परा नह करता यिक यहा सय का जो मयाथ ह वह मौजद ह साफ ह िक इनम पायी जानवाली शद-शि यजना ह (ii) एक और पब उदाहरण

चलती चाक दख क िदया कबीरा रोय

दो पाटन क बीच म साबत बचा न कोय -कबीरयहा चलती चक को दखकर कबीरदास क दःखी होन क बात कही गई ह उसक ारा यह अथ यिजत होता ह िक ससार चक क समान ह िजसक जम और मय पी दो पाट क बीच आदमी िपसता रहता ह

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

106lfp= fganh Okdjk

यजना क भद

यजना क दो भद ह- (1) शादी यजना

(2) आथ यजना

(1) शादी यजना- शद पर आधारत यजना को शादी यजना कहत ह (2)आथ यजना- अथ पर आधारत यजना को आथ यजना कहत ह शद दो कार क होत ह- एकाथक एव अनकाथक िजन शद का कवल एक ही अथ होता ह उह एकाथक शद कहत ह जस- पतक दवा इयािद िजन शद क एक स अिधक अथ होत ह उह अनकाथक शद कहत ह जस- कलम [ अथ- (1) लखनी (2) पड़-पौध क टहनी (3) कलमकार क कची (4) िच-शली (जस- पटना कलम) आिद ] पानी (अथ- (1) जल (2) चमक (3) िता आिद) इयािद अनकाथक शद पर िटक यजना को शादी यजना तथा एकाथक शद पर िटक यजना को आथ यजना कहत ह

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

107lfp= fganh Okdjk

030013

kCn kfDrkCn d

k vFkZampcksk d

eq[kFkZ dk cksk

mPpkfjr vFkZ d

k cksk

okPkFkZZ dk cksk

izFkek kCn kfDr

ukeokph vFkZ cry

rhu izdkj d

s kCnksa dk cksk

lt+ kCnfrac14d

`kfrac12kSfxd

kCnfrac14ikBkky

kfrac12ksx

lt+ kCnfrac14t

tfrac12

vkFkhZ Oat

kCnh Oatuk

vfHkkk o y

kkkds v

leFkZ gksus ij

bldk izksx gksrk gS

kFkZd kCnksa d

k izksx gksrk gS

kCn dh l

gkrk ls

dks kfV s o`kHkkuqt

k os gykj d

OaXkFkZ ysk

mnkgjk

OaXkFkZ dk cksk

vFkZ ij v

kkkfjrd

kFkZd kCnksa d

k izksx gksrk gSA

blesa eqgkojsy

ksdksfDrkiexcl

o in~c) jpuka v

krh gSatSlsamp v

kiexcl[kksa dk rkjk] t

juh] oSlh Hkjuh

ykFkZ d

k izksxvfHkkk d

s vleFkZ gksus ij izksx

eq[kFkZ ds l

kfkr gksus ij izksx

HksnmiHksn

miHksn

vfHkkk

kCn kfDr

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

108lfp= fganh Okdjk

030013

- काय - गण िकस कहत ह उर- काय म आतरक सौदय तथा रस क भाव एव उकष क िलए थायी प

स िवमान मानवोिचत भाव और धम या तव को काय गण ( शद गण ) कहत ह यह काय म उसी कार िवमान होता ह जस फल म सगिध

- काय - गण िकतन कार क होत ह यक का उदाहरण सिहत वणन किजए उर - काय गण मय प स तीन कार क होत ह - 1 माधय 2 ओज 3 साद

1 माधय गण - िकसी काय को पढन या सनन स दय म मधरता का सचार होता ह वहा माधय गण होता ह यह गण िवशष प स शात एव कण रस म पाया जाता ह माधय गण य काय म कान को िय लगन वाल मद वण का योग होता ह जस - क ख ग च छ ज झ त द न आिद

इसम कठोर एव सयार वाल वण का योग नह िकया जाता

उदाहरण 1 बस मोर ननन म नदलाल मोहनी मरत सावरी सरत नना बन िबसाल उदाहरण 2 पानी करा बदबदा अस मानष क जात दखत ही िछप जाएगा य तारा परभात

2 ओज गण - िजस काय को पढन या सनन स दय म ओज उमग और उसाह का सचार होता ह उस ओज गण धान काय कहा जाता ह इस कार क काय म कठोर सयार वाल वण का योग होता ह जस - ट ठ ड ढण एव र क सयोग स बन

28dkOampxqk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

109lfp= fganh Okdjk

030013

शद सामािसक शद आिद यह गण मय प स वीर वीभस और भयानक रस म पाया जाता ह

उदाहरण 1 बदल हर बोल क मख स हमन सनी कहानी थी खब लड़ी मदानी वह तो झासी वाली रानी थी

3 साद गण - साद का अथ ह - िनमलता सनता िजस काय को पढ़न या सनन स दय या मन िखल जाए दयगत शाित का बोध हो उस साद गण कहत ह

इस गण स य काय सरल सबोध एव सा होता ह यह सभी रस म पाया जा सकता ह

उदाहरण 1 उठो लाल अब आख खोलो पानी लाई मह धोलो बीती रात कमल दल फल उनक ऊपर भर झल

उदाहरण 2 ह भो ान दाता ान हमको दीिजए शी सार दगण को दर हमस किजए

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

110lfp= fganh Okdjk

030013

dkO xqkdkO esa v

karfjdlkSUnZ rFkk jl

izdkfkr d

jus okyk rRo

acircn esa vkst

] meax] mRlkg

dBksj l

aqDrkkj okkssZa dk izksx

ohj jl] ohHkRl

rFkk Hkkud

acircn esa ekqjrk d

k lapkj

dkZfiz o ekqj okksZa

dk izksxkkar] d

lHkh jl

ksa esa ikk tkrk gS

] lqcksk d

eu f[ky t

k] izlUu gks

fueyZrkizl

izlkn xqk

ekkqZ xqk

उदाहरण बस मोर ननन म नदलाल मोहनी मरत सावरी सरत नना बन िबसाल

उदाहरण ह भो ान दाता ान हमको दीिज

ए शी सार दग ण को दर हमस किज

उदाहरण बदल हर बोल क मख

स हमन सनी कहानी थी

खब लड़ी मदा नी वह तो झासी वाली रानी थी

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

111lfp= fganh Okdjk

030013

29fojkeampfpEacute िभ-िभ कार क भाव और िवचार को प करन क िलए िजन िच का योग वाय क बीच या अत म िकया जाता ह उह िवराम िच कहत ह दसर शद म- िवराम का अथ ह - कना या ठहरना वाय को िलखत अथवा बोलत समय बीच म कह थोड़ा-बहत कना पड़ता ह िजसस भाषा प अथवान एव भावपण हो जाती ह िलिखत भाषा म इस ठहराव को िदखान क िलए कछ िवशष कार क िच का योग करत ह इह ही िवराम-िच कहा जाता ह यिद िवराम-िच का योग न िकया जाए तो अथ का अनथ हो जाता ह जस- (1) रोको मत जान दो (2) रोको मत जान दो (3) रोको मत जान दो

उपय उदाहरण म पहल वाय म अथ प नह होता जबिक दसर और तीसर वाय म अथ तो प हो जाता ह लिकन एक-दसर का उटा अथ िमलता ह जबिक तीनो वाय म वही शद ह दसर वाय म रोको क बाद अपिवराम लगान स रोकन क िलए कहा गया ह जबिक तीसर वाय म रोको मत क बाद अपिवराम लगान स िकसी को न रोक कर जान क िलए कहा गया ह इस कार िवराम-िच लगान स दसर और तीसर वाय को पढ़न म तथा अथ प करन म िजतनी सिवधा होती ह उतनी पहल वाय म नह होती अतएव िवराम-िच क िवषय म परा ान होना आवयक ह िहदी म चिलत मख िवराम िच िननिलिखत ह- (1) अप िवराम ( ) (2) अ िवराम ( ) (3) पण िवराम ( ) (4) उप िवराम [ ] (5) िवमयािदबोधक िच ( ) (6) वाचक िच ( ) (7) कोक ( () ) (8) योजक िच ( - ) (9) अवतरण िच या उरणिच ( ) (10) लाघव िच ( o ) (11) आदश िच ( - ) (12) रखाकन िच (_) (13) लोप िच ()

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

112lfp= fganh Okdjk

030013

(1)अप िवराम (Comma)() - वाय म जहा थोड़ा कना हो या अिधक वतओ यिय आिद को अलग करना हो वहा अप िवराम ( ) िच का योग िकया जाता ह अप का अथ होता ह- थोड़ा अपिवराम का अथ हआ- थोड़ा िवाम अथवा थोड़ा कना बातचीत करत समय अथवा िलखत समय जब हम बहत-सी वतओ का वणन एक साथ करत ह तो उनक बीच-बीच म अपिवराम का योग करत ह जस- जस- नताजी सभाषच बोस न कहा तम मझ खन दो म तह आजादी दगा राम लमण भरत और शन राजमहल म पधार सनो सनो वह या कह रही ह नह नह ऐसा कभी नह हो सकता

(2)अ िवराम ( ) - जहा अप िवराम स कछ अिधक ठहरत ह तथा पण िवराम स कम ठहरत ह वहा अ िवराम का िच ( ) लगाया जाता ह आम तौर पर अिवराम दो उपवाय को जोड़ता ह जो थोड़ स असब होत ह एव िजह और स नह जोड़ा जा सकता ह जस- फल म आम को सव फल माना गया ह िकत ीनगर म और ही िकम क फल िवशष प स पदा होत ह दो या दो स अिधक उपािधय क बीच अिवराम का योग होता ह जस- एम ए बी एड एम ए पी एच डी एम एस-सी डी एस-सी

(3) पण िवराम ( ) - जहा एक बात परी हो जाय या वाय समा हो जाय वहा पण िवराम ( ) िच लगाया जाता ह पणिवराम का अथ ह परी तरह कना या ठहरना सामायतः जहा वाय क गित अितम प ल ल िवचार क तार एकदम टट जाय वहा पणिवराम का योग होता ह यह हाथी ह वह लड़का ह म आदमी ह तम जा रह हो रिहमन पानी रािखय िबन पानी सब सन पानी गए न ऊबर मोती मानस चन

(4) उप िवराम ( )- जहा वाय परा नह होता बिक िकसी वत अथवा िवषय क बार म बताया जाता ह वहा अपणिवराम-िच का योग िकया जाता ह जस- कण क अनक नाम ह मोहन गोपाल िगरधर आिद

(5) िवमयािदबोधक िच ( )- इसका योग हष िववाद िवमय घणा आय कणा भय इयािद का बोध करान क िलए इस िच का योग िकया जाता ह जस- वाह आप यहा कस पधार हाय बचारा यथ म मारा गया ह ईवर सबका कयाण हो

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

113lfp= fganh Okdjk

030013

(6) वाचक िच ( ) - बातचीत क दौरान जब िकसी स कोई बात पछी जाती ह अथवा कोई पछा जाता ह तब वाय क अत म सचक-िच का योग िकया जाता ह जस- तम कहा जा रह हो वहा या रखा ह

(7) कोक( () ) - वाय क बीच म आए शद अथवा पद का अथ प करन क िलए कोक का योग िकया जाता ह जस- लता मगशकर भारत क कोिकला (मीठा गान वाली) ह

(8) योजक िच ( - ) - िहदी म अपिवराम क बाद योजक िच का योग अिधक होता ह दो शद म परपर सबध प करन क िलए तथा उह जोड़कर िलखन क िलए योजक-िच का योग िकया जाता ह इस िवभाजक-िच भी कहत ह जस- जीवन म सख-दःख तो चलता ही रहता ह रात-िदन परम करन पर ही सफलता िमलती ह दाल-रोटी दही-बड़ा सीता-राम फल-फल (9) अवतरण िच या उरणिच (Inverted Comma)( ) - िकसी क कही हई बात को उसी तरह कट करन क िलए अवतरण िच ( ) का योग होता ह जस- राम न कहा सय बोलना सबस बड़ा धम ह जीवन िवव क सपि ह - जयशकर साद

(10) लाघव िच ( o ) - िकसी बड़ तथा िस शद को सप म िलखन क िलए उस शद का पहला अर िलखकर उसक आग शय (०) लगा दत ह यह शय ही लाघव-िच कहलाता ह जस- पिडत का लाघव-िच पo डॉटर का लाघव-िच डॉo ोफसर का लाघव-िच ो०(11) आदश िच (-) - िकसी िवषय को म स िलखना हो तो िवषय-म य करन स पव आदश िच ( - ) का योग िकया जाता ह जस- वचन क दो भद ह - 1 एकवचन 2 बहवचन

(12) रखाकन िच (Underline) (_) - वाय म महवपण शद पद वाय रखािकत कर िदया जाता ह जस- गोदान उपयास मचद ारा िलिखत सव कित ह

(13) लोप िच (Mark of Omission)() - जब वाय या अनछद म कछ अश छोड़ कर िलखना हो तो लोप िच का योग िकया जाता ह जस- गाधीजी न कहा परीा क घड़ी आ गई ह हम करग या मरग

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

114lfp= fganh Okdjk

030013

30Nanछद िकस कहत ह िहदी सािहय क अनसार अर अर क स या माा गणना यित गित स सब िधत िकसी िवषय पर रचना को छद कहा जाता ह अथात िनित चरण लय गित वण माा यित तक गण स िनयोिजत प रचना को छद कहत ह छद क अग - 1 चरण और पाद 2 वण और माा

1 चरण या पाद- एक छद म चार चरण होत ह चरण छद का चौथा िहसा होता ह चरण को पाद भी कहा जाता ह हर पाद म वण या मााओ क सया िनित होती ह चरण क कार - 1 समचरण 2 िवषमचरण1 समचरण - दसर और चौथ चरण को समचरण कहत ह 2 िवषमचरण - पहल और तीसर चरण को िवषमचरण कहा जाता ह

2 वण और माा - छद क चरण को वण क गणना क अनसार यविथत िकया जाता ह छद म जो अर योग होत ह उह वण कहत ह माा क ि स वण क कार - 1 लघ या व 2 ग या दीघ1 लघ या व - िजह बोलन म कम समय लगता ह उस लघ या व वण कहत ह इसका िचह (|) होता ह 2 ग या दीघ - िजह बोलन म लघ वण स यादा समय लगता ह उह ग या दीघ वण कहत ह इसका िचह (middot) होता ह छद क अग - 1 माा 2 यित 3 गित 4 तक 5 गण

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

115lfp= fganh Okdjk

030013

1 छद म माा का अथ - वण क उचारण म जो समय लगता ह उस ही माा कहा जाता ह अथात वण को बोलन म जो समय लगता ह उस माा कहत ह 2 यित- प का पाठ करत समय गित को तोड़कर जो िवाम िदया जाता ह उस यित कहत ह सरल शद म छद का पाठ करत समय जहा पर कछ दर क िलए कना पड़ता ह उस यित कहत ह इस िवराम और िवाम भी कहा जाता ह 3 गित - प क पथ म जो बहाव होता ह उस गित कहत ह अथात िकसी छद को पढ़त समय जब एक वाह का अनभव होता ह उस गित या लय कहा जाता ह हर छद म िवशष कार क सगीतामक लय होती ह िजस गित कहत ह 4 तक- समान उचारण वाल शद क योग को ही तक कहा जाता ह छद म पदात क अर क समानता तक कहलाती ह तक क भद - 1 तकात किवता 2 अतकात किवता1 तकात किवता- जब चरण क अत म वण क आवित होती ह उस तकात किवता कहत ह 2 अतकात किवता- जब चरण क अत म वण क आवित नह होती उस अतकात किवता कहत ह नई किवता अतकात होती ह

5 गण - मााओ और वण क सया और म क सिवधा क िलए तीन वण क समह को गण मान िलया जाता ह विणक छद क गणना गण क मानसार क जाती ह तीन वण का एक गण होता ह गण क सया आठ होती ह गण क सया 8 ह ndash यगण मगण तगण रगण (ऽऽ) (ऽऽऽ) (ऽऽ) (ऽऽ) जगण भगणh नगण गण (ऽ) (ऽ) ()और स (ऽ)

