on 1
Nm 399 trc Ty lch, Socrate b ba cng dn Athnes l Mltos, Anytos v Lycon truy t v ti lm thanh nin h hng v thay th cc v thn ca thnh quc bng ngoi thn. Theo lut php ca Athnes, k b buc ti c th t bin h hay c bi ci do ngi khc vit gip. ng chn gii php u, v sau mt phin x mang danh ngha cng l song thc cht l chnh tr, b kt n phi ung thuc c. Nhng cng t , Socrate ho thn thnh mu mc bt t, bi t bin ca ng do Platon ghi li tr thnh tc phm vn hc v trit hc gi u ging, trng hp Socrate khng ngng cht vn lng tm con ngi, ng thi t ra mt cu hi ln v cng l cho mi ch chnh tr. chuyn ng tc phm l th ny, chng ti ch yu da trn bn dch ting Php ca Victor Cousin (Apologie de Socrate, 1822), v bn dch ting Anh ca Benjamin Jowett (The Apology of Socrates, 1892), c hai u c th tm thy d dng trn Internet. Tuy nhin, mt s on, chng ti s dng song song cc bn dch Php ng mi ca Emile Chambry hoc Luc Brisson, khi thy cn phi din t gin d, trong sng hoc gn gi hn vi ting Vit.
Socrate tng thut ngun gc ca s vu khng m ng l nn nhn, cht vn Mltos, v t vn cng l. Tha qu cng dn Athnes [01], khng bit nhng k truy t ti gy n tng g trn qu v; ring i vi ti, bi buc ti ca h [02] qu c sc thuyt phc mnh n hu nh i lc n lm ti qun bng mnh l ai. Rng hay th thc l hay; tuy nhin, h chng pht biu ti mt li trung thc. Song trong bao di tr tun ra y, iu lm ti sng st hn c l khi h dn qu ng hng phi cnh gic trc ti hng bin ca Socrate.
Ni th m khng s b ph nhn ngay tc khc th tht l liu lnh n mc tr tro, bi v ch cn m ming ra ti v tnh chng minh trc c ta rng Socrate ny chng c cht ngh ming lui mn no. Tr phi i vi h s hng bin c ngha l sc mnh ca s tht. Nu ng nh th, ti th nhn c th l nh hng bin, nhng khng phi theo kiu ca h. Bi v, xin nhc li mt ln na, h cha h ni ln li no ng vi s thc, trong khi t ming ti, qu v s nghe tt c s thc, cho d n khng c chi chut bng loi ngn t bng by nh trong din t y tiu xo ca bn nguyn, m ngc li, bng bt c cu ch no thot hin n trong u; bi v thc tnh, ti tin chc rng mnh s khng ni iu g khng chn thc. Vy, ng ai ch i chi khc Socrate. vo tui i ny, tht kh coi nu ti xut hin trc mt qu v nh mt thiu nin ang tp din thuyt trc cng chng, phi khng qu ng hng Athnes? Cho nn n hu duy nht m ti xin qu v l, nu phi nghe ti t bnh vc bng cng th ngn ng m ti vn quen dng qung trng Agora [03], gn cc bn i tin (ni mt s ng qu v y tng nghe ti pht biu) hay bt c ch no khc, xin ch ngc nhin v n o ngt li ti [04]; bi v hm nay l ln u tin trong i, tui ngoi by mi, Socrate ny mi phi ra hu ta, nn tht tnh hon ton xa l vi th ngn ng c s dng ni php nh. Th th, y ht nh nu ti l ngi sng ngoi thnh quc, qu v s dung th cho php ti pht biu bng li ni v cung cch ca ni ti , ti cng xin qu v, v ti tin rng y l yu cu chnh ng, hy cho ti lm ch phn hnh thc ca phn t bin ny, cho d n s c kt qu tt xu ra sao, m ch tp trung tt c ch suy xt xem nhng iu ti ni ra l ng hoc sai. y chnh l nhim v ca ngi xt x; nhim v ca din gi l khai bo s tht. Tha qu cng dn Athnes, trc ht cho ti phn bc nhng k buc ti v cc ti trng m h co buc ti trc kia; sau , ti s tr li nhng k buc ti v cc ti trng mi m h gn cho ti gn y. Bi v, tha qu v, khng thiu g ngi truy t ti trc qu v t bao nm nay, v tuy rng h chng a ra c iu g trung thc, ti vn s h nhiu hn l Anytos vi ng ng [05], mc d nhng nhn vt sau cng rt ng ngi. Vng, tha qu ng hng, nhng k buc ti ti u tin mi ng s hn nhiu, bi v, chim lnh tinh thn ca phn ng qu v t tui th, h khng ngng lp i lp li nhng iu di tr khin qu v tin rng c mt nh thng thi no mang tn Socrate thng vn suy tng v cc hin tng trn tri, bi kim trong lng t, v bin chuyn xu xa thnh iu ng lm [06]. Nhng ai ph bin loi tai ting y mi tht s l k kt n ti; bi v, tin theo li h, ngi nghe t thuyt phc mnh rng bt c c nhn no, mt khi eo ui loi tm ti , u khng tin l c thn thnh. Nhng k buc ti ny tht ng o, v h hnh ng t lu; hn na, h p t kin ny trn qu v vo ci tui d tin ca thi th u hoc nin thiu, cng d tin hn na khi h x vng mt mt k khng ai bnh vc. V iu k qui hn ht l ngay bn thn ti cng khng th bit mt, khng nu c tn nhng ai kt ti mnh, ngoi tr mt tay vit hi kch [07]. Nhng tt c nhng k mang cc iu di tr trn ra thuyt phc qu v v ganh ght hay ph bng ti, ri nhng k c tin sau li i thuyt phc ngi khc, chnh hng ngi ny mi lm ti bi ri hn c. khng th no a mt ai ra to, ti cn khng th no phn bc h; t v, ti b t vo th phi ng u vi nhng bng ma, v tranh lun m khng nghe ting tr li. Nh th, xin qu v ghi nhn trong tm tr cho, rng Socrate ny c n hai loi ngi buc ti nh va trnh by: k m t ti t thi xa xa, v k ch mi ra mt t tng gn y; mt khc, cng xin qu v hiu gim cho l ti phi bt u bng s phn bc hng ngi th nht, bi v chnh h l k m qu v nghe trc tin trong mt thi gian di, v chnh h mi li nhiu n tng trn qu v hn hng ngi sau. n lc, tha qu ng hng Athnes, ti phi t bnh vc v c gng rt ra khi tm tr qu v nhng iu vu khng n su t lu, vi thi gian c pht biu tht l t i [08] Tt nhin, ti hy vng t c mc ch, nu n c ch cho c qu v ln bn thn Socrate ny. Ti hy vng thnh cng, tuy bit rng t bnh vc trong nhng iu kin nh th l cc k kh khn, v hon ton khng t di mnh v mc kh khn . Thi, hy mi vic din tin theo mun ca thn thnh. Bn phn cng dn ca ti l tun th lut php v t bnh vc mnh.Hy tr li t gc v xem ti trng no lm im ta cho nhng k ph bng ti v khin Mlitos c t tin truy t ti trc to. Xem no, nhng k ph bng Socrate ni g? Th lm nh th li buc ti ca h c vit ra trong bn co trng, v nay sau th tc tuyn th, ang c tuyn c trc ta: Socrate l ngi nguy him, v tt t m sai tri, y mun thu trit c chuyn trn tri v trong lng t, bin chuyn xu xa thnh iu ng lm, cn dy d k khc loi t thut y. y l co trng. y chnh l nhng g qu v thy tn mt trong hi kch ca Aristophane. Mt ng Socrate no c ko vt va vt vng ngang sn khu, tuyn b rng mnh c ti i li trn khng v hng trm iu ngng cung khc v nhiu chuyn m bn thn ti tuyt i khng hiu ni. Ti ni th khng phi d bu loi kin thc trn - xin nh chnh nu c ai trong c ta thnh tho v cc b mn y; hy vng rng Mlitos s khng li kim chuyn vi ti thm ln na v li nh chnh ny. S tht l ti khng h eo ui loi hc thut ; phn ln qu v y c th lm chng cho ti. V vy, ti yu cu v no tng m lun vi ti, v y l trng hp ca mt s rt ng qu v, hy hi han nhau xem, v cng b xem c bao gi qu v tng nghe Socrate ny pht biu chi, ngn ngi hay dng di, v cc vn ghi trong co trng trn. Qu v s thy ngay rng tt c nhng chuyn m ngi ta gn cho ti u thuc v cng mt duc: chng c g l thc trong cc li phao n y.
V nu c ai bo qu v rng ti cn dy d k khc ly th lao, th y cng l tin tht thit. Khng phi ti khng bit rng c kh nng dy d ngi i l iu cao p, nh Gorgias ca Leontium, nh Prodicos Cos, nh Hippias x Elis [09]. Cc nhn vt lng danh ny i khp mi thnh quc Hy Lp, v u h cng thuyt phc ni thanh nin bn x ri b cc v thy ng hng ang dy d mnh min ph theo hc h, chng nhng chu tr ph tn cao, m cn xem y nh mt c n. Ngay ti thnh quc ta, ti nghe ni cng c mt ngi mi n t Paros, mt bin s rt gii. Hm n, ti tnh c gh thm Callias con ca Hipponicus, ngi tr hc ph cho gii bin s cn nhiu hn tt c nhng k hiu hc y cng li. Ti hi Callias khi ni v cc con ca ng ta: Ny Callias, nu bn c nga ging hoc b mng thay v hai con trai, chng ta u bit rng phi giao chng v phi tr th lao tng xng cho ai c kh nng pht huy bn cht ca chng thnh nhng sinh vt khe v p n ti a, v k y hn phi chuyn ngh chn nga hay nui b. Nhng v cc con bn l ngi, bn quyt giao chng cho ai cha? Ai c th dy d chng nn ngi v thnh cng dn tt? Ti tin rng, t khi lm b, nht nh bn suy ngh nhiu v chuyn ny. Bn c ai cha?. ng ta p: Tm c ngi ri. Ti li hi: Ai th, dn u, i th lao bao nhiu?. Callias cho ti bit: Evenos y Socrate, ng ta n t Paros v ly 5 min [10]. Tt nhin, ti mng cho Evenos, nu qu tht ng ta c bit ti y v chu truyn dy vi mt gi phi chng nh vy. Bn thn ti, nu c chuyn mn ca ng ta, chng nhng ti s rt hnh din m cn t c. Kh ni, tha qu ng hng Athnes, ti khng c kh nng ny. n y, trong s qu v hn c ngi s hi: Nhng m ny Socrate, cng n vic lm ca ng chi gvy? Ti sao ngi ta li ph bng ng? ng cho rng mnh chng lm g khc thng c; nhng chc chn ng khng th l nn nhn ca bao nhiu tai ting, bao nhiu chuyn nhm nh nu thc s ng khng lm chi hn hoc khc thin h. Hy ni chng ti nghe, trnh cho c to s phn x nh d, v on.