छद क कार - 1 मािक छद 2 विणक छद 3 विणक वत छद 4 म छद

1 मािक छद - माा क गणना क आधार पर क गयी पद क रचना को मािक छद कहत ह अथात िजन छद क रचना मााओ क गणना क आधार पर क जाती ह उह मािक छद कहत ह िजनम मााओ क सया लघ -ग यित -गित क आधार पर पद रचना क जाती ह उस मािक छद कहत ह

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

116lfp= fganh Okdjk

030013

मािक छद क भद - 1 सममािक छद 2 अधमािक छद 3 िवषममािक छद

1 सममािक छद - जहा पर छद म सभी चरण समान होत ह उस सममािक छद कहत ह जस - ldquoमझ नह ात िक म कहा ह भो यहा ह अथवा वहा ह rdquo 2 अधमािक छद - िजसम पहला और तीसरा चरण एक समान होता ह तथा दसरा और चौथा चरण उनस अलग होत ह लिकन आपस म एक जस होत ह उस अधमािक छद कहत ह 3 िवषय मािक छद - जहा चरण म दो चरण अिधक समान न ह उस िवषम मािक छद कहत ह ऐस छद चलन म कम होत ह

2 विणक छद - िजन छद क रचना को वण क गणना और म क आधार पर िकया जाता ह उह विणक छद कहत ह

वत क तरह इनम ग और लघ का कम िनित नह होता ह बस वण सया िनित होती ह य वण क गणना पर आधारत होत हिजनम वण क सया म गणिवधान लघ-ग क आधार पर रचना होती ह

4 म छद - म छद को आधिनक यग क दन माना जाता ह िजन छद म वण और मााओ का बधन नह होता उह मक छद कहत ह अथात िहदी म वत प स आजकल िलख जान वाल छद म छद होत ह चरण क अिनयिमत असमान वछद गित और भाव क अनकल यित िवधान ही म छद क िवशषता ह इस रबर या क चआ छद भी कहत ह इनम न वण क और न ही मााओ क िगनती होती ह rdquo वह आताजस - दो टक कलज क करता पछताता पथ पर आता पट पीठ दोन िमलकर ह एक चल रहा लकिटया टक मी भर दान को भख िमटान को मह फटी परानी झोली का फलता दो टक कलज क कता पछताता पथ पर आता rdquo

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

117lfp= fganh Okdjk

030013

मख मािक छद - 1 दोहा छद 2 सोरठा छद 3 रोला छद 4 गीितका छद 5 हरगीितका छद 6 चौपाई छद 7 कडिलया छद

1 दोहा छद- यह अधसममािक छद होता ह य सोरठा छद क िवपरीत होता ह इसम पहल और तीसर चरण म 13-13 तथा दसर और चौथ चरण म 11-11 मााए होती ह इसम चरण क अत म लघ (|) होना जरी होता ह बड़ा हआ तो या हआ जस पड़ खजर पथी को छाया नह फल लाग अित दर 2 सोरठा छद- यह अधसममािक छद होता ह य दोहा छद क िवपरीत होता ह इसम पहल और तीसर चरण म 11-11 तथा दसर और चौथ चरण म 13-13 मााए होती ह यह दोहा का उटा होता ह िवषम चरण क अत म एक ग और एक लघ माा का होना जरी होता ह तक थम और ततीय चरण म होता ह तलसी-सर-िवहार-कणभ-भारिव-मखाः भाषाकिवताकार-कवयः कय न सभता 3 रोला छद - यह एक मािक छद होता ह इसम चार चरण होत ह इसक यक चरण म 11 और 13 क म स 24 मााए होती ह इस अत म दो ग और दो लघ वण होत ह सय-च यग-मकट मखला रनाकर ह 4 गीितका छद- यह मािक छद होता ह इसक चार चरण होत ह हर चरण म 14 और 12 क म स 26 मााए होती ह अत म लघ और ग होता ह ह भो आनददाता ान हमको दीिजय शी सार दगण स दर हमको किजय लीिजय हमको चरण म हम सदाचारी बन चारी धमरक वीर तधारी बन5 हरगीितका छद - यह मािक छद होता ह इसम चार चरण होत ह इसक हर चरण म 16 और 12 क म स 28 मााए होती ह इसक अत म लघ ग का योग अिधक िस ह ी राम च कपाल भजमन हरण भव भय दाणम नवकज लोचन कज मख कर कज पद कजाणम कदप अगिणत अिमत छिव नव नील नीरज सदरम पटपीत मानह तिडत िच शिच नौिम जनक सतावरम 6 चौपाई छद - यह एक मािक छद होता ह इसम चार चरण होत ह इसक हर चरण म 16 मााए

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

118lfp= fganh Okdjk030013

होती ह चरण क अत म ग या लघ नह होता ह लिकन दो ग और दो लघ हो सकत ह अत म ग वण होन स छद म रोचकता आती ह सरज िफर स ह मकाया कोयिलया न गान सनाया आम नीम जामन बौराए भवर रस पीन को आए भवन भाकर बहत दलारा मख मडल ह यारा-यारा 7 कडिलया छद - कडिलया िवषम मािक छद होता ह इसम 6 चरण होत ह श क 2 चरण दोहा और बाद क 4 चरण उलाला छद क होत ह इस तरह हर चरण म 24 मााए होती ह बोता खद ही आदमी सख या दख क बीज मान और अपमान का लटकाता ताबीज

मख विणक छद - 1 सवया छद 2 किव छद

1 सवया छद - इसक हर चरण म 22 स 26 वण होत ह इसम एक स अिधक छद होत ह य अनक कार क होत ह और इनक नाम भी अलग -अलग कार क होत ह सवया म एक ही विणक गण को बार-बार आना चािहए इनका िनवाह नह होता ह मानस ह तो वही रसखान बस ज गोकल गाव क वारन जो पस ह तो कहा बस मर ो चर िनत नद क धन मझारन पाहन ह तो वही िगर को जो धय कर छ परदर कारन जो खग ह तो बसरो कर िमिल कािलदीकल कदब क डारन 2 किव छद - यह विणक सम छद होता ह इसक हर चरण म 31स 33 वण होत ह और अत म तीन लघ होत ह 16 17 व वण पर िवराम होता ह बार बार ार प िनगाह जाय अकलाय दहरी प आज वोई पापी पाय धरह

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

119lfp= fganh Okdjk

030013

31incakपदबध िकस कहत ह उदाहरण दकर प कर

पदबध- जब एक स अिधक पद िमलकर एक याकरिणक इकाई का काम करत ह तब उस बधी हई इकाई को पदबध कहत ह

जस- सबस तज दौड़न वाला घोड़ा जीत गया

पदबध क पाच भद ह -

(1) सा-पदबध- जब एक स अिधक पद िमलकर सा का काम करत ह तो उस पदबध को सा पदबध कहत ह

जस- (a) छत स िगर पड़ा बराबर क कमर म रहन वाला आदमी

(b) राम न लका क राजा रावण को मार िगराया

उपय वाय म लाल छप शद सा पदबध ह

(2) सवनाम पदबध- जब एक स अिधक पद िमलकर सवनाम का काम करत ह तो उस पदबध को सवनाम पदबध कहत ह

जस- (a) आज रो य रह हो गलाब क तरह मकरान वाल तम

(b) आज चप य हो शर क तरह दहाड़न वाल आप

उपय वाय म लाल छप शद सवनाम पदबध ह

(3) िवशषण-पदबध- जब एक स अिधक पद िमलकर िकसी सा क िवशषता कट कर तो उस पदबध को िवशषण पदबध कहत ह|

जस- (a) गािड़या ायः दर स पहचती ह तज चलन वाली

(b) वह जासस ह उस घर क कोन म बठा हआ

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

उपय वाय म लाल छप शद िवशषण पदबध ह

(4) िया पदबध- जब एक स अिधक पद िमलकर एक इकाई क प म िया का काय सपन करत ह तो उस पदबध को िया पदबध कहत ह

जस-(a) वह बाजार क ओर आया होगा

(b) मझ मोहन छत स िदखाई द रहा ह

(c) नाव नदी म डबती चली गई

(d) अब दरवाजा खोला जा सकता ह

उपय वाय म लाल छप शद िया पदबध ह

(5) िया िवशषण पदबध- जो पदबध ियािवशषण क प म य होत ह उह ियािवशषण पदबध कहत ह

जस-(a) मन रमा क तीा क आधी रात तक

(b) उसन साप को मारा पीट-पीटकर

(c) वह छत स िगर पड़ा गद क तरह लढ़ककर

(d) कछ लोग चलत ह सोत-सोत

उपय वाय म लाल छप शद िया िवशषण पदबध ह

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

lfp= fganh Okdjk030013 121

फ़डबक

डॉ0 िवजय कमार चावला िहदी ायापक ारा तयार िकया गया सिच िहदी याकरण का ितीय सकरण ( माइड मिपग क साथ) मन पढ़ा पढ़ कर मझ अयिधक हष का अनभव हआ डॉ0 चावला न ई-कटट क मायम स िहदी याकरण क यक पहल को उदाहरण क मायम स और भी आसान कर िदया ह परान समय म अयापक परपरागत तरीक का योग करक बच को िहदी क याकरण िसखात थ जस - लक बोड और चाWक का योग कर िफर गह काय अयास ारा तथा मौिखक सषण ारा लिकन आज क सदभ म ई-याकरण क मायम स याकरिणक िवषय क उदाहरण को ोजटर पर बच को आसानी स िदखाया जा सकता ह

डॉ0 िवजय कमार चावला ारा ई-याकरण तयार करना अपन आप म एक अनठा काय ह िजसस बहत सार िशक और बच लाभािवत हग

डॉटर िवजय चावला न िनःसदह कड़ी महनत करक ई-याकरण का जो यह सकरण हम पाठक क सम रखा ह वह एक सराहनीय यास ह

शभकामनाओ सिहत

सर कमार धानाचाय रा मासवमािव योड़क

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

फ़डबक

बहत ही हष का िवषय ह िक डॉ0 िवजय कमार चावला (वा िहदी राजकय मॉडल सकित वर मायिमक िवालय योड़क िजला कथल (हरयाणा) ारा ई - याकरण का ितीय सकरण ( माइड मिपग क साथ) िशा जगत को समिपत िकया गया ह यह पतक बहद सरल भाषा म व सदर व सामियक िच ारा याकरण क जिटल उपिवषय को अपन अदर सजोए हए ह सिच िहदी ई याकरण ितीय सकरण ( माइड मिपग क साथ) िहदी िशण क म एक ाितकारी कदम सािबत होगा आज िडिजटल यग क साथ आग बढ़त हए हमार बच को ई - याकरण म िच क मायम स बहद सरल याया क साथ जब याकरण क िविभन िवषय प हग तो डॉ0 िवजय कमार चावला जी क दरगामी सोच वाल इस महवपण काय क परणाम िमलन श हग डॉ0 चावला जी क उपलिध क अवसर पर यह िज करना आवयक हो जाता ह िक डॉ0 चावला नवोदय ाित परवार क नशनल मोिटवटर ह और िहदी िवभाग क राीय मागदशक व सहायक ह आपक कशल मागदशन का लाभ दश क लगभग 15 राय क बहतरीन सरकारी िशक ल रह ह आपक बहतरीन िशण शली व उम कौशल का आभास इस बात स हो जाता ह िक आप वा होत हए भी ाथिमक काओ क बच को िहदी क बारीिकया िसखात हए नज़र आत ह और बच क आपक साथ सीखन म िच भी होती ह आपक इस बहमय पतक का लाभ दश क सभी िशक को िमलगा और िनित प स िहदी भाषा िशण अिधगम म यह एक मील का पथर सािबत होगी यह पतक आधिनक सोच स जोड़कर िहदी िवषय क सही समझ बच व अयापक म िवकिसत करगी डॉ0 िवजय चावला जी को इस उपलिध क िलए हािदक बधाई व शभकामनाए

गजी सदीप िढलसथापक नवोदय ाित परवार

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

hn U Og f kd= jpf kl

E-Grammar

esjs kjk fgUnh dh g bZampOkdjk uokpkj rduhd dk izksx djrs gq rSkj dh xbZ gSA bl Okdjk dks lfp= rSkj djus dk izkl fdk xk gSA g Okdjk bZampdaVsV dk dkZ djsxhA bl Okdjk dks cukrs le fganh ikB~Oslashe dk foksk ku j[kk xk gSA

vkids vewY lqgtko o fVIikh lknj vkeaf=r gSaA d`ik vius lqgtko o fVIikh esjs

OgkV~li uacj 94161-89435 rFkk

Mail-ID- vijaychawla95gmailcom ij HkstsaA

fgUnhO kd j klfp=

E-Learning Series laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nh Ug Of kd= jpf kl

E-Grammar

MkW- fot dqekj pkoykfgUnh izkkid

frh laLdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

मर ारा तयार सिच िहदी ई - याकरण का ितीय सकरण ( माइड मिपग क साथ) आप सभी क सम ह इस ई-याकरण को तयार करन क पीछ मरा उय िवालय म िहदी क िशण- अिधगम िया म बच व अयापक को आ रही िदकत को दर करना रहा ह आज िशा िवभाग ारा िवालय म माट का-क बनाए जा रह ह परत िहदी याकरण का पाठयम स सबिधत ई-कटट िवालय म उपलध नह ह परणामवप मन बच को माट का-क क मायम स िहदी याकरण को िचकर बनात हए पढ़ान क िलए नवाचार तकनीक का योग करत हए ई-याकरण का ई-कटट बनान का िनणय िलया इस ई-याकरण म हरयाणा िवालय िशा बोड क पाठयम का परा यान रखा गया ह यह याकरण ितयोगी परीाओ क िलए भी लाभदायक िस होगी िहदी क ई-याकरण म िहदी क मानक प का िवशष यान रखा गया ह यहा याकरण को यविथत और सिनयोिजत प म तत करन का यास िकया गया ह मझ पण आशा ह िक यह सिच िहदी ई - याकरण आपक अपाओ पर खरी उतरगी इस ई - याकरण को तयार करन म य और परो प स िजसन भी मरी सहायता क ह म उन सबका दय स आभारी ह मरा आप सबस अनरोध ह िक इस सिच िहदी ई ndashयाकरण म यिद टकण सबधी या अय कोई िट िमल तो उस ओर मरा यान अवय आकिषत कर आपक सझाव सादर आमित ह

डॉ िवजय कमार चावला 030013 िहदी ायापक

राजकय मॉडल सकित वर मायिमक िवालय योड़क िजला कथल

लखक क कलम स

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

01lfp= fganh Okdjk

vuqOslashefkdk

030013

1234567891011121314151617181920212223242526272829303132

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2101314182228303438414350555860626876788283858994102103108111114119121

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

1okZampfopkj

02lfp= fganh Okdjk

s vks vkS

d [k x k M-

p N t gt yenk

V B M lt k

r Fk n k u

i Q c Hk e

k k l g

k = K J

M+ lt+

dqy okZ la[k

2 vksxokg

4 varLFk Oatu

4 Aringe Oatu

4 laqDr Oatu

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

03lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

v] bm] _

middot

dqy la[k - 11

04lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

Lojksa dh ek=kiexcl

Loj ek=k kCn izksx

vk k ekrk

b f fnu

bZ h thr

m q dqN

Aring w Qwy

_ ` d`kd

s [ksy

s S cSy

vks ks dksey

vkS kS vkSjr

05lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

06lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

07lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

08lfp= fganh Okdjk

k kl g

dqy la[k - 33

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

doxZamp5

v] b] m] +_

vk] bZ] Aring

] ] svks] v

vksm~e~] gs jke

vaa rFkk v

mPpkjk ds vkkkj ij

LirsquokZ Oatu

nhkZLoj

vksxokg

vuqLokj frac14v

afrac12vYi izkk

egkizkk

vuqukfl

mPpkjk dsoy

svad] jad

] ia[k

mPpkjk eq[k o ukd l

sikiexclp] d

kiexclp] vkiexcl[k

frac1433frac12

Lojfrac1411frac12

okZHkkrdquokk d

s NksVh bdkbZ

vUrLFk

Oatu frac144frac12

Aringe

Oatu frac144frac12

laqDr Oatu

miHksn

miHksn] j] y

k] =] K] J

miHksn

HksnHksn

izRsd oxZ d

k igyk] rhl

arLFk Oatu

izRsd oxZ d

k nwljk] pkSFkk

rFkk Aringe Oat

09lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

10lfp= fganh Okdjk

lsquokCnampfopkj

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

11lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

12lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

13lfp= fganh Okdjk

ivakarI Sabd

saMampa

sava-naama

ivaSaoYaNa

iEumlyaa

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

14lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

15lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

16lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

iqLrdioZr

xkiexclo

HksnHksn

mi Hksn

k=qrkcqlt+kik

pkiexclnhrsy

cqlt+kikiqLrd

Hkkookpd laKklaKk

xqk Hkko nkk deZ

nzOokpd laKkkkrq

k inkFkZVhe

kksM+k

OfDr foksk d

k uke amp d`k

dkk mi Hksn

tkfrokpd laKk

OfDrokpd laKk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

dkSu] Dk] dc bRkfnA

5loZuke

18lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

loZuke

19lfp= fganh Okdjk

og] g] mu] s]

mudks] muls] mUgsa]

mlds vkfnA

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

loZuke

20lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

g esjh iqLrd gS

og esjk HkkbZ gS

dksbZ] dqN

nky esa dqN dkyk gS

tks] lks

tSlk] oSlk

vius vki

vki futokpd loZuke

iqkokpd

lEcUkokpd

izuokpd

fupokpd

vfupokpd

loZuke

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

6fokskk

22lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

23lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

24lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

25lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

26lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

HksnHksn

xqkampksX

] ifjJe] bZekunkj

pkj xt d

iM+k]nl

yhVj nwk

laKk v

kSj loZuke v

FkkZr~ft

udh fokskrk crkbZ t

V gks Hkksy

kcM+k prqjcgqr

nkskampvky

lh] csbZeku

jaxampiampd

kyk] xksjk

kjampizdkj amp y

xyk] Aring

laKk v

kSj loZuke d

hfokskrk d

k cksk gks

fokskk

fufpr ifjekkokpd

vfufpr

ifjekkokpd

foksizfokskk

la[kokpd

ifjekkokpd

lkoZukfed

k ladsrokpd

xqkokpd

fokskk

g kj gekjk gS

udksbZ

fDrtks

cPpkog

d iqLrd

igyk] nwl

jk] rhljk

pkjksa] lSadM+ksa

nqxquk] frxquk

FkksM+kcgqr izR

sd] izfr

fufpr la[kokpd

vfufpr

la[kokpd

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

7fOslashk

28lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

29lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

8vfodkjh kCn

30lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

31lfp= fganh Okdjk

िवालय

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

32lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

33lfp= fganh Okdjk

030013

kjhfrac14v

Ofrac12

fOslashk

fokskklacak

s Aringij

ehi] dh v

ksjds v

uqlkj] ckgj

ds fcuk] Hkhrj

dh rjg] d

s lkFk

foLe] k`kk] vkpZ

Hkko izdV gksa

lacak d

k cksk

vr rFkkfn

ufdUrq v

kfnijUrq blfy

Dksafd

fN fNvjs

gkokgvkg

Hkh dsoy

rks rdHkjgh

vFkZ esa cy

iznku djsa

leqPpckskd

foLekfn ckskd

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

dgrs gSaA

9okDampfopkj

34lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

35lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

36lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

37lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

38lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

39lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

40lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

41lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

42lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

43lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

44lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

45lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

46lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

47lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

48lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

49lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

13dkjd

50lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

51lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

52lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

53lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

fOslashk d

ks djus oky

HksnHksn

drkZ d

lEiznku d

kjdviknku d

lEcak d

jksvjs cPpksa

lsquokksj er djks

ikuh esa eNyh gS

iqLrd est

og LVsrsquoku ls v

isM+ ls v

ke fxjk

lhrkiqj] eksgu d

og [ksy jgk gS

ehuk us vke [kk

vej fl

rkj ctk jgk gS

cPps xsan [ksy

jgs gSals

xjhcksa [kkuk nks

kbZds fy

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

55lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

56lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

57lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

58lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

59lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

60lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

61lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

17lafk

62lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

63lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

64lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

65lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

66lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

okksZa ds esy

ls gksus oky

k ifjorZu

folxZ $ Loj

folxZ $ O

eu $ LFk = euksjFk

nhkZ lafk

Lo$vFkhZ

= LokFkhZ

xqk lafk

nso$bUnz= nsosUnz

lqj$bUnz

= lqjsUnz

fo|k$vky = fo|ky

o`f) l

afkv$ = s

vk$ = s

egk$vksrdquokfk

= egkSrdquokfk

afkb$v

bfr$vkfn =

kxr = Lokxr

vkfn l

= us$v

Oatu$O

Oatu$Loj

txr~$bZrsquok

= txnhrsquok

Loj$Loj= Loj l

k = vk

vk$m = v

ksvk$b =

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

68lfp= fganh Okdjk

rRiqk lekl

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

69lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

70lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

71lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

72lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

73lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

74lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

75lfp= fganh Okdjk

030013

cuk uk lsquokCn

deZkkj

rRiqk lekl

ekrkampfirk

FkkrsquokfDr]

Fkkfue

hou] vkd

aBizfrfnu] izfriy

dB frac14fkofrac12

cgqozhfg lekl

vU in izkku

igyk in izkku

k izksx

fpg~uksadk iz

ksxnwl

jk in izkku

ikiampiq

Aringiexclpampuhp

vehjhampxjhch

lacak rRiq

rdquok

jktiq=

viknku

rRiqrdquok

_keqDr

lEiznku

rRiqrdquok

^ds fy

ikBrsquokky

k] jlksbZkj

deZ rRiq

xzkexr] LoxZizkIr

^ls kjk] d

s kjkrqy

`rlwjd

jkrRiq

^esa] ijjkohj] v

ki chrh

fxqiwoZin

la[kokph

pkjikbZ

iapoVh

f=oskh

miHksnmiHksn

pUnzeq[k

uhydaB

lq[kampnq[k

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

19foykse kCn

76lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

77lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

20ikZokph kCn

78lfp= fganh Okdjk

030013

पीयष

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

79lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

80lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

81lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

21eqgkojs

82lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

22yksdksfDrkiexcl

83lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

84lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

85lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

86lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

87lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

88lfp= fganh Okdjk

030013

jldkO d

h vkRek

blesa v

bZoj ds izfr

ks ilt+dj giexcll

h vkuk

ks ilt+us ij duk

o nk Hkko vkuk

ks ilt+us ls Oslash

ksk mRiUu gksuk

k`kk mRiUu gksq) d

s ipkr dk n`

ks ilt+us ls v

kpZ mRiUu gksrk gS

lhe kkfUr feyrh gS

dkO esa cky Oslash

hM+kvksa

yhykvksa d

k okZu

laksxampfeyuk

foksxampfcNqM+uk

HkfDr jl

gkL jl

jkSnz jlohj jl

Hkkud jl

ohHkRl jl

vn~Hkqr jl

kkar jl

okRlY jl

Uumlk`axkj jl

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

24vyadkj

89lfp= fganh Okdjk

Anaup`asa ]pmaa

yamak Eacutepk

SlaoYa ]p`oxaa

vyadkj ds izdkjamp

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

90lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

91lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

92lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

93lfp= fganh Okdjk

030013

vyadkj

xguk vFkok v

kHkwkk^l

qUnjrk ykuk

kCnkyadkj

vFkkZy

frac14vFkZ d

sa kjk peRdkjfrac12

vuqizkl

frac14okksZa dh v

ko`fUgravekfrac12

ekuohdjk frac14t

ksa OslashhM+kv

ksa dk v

kjksi gksfrac12

ed frac14d

kCn nks ckj vk

ampvFkZ v

yxampv

yx gksafrac12

ysk frac14d

kCn d ckj]

iqufDrizd

kkfrac14d

kCn d gh v

FkZ esanks k v

fkd ckj v

ksafrac12

mnkgjk iyampiy

] pyamppy

ekurk ds d

kjk vHksn gksfrac12

h] ls] l

e] lfjl

uqgiexcl

vfrkksfDr frac14l

kekU lh ckr d

ks clt+kampplt+k d

j crkukfrac12

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

94lfp= fganh Okdjk

030013

जाती ह

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

95lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

96lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

97lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

98lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

99lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

100lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

101lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

102lfp= fganh Okdjk

030013

वाला

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

27kCn kfDr

lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

104lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

105lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

106lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

107lfp= fganh Okdjk

030013

kCn kfDrkCn d

k vFkZampcksk d

eq[kFkZ dk cksk

mPpkfjr vFkZ d

k cksk

okPkFkZZ dk cksk

izFkek kCn kfDr

ukeokph vFkZ cry

rhu izdkj d

s kCnksa dk cksk

lt+ kCnfrac14d

`kfrac12kSfxd

kCnfrac14ikBkky

kfrac12ksx

lt+ kCnfrac14t

tfrac12

vkFkhZ Oat

kCnh Oatuk

vfHkkk o y

kkkds v

leFkZ gksus ij

bldk izksx gksrk gS

kFkZd kCnksa d

k izksx gksrk gS

kCn dh l

gkrk ls

dks kfV s o`kHkkuqt

k os gykj d

OaXkFkZ ysk

mnkgjk

OaXkFkZ dk cksk

vFkZ ij v

kkkfjrd

kFkZd kCnksa d

k izksx gksrk gSA

blesa eqgkojsy

ksdksfDrkiexcl

o in~c) jpuka v

krh gSatSlsamp v

juh] oSlh Hkjuh

ykFkZ d

k izksxvfHkkk d

eq[kFkZ ds l

kfkr gksus ij izksx

HksnmiHksn

miHksn

vfHkkk

kCn kfDr

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

108lfp= fganh Okdjk

030013

28dkOampxqk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

109lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

110lfp= fganh Okdjk

030013

dkO xqkdkO esa v

izdkfkr d

jus okyk rRo

acircn esa vkst

] meax] mRlkg

dBksj l

ohj jl] ohHkRl

rFkk Hkkud

acircn esa ekqjrk d

k lapkj

dk izksxkkar] d

lHkh jl

ksa esa ikk tkrk gS

] lqcksk d

eu f[ky t

k] izlUu gks

fueyZrkizl

izlkn xqk

ekkqZ xqk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

111lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

112lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

113lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

114lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

115lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

116lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

117lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

119lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

फ़डबक

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

फ़डबक

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

E-Grammar

fgUnhO kd j klfp=

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nh Ug Of kd= jpf kl

E-Grammar

frh laLdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

01lfp= fganh Okdjk

vuqOslashefkdk

030013

1234567891011121314151617181920212223242526272829303132

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2101314182228303438414350555860626876788283858994102103108111114119121

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

1okZampfopkj

02lfp= fganh Okdjk

s vks vkS

d [k x k M-

p N t gt yenk

V B M lt k

r Fk n k u

i Q c Hk e

k k l g

k = K J

M+ lt+

dqy okZ la[k

2 vksxokg

4 varLFk Oatu

4 Aringe Oatu

4 laqDr Oatu

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

03lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

v] bm] _

middot

dqy la[k - 11

04lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

Lojksa dh ek=kiexcl

Loj ek=k kCn izksx

vk k ekrk

b f fnu

bZ h thr

m q dqN

Aring w Qwy

_ ` d`kd

s [ksy

s S cSy

vks ks dksey

vkS kS vkSjr

05lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

06lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

07lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

08lfp= fganh Okdjk

k kl g

dqy la[k - 33

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

doxZamp5

v] b] m] +_

vk] bZ] Aring

] ] svks] v

vksm~e~] gs jke

vaa rFkk v

mPpkjk ds vkkkj ij

LirsquokZ Oatu

nhkZLoj

vksxokg

vuqLokj frac14v

afrac12vYi izkk

egkizkk

vuqukfl

mPpkjk dsoy

svad] jad

] ia[k

mPpkjk eq[k o ukd l

sikiexclp] d

kiexclp] vkiexcl[k

frac1433frac12

Lojfrac1411frac12

okZHkkrdquokk d

s NksVh bdkbZ

vUrLFk

Oatu frac144frac12

Aringe

Oatu frac144frac12

laqDr Oatu

miHksn

miHksn] j] y

k] =] K] J

miHksn

HksnHksn

izRsd oxZ d

k igyk] rhl

arLFk Oatu

izRsd oxZ d

k nwljk] pkSFkk

rFkk Aringe Oat

09lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

10lfp= fganh Okdjk

lsquokCnampfopkj

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

11lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

12lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

13lfp= fganh Okdjk

ivakarI Sabd

saMampa

sava-naama

ivaSaoYaNa

iEumlyaa

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

14lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

15lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

16lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

iqLrdioZr

xkiexclo

HksnHksn

mi Hksn

k=qrkcqlt+kik

pkiexclnhrsy

cqlt+kikiqLrd

Hkkookpd laKklaKk

xqk Hkko nkk deZ

nzOokpd laKkkkrq

k inkFkZVhe

kksM+k

OfDr foksk d

k uke amp d`k

dkk mi Hksn

tkfrokpd laKk

OfDrokpd laKk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

dkSu] Dk] dc bRkfnA

5loZuke

18lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

loZuke

19lfp= fganh Okdjk

og] g] mu] s]

mudks] muls] mUgsa]

mlds vkfnA

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

loZuke

20lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

g esjh iqLrd gS

og esjk HkkbZ gS

dksbZ] dqN

nky esa dqN dkyk gS

tks] lks

tSlk] oSlk

vius vki

vki futokpd loZuke

iqkokpd

lEcUkokpd

izuokpd

fupokpd

vfupokpd

loZuke

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

6fokskk

22lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

23lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

24lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

25lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

26lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

HksnHksn

xqkampksX

] ifjJe] bZekunkj

pkj xt d

iM+k]nl

yhVj nwk

laKk v

kSj loZuke v

FkkZr~ft

udh fokskrk crkbZ t

V gks Hkksy

kcM+k prqjcgqr

nkskampvky

lh] csbZeku

jaxampiampd

kyk] xksjk

kjampizdkj amp y

xyk] Aring

laKk v

kSj loZuke d

hfokskrk d

k cksk gks

fokskk

fufpr ifjekkokpd

vfufpr

ifjekkokpd

foksizfokskk

la[kokpd

ifjekkokpd

lkoZukfed

k ladsrokpd

xqkokpd

fokskk

g kj gekjk gS

udksbZ

fDrtks

cPpkog

d iqLrd

igyk] nwl

jk] rhljk

pkjksa] lSadM+ksa

nqxquk] frxquk

FkksM+kcgqr izR

sd] izfr

fufpr la[kokpd

vfufpr

la[kokpd

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

7fOslashk

28lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

29lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

8vfodkjh kCn

30lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

31lfp= fganh Okdjk

िवालय

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

32lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

33lfp= fganh Okdjk

030013

kjhfrac14v

Ofrac12

fOslashk

fokskklacak

s Aringij

ehi] dh v

ksjds v

uqlkj] ckgj

ds fcuk] Hkhrj

dh rjg] d

s lkFk

foLe] k`kk] vkpZ

Hkko izdV gksa

lacak d

k cksk

vr rFkkfn

ufdUrq v

kfnijUrq blfy

Dksafd

fN fNvjs

gkokgvkg

Hkh dsoy

rks rdHkjgh

vFkZ esa cy

iznku djsa

leqPpckskd

foLekfn ckskd

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

dgrs gSaA

9okDampfopkj

34lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

35lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

36lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

37lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

38lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

39lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

40lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

41lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

42lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

43lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

44lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

45lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

46lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

47lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

48lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

49lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

13dkjd

50lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

51lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

52lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

53lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

fOslashk d

ks djus oky

HksnHksn

drkZ d

lEiznku d

kjdviknku d

lEcak d

jksvjs cPpksa

lsquokksj er djks

ikuh esa eNyh gS

iqLrd est

og LVsrsquoku ls v

isM+ ls v

ke fxjk

lhrkiqj] eksgu d

og [ksy jgk gS

ehuk us vke [kk

vej fl

rkj ctk jgk gS

cPps xsan [ksy

jgs gSals

xjhcksa [kkuk nks

kbZds fy

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

55lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

56lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

57lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

58lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

59lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

60lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

61lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

17lafk

62lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

63lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

64lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

65lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

66lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

okksZa ds esy

ls gksus oky

k ifjorZu

folxZ $ Loj

folxZ $ O

eu $ LFk = euksjFk

nhkZ lafk

Lo$vFkhZ

= LokFkhZ

xqk lafk

nso$bUnz= nsosUnz

lqj$bUnz

= lqjsUnz

fo|k$vky = fo|ky

o`f) l

afkv$ = s

vk$ = s

egk$vksrdquokfk

= egkSrdquokfk

afkb$v

bfr$vkfn =

kxr = Lokxr

vkfn l

= us$v

Oatu$O

Oatu$Loj

txr~$bZrsquok

= txnhrsquok

Loj$Loj= Loj l

k = vk

vk$m = v

ksvk$b =

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

68lfp= fganh Okdjk

rRiqk lekl

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

69lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

70lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

71lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

72lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

73lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

74lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

75lfp= fganh Okdjk

030013

cuk uk lsquokCn

deZkkj

rRiqk lekl

ekrkampfirk

FkkrsquokfDr]