Nghi vn ch l, ti hon ton ng ; v vy, ti xin c gng gii thch v u m Socrate ny li tha hng va ci danh ngi hiu bit [11], va bao li ph bng nh vy. Xin qu v lng nghe. C th mt vi v trong c ta tng rng ti ni a; nhng xin hy yn tr rng ti ch ni ln s thc. Danh ting ca ti khng n t chi khc hn l mt kin thc vn c. Kin thc v ci g vy? C l n ch l mt s hiu bit lin h n con ngi. Th kin thc y, c th l ti c tht, bi v ai cng c kh nng t n, v ch trong chng mc thi m ti dm tin mnh l ngi hiu bit. Ngc li, cc bin s m ti va k tn ban ny li c mt loi tri thc khc, mt cp bc cao hn l kin thc chung ny. Ti khng th ni chi hn v loi tri thc , bi v tht tnh ti khng bit; ai ni khc l ni lo v vu khng.
n y, qu cng dn Athnes, xin ng lao nhao ngt li ti, nu qu v thy rng Socrate ny ni v mnh qu i t ph; bi v nhng li ti sp ni ra y khng xut pht t ti m t mt quyn uy ng cho qu v tin cy hn nhiu. xc nhn s hiu bit ca Socrate, ti xin dn chng li phn ca thn Apollon n Delphes [12], Ngi s ni cho qu v bit ti c phi l ngi hiu bit chng, v kin thc y l g. Trong c to chc ai cng bit Chrphon, bn t thi th u ca ti, ng thi l mt cng dn tt, k cng i y v cng hi hng vi qu v [13]. Bit r Chrphon, qu v cn l g nhit tnh m y t vo mi cng vic. Ngy kia, khi gh ving n Delphes, Chrphon bng nh bo thnh Thn xem trn i ny cn c ngi hiu bit hn Socrate chng (n y, mt ln na ti li phi xin qu v ch x xo kh chu khi nghe ti ni); v v ng c [14] n tr li rng khng c ai c. V li p ny, d Chrphon nay khng cn na, Chrcrate y c th xc nhn vi qu v. Tha qu cng dn Athnes, by gi hy xt xem v sao Socrate ny li k chuyn y ra y. V nay ti phi gii thch vi qu v cn nguyn ca nhng li vu khng m ti l nn nhn. Khi bit cu tr li ca Thn, ti cht thc mc: li phn ny mun ni chi, mang n ngha g? Bi v ti tha bit rng mnh chng my may c cht kin thc no. Vy th Thn mun ni chi, khi phn rng ti l k hiu bit nht? Chc chn l Ngi khng th ni di; di tr l iu hon ton tri ngc vi bn cht ca thn thnh. Hoang mang tt nh th kh lu, sau bao ln do d, cui cng ti nh phi ly quyt nh t tm hiu Thn. Trm ngh nu tm c mt ngi giu kin thc hn mnh, lc y ti c th tha li vi Thn: y l ngi thng thi hn ti, th m Ngi li dy rng ti l ngi hiu bit nht! Ti bn n ving mt cng dn vn c xem l thuc thnh phn c nhiu kin thc su rng nht thnh quc, hy vng rng y hn bt c ni no khc, ti s c c may kim chng li phn trn. Ti kho st cn k nhn vt ny xin min nu tn, ch cn ni r rng y l mt trong cc nh lnh o chnh tr ln nht ca chng ta -, v t cuc m lun vi ng ta, ti rt ra kt lun rng v ny gy c n tng thng thi trc mt nhiu ngi, nht l trc mt ca chnh mnh, song s thc l y chng c cht kin thc no. Khm ph trn khin ti c gng chng minh cho ng ta thy rng y khng h c nhng hiu bit m y tng c. Hu qu l ti ch chuc ly s th ght ca ng ta v bn b tham d cuc m thoi. Khi ra v, ti khng khi t ngh mnh hiu bit hn v ny. C th ng l c ng ta ln ti u khng bit chi ng k,song trong khi ng ta tng mnh bit mc d chng bit chi, th ti tuy khng bit chi cng khng h tng l mnh bit. Nh th, t nht v im ny, dng nh ti bit iu hn: ti khng tng l bit iu ti khng bit. Sau , ti li ving mt nhn vt khc, cn c xem l thng thi hn c v trc; ti i n cng mt kt lun, v y ti cng li t chuc ly on hn ca ng ta v rt nhiu bn hu chung quanh.
Tuy vy, ti vn khng nn ch cht no. Ti hon ton cm nhn c s th ght m mnh tch ly, song d bun ru, ngay c i khi kinh hong na, ti tin rng mnh phi t s tm hiu ngha ca li Thn phn ln trn tt c. Ti li gh ht nh ny n nh khc, c tm gp bng c nhng ngi c ting thng thi hay t v c vn ling kin thc. V Ch [15] i, ti xin th, bi v ti phi khai thc vi qu v, y l kt lun ti rt ra t cuc thm d: tr vi ngoi l him hoi, k c ting l thng thi nht rt cuc li thiu hiu bit hn ai ht, trong khi k b xem l thp km hn dng nh li gn gi vi lng thc hn.Du sao, cng xin thut li vi qu v trong chi tit cuc truy tm ng gi l cng trnh Hercule ca Socrate ny t thuyt phc rng li phn ca Thn l khng th sai. Sau gii chnh khch, ti tm n gii cm bt, t k vit kch, lm th n cc loi tc gia khc, hon ton khng nghi ng rng y s dt nt ca ti s hin hin l liu trc kin thc u ng ca h. Cm trong tay tc phm no c v c to tc cng phu nht ca h, ti hi h thc s mun ni g, hy vng qua c ch gio thm. Tha qu ng hng, tht l xu h phi ni ln s thc, tuy rng d sao cng phi khai tht vi qu v m thi. Tt c hoc hu ht nhng ngi c mt trong cc cuc tr chuyn u c th bn v vn th ca cc v y hay hn c chnh tc gi. Ti mau chng nhn ra rng gii vn thi s sng to c khng phi nh kin thc, m nh mt th nng khiu t nhin hay cm hng thin ph ging nh cc nh tin tri hay thy bi; cc v ny c th tit l bao iu tht ng phc tuy chng c hiu bit chi v chng. Nh vn, nh th dng nh cng trong mt trng thi tng t; ng thi ti cng nhn thy rng h cn tng mnh thng thi hn thin h trn mi vn khc nh th nng khiu c bit y, tht ra th h chng hiu bit g hn ai. Ti bn gi t gii ny, tin chc rng d sao mnh cng cn hn h, v cng mt l l nh i vi cc chnh khch.
Sau cng, ti tm n gii cng ngh [16]. T thy mnh chng bit chi ht v loi ngh thut ny, ti tin chc s gp y rt nhiu ngh nhn bit lm th sn phm p . V v im ny th ti khng nhm cht no: h bit rt nhiu chuyn m ti khng bit, v di kha cnh ny th ng l h thng thi hn Socrate ti rt nhiu. Tuy nhin, tha qu v, ngay c k c hoa tay nht y cng mc phi cng mt sai lm nh gii vn thi s; v xut sc hn k khc v k thut ngh nghip, anh no cng yn tr rng mnh phi c nhiu kin thc hn thin h v bao chuyn quan trng khc, n ni s t ph in khng che lp c ti nng k xo ca h. Rt cuc, lin tng n li phn ca Thn, ri t vn nn gi mnh nh by gi, ngha l khng c c nhng iu h bit ln nhng iu h khng bit, hay nn va c phn hiu bit va c phn u mui ca h, ti t tr li cho mnh v vi Thn rng Socrate ny mun gi mnh nh hin thi hn. Tha qu cng dn Athnes, chnh nhng tm ti ny khi dy bao on ght cay c v ng s i vi ti, v cng chnh t cm th m nhng iu vu khng ti xut pht. ng thi, cng chnh nh nhng tm ti ny m ti li c ting l hiu bit, bi v tt c nhng ai tng nghe ti u tng rng Socrate ny bit ht mi chuyn v nhng g ti chng minh l ngi khc khng bit. Nhng tha qu v, s tht l ch c Thn Apollon mi thng thi, v Ngi ch mun dy qua li phn rng kin thc ca con ngi cha i n u c, thm ch khng l g c; v hin nhin l y u phi Ngi ni chi v c nhn ti, m ch dng tn ti nh mt th d, nh th ang ni vi tt c mi ngi: hi con ngi, k thng thi nht trong s cc anh s l ai t bit rng kin thc ca mnh khng l g c, nh Socrate. Tuy vng tin nh th, song chc chn hn na, ng thi vng li Thn, ti lun tip tc cuc tm kim, ht kho st cng dn thnh quc ny n k ngoi thnh kia, bt k ai c ting hay c v thng thi, hy vng mt ngy kia s tm thy h s hiu bit ch thc. V khi khng tm ra, ti lm k pht ngn ca Thn, chng minh cho tng ngi thy rng h khng thng thi nh h tng. Vic y chim ht thi gi, khin ti khng cn rnh ri lo vic thnh quc hay gia nh; th nn ti cam sng trong cnh cc k tng qun, vi mc ch duy nht l tn ty phc v li Thn.
Mt khc, nhiu thanh nin nhn ri v l con nh giu c t nguyn theo ti, v thch nghe Socrate ny th thch k tng mnh thng thi. Sau chnh h li t bt chc ti, i tm nhng ngi khc na kho hch; v ti khng nghi ng cht no l h thng c ma ln, bi v khng thiu g ngi trn i ny tng rng mnh hiu bit tt c, mc d tht ra chng hiu g bao nhiu, thm ch khng bit chi ht. Ri tt c nhng k b lt mt n l dt nt , thay v cng kch lp tr, quay li trch nhim ln u ti. H ru rao tng ln rng c tn Socrate khn kip no ang lm thanh nin h hng. Song nu ai hi tn Socrate y lm g, dy g cho lp tr n ni chng b h hng th h khng bit. che giu s bi ri, h a ra loi phn nn nghe nhm tai v bt c ai xem l trit gia, no l suy tng v cc hin tng trn tri, bi kim trong lng t, no l khng tin vo thn thnh, no l bin chuyn xu xa thnh iu ng lm, bi v h khng dm th nhn s tht l b bt qu tang ch gi b thng thi ch thc s khng c hiu bit chi ht. Song nh va ng o li mu mo v hung hn, h lin tc ph bng ti; nh th, t lu h nht y tai qu v bao li th phi nham him theo mt chng trnh c phi hp v y tnh thuyt phc. ri ngy hm nay, Mltos, Anytos v Lycon ng ra t tng: ng sau Mltos l m vn thi s, sau Anytos l cc nhm chnh khch v cng ngh, sau Lycon l gii bin s. Bi vy, nh ti ni vi qu v ngay t u, ng l php l nu ti c th nh , trong mt thi gian ngn nh y, s vu khng bm r lu i vo tm tr ca qu v.