Fkkfue

hou] vkd

aBizfrfnu] izfriy

dB frac14fkofrac12

cgqozhfg lekl

vU in izkku

igyk in izkku

k izksx

fpg~uksadk iz

ksxnwl

jk in izkku

ikiampiq

Aringiexclpampuhp

vehjhampxjhch

lacak rRiq

rdquok

jktiq=

viknku

rRiqrdquok

_keqDr

lEiznku

rRiqrdquok

^ds fy

ikBrsquokky

k] jlksbZkj

deZ rRiq

xzkexr] LoxZizkIr

^ls kjk] d

s kjkrqy

`rlwjd

jkrRiq

^esa] ijjkohj] v

ki chrh

fxqiwoZin

la[kokph

pkjikbZ

iapoVh

f=oskh

miHksnmiHksn

pUnzeq[k

uhydaB

lq[kampnq[k

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

19foykse kCn

76lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

77lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

20ikZokph kCn

78lfp= fganh Okdjk

030013

पीयष

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

79lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

80lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

81lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

21eqgkojs

82lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

22yksdksfDrkiexcl

83lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

84lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

85lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

86lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

87lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

88lfp= fganh Okdjk

030013

jldkO d

h vkRek

blesa v

bZoj ds izfr

ks ilt+dj giexcll

h vkuk

ks ilt+us ij duk

o nk Hkko vkuk

ks ilt+us ls Oslash

ksk mRiUu gksuk

k`kk mRiUu gksq) d

s ipkr dk n`

ks ilt+us ls v

kpZ mRiUu gksrk gS

lhe kkfUr feyrh gS

dkO esa cky Oslash

hM+kvksa

yhykvksa d

k okZu

laksxampfeyuk

foksxampfcNqM+uk

HkfDr jl

gkL jl

jkSnz jlohj jl

Hkkud jl

ohHkRl jl

vn~Hkqr jl

kkar jl

okRlY jl

Uumlk`axkj jl

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

24vyadkj

89lfp= fganh Okdjk

Anaup`asa ]pmaa

yamak Eacutepk

SlaoYa ]p`oxaa

vyadkj ds izdkjamp

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

90lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

91lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

92lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

93lfp= fganh Okdjk

030013

vyadkj

xguk vFkok v

kHkwkk^l

qUnjrk ykuk

kCnkyadkj

vFkkZy

frac14vFkZ d

sa kjk peRdkjfrac12

vuqizkl

frac14okksZa dh v

ko`fUgravekfrac12

ekuohdjk frac14t

ksa OslashhM+kv

ksa dk v

kjksi gksfrac12

ed frac14d

kCn nks ckj vk

ampvFkZ v

yxampv

yx gksafrac12

ysk frac14d

kCn d ckj]

iqufDrizd

kkfrac14d

kCn d gh v

FkZ esanks k v

fkd ckj v

ksafrac12

mnkgjk iyampiy

] pyamppy

ekurk ds d

kjk vHksn gksfrac12

h] ls] l

e] lfjl

uqgiexcl

vfrkksfDr frac14l

kekU lh ckr d

ks clt+kampplt+k d

j crkukfrac12

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

94lfp= fganh Okdjk

030013

जाती ह

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

95lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

96lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

97lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

98lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

99lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

100lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

101lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

102lfp= fganh Okdjk

030013

वाला

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

27kCn kfDr

lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

104lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

105lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

106lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

107lfp= fganh Okdjk

030013

kCn kfDrkCn d

k vFkZampcksk d

eq[kFkZ dk cksk

mPpkfjr vFkZ d

k cksk

okPkFkZZ dk cksk

izFkek kCn kfDr

ukeokph vFkZ cry

rhu izdkj d

s kCnksa dk cksk

lt+ kCnfrac14d

`kfrac12kSfxd

kCnfrac14ikBkky

kfrac12ksx

lt+ kCnfrac14t

tfrac12

vkFkhZ Oat

kCnh Oatuk

vfHkkk o y

kkkds v

leFkZ gksus ij

bldk izksx gksrk gS

kFkZd kCnksa d

k izksx gksrk gS

kCn dh l

gkrk ls

dks kfV s o`kHkkuqt

k os gykj d

OaXkFkZ ysk

mnkgjk

OaXkFkZ dk cksk

vFkZ ij v

kkkfjrd

kFkZd kCnksa d

k izksx gksrk gSA

blesa eqgkojsy

ksdksfDrkiexcl

o in~c) jpuka v

krh gSatSlsamp v

juh] oSlh Hkjuh

ykFkZ d

k izksxvfHkkk d

eq[kFkZ ds l

kfkr gksus ij izksx

HksnmiHksn

miHksn

vfHkkk

kCn kfDr

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

108lfp= fganh Okdjk

030013

28dkOampxqk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

109lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

110lfp= fganh Okdjk

030013

dkO xqkdkO esa v

izdkfkr d

jus okyk rRo

acircn esa vkst

] meax] mRlkg

dBksj l

ohj jl] ohHkRl

rFkk Hkkud

acircn esa ekqjrk d

k lapkj

dk izksxkkar] d

lHkh jl

ksa esa ikk tkrk gS

] lqcksk d

eu f[ky t

k] izlUu gks

fueyZrkizl

izlkn xqk

ekkqZ xqk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

111lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

112lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

113lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

114lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

115lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

116lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

117lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

119lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

फ़डबक

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

फ़डबक

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

E-Grammar

fgUnhO kd j klfp=

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nh Ug Of kd= jpf kl

E-Grammar

frh laLdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

01lfp= fganh Okdjk

vuqOslashefkdk

030013

1234567891011121314151617181920212223242526272829303132

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2101314182228303438414350555860626876788283858994102103108111114119121

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

1okZampfopkj

02lfp= fganh Okdjk

s vks vkS

d [k x k M-

p N t gt yenk

V B M lt k

r Fk n k u

i Q c Hk e

k k l g

k = K J

M+ lt+

dqy okZ la[k

2 vksxokg

4 varLFk Oatu

4 Aringe Oatu

4 laqDr Oatu

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

03lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

v] bm] _

middot

dqy la[k - 11

04lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

Lojksa dh ek=kiexcl

Loj ek=k kCn izksx

vk k ekrk

b f fnu

bZ h thr

m q dqN

Aring w Qwy

_ ` d`kd

s [ksy

s S cSy

vks ks dksey

vkS kS vkSjr

05lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

06lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

07lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

08lfp= fganh Okdjk

k kl g

dqy la[k - 33

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

doxZamp5

v] b] m] +_

vk] bZ] Aring

] ] svks] v

vksm~e~] gs jke

vaa rFkk v

mPpkjk ds vkkkj ij

LirsquokZ Oatu

nhkZLoj

vksxokg

vuqLokj frac14v

afrac12vYi izkk

egkizkk

vuqukfl

mPpkjk dsoy

svad] jad

] ia[k

mPpkjk eq[k o ukd l

sikiexclp] d

kiexclp] vkiexcl[k

frac1433frac12

Lojfrac1411frac12

okZHkkrdquokk d

s NksVh bdkbZ

vUrLFk

Oatu frac144frac12

Aringe

Oatu frac144frac12

laqDr Oatu

miHksn

miHksn] j] y

k] =] K] J

miHksn

HksnHksn

izRsd oxZ d

k igyk] rhl

arLFk Oatu

izRsd oxZ d

k nwljk] pkSFkk

rFkk Aringe Oat

09lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

10lfp= fganh Okdjk

lsquokCnampfopkj

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

11lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

12lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

13lfp= fganh Okdjk

ivakarI Sabd

saMampa

sava-naama

ivaSaoYaNa

iEumlyaa

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

14lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

15lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

16lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

iqLrdioZr

xkiexclo

HksnHksn

mi Hksn

k=qrkcqlt+kik

pkiexclnhrsy

cqlt+kikiqLrd

Hkkookpd laKklaKk

xqk Hkko nkk deZ

nzOokpd laKkkkrq

k inkFkZVhe

kksM+k

OfDr foksk d

k uke amp d`k

dkk mi Hksn

tkfrokpd laKk

OfDrokpd laKk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

dkSu] Dk] dc bRkfnA

5loZuke

18lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

loZuke

19lfp= fganh Okdjk

og] g] mu] s]

mudks] muls] mUgsa]

mlds vkfnA

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

loZuke

20lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

g esjh iqLrd gS

og esjk HkkbZ gS

dksbZ] dqN

nky esa dqN dkyk gS

tks] lks

tSlk] oSlk

vius vki

vki futokpd loZuke

iqkokpd

lEcUkokpd

izuokpd

fupokpd

vfupokpd

loZuke

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

6fokskk

22lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

23lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

24lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

25lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

26lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

HksnHksn

xqkampksX

] ifjJe] bZekunkj

pkj xt d

iM+k]nl

yhVj nwk

laKk v

kSj loZuke v

FkkZr~ft

udh fokskrk crkbZ t

V gks Hkksy

kcM+k prqjcgqr

nkskampvky

lh] csbZeku

jaxampiampd

kyk] xksjk

kjampizdkj amp y

xyk] Aring

laKk v

kSj loZuke d

hfokskrk d

k cksk gks

fokskk

fufpr ifjekkokpd

vfufpr

ifjekkokpd

foksizfokskk

la[kokpd

ifjekkokpd

lkoZukfed

k ladsrokpd

xqkokpd

fokskk

g kj gekjk gS

udksbZ

fDrtks

cPpkog

d iqLrd

igyk] nwl

jk] rhljk

pkjksa] lSadM+ksa

nqxquk] frxquk

FkksM+kcgqr izR

sd] izfr

fufpr la[kokpd

vfufpr

la[kokpd

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

7fOslashk

28lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

29lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

8vfodkjh kCn

30lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

31lfp= fganh Okdjk

िवालय

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

32lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

33lfp= fganh Okdjk

030013

kjhfrac14v

Ofrac12

fOslashk

fokskklacak

s Aringij

ehi] dh v

ksjds v

uqlkj] ckgj

ds fcuk] Hkhrj

dh rjg] d

s lkFk

foLe] k`kk] vkpZ

Hkko izdV gksa

lacak d

k cksk

vr rFkkfn

ufdUrq v

kfnijUrq blfy

Dksafd

fN fNvjs

gkokgvkg

Hkh dsoy

rks rdHkjgh

vFkZ esa cy

iznku djsa

leqPpckskd

foLekfn ckskd

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

dgrs gSaA

9okDampfopkj

34lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

35lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

36lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

37lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

38lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

39lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

40lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

41lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

42lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

43lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

44lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

45lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

46lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

47lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

48lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

49lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

13dkjd

50lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

51lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

52lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

53lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

fOslashk d

ks djus oky

HksnHksn

drkZ d

lEiznku d

kjdviknku d

lEcak d

jksvjs cPpksa

lsquokksj er djks

ikuh esa eNyh gS

iqLrd est

og LVsrsquoku ls v

isM+ ls v

ke fxjk

lhrkiqj] eksgu d

og [ksy jgk gS

ehuk us vke [kk

vej fl

rkj ctk jgk gS

cPps xsan [ksy

jgs gSals

xjhcksa [kkuk nks

kbZds fy

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

55lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

56lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

57lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

58lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

59lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

60lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

61lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

17lafk

62lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

63lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

64lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

65lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

66lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

okksZa ds esy

ls gksus oky

k ifjorZu

folxZ $ Loj

folxZ $ O

eu $ LFk = euksjFk

nhkZ lafk

Lo$vFkhZ

= LokFkhZ

xqk lafk

nso$bUnz= nsosUnz

lqj$bUnz

= lqjsUnz

fo|k$vky = fo|ky

o`f) l

afkv$ = s

vk$ = s

egk$vksrdquokfk

= egkSrdquokfk

afkb$v

bfr$vkfn =

kxr = Lokxr

vkfn l

= us$v

Oatu$O

Oatu$Loj

txr~$bZrsquok

= txnhrsquok

Loj$Loj= Loj l

k = vk

vk$m = v

ksvk$b =

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

68lfp= fganh Okdjk

rRiqk lekl

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

69lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

70lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

71lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

72lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

73lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

74lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

75lfp= fganh Okdjk

030013

cuk uk lsquokCn

deZkkj

rRiqk lekl

ekrkampfirk

FkkrsquokfDr]

Fkkfue

hou] vkd

aBizfrfnu] izfriy

dB frac14fkofrac12

cgqozhfg lekl

vU in izkku

igyk in izkku

k izksx

fpg~uksadk iz

ksxnwl

jk in izkku

ikiampiq

Aringiexclpampuhp

vehjhampxjhch

lacak rRiq

rdquok

jktiq=

viknku

rRiqrdquok

_keqDr

lEiznku

rRiqrdquok

^ds fy

ikBrsquokky

k] jlksbZkj

deZ rRiq

xzkexr] LoxZizkIr

^ls kjk] d

s kjkrqy

`rlwjd

jkrRiq

^esa] ijjkohj] v

ki chrh

fxqiwoZin

la[kokph

pkjikbZ

iapoVh

f=oskh

miHksnmiHksn

pUnzeq[k

uhydaB

lq[kampnq[k

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

19foykse kCn

76lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

77lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

20ikZokph kCn

78lfp= fganh Okdjk

030013

पीयष

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

79lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

80lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

81lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

21eqgkojs

82lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

22yksdksfDrkiexcl

83lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

84lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

85lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

86lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

87lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

88lfp= fganh Okdjk

030013

jldkO d

h vkRek

blesa v

bZoj ds izfr

ks ilt+dj giexcll

h vkuk

ks ilt+us ij duk

o nk Hkko vkuk

ks ilt+us ls Oslash

ksk mRiUu gksuk

k`kk mRiUu gksq) d

s ipkr dk n`

ks ilt+us ls v

kpZ mRiUu gksrk gS

lhe kkfUr feyrh gS

dkO esa cky Oslash

hM+kvksa

yhykvksa d

k okZu

laksxampfeyuk

foksxampfcNqM+uk

HkfDr jl

gkL jl

jkSnz jlohj jl

Hkkud jl

ohHkRl jl

vn~Hkqr jl

kkar jl

okRlY jl

Uumlk`axkj jl

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

24vyadkj

89lfp= fganh Okdjk

Anaup`asa ]pmaa

yamak Eacutepk

SlaoYa ]p`oxaa

vyadkj ds izdkjamp

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

90lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

91lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

92lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

93lfp= fganh Okdjk

030013

vyadkj

xguk vFkok v

kHkwkk^l

qUnjrk ykuk

kCnkyadkj

vFkkZy

frac14vFkZ d

sa kjk peRdkjfrac12

vuqizkl

frac14okksZa dh v

ko`fUgravekfrac12

ekuohdjk frac14t

ksa OslashhM+kv

ksa dk v

kjksi gksfrac12

ed frac14d

kCn nks ckj vk

ampvFkZ v

yxampv

yx gksafrac12

ysk frac14d

kCn d ckj]

iqufDrizd

kkfrac14d

kCn d gh v

FkZ esanks k v

fkd ckj v

ksafrac12

mnkgjk iyampiy

] pyamppy

ekurk ds d

kjk vHksn gksfrac12

h] ls] l

e] lfjl

uqgiexcl

vfrkksfDr frac14l

kekU lh ckr d

ks clt+kampplt+k d

j crkukfrac12

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

94lfp= fganh Okdjk

030013

जाती ह

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

95lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

96lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

97lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

98lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

99lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

100lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

101lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

102lfp= fganh Okdjk

030013

वाला

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

27kCn kfDr

lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

104lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

105lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

106lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

107lfp= fganh Okdjk

030013

kCn kfDrkCn d

k vFkZampcksk d

eq[kFkZ dk cksk

mPpkfjr vFkZ d

k cksk

okPkFkZZ dk cksk

izFkek kCn kfDr

ukeokph vFkZ cry

rhu izdkj d

s kCnksa dk cksk

lt+ kCnfrac14d

`kfrac12kSfxd

kCnfrac14ikBkky

kfrac12ksx

lt+ kCnfrac14t

tfrac12

vkFkhZ Oat

kCnh Oatuk

vfHkkk o y

kkkds v

leFkZ gksus ij

bldk izksx gksrk gS

kFkZd kCnksa d

k izksx gksrk gS

kCn dh l

gkrk ls

dks kfV s o`kHkkuqt

k os gykj d

OaXkFkZ ysk

mnkgjk

OaXkFkZ dk cksk

vFkZ ij v

kkkfjrd

kFkZd kCnksa d

k izksx gksrk gSA

blesa eqgkojsy

ksdksfDrkiexcl

o in~c) jpuka v

krh gSatSlsamp v

juh] oSlh Hkjuh

ykFkZ d

k izksxvfHkkk d

eq[kFkZ ds l

kfkr gksus ij izksx

HksnmiHksn

miHksn

vfHkkk

kCn kfDr

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

108lfp= fganh Okdjk

030013

28dkOampxqk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

109lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

110lfp= fganh Okdjk

030013

dkO xqkdkO esa v

izdkfkr d

jus okyk rRo

acircn esa vkst

] meax] mRlkg

dBksj l

ohj jl] ohHkRl

rFkk Hkkud

acircn esa ekqjrk d

k lapkj

dk izksxkkar] d

lHkh jl

ksa esa ikk tkrk gS

] lqcksk d

eu f[ky t

k] izlUu gks

fueyZrkizl

izlkn xqk

ekkqZ xqk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

111lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

112lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

113lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

114lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

115lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

116lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

117lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

119lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

फ़डबक

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

फ़डबक

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

E-Grammar

fgUnhO kd j klfp=

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nh Ug Of kd= jpf kl

E-Grammar

frh laLdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

01lfp= fganh Okdjk

vuqOslashefkdk

030013

1234567891011121314151617181920212223242526272829303132

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2101314182228303438414350555860626876788283858994102103108111114119121

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

1okZampfopkj

02lfp= fganh Okdjk

s vks vkS

d [k x k M-

p N t gt yenk

V B M lt k

r Fk n k u

i Q c Hk e

k k l g

k = K J

M+ lt+

dqy okZ la[k

2 vksxokg

4 varLFk Oatu

4 Aringe Oatu

4 laqDr Oatu

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

03lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

v] bm] _

middot

dqy la[k - 11

04lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

Lojksa dh ek=kiexcl

Loj ek=k kCn izksx

vk k ekrk

b f fnu

bZ h thr

m q dqN

Aring w Qwy

_ ` d`kd

s [ksy

s S cSy

vks ks dksey

vkS kS vkSjr

05lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

06lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

07lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

08lfp= fganh Okdjk

k kl g

dqy la[k - 33

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

doxZamp5

v] b] m] +_

vk] bZ] Aring

] ] svks] v

vksm~e~] gs jke

vaa rFkk v

mPpkjk ds vkkkj ij

LirsquokZ Oatu

nhkZLoj

vksxokg

vuqLokj frac14v

afrac12vYi izkk

egkizkk

vuqukfl

mPpkjk dsoy

svad] jad

] ia[k

mPpkjk eq[k o ukd l

sikiexclp] d

kiexclp] vkiexcl[k

frac1433frac12

Lojfrac1411frac12

okZHkkrdquokk d

s NksVh bdkbZ

vUrLFk

Oatu frac144frac12

Aringe

Oatu frac144frac12

laqDr Oatu

miHksn

miHksn] j] y

k] =] K] J

miHksn

HksnHksn

izRsd oxZ d

k igyk] rhl

arLFk Oatu

izRsd oxZ d

k nwljk] pkSFkk

rFkk Aringe Oat

09lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

10lfp= fganh Okdjk

lsquokCnampfopkj

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

11lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

12lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

13lfp= fganh Okdjk

ivakarI Sabd

saMampa

sava-naama

ivaSaoYaNa

iEumlyaa

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

14lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

15lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

16lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

iqLrdioZr

xkiexclo

HksnHksn

mi Hksn

k=qrkcqlt+kik

pkiexclnhrsy

cqlt+kikiqLrd

Hkkookpd laKklaKk

xqk Hkko nkk deZ

nzOokpd laKkkkrq

k inkFkZVhe

kksM+k

OfDr foksk d

k uke amp d`k

dkk mi Hksn

tkfrokpd laKk

OfDrokpd laKk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

dkSu] Dk] dc bRkfnA

5loZuke

18lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

loZuke

19lfp= fganh Okdjk

og] g] mu] s]

mudks] muls] mUgsa]

mlds vkfnA

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

loZuke

20lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

g esjh iqLrd gS

og esjk HkkbZ gS

dksbZ] dqN

nky esa dqN dkyk gS

tks] lks

tSlk] oSlk

vius vki

vki futokpd loZuke

iqkokpd

lEcUkokpd

izuokpd

fupokpd

vfupokpd

loZuke

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

6fokskk

22lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

23lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

24lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

25lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

26lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

HksnHksn

xqkampksX

] ifjJe] bZekunkj

pkj xt d

iM+k]nl

yhVj nwk

laKk v

kSj loZuke v

FkkZr~ft

udh fokskrk crkbZ t

V gks Hkksy

kcM+k prqjcgqr

nkskampvky

lh] csbZeku

jaxampiampd

kyk] xksjk

kjampizdkj amp y

xyk] Aring

laKk v

kSj loZuke d

hfokskrk d

k cksk gks

fokskk

fufpr ifjekkokpd

vfufpr

ifjekkokpd

foksizfokskk

la[kokpd

ifjekkokpd

lkoZukfed

k ladsrokpd

xqkokpd

fokskk

g kj gekjk gS

udksbZ

fDrtks

cPpkog

d iqLrd

igyk] nwl

jk] rhljk

pkjksa] lSadM+ksa

nqxquk] frxquk

FkksM+kcgqr izR

sd] izfr

fufpr la[kokpd

vfufpr

la[kokpd

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

7fOslashk

28lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

29lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

8vfodkjh kCn

30lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

31lfp= fganh Okdjk

िवालय

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

32lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

33lfp= fganh Okdjk

030013

kjhfrac14v

Ofrac12

fOslashk

fokskklacak

s Aringij

ehi] dh v

ksjds v

uqlkj] ckgj

ds fcuk] Hkhrj

dh rjg] d

s lkFk

foLe] k`kk] vkpZ

Hkko izdV gksa

lacak d

k cksk

vr rFkkfn

ufdUrq v

kfnijUrq blfy

Dksafd

fN fNvjs

gkokgvkg

Hkh dsoy

rks rdHkjgh

vFkZ esa cy

iznku djsa

leqPpckskd

foLekfn ckskd

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

dgrs gSaA

9okDampfopkj

34lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

35lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

36lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

37lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

38lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

39lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

40lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

41lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

42lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

43lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

44lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

45lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

46lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

47lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

48lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

49lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

13dkjd

50lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

51lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

52lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

53lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

fOslashk d

ks djus oky

HksnHksn

drkZ d

lEiznku d

kjdviknku d

lEcak d

jksvjs cPpksa

lsquokksj er djks

ikuh esa eNyh gS

iqLrd est

og LVsrsquoku ls v

isM+ ls v

ke fxjk

lhrkiqj] eksgu d

og [ksy jgk gS

ehuk us vke [kk

vej fl

rkj ctk jgk gS

cPps xsan [ksy

jgs gSals

xjhcksa [kkuk nks

kbZds fy

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

55lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

56lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

57lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

58lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

59lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

60lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

61lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

17lafk

62lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

63lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

64lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

65lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

66lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

okksZa ds esy

ls gksus oky

k ifjorZu

folxZ $ Loj

folxZ $ O

eu $ LFk = euksjFk

nhkZ lafk

Lo$vFkhZ

= LokFkhZ

xqk lafk

nso$bUnz= nsosUnz

lqj$bUnz

= lqjsUnz

fo|k$vky = fo|ky

o`f) l

afkv$ = s

vk$ = s

egk$vksrdquokfk

= egkSrdquokfk

afkb$v

bfr$vkfn =

kxr = Lokxr

vkfn l

= us$v

Oatu$O

Oatu$Loj

txr~$bZrsquok

= txnhrsquok

Loj$Loj= Loj l

k = vk

vk$m = v

ksvk$b =

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

68lfp= fganh Okdjk

rRiqk lekl

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

69lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

70lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

71lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

72lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

73lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

74lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

75lfp= fganh Okdjk

030013

cuk uk lsquokCn

deZkkj

rRiqk lekl

ekrkampfirk

FkkrsquokfDr]

Fkkfue

hou] vkd

aBizfrfnu] izfriy

dB frac14fkofrac12

cgqozhfg lekl

vU in izkku

igyk in izkku

k izksx

fpg~uksadk iz

ksxnwl

jk in izkku

ikiampiq

Aringiexclpampuhp

vehjhampxjhch

lacak rRiq

rdquok

jktiq=

viknku

rRiqrdquok

_keqDr

lEiznku

rRiqrdquok

^ds fy

ikBrsquokky

k] jlksbZkj

deZ rRiq

xzkexr] LoxZizkIr

^ls kjk] d

s kjkrqy

`rlwjd

jkrRiq

^esa] ijjkohj] v

ki chrh

fxqiwoZin

la[kokph

pkjikbZ

iapoVh

f=oskh

miHksnmiHksn

pUnzeq[k

uhydaB

lq[kampnq[k

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

19foykse kCn

76lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

77lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

20ikZokph kCn

78lfp= fganh Okdjk

030013

पीयष

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

79lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

80lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

81lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

21eqgkojs

82lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

22yksdksfDrkiexcl

83lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

84lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

85lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

86lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

87lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

88lfp= fganh Okdjk

030013

jldkO d

h vkRek

blesa v

bZoj ds izfr

ks ilt+dj giexcll

h vkuk

ks ilt+us ij duk

o nk Hkko vkuk

ks ilt+us ls Oslash

ksk mRiUu gksuk

k`kk mRiUu gksq) d

s ipkr dk n`

ks ilt+us ls v

kpZ mRiUu gksrk gS

lhe kkfUr feyrh gS

dkO esa cky Oslash

hM+kvksa

yhykvksa d

k okZu

laksxampfeyuk

foksxampfcNqM+uk

HkfDr jl

gkL jl

jkSnz jlohj jl

Hkkud jl

ohHkRl jl

vn~Hkqr jl

kkar jl

okRlY jl

Uumlk`axkj jl

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

24vyadkj

89lfp= fganh Okdjk

Anaup`asa ]pmaa

yamak Eacutepk

SlaoYa ]p`oxaa

vyadkj ds izdkjamp

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

90lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

91lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

92lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

93lfp= fganh Okdjk

030013

vyadkj

xguk vFkok v

kHkwkk^l

qUnjrk ykuk

kCnkyadkj

vFkkZy

frac14vFkZ d

sa kjk peRdkjfrac12

vuqizkl

frac14okksZa dh v

ko`fUgravekfrac12

ekuohdjk frac14t

ksa OslashhM+kv

ksa dk v

kjksi gksfrac12

ed frac14d

kCn nks ckj vk

ampvFkZ v

yxampv

yx gksafrac12

ysk frac14d

kCn d ckj]

iqufDrizd

kkfrac14d

kCn d gh v

FkZ esanks k v

fkd ckj v

ksafrac12

mnkgjk iyampiy

] pyamppy

ekurk ds d

kjk vHksn gksfrac12

h] ls] l

e] lfjl

uqgiexcl

vfrkksfDr frac14l

kekU lh ckr d

ks clt+kampplt+k d

j crkukfrac12

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

94lfp= fganh Okdjk

030013

जाती ह

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

95lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

96lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

97lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

98lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

99lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

100lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

101lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

102lfp= fganh Okdjk

030013

वाला

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

27kCn kfDr

lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

104lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

105lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

106lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

107lfp= fganh Okdjk

030013

kCn kfDrkCn d

k vFkZampcksk d

eq[kFkZ dk cksk

mPpkfjr vFkZ d

k cksk

okPkFkZZ dk cksk

izFkek kCn kfDr

ukeokph vFkZ cry

rhu izdkj d

s kCnksa dk cksk

lt+ kCnfrac14d

`kfrac12kSfxd

kCnfrac14ikBkky

kfrac12ksx

lt+ kCnfrac14t

tfrac12

vkFkhZ Oat

kCnh Oatuk

vfHkkk o y

kkkds v

leFkZ gksus ij

bldk izksx gksrk gS

kFkZd kCnksa d

k izksx gksrk gS

kCn dh l

gkrk ls

dks kfV s o`kHkkuqt

k os gykj d

OaXkFkZ ysk

mnkgjk

OaXkFkZ dk cksk

vFkZ ij v

kkkfjrd

kFkZd kCnksa d

k izksx gksrk gSA

blesa eqgkojsy

ksdksfDrkiexcl

o in~c) jpuka v

krh gSatSlsamp v

juh] oSlh Hkjuh

ykFkZ d

k izksxvfHkkk d

eq[kFkZ ds l

kfkr gksus ij izksx

HksnmiHksn

miHksn

vfHkkk

kCn kfDr

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

108lfp= fganh Okdjk

030013

28dkOampxqk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

109lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

110lfp= fganh Okdjk

030013

dkO xqkdkO esa v

izdkfkr d

jus okyk rRo

acircn esa vkst

] meax] mRlkg

dBksj l

ohj jl] ohHkRl

rFkk Hkkud

acircn esa ekqjrk d

k lapkj

dk izksxkkar] d

lHkh jl

ksa esa ikk tkrk gS

] lqcksk d

eu f[ky t

k] izlUu gks

fueyZrkizl

izlkn xqk

ekkqZ xqk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

111lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

112lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

113lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

114lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

115lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

116lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

117lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

119lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

फ़डबक

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

फ़डबक

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

E-Grammar

fgUnhO kd j klfp=

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nh Ug Of kd= jpf kl

E-Grammar

frh laLdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

01lfp= fganh Okdjk

vuqOslashefkdk

030013

1234567891011121314151617181920212223242526272829303132

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2101314182228303438414350555860626876788283858994102103108111114119121