Tha qu cng dn Athnes, y l s tht, tt c s tht. Ti khng giu gim, ngy trang g c, mc d bit tha rng nhng iu ti ni ra ch t lm h on ght ti thm; song chnh s th ght ny l chng c rng ti ni tht, v khng nhm ln cht no v ngun gc ca nhng li ph bng. Qu v c th t thuyt phc d dng nh th, nu chu kh iu tra su hn, by gi hoc sau ny. V nhng k buc ti Socrate ti u tin, thit tng t bin h nh th kh y ; gi n lc ti phi c tr li nhm ngi buc ti ti gn y cng vi Mltos, ngi hin lnh v cng dn tt ca thnh quc nh ng ta t nhn. Hy c li khai ca h y nh ta lm vi nhm trc; i khi n ni nh sau: Socrate c ti lm h hng thanh nin, c ti chng nhng khng tn th m cn thay th cc v thn ca thnh quc bng ngoi thn. y l bn co trng; chng ta th ln lt xem xt tng im mt.
Theo Mltos, ti c ti lm h hng thanh nin. Ring ti, tha qu ng hng Athnes, ti ni chnh Mltos mi l k c ti, ti ly chuyn nghim trng lm tr a, v hm h li ngi khc ra trc cng l gi b nh ht sc quan tm n nhng chuyn m tht ra y chng bao gi lu . V ti s c gng chng minh tc th vi qu v rng s tht l nh th.
CH THCH[01] V t chc chnh tr ca Athnes ni chung, v t php ni ring, xem ch thch s 13 trong bi Pht v Socrate I ca Phm Trng Lut. Phin ta x Socrate thuc h thng to n Hlie, vi mt hi thm on khong 500 ngi. S kin Socrate khng gi hi thm on l qu ta ngay t u c th hm v ng cha th bit h c cng chnh, v do , c xng ng c gi nh th hay khng trc khi h tuyn n.
[02] Trong cc phin ta m ti vi phm v hnh thc trng pht cha c quy nh bi lut php ng thi nh y, th tc x tun theo mt trnh t gm nhiu giai on. phn u, sau khi co trng c tuyn c, bn nguyn pht biu v kt thc bng mt ngh nh ti, sau bn b ln ting t bnh vc hay c bi bin h do ngi khc vit, trc khi hi thm on b phiu quyt nh c ti hay khng. phn sau, nu b co b xem l c ti, bn nguyn li pht biu bnh vc hnh thc trng pht ngh, bn b cng c quyn ln ting xin mt hnh thc nh hn, cui cng hi thm on b phiu ln cui chn mt trong hai ngh.
[03] Qung trng Agora, ni tp trung mi sinh hot cng cng ca thnh quc Athnes.
[04] Ngy x, c hai bn nguyn v b co u c th mang theo nhn chng, thn nhn v ngi ng h. V nhng ngi n nghe x thi u c th, v thng bc l tnh cm ca mnh mt cch cng khai v n o.
[05] Ba ngui buc ti Socrate l Anytos, Mltos v Lycon. Nh th Mltos l k tho v np n kin, 2 ngi kia ch k tn xc nhn, ngha l chu chia s hu qu nu tht bi. Nhng Anytos, th thuc da, bin s, ng thi l mt th lnh ca ng dn ch tng lm n chc t lnh, tng ra ta v thot n nng nh hi l, mi thc l k ch mu. Lycon cng thuc v gii bin s, nhng t c bit n. Ni chung, c 3 bt tay nhau hm hi Socrate, mt mt, v hn th tp on (nhng k sng bng ming li), mt khc, v quyn li ng phi (ng dn ch): kin thc ca gii bin s cng nh ca gii lnh o chnh tr lun lun l i tng nghi ng, ph phn, th thch, i khi giu ct ca trit gia.
[06] Thi tr, Socrate c giao du vi nhm trit gia m ngay nay chng ta gi l tin Socrate, v vi trng phi bin s. Hai im u ca co trng lin h Socrate vi nhm th nht v im cui vi nhm th hai, trong khi trit l ca Socrate v sau tht s hon ton on tuyt, nu khng mun ni l tri ngc vi cc khuynh hng ny.
[07] Aristophane, tc gi mt hi kch mang Socrate ra giu ta l My, trong ng xem Socrate nh thuc trng phi bin s, c kh nng bin cc lun iu yu km thnh lun c vng vng, theo cng thc tr danh ca Protagoras, song vi hm Socrate bnh vc mi iu tri vi s thc v cng l.
[08] Mi phin x thng din ra sut ngy v c chia lm 3 phn bng nhau: 1/3 cho bn nguyn, 1/3 cho bn b, v phn cht nh ti, mi phn khong 2 gi. Thi gian c o lng bng mt thng nc to thng y, ng bng nt. Khi mi bn bt u ni, nt ng c rt ra; n lc thng chy ht nc, din gi phi ngng.
[09] Gorgias l ngi Leontium, Prodicos o Cos, v Hippias gc Elis, tt c u l nhng ngi ni nng gii, li nhiu tc phm ni ting v thut hng bin.
[10] Mt min [mine] thi l 100 rc [drachme], v 1 rc l lng trung bnh mi ngy ca tay th kho. Th lao ca Evenos nh vy l 500 rc, gn 2 nm lng th.
[11] T Hy Lp c dch l sagesse hay wisdom khi u ch c ngha hiu bit mt cch tng qut. Sage cng ng ngha vi savant, nh trong bn dch ca Luc Brisson m chng ti tham kho thm y. V th, trong bn dch sang ting Vit ny, chng ti dng hiu bit, thng thi hay kin thc ty trng hp v ng cnh. Ch t sau Socrate, t sagesse v sage mi ch yu mang ngha o l m nhiu ngi nay dch l s hin minh, nh hin trit hay ngi hin.
[12] n Delphes l ni th mt trong cc v thn tin tri [dieu-devin] ni ting nht c Hy Lp l Apollon. Li phn ca thn qua trung gian ca ng c rt c ngi ng thi tm hi, tin theo v ng mt vai tr chnh tr, vn ho quan trng cho mi n thi Kit gio.
[13] Chrphon c gi l cng dn tt hay bn ca nhn dn v ng ta cng thuc ng dn ch nh nhng k buc ti Socrate. ng ng mt vai tr chnh tr thc s, b i y, v ch tr v Athnes c khi nn chuyn chnh ca ba mi bo cha b lt .
[14] K c chn lm ng c khi thy phi l mt c gi t hiu bit nhng trinh trng v xinh p, v sau v xy ra chuyn mt c b bt cc hay hm hip, chc nng ny c giao ph cho ngi cao tui.
[15] y l li th bnh dn kh thng dng Athnes thi y, gi l li th Rhadamante, c l hm ch Anubis, v thn u ch ca Ai Cp. Dng li th ny trong khi b kt ti l mang ngoi thn vo thnh quc, c l Socrate mun ni s du nhp ngoi thn vo Athnes c trc ng, v mt mc rng ri hn k buc ti ng c th tng.
on 2
Li y Mltos; hy tr li ti. C phi ng ht sc quan tm n vic lm sao cho thanh nin thnh quc ta tr nn c hnh [17] tt cng chng?
Mltos: ng th.Socrate: Nu tht vy, xin ng ni cho to nghe ai l ngi c th lm cho thanh nin c hnh hn i. Hn l ng phi bit thi, bi v y l chuyn ng lun lun tha thit m. ng cho rng ng pht hin ra k lm cho lp tr h hng, t co hn trc ta, vy th by gi ng phi ch ra c ai l ngi c kh nng lm cho thanh nin ta c hnh hn ch. Ni nghe i Mltos. Thy cha, ng khng m ming tr li c, y khng phi l bng chng hin nhin rng ng cha bao gi bn tm n vic gio dc tui tr hay sao? Nhng m thi, Mltos kh knh , ti hi li: ai l ngi c th lm cho thanh nin ta c hnh hn, ni cho mi ngi nghe i. Mltos: Lut php.Socrate: y khng phi l cu ti hi, Mltos . Cu ti hi ng l: ai? ngi no? Tt nhin, iu u tin ngi y phi bit l php lut.
Mltos: Nhng ngi m ng thy y, nhng ngi ang x ti ng y, Socrate.Socrate: ng ni sao, Mltos? Nhng ngi ngi x y u c kh nng dy d lp tr v lm cho chng c hnh hn ?
Mltos: Chc chn. Socrate: Tt c mi ngi hay l trong s cc v ngi x y, c ngi lm c, c ngi khng lm c?
Mltos: Tt c.Socrate: Hra i [18], tuyt vi! ng tm ra cho thnh quc mt s khng l cc nh gio gii. Nhng m thi, ta tip tc. Tt c cc cng dn ang nghe ta y, h cng c kh nng lm cho thanh nin c hnh hn, hay khng?
Mltos: H cng c kh nng y.Socrate: Th cn cc v i biu thnh quc? Mltos: C cc i biu thnh quc na.Socrate: Th th, Mltos , tt c nhng ai tham d i Hi Cng Dn u c th lm thanh nin h hng, hay l c h na cng u c kh nng lm cho tui tr c hnh hn?
Mltos:H u c kh nng y ht c.
Socrate: Nh vy, theo ng, mi cng dn Athnes u hu ch cho tui tr c, tr ti. Ch c Socrate ny l lm thanh nin h hng, c phi ng ni th khng?
Mltos: ch xc nh th.
Socrate: Tht l bt hnh cho ti, nu qu y l s tht. Nhng hy tr li tip i. Theo ng, nu khng phi l ngi m l l nga chng hn, th s th c cn nh th khng? Phi chng tt c mi ngi u c kh nng lm cho chng kho p hn, v ch mt ngi l c b quyt lm chng h n? Hay l ngc li? Ch c mt ngi hay mt s t ngi l c kh nng o to tun m thi, ni c th l k nui nga? Cn bao ngi khc, khi ci nga hay dng chng vo bt k vic g, u ch lm chng h n i? Phi chng khng ch i vi nga m ngay c i vi cc gia sc khc cng u nh vy? Nht nh l phi nh th thi, Anytos v Mltos , d cc ng c ng hay khng. V tht ra, qu l hnh phc bit bao cho thanh nin, nu tht s ch c mt ngi c th lm chng h hng trong khi tt c mi ngi khc u c kh nng lm chng c hnh hn. Nhng m thi, Mltos; ng chng minh kh y ri. Nhng pht biu ca ng va ni r rng rng ng chng tha thit g vi thanh nin, m cng cha bao gi bn tm v chuyn gio dc m ng mn danh ngha truy t ti. Hn na, nhn danh Zeus, xin ng tr li ti cu hi ny, Mltos: sng vi ngi tt hay sng vi k xu, ng no li hn? Cu hi chng c chi l kh, tr li ti i ng bn. C phi k xu bao gi cng gy hi, trong khi ngi tt lun lun lm li cho ngi chung quanh chng?