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

1okZampfopkj

02lfp= fganh Okdjk

s vks vkS

d [k x k M-

p N t gt yenk

V B M lt k

r Fk n k u

i Q c Hk e

k k l g

k = K J

M+ lt+

dqy okZ la[k

2 vksxokg

4 varLFk Oatu

4 Aringe Oatu

4 laqDr Oatu

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

03lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

v] bm] _

middot

dqy la[k - 11

04lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

Lojksa dh ek=kiexcl

Loj ek=k kCn izksx

vk k ekrk

b f fnu

bZ h thr

m q dqN

Aring w Qwy

_ ` d`kd

s [ksy

s S cSy

vks ks dksey

vkS kS vkSjr

05lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

06lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

07lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

08lfp= fganh Okdjk

k kl g

dqy la[k - 33

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

doxZamp5

v] b] m] +_

vk] bZ] Aring

] ] svks] v

vksm~e~] gs jke

vaa rFkk v

mPpkjk ds vkkkj ij

LirsquokZ Oatu

nhkZLoj

vksxokg

vuqLokj frac14v

afrac12vYi izkk

egkizkk

vuqukfl

mPpkjk dsoy

svad] jad

] ia[k

mPpkjk eq[k o ukd l

sikiexclp] d

kiexclp] vkiexcl[k

frac1433frac12

Lojfrac1411frac12

okZHkkrdquokk d

s NksVh bdkbZ

vUrLFk

Oatu frac144frac12

Aringe

Oatu frac144frac12

laqDr Oatu

miHksn

miHksn] j] y

k] =] K] J

miHksn

HksnHksn

izRsd oxZ d

k igyk] rhl

arLFk Oatu

izRsd oxZ d

k nwljk] pkSFkk

rFkk Aringe Oat

09lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

10lfp= fganh Okdjk

lsquokCnampfopkj

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

11lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

12lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

13lfp= fganh Okdjk

ivakarI Sabd

saMampa

sava-naama

ivaSaoYaNa

iEumlyaa

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

14lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

15lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

16lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

iqLrdioZr

xkiexclo

HksnHksn

mi Hksn

k=qrkcqlt+kik

pkiexclnhrsy

cqlt+kikiqLrd

Hkkookpd laKklaKk

xqk Hkko nkk deZ

nzOokpd laKkkkrq

k inkFkZVhe

kksM+k

OfDr foksk d

k uke amp d`k

dkk mi Hksn

tkfrokpd laKk

OfDrokpd laKk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

dkSu] Dk] dc bRkfnA

5loZuke

18lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

loZuke

19lfp= fganh Okdjk

og] g] mu] s]

mudks] muls] mUgsa]

mlds vkfnA

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

loZuke

20lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

g esjh iqLrd gS

og esjk HkkbZ gS

dksbZ] dqN

nky esa dqN dkyk gS

tks] lks

tSlk] oSlk

vius vki

vki futokpd loZuke

iqkokpd

lEcUkokpd

izuokpd

fupokpd

vfupokpd

loZuke

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

6fokskk

22lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

23lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

24lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

25lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

26lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

HksnHksn

xqkampksX

] ifjJe] bZekunkj

pkj xt d

iM+k]nl

yhVj nwk

laKk v

kSj loZuke v

FkkZr~ft

udh fokskrk crkbZ t

V gks Hkksy

kcM+k prqjcgqr

nkskampvky

lh] csbZeku

jaxampiampd

kyk] xksjk

kjampizdkj amp y

xyk] Aring

laKk v

kSj loZuke d

hfokskrk d

k cksk gks

fokskk

fufpr ifjekkokpd

vfufpr

ifjekkokpd

foksizfokskk

la[kokpd

ifjekkokpd

lkoZukfed

k ladsrokpd

xqkokpd

fokskk

g kj gekjk gS

udksbZ

fDrtks

cPpkog

d iqLrd

igyk] nwl

jk] rhljk

pkjksa] lSadM+ksa

nqxquk] frxquk

FkksM+kcgqr izR

sd] izfr

fufpr la[kokpd

vfufpr

la[kokpd

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

7fOslashk

28lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

29lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

8vfodkjh kCn

30lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

31lfp= fganh Okdjk

िवालय

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

32lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

33lfp= fganh Okdjk

030013

kjhfrac14v

Ofrac12

fOslashk

fokskklacak

s Aringij

ehi] dh v

ksjds v

uqlkj] ckgj

ds fcuk] Hkhrj

dh rjg] d

s lkFk

foLe] k`kk] vkpZ

Hkko izdV gksa

lacak d

k cksk

vr rFkkfn

ufdUrq v

kfnijUrq blfy

Dksafd

fN fNvjs

gkokgvkg

Hkh dsoy

rks rdHkjgh

vFkZ esa cy

iznku djsa

leqPpckskd

foLekfn ckskd

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

dgrs gSaA

9okDampfopkj

34lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

35lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

36lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

37lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

38lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

39lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

40lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

41lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

42lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

43lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

44lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

45lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

46lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

47lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

48lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

49lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

13dkjd

50lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

51lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

52lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

53lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

fOslashk d

ks djus oky

HksnHksn

drkZ d

lEiznku d

kjdviknku d

lEcak d

jksvjs cPpksa

lsquokksj er djks

ikuh esa eNyh gS

iqLrd est

og LVsrsquoku ls v

isM+ ls v

ke fxjk

lhrkiqj] eksgu d

og [ksy jgk gS

ehuk us vke [kk

vej fl

rkj ctk jgk gS

cPps xsan [ksy

jgs gSals

xjhcksa [kkuk nks

kbZds fy

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

55lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

56lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

57lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

58lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

59lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

60lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

61lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

17lafk

62lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

63lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

64lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

65lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

66lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

okksZa ds esy

ls gksus oky

k ifjorZu

folxZ $ Loj

folxZ $ O

eu $ LFk = euksjFk

nhkZ lafk

Lo$vFkhZ

= LokFkhZ

xqk lafk

nso$bUnz= nsosUnz

lqj$bUnz

= lqjsUnz

fo|k$vky = fo|ky

o`f) l

afkv$ = s

vk$ = s

egk$vksrdquokfk

= egkSrdquokfk

afkb$v

bfr$vkfn =

kxr = Lokxr

vkfn l

= us$v

Oatu$O

Oatu$Loj

txr~$bZrsquok

= txnhrsquok

Loj$Loj= Loj l

k = vk

vk$m = v

ksvk$b =

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

68lfp= fganh Okdjk

rRiqk lekl

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

69lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

70lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

71lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

72lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

73lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

74lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

75lfp= fganh Okdjk

030013

cuk uk lsquokCn

deZkkj

rRiqk lekl

ekrkampfirk

FkkrsquokfDr]

Fkkfue

hou] vkd

aBizfrfnu] izfriy

dB frac14fkofrac12

cgqozhfg lekl

vU in izkku

igyk in izkku

k izksx

fpg~uksadk iz

ksxnwl

jk in izkku

ikiampiq

Aringiexclpampuhp

vehjhampxjhch

lacak rRiq

rdquok

jktiq=

viknku

rRiqrdquok

_keqDr

lEiznku

rRiqrdquok

^ds fy

ikBrsquokky

k] jlksbZkj

deZ rRiq

xzkexr] LoxZizkIr

^ls kjk] d

s kjkrqy

`rlwjd

jkrRiq

^esa] ijjkohj] v

ki chrh

fxqiwoZin

la[kokph

pkjikbZ

iapoVh

f=oskh

miHksnmiHksn

pUnzeq[k

uhydaB

lq[kampnq[k

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

19foykse kCn

76lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

77lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

20ikZokph kCn

78lfp= fganh Okdjk

030013

पीयष

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

79lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

80lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

81lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

21eqgkojs

82lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

22yksdksfDrkiexcl

83lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

84lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

85lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

86lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

87lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

88lfp= fganh Okdjk

030013

jldkO d

h vkRek

blesa v

bZoj ds izfr

ks ilt+dj giexcll

h vkuk

ks ilt+us ij duk

o nk Hkko vkuk

ks ilt+us ls Oslash

ksk mRiUu gksuk

k`kk mRiUu gksq) d

s ipkr dk n`

ks ilt+us ls v

kpZ mRiUu gksrk gS

lhe kkfUr feyrh gS

dkO esa cky Oslash

hM+kvksa

yhykvksa d

k okZu

laksxampfeyuk

foksxampfcNqM+uk

HkfDr jl

gkL jl

jkSnz jlohj jl

Hkkud jl

ohHkRl jl

vn~Hkqr jl

kkar jl

okRlY jl

Uumlk`axkj jl

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

24vyadkj

89lfp= fganh Okdjk

Anaup`asa ]pmaa

yamak Eacutepk

SlaoYa ]p`oxaa

vyadkj ds izdkjamp

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

90lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

91lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

92lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

93lfp= fganh Okdjk

030013

vyadkj

xguk vFkok v

kHkwkk^l

qUnjrk ykuk

kCnkyadkj

vFkkZy

frac14vFkZ d

sa kjk peRdkjfrac12

vuqizkl

frac14okksZa dh v

ko`fUgravekfrac12

ekuohdjk frac14t

ksa OslashhM+kv

ksa dk v

kjksi gksfrac12

ed frac14d

kCn nks ckj vk

ampvFkZ v

yxampv

yx gksafrac12

ysk frac14d

kCn d ckj]

iqufDrizd

kkfrac14d

kCn d gh v

FkZ esanks k v

fkd ckj v

ksafrac12

mnkgjk iyampiy

] pyamppy

ekurk ds d

kjk vHksn gksfrac12

h] ls] l

e] lfjl

uqgiexcl

vfrkksfDr frac14l

kekU lh ckr d

ks clt+kampplt+k d

j crkukfrac12

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

94lfp= fganh Okdjk

030013

जाती ह

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

95lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

96lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

97lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

98lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

99lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

100lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

101lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

102lfp= fganh Okdjk

030013

वाला

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

27kCn kfDr

lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

104lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

105lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

106lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

107lfp= fganh Okdjk

030013

kCn kfDrkCn d

k vFkZampcksk d

eq[kFkZ dk cksk

mPpkfjr vFkZ d

k cksk

okPkFkZZ dk cksk

izFkek kCn kfDr

ukeokph vFkZ cry

rhu izdkj d

s kCnksa dk cksk

lt+ kCnfrac14d

`kfrac12kSfxd

kCnfrac14ikBkky

kfrac12ksx

lt+ kCnfrac14t

tfrac12

vkFkhZ Oat

kCnh Oatuk

vfHkkk o y

kkkds v

leFkZ gksus ij

bldk izksx gksrk gS

kFkZd kCnksa d

k izksx gksrk gS

kCn dh l

gkrk ls

dks kfV s o`kHkkuqt

k os gykj d

OaXkFkZ ysk

mnkgjk

OaXkFkZ dk cksk

vFkZ ij v

kkkfjrd

kFkZd kCnksa d

k izksx gksrk gSA

blesa eqgkojsy

ksdksfDrkiexcl

o in~c) jpuka v

krh gSatSlsamp v

juh] oSlh Hkjuh

ykFkZ d

k izksxvfHkkk d

eq[kFkZ ds l

kfkr gksus ij izksx

HksnmiHksn

miHksn

vfHkkk

kCn kfDr

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

108lfp= fganh Okdjk

030013

28dkOampxqk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

109lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

110lfp= fganh Okdjk

030013

dkO xqkdkO esa v

izdkfkr d

jus okyk rRo

acircn esa vkst

] meax] mRlkg

dBksj l

ohj jl] ohHkRl

rFkk Hkkud

acircn esa ekqjrk d

k lapkj

dk izksxkkar] d

lHkh jl

ksa esa ikk tkrk gS

] lqcksk d

eu f[ky t

k] izlUu gks

fueyZrkizl

izlkn xqk

ekkqZ xqk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

111lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

112lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

113lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

114lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

115lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

116lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

117lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

119lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

फ़डबक

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

फ़डबक

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

E-Grammar

fgUnhO kd j klfp=

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nh Ug Of kd= jpf kl

E-Grammar

frh laLdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

01lfp= fganh Okdjk

vuqOslashefkdk

030013

1234567891011121314151617181920212223242526272829303132

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2101314182228303438414350555860626876788283858994102103108111114119121

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

1okZampfopkj

02lfp= fganh Okdjk

s vks vkS

d [k x k M-

p N t gt yenk

V B M lt k

r Fk n k u

i Q c Hk e

k k l g

k = K J

M+ lt+

dqy okZ la[k

2 vksxokg

4 varLFk Oatu

4 Aringe Oatu

4 laqDr Oatu

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

03lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

v] bm] _

middot

dqy la[k - 11

04lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

Lojksa dh ek=kiexcl

Loj ek=k kCn izksx

vk k ekrk

b f fnu

bZ h thr

m q dqN

Aring w Qwy

_ ` d`kd

s [ksy

s S cSy

vks ks dksey

vkS kS vkSjr

05lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

06lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

07lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

08lfp= fganh Okdjk

k kl g

dqy la[k - 33

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

doxZamp5

v] b] m] +_

vk] bZ] Aring

] ] svks] v

vksm~e~] gs jke

vaa rFkk v

mPpkjk ds vkkkj ij

LirsquokZ Oatu

nhkZLoj

vksxokg

vuqLokj frac14v

afrac12vYi izkk

egkizkk

vuqukfl

mPpkjk dsoy

svad] jad

] ia[k

mPpkjk eq[k o ukd l

sikiexclp] d

kiexclp] vkiexcl[k

frac1433frac12

Lojfrac1411frac12

okZHkkrdquokk d

s NksVh bdkbZ

vUrLFk

Oatu frac144frac12

Aringe

Oatu frac144frac12

laqDr Oatu

miHksn

miHksn] j] y

k] =] K] J

miHksn

HksnHksn

izRsd oxZ d

k igyk] rhl

arLFk Oatu

izRsd oxZ d

k nwljk] pkSFkk

rFkk Aringe Oat

09lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

10lfp= fganh Okdjk

lsquokCnampfopkj

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

11lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

12lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

13lfp= fganh Okdjk

ivakarI Sabd

saMampa

sava-naama

ivaSaoYaNa

iEumlyaa

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

14lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

15lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

16lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

iqLrdioZr

xkiexclo

HksnHksn

mi Hksn

k=qrkcqlt+kik

pkiexclnhrsy

cqlt+kikiqLrd

Hkkookpd laKklaKk

xqk Hkko nkk deZ

nzOokpd laKkkkrq

k inkFkZVhe

kksM+k

OfDr foksk d

k uke amp d`k

dkk mi Hksn

tkfrokpd laKk

OfDrokpd laKk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

dkSu] Dk] dc bRkfnA

5loZuke

18lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

loZuke

19lfp= fganh Okdjk

og] g] mu] s]

mudks] muls] mUgsa]

mlds vkfnA

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

loZuke

20lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

g esjh iqLrd gS

og esjk HkkbZ gS

dksbZ] dqN

nky esa dqN dkyk gS

tks] lks

tSlk] oSlk

vius vki

vki futokpd loZuke

iqkokpd

lEcUkokpd

izuokpd

fupokpd

vfupokpd

loZuke

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

6fokskk

22lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

23lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

24lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

25lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

26lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

HksnHksn

xqkampksX

] ifjJe] bZekunkj

pkj xt d

iM+k]nl

yhVj nwk

laKk v

kSj loZuke v

FkkZr~ft

udh fokskrk crkbZ t

V gks Hkksy

kcM+k prqjcgqr

nkskampvky

lh] csbZeku

jaxampiampd

kyk] xksjk

kjampizdkj amp y

xyk] Aring

laKk v

kSj loZuke d

hfokskrk d

k cksk gks

fokskk

fufpr ifjekkokpd

vfufpr

ifjekkokpd

foksizfokskk

la[kokpd

ifjekkokpd

lkoZukfed

k ladsrokpd

xqkokpd

fokskk

g kj gekjk gS

udksbZ

fDrtks

cPpkog

d iqLrd

igyk] nwl

jk] rhljk

pkjksa] lSadM+ksa

nqxquk] frxquk

FkksM+kcgqr izR

sd] izfr

fufpr la[kokpd

vfufpr

la[kokpd

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

7fOslashk

28lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

29lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

8vfodkjh kCn

30lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

31lfp= fganh Okdjk

िवालय

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

32lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

33lfp= fganh Okdjk

030013

kjhfrac14v

Ofrac12

fOslashk

fokskklacak

s Aringij

ehi] dh v

ksjds v

uqlkj] ckgj

ds fcuk] Hkhrj

dh rjg] d

s lkFk

foLe] k`kk] vkpZ

Hkko izdV gksa

lacak d

k cksk

vr rFkkfn

ufdUrq v

kfnijUrq blfy

Dksafd

fN fNvjs

gkokgvkg

Hkh dsoy

rks rdHkjgh

vFkZ esa cy

iznku djsa

leqPpckskd

foLekfn ckskd

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

dgrs gSaA

9okDampfopkj

34lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

35lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

36lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

37lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

38lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

39lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

40lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

41lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

42lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

43lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

44lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

45lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

46lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

47lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

48lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

49lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

13dkjd

50lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

51lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

52lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

53lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

fOslashk d

ks djus oky

HksnHksn

drkZ d

lEiznku d

kjdviknku d

lEcak d

jksvjs cPpksa

lsquokksj er djks

ikuh esa eNyh gS

iqLrd est

og LVsrsquoku ls v

isM+ ls v

ke fxjk

lhrkiqj] eksgu d

og [ksy jgk gS

ehuk us vke [kk

vej fl

rkj ctk jgk gS

cPps xsan [ksy

jgs gSals

xjhcksa [kkuk nks

kbZds fy

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

55lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

56lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

57lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

58lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

59lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

60lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

61lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

17lafk

62lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

63lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

64lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

65lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

66lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

okksZa ds esy

ls gksus oky

k ifjorZu

folxZ $ Loj

folxZ $ O

eu $ LFk = euksjFk

nhkZ lafk

Lo$vFkhZ

= LokFkhZ

xqk lafk

nso$bUnz= nsosUnz

lqj$bUnz

= lqjsUnz

fo|k$vky = fo|ky

o`f) l

afkv$ = s

vk$ = s

egk$vksrdquokfk

= egkSrdquokfk

afkb$v

bfr$vkfn =

kxr = Lokxr

vkfn l

= us$v

Oatu$O

Oatu$Loj

txr~$bZrsquok

= txnhrsquok

Loj$Loj= Loj l

k = vk

vk$m = v

ksvk$b =

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

68lfp= fganh Okdjk

rRiqk lekl

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

69lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

70lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

71lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

72lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

73lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

74lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

75lfp= fganh Okdjk

030013

cuk uk lsquokCn

deZkkj

rRiqk lekl

ekrkampfirk

FkkrsquokfDr]