Mltos: ng th.Socrate: Nh vy, c ai thch nhn thit hi hn l li ch t nhng ngi m mnh giao thip hay khng? Tr li i Mltos, nh lut php bt buc ng. C ai thch nhn chuyn d hn l iu lnh chng? Mltos: Khng. Chng c ai c.Socrate: Xem no, th khi ng kt ti ti lm thanh nin h hng Mltos: C . Ti tin chc nh th.
Socrate: Th l th no, Mltos? tui ng, s khn ngoan vt xa Socrate gi i ny, n ng cn bit rng k hung c bao gi cng gy hi v ngi hin lnh lun lun lm li cho ngi chung quanh, trong khi ti li ngu mui n mc khng hiu rng khi mnh lm cho k khc xu c th chc chn phi ch i b hn hm hi tr li, v chng nhng th ti cn c lm h hng lp tr b lm hi mt cch hon ton thc na kia! iu ny, khng ch mt mnh ti m chng ai trn i ny c th tin ng ni, Mltos . Hoc ti khng lm thanh nin h hng, hoc nu ti lm th y ch l chuyn ngoi munv ngoi s hiu bit ca ti; trong c hai trng hp, ng l k khai man. Lut php khng trng pht loi li lm khng ch tm; nu ti v tnh lm thanh nin h hng, ng l ng phi gi ti ra mt ni dy bo hay cnh coth mi ng, bi v hin nhin l nu c khuyn can, ti s ht lm li m khng bit. ng ny, thay v tm gp dy bo, ng li li c ti ra to, ni xt x k ng b trng pht hn l ch cn qu trch.
Tha qu ng hng Athnes, y l chng c hin nhin v iu ti ni ban ny: Mltos cha bao gi bn tm v cc vn ny. D sao, ti cng mun bit thm. Ni chng ti nghe i, Mltos, ti lm thanh nin h hng bng cch no. C phi bng cch xi gic h khng nhn nhn v thay th cc thn linh ca thnh quc bng t thn ni khc, nh c ghi li trong n kin ca ng khng?
Mltos: Chnh th.Socrate: Mltos, nhn danh ngay chnh cc v thnang ni y, hy gii thch r rng hn mt cht cho ti v c to nghe, bi v ti cha hiu ng buc ti ti g. Ti dy rng thn thnh c tht (trong trng hp ny, ti khng v thn, v khng th mc ti v thn), song khng phi l cc thn linh m thnh quc ny th. Hay ti chang nhng tin khng c thn thnh, m cn dy k khc ng cng nhn bt k thn linh no?
Mltos: Ti buc ti ng khng cng nhn bt c v thn no.Socrate: Tuyt vi! Ti sao ng ni th, Mltos! B ti khng tin nh mi ngi rng mt tri, mt trng u l thin thn c ?
Mltos: Zeus i, ti th. Khng, tha qu v thm phn, hn hon ton khng tin; bi v hn ni mt tri l , cn mt trng l t. Socrate: ng tng tng ang buc ti Anaxagore hay sao Mltos? ng khinh thng cc v thm phn qu, nu ng tng h dt n mc khng bit rng trong cc cun giy ca Anaxagore y nhng khng nh tng t. Hn na, ng cn tng tng rng lp tr n nc ko nhau n hc Socrate th l thuyt m ch cn tr cha ti 1 rc chng c th nghe c ngay cn sn khu qung trng bt c lc no [19], li cn c c hi ch giu Socrate ny na ch, nu ti dm nhn v loi kin phi l n k cc l ca mnh. Nhng m, Zeus i, ng cho rng ti khng cng nhn bt c v thn no thc ?
Mltos: ng. Nhn danh Zeus, ti th l ng khng cng nhn thn thnh no c.Socrate: Nhng iu ng va ni qu kh tin, Mltos; ti c cm tng rng chnh ng cng khng tin ni. Tha qu ng hng Athnes, i vi ti, Mltos l k liu lnh v xc lo: do s bng bt v thiu t ch ca tui tr, y t chuyn buc ti lng nhc ti. Chc y n y nhm th thch ti bng mt cu , t nh trong u: coi th xem Socrate, k c ting l hiu bit c nhn ra rng ti ang bn ct, ang ni nng ngc ngo, hay l ti c th la c c hn ln nhng ngi nghe khc. Bi v thc s l y t mu thun hon ton trong li buc ti, nh th l y ni: Socrate mc ti khng tin l c thn thnh, ng thi Socrate mc ti tin rng c thn thnh. Nh th m khng phi l bn ct sao?
Xin qu v hy theo di, v cng ti xt xem v sao ti ngh rng y mu thun. Tr li i, Mltos; ring qu ta, nh ti yu cu ngay t u, xin qu v chu kh nghe Socrate ny pht biu theo li ni thng ngy ca ti. Ni chng ti nghe i, Mltos: trn i ny, c ai tin rng c nhng chuyn lin h n con ngi m li khng c con ngi chng? Xin qu to ra lnh cho y phi tr li thay v n trnh n o nh th. C ai tin rng c thut nui nga m khng c nga chng? C ting so m khng c ngi thi so chng? Bi v ng khng chu m ming, ti ni thay ng vy. Chng c ai c, Mltos . Xin tr li, cho ng v vi ton th c ta nh th. Hy tr li thm cu hi ny na: c ai tin vo chuyn qu thn m khng tin l c qu thn chng? [20]
Mltos: Chc l khng. Socrate: Cm n ng tr li, mc d tht l kh nhc, di s bt buc ca ta! Nh vy, ng ng rng ti c cng nhn v dy d chuyn qu thn: d xa xa hay mi y khng thnh vn , ci chnh l theo ng ti bn v mnh lc qu thn, ng vit v th c nh th trong co trng. Nhng nu cng nhn hiu lc ca qu thn, th tt yu cng phi cng nhn l c qu thn ch, phi khng? Vng, nht nh nh th thi. ng im lng l tha nhn ri. Th m, c phi chng ta u xem qu thn nh thn linh hay con chu thn thnh chng? ng c ng khng no?
Mltos: ng .Socrate: Rt cuc, bi v ti cng nhn l c qu thn theo li khai ca chnh ng, v bi v qu thn u l thn linh, y l bng chng ca iu ti ni: ng n y thch v gii tr trn u Socrate, va qu quyt rng ti khng tin l c thn thnh, va xc nhn rng ti tin l c thn thnh, bi v ti tin l c qu thn. V nu qu thn l con chu thn thnh - d l con hoang ca cc v vi loi tin, loi tinh, hay ngay c ngi thng nh ta ni -, ai c th tin c rng c con chu thn thnh m li khng c thn thnh? N cng phi l nh tin rng c ging la do la vi nga ra, m li khng c c nga ln la! Nh th, tht kh tin ni rng ng khng t chuyn kin co ny ra, hoc th thch ti, hoc v ng khng tm ra c mt l do chnh ng no khc. Bi v lm sao ng c th thuyt phc c bt c ai cha hon ton ng ngn rng cng mt ngi li c th va tin l c nhng biu hin ca qu thn v thn thnh, li va ng thi qu quyt rng khng c c thn thnh, qu thn ln cc bn thn l anh hng? i no ng lm c, Mltos.
CH THCH[16] y, t ny ch tt c nhng ngi lm vic bng tay, khng phn bit nh chng ta ngy nay hai gii ngh s v tiu cng ngh
[17] c hnh trong ngn ng ca Socrate, c ngha l tr thnh mt con ngi v mt cng dn tt.
[18] Bnh thng, n ng gi tn thn Zeus v n b gi tn n thn Hra khi th tht. Theo nhiu tc gi, Socrate cng hay gi tn Hra th, khi hm ngng m ma mai.
[19] Thi y, vic c sch to trc khn thnh gi ph bin hn li c yn lng mt mnh. Cu ny, do , ch vic c sch cng cng trn sn khu qung trng.
[20] T qu thn y ch loi quyn lc nm gia thn v ngi ni chung, c khi gn lin vi thnh quc, c khi ch tc ng trn mt c nhn.
on 3
Tha qu cng dn Athnes, ti khng cn phi t bnh vc lu hn. i vi ti, iu va pht biu chng minh rng co trng ca Mltos l khng c c s, v ti hon ton v ti. Cn v iu ti tha vi qu v ngay t u rng ti l nn nhn ca rt nhiu on th cn si sc xin qu v c tin tht nh th; v iu gy hu hon cho ti nu chng may tht kin, s khng phi l c nhn Mltos hay Anytos, m chnh l bnh ganh ght v tt ph bng tng hm hi bao cng dn tt, v s cn lm hi nhiu ngi khc na, bi v khng hy vng g tai ng ny s ngng li ti.
C th trong s qu v, ai s hi: ng khng xu h eo ui mt s tm ti ngy nay ang t ng trc nguy c mt mng hay sao, Socrate?
Ti c th i p rt hp l vi v no t ra bt b y: ng bn nhm ri, nu ng tin rng mt ngi c cht gi tr no phi bit cn nhc may ri sng cht, thay v ch t vn lng tm xem mnh hnh ng cng chnh hay khng, hnh ng nh ngi tt hay k xu trong mi vic lm. C nghe theo ng th tt c cc v bn thn cht trong trn vy hm thnh Troie u di dt c, c bit l Achille con ca Thtis v Ple, khi ng ta xem ci cht ta lng hng so vi ni sng nhc. N thn m ng, khi thy con nng ny tm git Hector, nhc kho bng nhng li sau, nu ti nh ng: Con i, nu mi git Hector tr th cho Patrocle, mi cng s cht ngay sau , v y l ci s phn ang ch i mi. Li tin tri y khng ngn cn ng vo sinh ra t; ri s sng hn v khng tr th bn hn tt c, Achille go tht:
Cho ti cht ngay ti y, min sao trng pht c k git Patrocle, thay v c cng lng ngi ch trn mi thuyn, lm tr ci cho thin h, lm mt gnh nng v ch trn mt t. Theo ng, c x nh th l lo s trc him nguy v ci cht chng?
Tha qu cng dn Athnes, tht ra ta phi hnh x nh th m thi. Bt k ai, khi chn mt v tr m mnh cho l xng ng nht, hay c b trn t vo y, theo ti, phi bo v n n cng, bt k him nguy hay cht chc m ch ngh n danh d. V th, tha qu v, ti s c x tht k quc, nu sau bao ln liu mng c th nh chin binh cc v tr tng c gii tng lnh ca thnh quc t vo, nh Potide, Amphipolis v Dlion, nay ti li o ng v s cht hay mt nguy him no khc, khi chnh thn Apollon n Delphes bo ti phi sng cuc i trit gia sut phn i cn li, t xt mnh v xt ngi, nh bn thn ti tin v t gii thch nh th. y mi ng l mt cch ng x k quc, v y mi ng l lc phi truy t ti ra ta nh k khng sng knh, khng tin l c thn thnh, khng vng li phn ca Thn, s cht, ngu si n n m tng mnh thng thi hiu bit. Bi v s cht, tha qu v, chng l g khc hn l tng mnh bit iu mnh khng bit, l o tng hiu bit ch khng phi hiu bit thc. Tht vy, khng ai bit cht l g, c phi l iu tt lnh nht cho con ngi chng; y th m ai cng s cht, nh th bit chc chn rng n l iu bt hnh nht. C phi y l s ngu dt ng cho ta xu h nht khng, khi tng rng bit iu mnh khng bit? Ring i vi ti, c l ti ch khc phn ln ngi trn im y, v nu ti dm ngh rng mnh hiu bit hn h cht nh, th chnh l thi ny: khng bit l chuyn g s xy ra sau khi la i, ti cng khng tng rng mnh bit chi v ci Hads [21]. Nhng iu ti bit chc chn l: sng khng cng chnh, khng nghe li k hn mnh d l thn hay ngi, l tri vi bn phn v danh d. y mi l iu xu xa m ti s v tm cch trn trnh, bi v ti bit r n l iu xu xa, ch khng phi nhng iu gi nh l xu xa trong khi c th thc sl tt lnh.
V th, ngay c trong trng hp qu v tha bng ti by gi, thay v nghe theo chn la m Anytos t ra cho qu v: hoc ng bao gi truy t Socrate, hoc nu li hn ra ta th phi kt n t ch ng thot; bng khng th chnh con chu qu v, t lu gn b vi hc thuyt Socrate nh th, chc chn s ngy cng h hng thm, v phng cu cha. Nu qu v ni vi ti: Ny Socrate, chng ti bc b lun iu ca Anytos v tr t do cho ng, vi iu kin l: hoc t nay ng phi ngng trit l, b thi quen tm ti cht vn; hoc ng s b x t, nu vn quen tt c m b pht hin tr li. Vng, nu qu ta phng thch ti vi nhng iu kin nh trn, ti s tr li khng cht n o: Tha qu cng dn Athnes, ti knh yu qu v, nhng ti quyt vng li thn hn l tun lnh qu v, v khi no cn cht hi sc, ti s khng ngng sng i trit gia, khuyn nh v khuyn co qu v, ni vi bt c ai gp g trn ng bng ngn ng quen thuc: Ny bn, l cng dn Athnes, thnh quc tm ting v ln mnh nht v tinh thn cng nh vt cht, bn khng h thn ch lo lm giu, tm kim danh vng m xem thng vic trau di hiu bit, tu dng tm hn vi c hnh hay sao? V nu c ai cho rng mnh vn lun lun chm lo vic hc hi v c hnh, ti s khng vi tin li anh ta, ri khng ri y mt bc, ti s hi han, xem xt, th thch anh ta, v nu ti pht hin ra rng y ch gi b ch khng c cht c hnh no, ti s lm cho anh ta phi xu h l nh gi qu thp nhng iu cao qu nht, v qu cao nhng chuyn ph phim. Socrate ny s lm nh th vi bt c ai ti gp, d tr hay gi, cng dn hay ngoi kiu, nhng nht l vi cc cng dn, bi v qu v l ng bo ca ti. V xin qu v hiu cho: y l lnh ca Thn Apollon, v ti tin rng khng th c li ch no ln hn cho thnh quc ta bng nhit tnh thc hin li Thn ca ti.
Tht vy, khi lang thang khp ng ph, ti khng eo ui mc ch no khc hn l thuyt phc qu v, khng phn bit gi tr, rng hy chm lo s hon thin ca tm hn trc khi lo ngh v thn xc vi ca ci, v trc ht mi th khc. Ti khng ngng ni vi qu v rng ca ci khng phi l c hnh, m ngc li, c hnh l ca ci, v chnh t c hnh m xut pht mi li ch cng hoc t khc. Nu pht biu nh th l lm thanh nin h hng, th loi biu vn trn ng l c dc; nhng nu c ai cho rng ti ni chi khc, th ngi y ni lo, hay nh la qu v. Trc s th ny, ngy nay ti ch cn tha vi qu v: c lm theo khuyn co ca Anytos hay khng, c tr t do cho ti hay khng, khng thnh vn ; ti s chng bao gi lm chuyn chi khc, d phi b mng nghn ln.
Tha qu cng dn Athnes, xin ch x xo v chu kh lng nghe n cng nh ti yu cu; s nhn ni ny s khng v ch cho qu v. C th ti cn phi ni nhiu iu khc s lm qu v bc mnh hn, nhng xin qu v ng b dao ng bi nhng cn phn n. Hy tin chc rng nu qu v x t ti, qu v s gy thit hi cho chnh qu v hn l cho ti, nu qu tht ti l ngi nh trnh by. Tht th, c Anytos ln Mltos u khng th hm hi ti; h khng th lm c, bi v ti khng ngh rng k xu c li c nng lc lm hi ngi tt lnh. C th h lm cho ti b kt n t, i y hay mt quyn cng dn, v xem y nh nhng bt hnh ln. Nhng ti khng chia s kin ny; i vi ti, bt hnh ln nht l iu m nhng k buc ti ti ang lm hm nay: tm cch y ngi v ti vo ch cht.Gi y, tha qu ng hng, xin ch ngh rng ti t bin v bn thn ti nh ngi ta c th tng, m chnh l bin h cho qu v, v e rng khi kt n ti, qu v s xc phm n v Thn gi ti n y nh mt tng phm cho thnh quc. Nu bt ti phi cht, qu v s khng tm li c d dng mt cng dn khc nh ti, dng nh c tri vo thnh quc nh mt con rui tru trn lng nga, d s so snh ny c v l bch. Tuy to ln v khe mnh, nhng li nng n chm chp do chnh s dnh dng ca mnh, con nga cn c rui chch thc y, kch thch. Ging nh th, dng nh Thn tri ti vo thnh quc thc tnh, kch thch, qu trch mi cng dn trong qu v, bt c lc no, bt c u, khng ngng, khng ngh.
Mt ngi nh th khng d tm. V nu qu ng hng tin ti, qu v phi tr t do cho ti. Nhng c th l qu v bc mnh nh bao k b nh thc khi ang say ng, v nghe theo li xi by ca Anytos, sn sng bt ti cht khng cht n o, ri ng lm trin min tr li, tr phi v lng thng hi, Thn Apollon li gi n mt ngi khc thay ti. D sao, qu v c th nhn ra rng chnh Ngi gi ti nh tng phm cho thnh quc qua du hiu ny: c ci g cao hn con ngi trong s kin ti l l vi i t ca mnh trong bao nm lin chm sc i sng ca qu v, n vi tng ngi mt nh ch c bc cha anh mi c th lm, v khng ngng khuyn khch mi ngi lun lun trau di c hnh. Nu ti rt ra c cht li lc g hay ng lng no t s c v y, hnh ng ca ti cn c th gii thch c. Nhng nh qu v thy, ngay c nhng k truy t, ph bng ti vi ngn y trng tro, cng khng liu th tm ngi lm chng rng ti tng i hi c tr cng d ch mt ln. Ngc li, ti c th a ra mt nhn chng khng th phn bc rng li khai ca ti l hon ton trung thc: l s ngho kh ca chnh Socrate ny.Nhng c th l thi bt nht chng, khi ti c lang thang trn ng ph, can thip vo chuyn ngi khc, t nguyn gp kin cho mi ngi, m cha bao gi c can m tham gia vo i hi quc dn, ln din n lm c vn cho thnh quc. Tha qu ng hng, iu ngn cn ti chnh l mt du hiu ca thn linh hay qu thn [22] m nhiu ngi trong qu v thng nghe ti nhc n, m Mltos a ct em ra lm ti li chnh ca ti trong co trng. Hin tng khc thng ny xut hin t khi ti cn th; y l mt th ting ni ti ch nghe thy khi n mun ngn cn ti lm iu d nh, nhng khng bao gi khuyn khch ti thc hin iu g. N lun lun phn i mi khi ti mun tham gia vo chnh trng, v phi ni l n phn i ng v ng lc; bi v, xin qu v bit cho: nu lm chnh tr th Socrate ny c l b mng t lu ri, v chc chn chng mang li li ch g cho c qu v ln cho bn thn mnh. V xin qu v ch ni gin nu ti ni ra y mt s thc: chng ai c th sng st nu dm ng u vi qu v hay vi bt k mt tp hp qun chng no khc. Khng, d y hay u, chng ai c th thng thn ngn cn s am m ca s ng, khng n dn n nhng hnh ng bt hp php hay bt cng trong x hi m li khng h hn g. Nu mun u tranh cho cng l m khng cht sm, ch c cch l lm thng dn v khng tham d vo chnh quyn.
y, ti c th a ra nhiu chng c khng th chi ci, khng phi l l lun m l s kin, iu lun lun c qu v trng th hn. Xin lng nghe nhng chuyn xy ra cho ti; qu v tt s hiu rng ti khng bao gi nhng b ai v s cht khi lm bn phn hay bo v cng l, d hnh ng nh th lun lun l u mt vi t thn. Ti s ni vi qu v nhng iu qu v khng thch nghe, cn c th xem l thi ba hoa ca thut bin lun thng thng; tuy nhin, tt c u l s tht.
Nh qu cng dn bit, cng v duy nht m ti m nhn cho n nay l vai tr i biu. Khi n lt b tc Antiochide m ti ty thuc nm quyn iu khin Hi ng B Tc, ngc vi tt c lut l thnh quc, qu v khng khng i x tp th mi tng lnh khng vt xc nhng chin binh b mng trong trn thy chin vng o Arginuses; mt s bt hp php m qu v cng nhn v n hn v sau. Nhng lc y, ti l i biu duy nht ca thnh quc dm vch ra s vi phm lut php , v biu quyt chng qu v. Mc d nhiu din gi lin tc ng n do ngng chc v em ti ra x, trong khi qu v khng ngng go la kch thch h, ti vn th chu nguy nan ng v pha php lut v cng l hn l theo ui qu v lm iu bt chnh v s gng cm v t thn. Chuyn trn xy ra vo thi thnh quc cn di ch dn ch. Khi nn chuyn chnh ca ba mi bo cha c dng ln, theo thi quen gy lin ly cho cng nhiu ngi cng tt khi hnh x c c, h gi ti cng bn cng dn khc n dinh Tholos ri sai chng ti i Salamine bt mt cng dn i lp tn l Lon v hnh quyt. Vo dp , ti cng chng minh, khng phi bng li ni m bng hnh ng, rng ti xem ci cht ta lng hng, nu qu v cho php ti dng li thnh ng nhm tai ny, rng iu quan tm duy nht ca ti l trnh lm chuyn bt cng v nghch o, ngay c quyn lc kinh khng ca ba mi bo cha lc y cng khng lm ti nao nng. Ra khi dinh Tholos, ti v thng nh, trong khi bn cng dn kia i Salamine tm bt Lon. Nu chnh quyn tn bo kia khng b lt ngay sau , s bt tun ca ti chc chn a ti n ch cht. iu ny, khng thiu g ngi trong s qu v c th xc nhn nh nhn chng. Qu v c th tin ni chng l ti vn c sng lu nh cho n nay, nu tham gia vo chnh trng ng thi sn sng p ln tt c ch phc v cng l nh k ton thin? Tht kh lng, tha qu ng hng; d l ti hay ai khc cng khng th lm c.