Fkkfue

hou] vkd

aBizfrfnu] izfriy

dB frac14fkofrac12

cgqozhfg lekl

vU in izkku

igyk in izkku

k izksx

fpg~uksadk iz

ksxnwl

jk in izkku

ikiampiq

Aringiexclpampuhp

vehjhampxjhch

lacak rRiq

rdquok

jktiq=

viknku

rRiqrdquok

_keqDr

lEiznku

rRiqrdquok

^ds fy

ikBrsquokky

k] jlksbZkj

deZ rRiq

xzkexr] LoxZizkIr

^ls kjk] d

s kjkrqy

`rlwjd

jkrRiq

^esa] ijjkohj] v

ki chrh

fxqiwoZin

la[kokph

pkjikbZ

iapoVh

f=oskh

miHksnmiHksn

pUnzeq[k

uhydaB

lq[kampnq[k

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

19foykse kCn

76lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

77lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

20ikZokph kCn

78lfp= fganh Okdjk

030013

पीयष

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

79lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

80lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

81lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

21eqgkojs

82lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

22yksdksfDrkiexcl

83lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

84lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

85lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

86lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

87lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

88lfp= fganh Okdjk

030013

jldkO d

h vkRek

blesa v

bZoj ds izfr

ks ilt+dj giexcll

h vkuk

ks ilt+us ij duk

o nk Hkko vkuk

ks ilt+us ls Oslash

ksk mRiUu gksuk

k`kk mRiUu gksq) d

s ipkr dk n`

ks ilt+us ls v

kpZ mRiUu gksrk gS

lhe kkfUr feyrh gS

dkO esa cky Oslash

hM+kvksa

yhykvksa d

k okZu

laksxampfeyuk

foksxampfcNqM+uk

HkfDr jl

gkL jl

jkSnz jlohj jl

Hkkud jl

ohHkRl jl

vn~Hkqr jl

kkar jl

okRlY jl

Uumlk`axkj jl

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

24vyadkj

89lfp= fganh Okdjk

Anaup`asa ]pmaa

yamak Eacutepk

SlaoYa ]p`oxaa

vyadkj ds izdkjamp

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

90lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

91lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

92lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

93lfp= fganh Okdjk

030013

vyadkj

xguk vFkok v

kHkwkk^l

qUnjrk ykuk

kCnkyadkj

vFkkZy

frac14vFkZ d

sa kjk peRdkjfrac12

vuqizkl

frac14okksZa dh v

ko`fUgravekfrac12

ekuohdjk frac14t

ksa OslashhM+kv

ksa dk v

kjksi gksfrac12

ed frac14d

kCn nks ckj vk

ampvFkZ v

yxampv

yx gksafrac12

ysk frac14d

kCn d ckj]

iqufDrizd

kkfrac14d

kCn d gh v

FkZ esanks k v

fkd ckj v

ksafrac12

mnkgjk iyampiy

] pyamppy

ekurk ds d

kjk vHksn gksfrac12

h] ls] l

e] lfjl

uqgiexcl

vfrkksfDr frac14l

kekU lh ckr d

ks clt+kampplt+k d

j crkukfrac12

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

94lfp= fganh Okdjk

030013

जाती ह

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

95lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

96lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

97lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

98lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

99lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

100lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

101lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

102lfp= fganh Okdjk

030013

वाला

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

27kCn kfDr

lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

104lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

105lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

106lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

107lfp= fganh Okdjk

030013

kCn kfDrkCn d

k vFkZampcksk d

eq[kFkZ dk cksk

mPpkfjr vFkZ d

k cksk

okPkFkZZ dk cksk

izFkek kCn kfDr

ukeokph vFkZ cry

rhu izdkj d

s kCnksa dk cksk

lt+ kCnfrac14d

`kfrac12kSfxd

kCnfrac14ikBkky

kfrac12ksx

lt+ kCnfrac14t

tfrac12

vkFkhZ Oat

kCnh Oatuk

vfHkkk o y

kkkds v

leFkZ gksus ij

bldk izksx gksrk gS

kFkZd kCnksa d

k izksx gksrk gS

kCn dh l

gkrk ls

dks kfV s o`kHkkuqt

k os gykj d

OaXkFkZ ysk

mnkgjk

OaXkFkZ dk cksk

vFkZ ij v

kkkfjrd

kFkZd kCnksa d

k izksx gksrk gSA

blesa eqgkojsy

ksdksfDrkiexcl

o in~c) jpuka v

krh gSatSlsamp v

juh] oSlh Hkjuh

ykFkZ d

k izksxvfHkkk d

eq[kFkZ ds l

kfkr gksus ij izksx

HksnmiHksn

miHksn

vfHkkk

kCn kfDr

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

108lfp= fganh Okdjk

030013

28dkOampxqk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

109lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

110lfp= fganh Okdjk

030013

dkO xqkdkO esa v

izdkfkr d

jus okyk rRo

acircn esa vkst

] meax] mRlkg

dBksj l

ohj jl] ohHkRl

rFkk Hkkud

acircn esa ekqjrk d

k lapkj

dk izksxkkar] d

lHkh jl

ksa esa ikk tkrk gS

] lqcksk d

eu f[ky t

k] izlUu gks

fueyZrkizl

izlkn xqk

ekkqZ xqk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

111lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

112lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

113lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

114lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

115lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

116lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

117lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

119lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

फ़डबक

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

फ़डबक

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

E-Grammar

fgUnhO kd j klfp=

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nh Ug Of kd= jpf kl

E-Grammar

frh laLdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

1okZampfopkj

02lfp= fganh Okdjk

s vks vkS

d [k x k M-

p N t gt yenk

V B M lt k

r Fk n k u

i Q c Hk e

k k l g

k = K J

M+ lt+

dqy okZ la[k

2 vksxokg

4 varLFk Oatu

4 Aringe Oatu

4 laqDr Oatu

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

03lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

v] bm] _

middot

dqy la[k - 11

04lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

Lojksa dh ek=kiexcl

Loj ek=k kCn izksx

vk k ekrk

b f fnu

bZ h thr

m q dqN

Aring w Qwy

_ ` d`kd

s [ksy

s S cSy

vks ks dksey

vkS kS vkSjr

05lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

06lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

07lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

08lfp= fganh Okdjk

k kl g

dqy la[k - 33

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

doxZamp5

v] b] m] +_

vk] bZ] Aring

] ] svks] v

vksm~e~] gs jke

vaa rFkk v

mPpkjk ds vkkkj ij

LirsquokZ Oatu

nhkZLoj

vksxokg

vuqLokj frac14v

afrac12vYi izkk

egkizkk

vuqukfl

mPpkjk dsoy

svad] jad

] ia[k

mPpkjk eq[k o ukd l

sikiexclp] d

kiexclp] vkiexcl[k

frac1433frac12

Lojfrac1411frac12

okZHkkrdquokk d

s NksVh bdkbZ

vUrLFk

Oatu frac144frac12

Aringe

Oatu frac144frac12

laqDr Oatu

miHksn

miHksn] j] y

k] =] K] J

miHksn

HksnHksn

izRsd oxZ d

k igyk] rhl

arLFk Oatu

izRsd oxZ d

k nwljk] pkSFkk

rFkk Aringe Oat

09lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

10lfp= fganh Okdjk

lsquokCnampfopkj

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

11lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

12lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

13lfp= fganh Okdjk

ivakarI Sabd

saMampa

sava-naama

ivaSaoYaNa

iEumlyaa

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

14lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

15lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

16lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

iqLrdioZr

xkiexclo

HksnHksn

mi Hksn

k=qrkcqlt+kik

pkiexclnhrsy

cqlt+kikiqLrd

Hkkookpd laKklaKk

xqk Hkko nkk deZ

nzOokpd laKkkkrq

k inkFkZVhe

kksM+k

OfDr foksk d

k uke amp d`k

dkk mi Hksn

tkfrokpd laKk

OfDrokpd laKk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

dkSu] Dk] dc bRkfnA

5loZuke

18lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

loZuke

19lfp= fganh Okdjk

og] g] mu] s]

mudks] muls] mUgsa]

mlds vkfnA

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

loZuke

20lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

g esjh iqLrd gS

og esjk HkkbZ gS

dksbZ] dqN

nky esa dqN dkyk gS

tks] lks

tSlk] oSlk

vius vki

vki futokpd loZuke

iqkokpd

lEcUkokpd

izuokpd

fupokpd

vfupokpd

loZuke

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

6fokskk

22lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

23lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

24lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

25lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

26lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

HksnHksn

xqkampksX

] ifjJe] bZekunkj

pkj xt d

iM+k]nl

yhVj nwk

laKk v

kSj loZuke v

FkkZr~ft

udh fokskrk crkbZ t

V gks Hkksy

kcM+k prqjcgqr

nkskampvky

lh] csbZeku

jaxampiampd

kyk] xksjk

kjampizdkj amp y

xyk] Aring

laKk v

kSj loZuke d

hfokskrk d

k cksk gks

fokskk

fufpr ifjekkokpd

vfufpr

ifjekkokpd

foksizfokskk

la[kokpd

ifjekkokpd

lkoZukfed

k ladsrokpd

xqkokpd

fokskk

g kj gekjk gS

udksbZ

fDrtks

cPpkog

d iqLrd

igyk] nwl

jk] rhljk

pkjksa] lSadM+ksa

nqxquk] frxquk

FkksM+kcgqr izR

sd] izfr

fufpr la[kokpd

vfufpr

la[kokpd

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

7fOslashk

28lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

29lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

8vfodkjh kCn

30lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

31lfp= fganh Okdjk

िवालय

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

32lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

33lfp= fganh Okdjk

030013

kjhfrac14v

Ofrac12

fOslashk

fokskklacak

s Aringij

ehi] dh v

ksjds v

uqlkj] ckgj

ds fcuk] Hkhrj

dh rjg] d

s lkFk

foLe] k`kk] vkpZ

Hkko izdV gksa

lacak d

k cksk

vr rFkkfn

ufdUrq v

kfnijUrq blfy

Dksafd

fN fNvjs

gkokgvkg

Hkh dsoy

rks rdHkjgh

vFkZ esa cy

iznku djsa

leqPpckskd

foLekfn ckskd

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

dgrs gSaA

9okDampfopkj

34lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

35lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

36lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

37lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

38lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

39lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

40lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

41lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

42lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

43lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

44lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

45lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

46lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

47lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

48lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

49lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

13dkjd

50lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

51lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

52lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

53lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

fOslashk d

ks djus oky

HksnHksn

drkZ d

lEiznku d

kjdviknku d

lEcak d

jksvjs cPpksa

lsquokksj er djks

ikuh esa eNyh gS

iqLrd est

og LVsrsquoku ls v

isM+ ls v

ke fxjk

lhrkiqj] eksgu d

og [ksy jgk gS

ehuk us vke [kk

vej fl

rkj ctk jgk gS

cPps xsan [ksy

jgs gSals

xjhcksa [kkuk nks

kbZds fy

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

55lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

56lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

57lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

58lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

59lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

60lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

61lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

17lafk

62lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

63lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

64lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

65lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

66lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

okksZa ds esy

ls gksus oky

k ifjorZu

folxZ $ Loj

folxZ $ O

eu $ LFk = euksjFk

nhkZ lafk

Lo$vFkhZ

= LokFkhZ

xqk lafk

nso$bUnz= nsosUnz

lqj$bUnz

= lqjsUnz

fo|k$vky = fo|ky

o`f) l

afkv$ = s

vk$ = s

egk$vksrdquokfk

= egkSrdquokfk

afkb$v

bfr$vkfn =

kxr = Lokxr

vkfn l

= us$v

Oatu$O

Oatu$Loj

txr~$bZrsquok

= txnhrsquok

Loj$Loj= Loj l

k = vk

vk$m = v

ksvk$b =

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

68lfp= fganh Okdjk

rRiqk lekl

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

69lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

70lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

71lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

72lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

73lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

74lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

75lfp= fganh Okdjk

030013

cuk uk lsquokCn

deZkkj

rRiqk lekl

ekrkampfirk

FkkrsquokfDr]