Sut i, ti lun lun sng nh th trc mt mi ngi, khi c dp tham chnh cng nh trong quan h ring t, khng nhn nhng bt k ai khi cng l b e da, d l bo cha hoc thnh phn m k vu khng ti c tnh trnh by nh t [23].
Ti cha h xng l thy ca ai, song nu c ai mun m thoi vi ti, mun xem ti thc hin s mng ca mnh nh th no, ti cha bao gi h tht vng, bt lun gi tr ln b.
Ti khng thuc loi ngi ch pht biu ly tin v gi im lng khi khng ai tr th lao; khng phn bit giu ngho, ti lun lun mi ngi cht vn, hoc tr li cu ti hi ri nghe bn lun, ty theo s thch ca mi ngi. Nu trong s cng dn y, v sau c k tr thnh hoc lng thin, hoc bt lng, th ti cng khng phi l ngi ng c ca ngi hay qu trch nh nguyn nhn, bi v ti cha bao gi ha hn dy d ai, hay ban pht cho ai bi hc no c. V nu c k no khng nh tng nghe hay hc ring ti chuyn g ngoi nhng iu ti vn pht biu cng khai trc mi ngi, th xin qu v c yn tr rng y ch l chuyn ba t.
Chc by gi qu v hiu v sao nhiu ngi nng lui ti tr chuyn lu di vi Socrate. Ti gii thch r, vi tt c s thc: l v ngi ta thch nghe ti kho st nhng k tng mnh thng thi nhng thc ra chng c cht hiu bit no, v nht nh l cnh tng phi kh th v. V cho ti nhc li: ti ch hnh ng nh th thc hin mnh lnh m Thn truyn cho ti qua li phn, qua mng triu hay cc phng tin khc m cha thn linh no dng truyn t mun ca mnh cho ngi trn. Mun bit nhng iu ti va ni c ng vi s thc hay khng, qu v c th kim sot d dng. Bi v nu ti c kh nng lm thanh nin h hng v tng lm th trong qu kh tht, hn nhng nn nhn ca ti nay phi nhn ra vi tui tc rng nhng iu ti khuyn bo h thi tr l c hi, v hoc h ch thn n ta i trng pht ti, hoc nu khng mun t tay lm vic y, nh cha anh hay thn nhn ca h thay mt i tr ti. D sao, ti thy rt nhiu ngi c th trong trng hp trn ti y. y l Criton, cng tui v cng b tc vi ti, b ca Critobule; ri Lysanias Sphettos, cha ca Eschine; c Antiphon Cphise, b ca pigens na. Kia l nhng ngi c anh hoc em thng lui ti vi ti: anh em Nicostrate vi Thodote, con ca Thozotids; anh em Paralios vi Thags, con ca Dmodocos; anh em Adimante vi Platon, con ca Ariston; anh em Acantodore vi Apollodore... V ti cn c th nu tn nhiu ngi khc na, tt c u c mt. L ra Mltos cng phi mi t nht mt ngi ra lm chng cho ng ta; v nu v y khng ngh n, xin c mi by gi, ti cho php; nu ng ta c th a ra mt nhn chng buc ti, xin c t tin. Nhng qu v s thy l ngc li; h u sn sng bnh vc ti c, ti, k lm h hng con em h, nu phi tin li Mltos v Anytos. C th ng l nhng thanh nin b ti quyn r u c l do bo v ti, nhng cn thn nhn h m ti cha h quyn r ni, tui tc li cao, h c l do g bnh vc ti, ngoi s ngay thng v cng chnh, ngoi nim tin rng Mltos gian di trong khi Socrate ti ni thc? Tha qu cng dn Athnes, nh th tng cng . V nhng lun c m ti cn c th dng t v i loi cng tng t. Nhng trong s qu v, c th c ngi bc mnh vi ti, khi nh li rng trong mt phin x t nguy him hn, ng ta phi dm d nc mt nn n, van xin cc v thm phn, v h ng lng trc n, mang c cha m, con chu, bn b ra trnh din trc ta, trong khi ti khng lm nh th mc d t bit ang phi ng u vi nguy nan ln nht. Lun qun trong u, khc bit y c th lm ng ta cay ng, v bc tc vi cch hnh x ca ti, s gin d b phiu kt n. Ti khng tin rng c ai mang trong lng s m c y, song nu chng may m c, ti c th ni l vi ng ta: ny bn, ti cng c b m, bi v nu ni nh Homre th ti sinh ra t ngi ch khng phi t cy si hay tng . V con ci, ti cng c ba a, mt ln, hai a kia cn nh; tuy nhin, ti s khng mang chng ra y xin qu v x ti. Khng phi v ngoan c ngo mn, cng khng phi v xem thng qu ta; vn cng khng phi l ti gan d hay yu ui trc ci cht.
Tht ra, v danh d ca ti, ca qu v v ca c nn cng ha na, ti thy khng nn dng loi phng tin , vo tui ny v vi ting tm d h hay thc ca ti, bi v d sao th Socrate cng cn hn k phm phu i cht theo kin ca s ng. Nu trong s qu v c ai c xem l hn ngi s hiu bit, lng can m hay bt k mt c hnh no khc m li h mnh x s nh th th qu l ng xu h; tuy nhin, s thc l ti thng nhn thy lm k c xem l cao qu lm nhiu chuyn thp hn bt ng trc ta, nh th b kt n cht l bt hnh khng khip nht, nh th l h c th sng bt t nu c tha. Hng ngi nh th lm nhc thnh quc, bi v h lm cho k ngoi thnh ngh rng nhng nhn vt c dn Athnes ny xem nh c hnh nht, hoc chn la thay h nhn lnh cc trch v v phm tc cng cng, tht ra chng khc g n b. Tha qu ta, y l iu m nhng k t nhiu c ting tm nh chng ti khng nn lm gi danh gi; v y l iu m qu v cng khng nn cho xy ra v vinh d ca thnh quc, v nu chng ti c l lm, khng nn chp nhn, m ngc li phi trng pht r rng bng cch kt ti k n y mu din cc mn kch thng tm kia, v qua lm cho thnh quc tr thnh l bch, thay v kt n ngi bnh tnh ngi ch n lnh.
Nhng tha qu cng dn Athnes, ngoi chuyn danh d, i vi ti cng l cn i hi rng s trng n khng th t c nh van xin, rng chng ta khng c xin x, m ngc li, phi trnh by s kin v thuyt phc cc v thm phn. Bi v cc v khng d hp bin cng l thnh mt n hu, m xt xem th no l cng chnh; qu v tuyn th khng xt x ty tin theo li quyn hay s thch m theo lut l. Th nn chng ti khng th lm cho qu v quen thi bi th, v qu v cng khng nn t vng vo thi quen , nu khng c hai bn u c ti vi thn thnh. Nh vy, xin qu v ch trng i rng ti s cu vin n loi phng tin m ti xem l khng lng thin, khng cng chnh, khng sng knh - nht l khi ang b Mltos ngi kia buc ti khng tin l c thn linh. Bi v, nu ti lm qu v mm lng bng li van xin, v lm qu v vi phm li tuyn th, chnh lc mi tht l ti dy qu v s bt sng knh, v v mun t v, v tnh t buc ti rng mnh khng tin l c thn thnh. Nhng tha qu v, s tht hon ton ngc li. Ti tin thn thnh hn bt c ai trong s nhng k buc ti ti. V ti tin tng t t s phn vo tay qu ta cng v Thn n Delphes, ch xem quyt nh no l tt nht, khng ch cho ti m cho c qu v.
CH THCH[21] Trong thn thoi Hy Lp, Hads l tn v thn cai qun m ci, v do , cng l tn ca ci cht.
[22] Ci ting ni qu thn ch bit ngn cn ch khng bao gi khuyn khch Socrate lm iu g ngy nay mang tn khc l lng tri..
[23]Socrate b buc ti lm thanh nin h hng mt phn ln v hnh tung bt ho ca hai cng dn thng lui ti vi ng l Critias v Alcibiade. V 2 nhn vt ny, xem ch thch s 21 v 22 trong bi Pht v Socrate I ca Phm Trng Lut
on 4
Sau khi to tuyn n c ti v mi ng t nh mt hnh pht thay th bn n t hnh m bn nguyn ngh, Socrate yu cu c phng dng ti cng ng thnh quc. Tha qu cng dn Athnes, li tuyn n va ri ca qu v khng lm Socrate phn n bao nhiu v nhiu l do, trong phi ni rng n khng bt ng cht no i vi kt cc ti ch i. iu cn lm ti ngc nhin hn l s chnh lch gia hai s phiu; th tht rng ti khng ng mnh b kt n bi mt a s yu nh th, bi v nu ti tnh ng, ch cn c s x dch ca 30 phiu l trng n. Nh vy, ti c th t ho thot tay Mltos, khng nhng th, hin nhin l nu Anytos v Lycon khng cng ng ln buc ti, th y phi tr 1000 rc tin pht v khng hi mt phn nm tng s phiu [01].
D sao, Mltos khp Socrate vo ti cht. Tt thi! V phn ti, tha qu cng dn Athnes, ti phi t kt mnh vo ti g? Hin nhin phi l mt ti tng xng vi iu ti ng hng song y l iu g? Nhc hnh no, hnh pht no ti ng nhn hng? Ti, k khng ngng t t cho mnh nguyn tc sut i phi xem thng, thay v ho hc tm kim nh bao k khc, hoc ca ci t li, hoc quyn chc chnh tr hay phm hm qun s, hoc bt c th danh vng no khc. Ti, k cha bao gi tham gia mt m mu hay toan tnh ng phi no vn trn ngp nn cng ho ny, t ngh mnh qu lng thin c th vong thn trong loi manh ng y. Ti, k gc qua mt bn ngay c sinh k khi t thy lm th cng vic y mnh chng hu ch g cho c qu v ln bn thn, m ch gi li mi bn tm duy nht l mang n cho mi c nhn qu v iu ti xem l ngha v cao qu nht: khuyn khch tng ngi khoan bn bu v nhng g ch ty thuc qu v mt cch ngu nhin trc khi lo ngh n phn tinh anh ca mnh, n iu c th gip qu v sng i o hnh v hiu bit, khoan n o chuyn thnh quc trc khi lo ngh v thnh quc, v lun lun gi nguyn tc cng trt t y trong tt c mi lnh vc cn li?
Tha qu cng dn Athnes, y l hnh trng ca Socrate, v n xng ng c hng g, nu qu v thc l ngi cng chnh? Mt phn thng, hn th na, mt phn thng thch ng vi ti [02]. M ci g c th tng xng vi mt n nhn ngho tng ca qu v, cn c rnh ri ch chm lo n vic khuyn nh qu v mt cch b ch thi? Tha qu ng hng, i vi mt ngi nh vy, chng c chi thch ng hn l c chiu i ti cng ng thnh quc [03]. V chc chn l xng ng hn bao lc s thng gii ua nga, hoc ua xe hai nga hay bn nga trong cc k thi in kinh Olympie, bi v h ch mang li cho qu v cht hnh phc hi ht bn ngoi, trong khi ti ch cho qu v u l chn hnh phc, v h c phng tin sng trong khi ti chng c chi c. Vy th, nu phi tuyn co iu ti ng nhn hng mt cch hon ton cng chnh, xin ni thng vi tt c mi ngi: ti xng ng c phng dng ti cng ng thnh quc.
Ni nh th, c th Socrate ti s b buc ti ngo mn thch thc qu v, nh khi bi bc chuyn van xin than khc ban ny. Nhng khng phi th u, tha qu ng hng; y mi l l do thc s. Ti hon ton t bit mnh cha h lm iu g bt cng vi ai mt cch c , nhng qu v t chi tin ti, bi v chng ta c qu t thi gi bn ci. Nu lut php thnh quc i hi phi xt x loi ti phm c c dn n n t hnh t ra trong vi ngy nh nhiu ni khc, hn ti c th nh nhng iu vu khng thm cn c trong tm tr qu v, thay v nh chu khng thuyt phc ni qu v trong vi gi nh y. Bit chc rng mnh cha bao gi lm hi ai, c l no by gi Socrate ti li t lm hi chnh mnh, khng nhng th nhn ng b trng pht, m cn t ngh cho mnh c hnh pht na. Nhng c g ng s mi c c ch! Bn n t m Mltos i chp ln u ti chng, khi ti ni rng cha bit ci cht s l iu lnh hay d, phc hay ha, hung hay kit? Chng l trnh n, by gi ti li i chn v bt mnh chu ng mt hnh pht m ti bit chc chn l iu hung!
Gng cm ? Nhng ti sao Socrate li phi sng trong t, lm ti mi cho mi mt vin cai ngc [04] thay phin nhau th uy sai khin? Chu tin pht v ngi t cho n khi tr ht n chng? Th th cng chng khc chi, v ti lm g c tin tr. i y ? C th l qu v chp thun y, nhng phi tht l tham sinh y t n ui m ti mi c th ngh rng ngi x khc c th chu ng c d dng np sng v cch ni nng ca mnh, trong khi chng tr thnh sai quy v gh tm n ngay c k ng hng nh qu v m cn khng chu ng ni v nay tm cch khai tr. Socrate ti u m qung n mc y, tha qu cng dn Athnes. M qu tht, y s l mt cuc i chao i l p i vi ti, nu phi ri b qu hng vo tui ny lang thang ht thnh n n x kia v sng nh k pht vng. Bi v ti bit rng, i n u, lp tr cng s n nghe ti nh y; v nu ti xua ui th chnh h s nh ngi ln tui hn trc xut ti; cn nu nh ti khng xua ui, b m hay thn nhn h ri cng s mn c bo v h i trc xut.
n y, c ngi s ni vi ti: Ny Socrate, khi sang t khch, b ng khng ngi yn mt ch v cm ming li c sao? Nhng y mi chnh l iu ti khng th no lm cho phn ng qu v hiu c. Bi v nu ti li tr li rng lm nh th l bt tun li Thn, v v vy ti khng th no ngm ming yn v mt ch, qu v s khng tin m cn tng ti giu ct. Hn na, nu ti cn ni thm rng bn lun mi ngy v c hnh v nhng iu qu v vn thng nghe ti pht biu l iu li ch v hnh phc nht trong i ngi, rng phi t xt mnh v xt ngi bi v sng khng xt nghim khng ng gi l sng, th qu v li cng khng tin na. Tuy nhin, n l s tht y, tha qu ng hng, d chng d g m thuyt phc qu v.Mt khc, Socrate khng c thi quen t x mnh ng nhn bt c tai v no.
Nu giu c, ti sn sng np mn tin pht n mc phi tr, bi v n cng chng hi g [05]. Nhng trong hon cnh hin nay... ti khng lm g ra tin, tr phi qu v ch pht ti n mc c sc tr; v v ti ch tr ni cao lm l 1 min, ti ngh tr 1 min tin pht. D rng Platon ng kia, cng vi Criton, Critobule v Apollodore mun ti tr n 30 min v sn sng bo m. V vy, ti t kt n phi tr 30 min tin pht [06], v xin gii thiu vi qu v nhng ngi bo lnh hon ton c kh nng thanh ton.
CH THCH[01] Nu s thm phn l 500 ngi nh thng l, bn nguyn c 280 phiu v bn b 220. Ch cn 30 phiu i ch l mi bn c 250 phiu, bt phn thng bi v to phi x trng n. V c hn 1/3 tng s phiu, Socrate cho rng ng thot tay Mltos l k buc ti duy nht m ng gi ch danh ra i cht. Mt khc, nu chia u 280 s phiu bn nguyn cho 3 ngi buc ti, Mltos ch mang li cha ti 1/5 tng s phiu, thua kin v phi tr tin pht.
[02] Socrate s a ra mt phn ngh vi hai v, ci th nht tng xng vi t cch n nhn thnh quc, ci th hai tng ng vi kh nng chu ng ca ng. on ny ni v v th nht: Socrate khng nh ng xng ng c i x nh thng khch hay cng dn gng mu ca Athnes.
[03] Cng ng ni y khng phi l dinh Tholos nh thng b nhm ln. Dinh Tholos l ni ngh vin Athnes sng chung trong thi gian hnh x quyn cai tr thnh quc. Cng ng l nh khch chung ca Athnes, ni chiu i cc thng khch, nhng cng dn danh gi hoc xut sc trong mi lnh vc (th thao, qun s...).
[04] S nhn vin c giao cho nhim v cai qun ngc tht, v hnh quyt t ti khi cn. H c ch nh hng nm v lm vic theo nguyn tc lun phin.
[05] i vi Socrate, iu hung c hi duy nht l nhng g c th gy tn thng cho tm hn, tin pht do khng th gy thit hi g cho ng.
[06] V th hai ca phn ngh, tng ng vi kh nng chu ng ca Socrate. V gi tr ca 2 mn tin ngh: 1 min c xem l gi phi chng chuc t binh thi ; 30 min tng ng vi ca hi mn m 1 cng dn trung lu c th tr cho ch hoc em.
on 5
Sau khi li b kt n t hnh vi mt a s cao hn, Socrate pht biu vi nhng k kt ti v nhng ngi bnh vc ng trong phin x.Tha qu cng dn Athnes, ch v thiu kin nhn, qu v to c hi cho ngi i bu ru nn cng ho; h s ni rng qu v git Socrate, mt ngi hiu bit, bi v d khng ng h cng s ni ti l ngi hiu bit s nhc qu v nng n hn na. Ch cn ch thm t lu, ci cht ca ti t khc s n, bi v nhn xem, ti vo tui gn t xa tri ri. Ti khng ch tt c mi ngi y nh th, m ch ring nhng k khp ti vo ti cht. V cng ch vi h thi, ti xin ni tip i iu sau y.
C l qu v ngh rng Socrate b kt ti v khng tm ra li l, th li l c sc thuyt phc qu v, nu nh ti tin rng bn phn ca mnh l phi lm ht mi cch, k l chuyn hng thot cht. Khng phi th u, tha qu ng hng. Ti khng thiu li l m ch thiu trng tro: ti b kt ti v khng chu ni nhng iu tai qu v quen nghe, v khng mun than khc v h mnh lm nhng chuyn hn h mt qu v quen thy. i vi ti, nguy nan phi ng u khng th l l do lm iu bt xng vi mt con ngi t do, v ngay c n lc ny, ti khng h hi tic t bnh vc nh va ri; th cht m t v nh ti lm cn hn l sng st nh mt bi t bin hn h. Khi ng trc to cng nh lc lm trn, d l ti hay ai khc cng khng c php dng bt c phng tin no thot cht. Ai cng bit rng mun cu thn mnh ni trn a chng c chi l kh, ch cn vt b v kh v van xin k ui theo tha mng. Cng th, trc mi him nguy, mt khi nht quyt ni v lm bt c chuyn g, ngi ta c th tm ra nghn cch xoay x hu trnh ci cht.
C iu, tha qu cng dn Athnes, trnh ci cht khng phi l iu kh nht, trnh ci c cn kh hn bi phn, bi v ti c chy nhanh hn c t thn [07]. V vy, ngi gi c nng n nh Socrate mi b a chm chn bt kp, trong khi k buc ti ti, nh nhng v kho khon hn, b a nhanh chn l ti c tm ly. Gi y ti s ra i, vi n t hnh ca to n ny; nhng ri h cng s ra i, eo theo ti bt cng v c c ca to n chn l. Ti gi ly hnh pht ca ti, h gi ly ti trng ca h. C l s vic tin trin ng nh n phi xy ra, v i vi ti, khng th no sun s hn.
Nh vy, mi vic an bi. Nhng hi nhng k kt ti Socrate, y l iu ti bo trc vi qu v, bi v hin ti ang vo cnh ng c c tng lai r nt nht ca ngi sp la i. Xin cnh bo rng, ngay sau khi git ti, qu v s phi chu mt hnh pht c a hn c ci n cht m qu v buc vo ti. Tht ra, qu v ch git ti t gii thot khi ci gnh nng rt kh chu l c phi xt nghim i mnh; nhng ri xem, ti ni trc rng nhng g sp xy ra s hon ton tri ngc vi iu qu v hy vng.
Qu v s phi ng u vi mt s ngi kho hch ng o m qu v khng ng rng cho n nay ti vn c cm gi, v cng tr h cng hung hng hn, cng lm qu v kh chu hn [08]. Tht l sai lm nu qu v ngh rng ch cn git ngi l trn thot li ch trch sng khng xt nghim. Cch loi b s kim tra y va bt chnh va bt kh thi, cch va chnh ng va d dng l, thay v tm cch bt ming k khc, hy t tu thn sa tnh. y l iu ti thy cn cnh bo nhng ai kt ti ti. By gi ti xin kiu.
Nhng tha nhng cng dn Athnes b phiu xo n ti, Socrate sn sng m lun tip vi qu v v chuyn xy ra, trong khi ngi ta cha a ti n ni ch cht v cn bn bu vic to. Chng ta hy tnh tm mt lc v dng khong thi gian cn li cng m lun.