Fkkfue

hou] vkd

aBizfrfnu] izfriy

dB frac14fkofrac12

cgqozhfg lekl

vU in izkku

igyk in izkku

k izksx

fpg~uksadk iz

ksxnwl

jk in izkku

ikiampiq

Aringiexclpampuhp

vehjhampxjhch

lacak rRiq

rdquok

jktiq=

viknku

rRiqrdquok

_keqDr

lEiznku

rRiqrdquok

^ds fy

ikBrsquokky

k] jlksbZkj

deZ rRiq

xzkexr] LoxZizkIr

^ls kjk] d

s kjkrqy

`rlwjd

jkrRiq

^esa] ijjkohj] v

ki chrh

fxqiwoZin

la[kokph

pkjikbZ

iapoVh

f=oskh

miHksnmiHksn

pUnzeq[k

uhydaB

lq[kampnq[k

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

19foykse kCn

76lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

77lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

20ikZokph kCn

78lfp= fganh Okdjk

030013

पीयष

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

79lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

80lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

81lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

21eqgkojs

82lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

22yksdksfDrkiexcl

83lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

84lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

85lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

86lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

87lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

88lfp= fganh Okdjk

030013

jldkO d

h vkRek

blesa v

bZoj ds izfr

ks ilt+dj giexcll

h vkuk

ks ilt+us ij duk

o nk Hkko vkuk

ks ilt+us ls Oslash

ksk mRiUu gksuk

k`kk mRiUu gksq) d

s ipkr dk n`

ks ilt+us ls v

kpZ mRiUu gksrk gS

lhe kkfUr feyrh gS

dkO esa cky Oslash

hM+kvksa

yhykvksa d

k okZu

laksxampfeyuk

foksxampfcNqM+uk

HkfDr jl

gkL jl

jkSnz jlohj jl

Hkkud jl

ohHkRl jl

vn~Hkqr jl

kkar jl

okRlY jl

Uumlk`axkj jl

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

24vyadkj

89lfp= fganh Okdjk

Anaup`asa ]pmaa

yamak Eacutepk

SlaoYa ]p`oxaa

vyadkj ds izdkjamp

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

90lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

91lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

92lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

93lfp= fganh Okdjk

030013

vyadkj

xguk vFkok v

kHkwkk^l

qUnjrk ykuk

kCnkyadkj

vFkkZy

frac14vFkZ d

sa kjk peRdkjfrac12

vuqizkl

frac14okksZa dh v

ko`fUgravekfrac12

ekuohdjk frac14t

ksa OslashhM+kv

ksa dk v

kjksi gksfrac12

ed frac14d

kCn nks ckj vk

ampvFkZ v

yxampv

yx gksafrac12

ysk frac14d

kCn d ckj]

iqufDrizd

kkfrac14d

kCn d gh v

FkZ esanks k v

fkd ckj v

ksafrac12

mnkgjk iyampiy

] pyamppy

ekurk ds d

kjk vHksn gksfrac12

h] ls] l

e] lfjl

uqgiexcl

vfrkksfDr frac14l

kekU lh ckr d

ks clt+kampplt+k d

j crkukfrac12

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

94lfp= fganh Okdjk

030013

जाती ह

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

95lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

96lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

97lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

98lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

99lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

100lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

101lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

102lfp= fganh Okdjk

030013

वाला

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

27kCn kfDr

lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

104lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

105lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

106lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

107lfp= fganh Okdjk

030013

kCn kfDrkCn d

k vFkZampcksk d

eq[kFkZ dk cksk

mPpkfjr vFkZ d

k cksk

okPkFkZZ dk cksk

izFkek kCn kfDr

ukeokph vFkZ cry

rhu izdkj d

s kCnksa dk cksk

lt+ kCnfrac14d

`kfrac12kSfxd

kCnfrac14ikBkky

kfrac12ksx

lt+ kCnfrac14t

tfrac12

vkFkhZ Oat

kCnh Oatuk

vfHkkk o y

kkkds v

leFkZ gksus ij

bldk izksx gksrk gS

kFkZd kCnksa d

k izksx gksrk gS

kCn dh l

gkrk ls

dks kfV s o`kHkkuqt

k os gykj d

OaXkFkZ ysk

mnkgjk

OaXkFkZ dk cksk

vFkZ ij v

kkkfjrd

kFkZd kCnksa d

k izksx gksrk gSA

blesa eqgkojsy

ksdksfDrkiexcl

o in~c) jpuka v

krh gSatSlsamp v

juh] oSlh Hkjuh

ykFkZ d

k izksxvfHkkk d

eq[kFkZ ds l

kfkr gksus ij izksx

HksnmiHksn

miHksn

vfHkkk

kCn kfDr

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

108lfp= fganh Okdjk

030013

28dkOampxqk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

109lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

110lfp= fganh Okdjk

030013

dkO xqkdkO esa v

izdkfkr d

jus okyk rRo

acircn esa vkst

] meax] mRlkg

dBksj l

ohj jl] ohHkRl

rFkk Hkkud

acircn esa ekqjrk d

k lapkj

dk izksxkkar] d

lHkh jl

ksa esa ikk tkrk gS

] lqcksk d

eu f[ky t

k] izlUu gks

fueyZrkizl

izlkn xqk

ekkqZ xqk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

111lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

112lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

113lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

114lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

115lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

116lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

117lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

119lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

फ़डबक

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

फ़डबक

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

E-Grammar

fgUnhO kd j klfp=

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nh Ug Of kd= jpf kl

E-Grammar

frh laLdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

03lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

v] bm] _

middot

dqy la[k - 11

04lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

Lojksa dh ek=kiexcl

Loj ek=k kCn izksx

vk k ekrk

b f fnu

bZ h thr

m q dqN

Aring w Qwy

_ ` d`kd

s [ksy

s S cSy

vks ks dksey

vkS kS vkSjr

05lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

06lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

07lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

08lfp= fganh Okdjk

k kl g

dqy la[k - 33

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

doxZamp5

v] b] m] +_

vk] bZ] Aring

] ] svks] v

vksm~e~] gs jke

vaa rFkk v

mPpkjk ds vkkkj ij

LirsquokZ Oatu

nhkZLoj

vksxokg

vuqLokj frac14v

afrac12vYi izkk

egkizkk

vuqukfl

mPpkjk dsoy

svad] jad

] ia[k

mPpkjk eq[k o ukd l

sikiexclp] d

kiexclp] vkiexcl[k

frac1433frac12

Lojfrac1411frac12

okZHkkrdquokk d

s NksVh bdkbZ

vUrLFk

Oatu frac144frac12

Aringe

Oatu frac144frac12

laqDr Oatu

miHksn

miHksn] j] y

k] =] K] J

miHksn

HksnHksn

izRsd oxZ d

k igyk] rhl

arLFk Oatu

izRsd oxZ d

k nwljk] pkSFkk

rFkk Aringe Oat

09lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

10lfp= fganh Okdjk

lsquokCnampfopkj

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

11lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

12lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

13lfp= fganh Okdjk

ivakarI Sabd

saMampa

sava-naama

ivaSaoYaNa

iEumlyaa

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

14lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

15lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

16lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

iqLrdioZr

xkiexclo

HksnHksn

mi Hksn

k=qrkcqlt+kik

pkiexclnhrsy

cqlt+kikiqLrd

Hkkookpd laKklaKk

xqk Hkko nkk deZ

nzOokpd laKkkkrq

k inkFkZVhe

kksM+k

OfDr foksk d

k uke amp d`k

dkk mi Hksn

tkfrokpd laKk

OfDrokpd laKk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

dkSu] Dk] dc bRkfnA

5loZuke

18lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

loZuke

19lfp= fganh Okdjk

og] g] mu] s]

mudks] muls] mUgsa]

mlds vkfnA

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

loZuke

20lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

g esjh iqLrd gS

og esjk HkkbZ gS

dksbZ] dqN

nky esa dqN dkyk gS

tks] lks

tSlk] oSlk

vius vki

vki futokpd loZuke

iqkokpd

lEcUkokpd

izuokpd

fupokpd

vfupokpd

loZuke

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

6fokskk

22lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

23lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

24lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

25lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

26lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

HksnHksn

xqkampksX

] ifjJe] bZekunkj

pkj xt d

iM+k]nl

yhVj nwk

laKk v

kSj loZuke v

FkkZr~ft

udh fokskrk crkbZ t

V gks Hkksy

kcM+k prqjcgqr

nkskampvky

lh] csbZeku

jaxampiampd

kyk] xksjk

kjampizdkj amp y

xyk] Aring

laKk v

kSj loZuke d

hfokskrk d

k cksk gks

fokskk

fufpr ifjekkokpd

vfufpr

ifjekkokpd

foksizfokskk

la[kokpd

ifjekkokpd

lkoZukfed

k ladsrokpd

xqkokpd

fokskk

g kj gekjk gS

udksbZ

fDrtks

cPpkog

d iqLrd

igyk] nwl

jk] rhljk

pkjksa] lSadM+ksa

nqxquk] frxquk

FkksM+kcgqr izR

sd] izfr

fufpr la[kokpd

vfufpr

la[kokpd

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

7fOslashk

28lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

29lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

8vfodkjh kCn

30lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

31lfp= fganh Okdjk

िवालय

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

32lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

33lfp= fganh Okdjk

030013

kjhfrac14v

Ofrac12

fOslashk

fokskklacak

s Aringij

ehi] dh v

ksjds v

uqlkj] ckgj

ds fcuk] Hkhrj

dh rjg] d

s lkFk

foLe] k`kk] vkpZ

Hkko izdV gksa

lacak d

k cksk

vr rFkkfn

ufdUrq v

kfnijUrq blfy

Dksafd

fN fNvjs

gkokgvkg

Hkh dsoy

rks rdHkjgh

vFkZ esa cy

iznku djsa

leqPpckskd

foLekfn ckskd

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

dgrs gSaA

9okDampfopkj

34lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

35lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

36lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

37lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

38lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

39lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

40lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

41lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

42lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

43lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

44lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

45lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

46lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

47lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

48lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

49lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

13dkjd

50lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

51lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

52lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

53lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

fOslashk d

ks djus oky

HksnHksn

drkZ d

lEiznku d

kjdviknku d

lEcak d

jksvjs cPpksa

lsquokksj er djks

ikuh esa eNyh gS

iqLrd est

og LVsrsquoku ls v

isM+ ls v

ke fxjk

lhrkiqj] eksgu d

og [ksy jgk gS

ehuk us vke [kk

vej fl

rkj ctk jgk gS

cPps xsan [ksy

jgs gSals

xjhcksa [kkuk nks

kbZds fy

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

55lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

56lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

57lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

58lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

59lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

60lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

61lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

17lafk

62lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

63lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

64lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

65lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

66lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

okksZa ds esy

ls gksus oky

k ifjorZu

folxZ $ Loj

folxZ $ O

eu $ LFk = euksjFk

nhkZ lafk

Lo$vFkhZ

= LokFkhZ

xqk lafk

nso$bUnz= nsosUnz

lqj$bUnz

= lqjsUnz

fo|k$vky = fo|ky

o`f) l

afkv$ = s

vk$ = s

egk$vksrdquokfk

= egkSrdquokfk

afkb$v

bfr$vkfn =

kxr = Lokxr

vkfn l

= us$v

Oatu$O

Oatu$Loj

txr~$bZrsquok

= txnhrsquok

Loj$Loj= Loj l

k = vk

vk$m = v

ksvk$b =

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

68lfp= fganh Okdjk

rRiqk lekl

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

69lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

70lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

71lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

72lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

73lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

74lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

75lfp= fganh Okdjk

030013

cuk uk lsquokCn

deZkkj

rRiqk lekl

ekrkampfirk

FkkrsquokfDr]

Fkkfue

hou] vkd

aBizfrfnu] izfriy

dB frac14fkofrac12

cgqozhfg lekl

vU in izkku

igyk in izkku

k izksx

fpg~uksadk iz

ksxnwl

jk in izkku

ikiampiq

Aringiexclpampuhp

vehjhampxjhch

lacak rRiq

rdquok

jktiq=

viknku

rRiqrdquok

_keqDr

lEiznku

rRiqrdquok

^ds fy

ikBrsquokky

k] jlksbZkj

deZ rRiq

xzkexr] LoxZizkIr

^ls kjk] d

s kjkrqy

`rlwjd

jkrRiq

^esa] ijjkohj] v

ki chrh

fxqiwoZin

la[kokph

pkjikbZ

iapoVh

f=oskh

miHksnmiHksn

pUnzeq[k

uhydaB

lq[kampnq[k

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

19foykse kCn

76lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

77lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

20ikZokph kCn

78lfp= fganh Okdjk

030013

पीयष

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

79lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

80lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

81lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

21eqgkojs

82lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

22yksdksfDrkiexcl

83lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

84lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

85lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

86lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

87lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

88lfp= fganh Okdjk

030013

jldkO d

h vkRek

blesa v

bZoj ds izfr

ks ilt+dj giexcll

h vkuk

ks ilt+us ij duk

o nk Hkko vkuk

ks ilt+us ls Oslash

ksk mRiUu gksuk

k`kk mRiUu gksq) d

s ipkr dk n`

ks ilt+us ls v

kpZ mRiUu gksrk gS

lhe kkfUr feyrh gS

dkO esa cky Oslash

hM+kvksa

yhykvksa d

k okZu

laksxampfeyuk

foksxampfcNqM+uk

HkfDr jl

gkL jl

jkSnz jlohj jl

Hkkud jl

ohHkRl jl

vn~Hkqr jl

kkar jl

okRlY jl

Uumlk`axkj jl

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

24vyadkj

89lfp= fganh Okdjk

Anaup`asa ]pmaa

yamak Eacutepk

SlaoYa ]p`oxaa

vyadkj ds izdkjamp

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

90lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

91lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

92lfp= fganh Okdjk

030013

10lfp= fganh Okdjk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

93lfp= fganh Okdjk

030013

vyadkj

xguk vFkok v

kHkwkk^l

qUnjrk ykuk

kCnkyadkj

vFkkZy

frac14vFkZ d

sa kjk peRdkjfrac12

vuqizkl

frac14okksZa dh v

ko`fUgravekfrac12

ekuohdjk frac14t

ksa OslashhM+kv

ksa dk v

kjksi gksfrac12

ed frac14d

kCn nks ckj vk

ampvFkZ v

yxampv

yx gksafrac12

ysk frac14d

kCn d ckj]

iqufDrizd

kkfrac14d

kCn d gh v

FkZ esanks k v

fkd ckj v

ksafrac12

mnkgjk iyampiy

] pyamppy

ekurk ds d

kjk vHksn gksfrac12

h] ls] l

e] lfjl

uqgiexcl

vfrkksfDr frac14l

kekU lh ckr d

ks clt+kampplt+k d

j crkukfrac12

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

94lfp= fganh Okdjk

030013

जाती ह

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

95lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

96lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

97lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

98lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

99lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

100lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

101lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

102lfp= fganh Okdjk

030013

वाला

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

27kCn kfDr

lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

104lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

105lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

106lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

107lfp= fganh Okdjk

030013

kCn kfDrkCn d

k vFkZampcksk d

eq[kFkZ dk cksk

mPpkfjr vFkZ d

k cksk

okPkFkZZ dk cksk

izFkek kCn kfDr

ukeokph vFkZ cry

rhu izdkj d

s kCnksa dk cksk

lt+ kCnfrac14d

`kfrac12kSfxd

kCnfrac14ikBkky

kfrac12ksx

lt+ kCnfrac14t

tfrac12

vkFkhZ Oat

kCnh Oatuk

vfHkkk o y

kkkds v

leFkZ gksus ij

bldk izksx gksrk gS

kFkZd kCnksa d

k izksx gksrk gS

kCn dh l

gkrk ls

dks kfV s o`kHkkuqt

k os gykj d

OaXkFkZ ysk

mnkgjk

OaXkFkZ dk cksk

vFkZ ij v

kkkfjrd

kFkZd kCnksa d

k izksx gksrk gSA

blesa eqgkojsy

ksdksfDrkiexcl

o in~c) jpuka v

krh gSatSlsamp v

juh] oSlh Hkjuh

ykFkZ d

k izksxvfHkkk d

eq[kFkZ ds l

kfkr gksus ij izksx

HksnmiHksn

miHksn

vfHkkk

kCn kfDr

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

108lfp= fganh Okdjk

030013

28dkOampxqk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

109lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

110lfp= fganh Okdjk

030013

dkO xqkdkO esa v

izdkfkr d

jus okyk rRo

acircn esa vkst

] meax] mRlkg

dBksj l

ohj jl] ohHkRl

rFkk Hkkud

acircn esa ekqjrk d

k lapkj

dk izksxkkar] d

lHkh jl

ksa esa ikk tkrk gS

] lqcksk d

eu f[ky t

k] izlUu gks

fueyZrkizl

izlkn xqk

ekkqZ xqk

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

111lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

112lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

113lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

114lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

115lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

116lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

117lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

119lfp= fganh Okdjk

030013

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

फ़डबक

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nhU g Of kd= jpf kl

E-Grammar

फ़डबक

laKk loZukemilxZ

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

E-Grammar

fgUnhO kd j klfp=

fokskk

fOslashkeqgkojs

yksdksfDrka

nh Ug Of kd= jpf kl

E-Grammar

frh laLdjk

Hindi Grammar 2nd Edition - epustakalay.com

Documents

CBSE Class 9 Hindi Grammar SA2 Assignment

Pages 201-252 Hindi Grammar RPSC Compressed Version

Class 5 Hindi Grammar - gcmschoolnowgong.in

Modern Hindi Grammar - ikashmir.net

Outline of Hindi Grammar With Exercises

Outline of Hindi Grammar - Page 1 to 61

Grammar 2nd

Hindi grammar

14.Outline of Hindi Grammar With Exercises

class -4 Hindi grammar term -2

class 6 hindi grammar ch 2 - bbssschool.com

Hindi Grammar Class 5 - Aligarh Muslim University

Class 6(Hindi grammar) Chapter 2

2nd semester grammar book

Pages 51-100 Hindi Grammar RPSC Compressed Version

Hindi grammar ashuddhi shodhan