Ti mun k qu v nghe nh vi bn hu chuyn k l xy ra cho ti hm nay, v gii thch vi qu bn ngha ca n. Vng, tha qu thm phn (khi gi nh th, ti ch tr li qu v mt danh ngha chnh ng), ti va tri nghim iu khc thng sau. Ci ting ni qu thn sut i vn lun lun vng vng bn tai, khng b l mt dp no d nh n u can ngn mi khi ti c nh lm iu g sai tri, hm nay li gi im lng, trong khi ti phi ng u vi iu m mi ngi c th v trn thc t u cho l ni bt hnh ln nht nh qu v bit y. N khng cn ti khi ra khi nh sng nay, khi bc ra trc ta, khi ang pht biu hay sp ni iu g, d vn c thi quen ngt li ti gia chng trong mi hon cnh bnh thng khc. Ti sao hm nay n li khng ngn chn bt c hnh ng no, li l no ca ti? ti gii thch vi qu bn: bi v iu xy ra cho ti hm nay c v nh tht l iu lnh, v hn l chng ta sai lm khi tng rng ci cht l ni bt hnh. i vi ti, bng chng hin nhin l nu ti l lm iu chi sai tri, th ci ting ni y ln ting cnh bo.Cn vi l do khc ngh rng ci cht l iu lnh. N ch c th l mt trong hai ng sau: hoc l s hy dit tuyt i v tiu tan hon ton ca thc, hoc ch n gin l s chuyn di ca linh hn t ci ny sang ci khc nh ngi ta ni [09]. Nu ci cht l s tc b mi cm thc, mt gic ng khng chim bao, th n s l hnh phc tuyt vi phi khng qu bn? Bi v, ai trong qu v c chn ly mt m di y gic khng b mng m quy ry, v so snh n vi tt c nhng ngy, nhng m lp y i mnh th xem. Hy suy ngh ri t hi xem, liu trong i mnh c c bao nhiu lc sung sng, m hn th m y. Ti tin chc rng khng ch ngi thng, m ngay c bc i [10] cng chng tm ra bao nhiu u, c th m c trn u ngn tay. Nu ci cht l mt gic ng tng t, ti qu quyt n khng phi l iu bt hnh, bi v c chui thi gian v tn dng nh ch thu li cn mt m trng.
Mt khc, nu ci cht l s chuyn di t tr s ny sang mt ci khc, v nu ng tht nh ngi ta ni, rng y l ni hn h ca bao ngi tng nghim tri cuc sng trn gian, cn c th tng tng c hnh ng no ln hn, tha qu thm phn? Bi v rt cuc, nu n ci Hads m thot khi tay nhng k mnh danh l quan to y gp cc v thm phn ch thc, nhng ngi c xem l lun lun thc thi cng l, nh Minos, Rhadamanthe v aque [11] hay nh Triptolme v cc v bn thn khc tng sng cng chnh sut i, th cuc hnh trnh ny li khn kh n th hay sao? Chng ta phi tr ci gi no c m lun vi Orphe, Muse, vi Hsiode, Homre? Ring ti, nu cht m c nh th tht, ti sn sng cht nhiu ln, nht l nu c gp Palamde, gp Ajax con ca Tlamon [12], v tt c nhng ngi thi xa cht oan v l nn nhn ca cc bn n bt cng!
Tr chuyn vi h, ri so snh nhng g xy ra cho h v cho bn thn mnh, th v y ch! Nhng c l th vui ln nht ca ti, y cng nh y, vn li l dng c i mnh vo vic cht vn v xem xt mi nhn vt m ti gp trn ng, phn bit ai l ngi hiu bit, ai l ngi ch tng mnh thng thi m khng thc hiu bit. Phi tr ci gi no, tha qu thm phn, c th kho st Agamemnon, v tng thng lnh c mt i qun hng hu nh th nh thnh Troie, hay Ulysse hay Sisyphe, v bao nhn vt nam n khc na, nhng ngi m ch c sng bn cnh, c chuyn tr vi h thi quan st v tm hiu, cng l mt i phc khng ni ht c? t ra y, khng ai b kt n t hnh v loi hnh ng tng t; bi v ngoi c nghn li th t cuc sng ca h cao hn ca chng ta rt xa, c dn ni y cn hng lc bt t, nu ng nh ngi ta ni. V vy, tha qu thm phn, c qu bn na cng nn gi hy vng trc ci cht, v ly chn l ny lm iu tm nim: khng c qu no c th xy n vi ngi thin, d trong i ny hay sau khi cht, v thn thnh khng bao gi b ri h. Chuyn xy ra cho ti hm nay khng h l ngu nhin; i vi ti, r rng rng cht vo lc ny v thot khi mi h ly ca cuc sng l iu tt lnh nht; chnh v th m ci ting ni qu thn kia hm nay im lng. Ti khng on hn g my k buc ti hay nhm ngi kt n ti, mc d ca h l tm cch hm hi ti ch khng phi mu cu iu lnh, v nh th ti hon ton c l do trch mc h.
Ti ch yu cu h mt iu. Khi cc con ti khn ln, nu qu v thy chng tm kim ca ci hay bt c th chi khc nhiu hn l c hnh, hy trng pht chng bng cch tra vn chng nh ti hnh h qu v, v nu chng vnh vo tng mnh tr thnh ci g trong khi chng cha thc l g c, hy lm chng h thn v s v tm v ngo mn y, nh ti dn vt qu v. Nu qu v lm c nh th, b con chng ti xin thc lng ca ngi s cng chnh ca qu v.Nhng n lc chng ta chia tay nhau, ti bc vo no cht, v qu v tr li ng sng.
Bn no ri s nhn ly s phn li hn? u ai bit c, ch c thn thnh may ra.
CH THCH[07] y c l l mt thnh ng rt ph bin vo thi .
[08] Socrate mun cnh bo rng vic lm ca ng s ngy cng lan rng, trit hn, v do chnh cc th h con chu ca nhng k kt n ng m trch.
[09] Quan im u rt ph bin Hy Lp thi , trong tc phm ca Homer v c l c a s nhng k x ng chp nhn. Quan nim sau c th xut pht t cc nhm thiu s ch trng mt th tn gio huyn b.
[10] y, t ny ch hong x Perse m s giu c v hnh phc gi nh c chp nhn rng ri trong d lun bnh dn.
[11] C 3 u l con ca thn Zeus, l vua ni trn th v c xem l nhng thm phn cng chnh di Hads.
[12] Palamde, Ajax, Tlamon u l nhng anh hng cht v b i x khng cng chnh. Tri li, Agamemnon, Ulysse v Sisyphe l nhng anh hng c mt bt cng. Ulysse giu vng trong lu Palamde ri vu oan l thng ng vi gic, khin Palamde b nm cht. Agamemnon ban thng chin bo v v kh ca Achille cho Ulysse thay v Ajax, khin Ajax t st.
iu s ca Socrate
Socrate (-470 Athnes; -399) nh hin trit Hy Lp
M ng l n h sinh, cha l Sophronisque, iu khc gia. ng c hng nn gio dc ca thi i ng: th thao, m nhc, hc trng cc gio s dy c v vit (Ecole du grammatiste)
ng sng thi Pricls - th k rc r nht Athnes: Sophocle, Euripide. Trong sut 70 nm sng ca ng, ng tng chng kin cnh vinh quang v s xung dc ca t quc ng.
Mt my xu x , ng b v l Xanthippe n hip, hay gy ln chi mng ng
Socrate khng phi l trit gia chuyn nghip:
ng l ngi dn Athnes trung bnh, c th ni l ng khng h ri xa Athnes. Nh nhng ngi dn Athnes, ng i gp nhng ngi cng ph, gi cho h ni chuyn v ng cn bit s tht v con ngi. ng chng dy hc c ai bi ng ni l ng ch bit mi mt iu l ng khng bit g c!
iu m ng mun l t ngi i thoi trc chnh h, h t hiu mnh, h n vi lng tm , t xt hiu con ngi tht ca h. "gnthi sauton" : Hy t bit ly chnh mnh.Theo Socrate, khng c ai tnh nguyn d tn. K d l ngi khng bit iu tt, khng bit nhn ra o c hin ra ni v mt khc nhau ca ngi th hin ra n
Ci m Socrate dy, l phi nhn bit o c v iu tt, hay t nht cng phi mun bit.
Mi s gi di, gi , nh nhng ti kho lo ca thut hng bin (artifices de la rhtorique; cf. le Gorgias de Platon), ng u chi b.
ng khng coi g quan trng. Lc no cng bnh d, mm ci v sng sut (lucide)
ng dy theo li m thoi, ni chuyn vi mt nhm ngi bn v mt vn . T nhng cuc i thoi ng rt ra nhng bi hc.
Tnh tnh ngay thng, ch thch s tht, ng b nh cm quyn lc by gi ght. H buc ti ng khng chu th nhng v thn nh h m cn a vo nhng thn linh mi v ng li cn lm h hng thanh nin ("Socrate est coupable du crime de ne pas reconnatre les dieux reconnus par l'Etat et d'introduire des divinits nouvelles ; il est de plus coupable de corrompre la jeunesse"). Hnh pht l bt ng ung thuc c t t. Socrate t chi s gip ca Lysias v phn bin h, ng t son ly v t bin h cho mnh trc ta. Cui cng ng b tuyn b phm ti 281 phiu thun vi 278 phiu chng.
Trong t, ng khng b hnh hnh tc khc
V chic tu ch Dlos ch cng thn Apollon va mi i nn khng mt s hnh hnh quan trng no xy ra trc khi Dlos tr v. Trong 30 ngy t, ng ni chuyn cng vi cc hc tr v h ngh ng vt ngc (cf. Criton de Platon). Trong t, ng t nhin nh khng v cho rng cht nh vy l gii thot . Ngy ng ung thuc c, ng dnh nhng gi pht cui cng (Platon) i thoi vi cc bn ng v s bt dit ca tm hn. Nhng li ny c ghi trong Phdon ca Platon.
Trong t, ng t nhin nh khng v cho rng cht nh vy l gii thot. ng bnh tnh bn v s bt dit ca linh hn ri bng ly thuc c ung bnh thn trong lc cc hc tr ng au n khc lc.
V s bin h ca ng trc ta n, s t chi vt ngc, can m ung ly thuc c, Platon vit li bng ba vi vn c gi tr: l'Apologie, le Crton v le Phdon.
Cng trnh:Socrate khng vit sch m ch dy ngi dn Athnes trc tip nn tuy c xem l mt trong nhng hin trit ln ca Hy Lp. Nhng nhng t tng ca ng c Platon, Xphonon v Aristote ghi chp v li:
Tm tt t tng ca Socrate:1) Hy t bit ly chnh mnh (Connais-toi toi-mme)
Theo ng, s t hiu bit s lm cho con ngi sng theo l phi tc l sng o c.
2) Con ngi khng h mun hung c tn bo
3) Vic gi l tt khi n n ch (le bien rduit l'utile)
4) o c l khoa hc l li sng (La vertu rduit la science)
5) Hnh phc c c khi n dung ha vi o c
6) iu b bt buc phi lm cng l iu hu ch
Cch ging dy:ng khng c trng lp. Trng ca ng l agora, ni cng cng ti cc ch ngy xa. ng ni chuyn vi mi ngi, bn v nhng vic hng ngy. ng ni l ng c s mnh ca thn linh l dy d ngi cng thi v khng c lm ngh g khc (Platon) nn ng chp nhn sng ngho, ging dy khng cng cho mi ngi.
Phng php dy ca ng l m thoi, gm hai phn:
1) Phn hi v tr li cho n khingi i thoi nhn thc l mnh sai
2) Phn bin php: ng gip cho ngi i thoi hiu v t tm ly cu tr li. ng ni: "M ti cho sn ph, cn ti cho nhng b c"
