8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
1/36
LAPORAN KHUSUSPENGELOLAAN LIMBAH CAIR RSUP DR. KARIADIMata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
Dumilah Noviana / 25010114410037Eli Nurmawati / 25010114410059
......................... ........
..................
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
2/36
DAFTAR II
BAB I: PENDAHULUAN
I.1. LATAR BELAKANG
I.2. PERMASALAHAN
BAB II: TINJAUAN PUSTAKA
II.1. LANDASAN HUKUM PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RUMAH SAKIT
II.2. LIMBAH CAIR RUMAH SAKIT
A.DEFENISI LIMBAH CAIR RUMAH SAKIT
B.SUMBER LIMBAH CAIR RUMAH SAKIT
C.KOMPONEN PRIMER AIR LIMBAH
D. KARAKTERISTIK AIR LIMBAH
E. PENGOLAHAN AIR LIMBAH
F. PEMERIKSAAN LIMBA OLAHAN
BAB III: PENGUMPULAN DATA LIMBAH CAIR RSUP DR. KARIADI
BAB IV: PEMBAHASAN
BAB IV: PENUTUP
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
"
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
3/36
.!A! I
"ENDA#$%$AN
I.1. %atar !&la'an(
Rumah sa!" #a$ !$s"!"us! %s%ha"a$ &a!$ a#a&ah s%'uah '%$"u !$#us"(! )asa *a$+ "!#a
'%('%#a #%$+a$ !$#us"(! 'a(a$+. K,m-,$%$ ma$us!a m%s!$ #a$ -%(a&a"a$ s%("a %$%(+!
m%(u-aa$ as%" !$#us"(! *a$+ aa$ m%$%$"ua$ "u)ua$ -%(usahaa$. P(,s%s #a&am (umah sa!"
#a$ !$s"!"us! %s%ha"a$ &a!$ sa$+a" ,m-&%s 'a+! #!has!&a$$*a %&ua(a$ /output0 *a$+
m%muasa$ #a$ "%$"u$*a #a(! -(,s%s %()a *a$+ s%ha" #a$ s%&ama". Rumah sa!" m%(u-aa$
-%&a*a$a$ %s%ha"a$ "%(ha#a- !$#!!#u -as!%$ #a$ mas*a(aa" #%$+a$ !$"! -%&a*a$a$ m%#!
'a! -%$%+aha$ -%m%&!ha(aa$ -%$+,'a"a$ #a$ -%$*%m'uha$ *a$+ #!-(,s%s s%a(a "%(-a#u
a+a( m%$a-a! -%&a*a$a$ %s%ha"a$ -a(!-u($a.
D!sam-!$+ %+!a"a$ -%&a*a$a$ %s%ha"a$ u$"u -%$*%m'uha$ -as!%$ (umah sa!"
)u+a m%$)a#! m%#!a -%ma-a(a$ #a$ a"au -%$u&a(a$ -%$*a!" 'a+! -a(a -as!%$ -%"u+as
-%$+u$)u$+ mau-u$ mas*a(aa" s%!"a( *a$+ "!$++a& #%a" (umah sa!" *a$+ #!s%'a'a$ ,&%h
agent/,m-,$%$ -%$*%'a' -%$*a!"0 *a$+ "%(#a-a" #!&!$+u$+a$ (umah sa!". Rumah sa!"
)u+a m%$+has!&a$ sam-ah a"au &!m'ah *a$+ #a-a" m%$!m'u&a$ #am-a $%+a"!3 "%(ha#a-
&!$+u$+a$ 'a! &!$+u$+a$ (umah sa!" !"u s%$#!(! mau-u$ &!$+u$+a$ s%!"a($*a. O&%h
a(%$a !"u #!#a&am -%$*%&%$++a(aa$ -%&a*a$a$ %s%ha"a$ (umah sa!" -%(&u m%$%(a-a$
u-a*a u$"u m%$!a#aa$ a"au m%$+u(a$+! s%%!& mu$+!$ #am-a $%+a"!% "%(s%'u".
A!( &!m'ah *a$+ '%(asa& #a(! &!m'ah (umah sa!" m%(u-aa$ sa&ah sa"u sum'%(
-%$%ma(a$ a!( *a$+ sa$+a" -,"%$s!a&. Ha& !$! #!s%'a'a$ a(%$a a!( &!m'ah (umah sa!"
m%$+a$#u$+ s%$*a4a ,(+a$! *a$+ uu- "!$++! s%$*a4a !m!a #a$ m!(,5,(+a$!sm%
-a",+%$ *a$+ #a-a" m%$*%'a'a$ -%$*a!" "%(aha#a- mas*a(aa" #! s%!"a($*a. O&%h a(%$a
-,"%$s! #am-a $%+a"!3 a!( &!m'ah (umah sa!" sa$+a" '%sa( maa s%"!a- (umah sa!"
#!ha(usa$ m%$+,&ah a!( &!m'ah$*a sam-a! m%m%$uh! -%(s*a(a"a$ s"a$#a( *a$+ '%(&au.
I.2. "&rumu)an ma)alah
B%(#asa(a$ &a"a( '%&aa$+ #! a"as maa #a&am "u+as u$)u$+a$ !$! #a-a" #!'ua"
(umusa$ masa&ah "%$"a$+ 'a+a!ma$a -%$+%&,&aa$ &!m'ah a!( #! Rumah Sa!" D(. Ka(!a#!6
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
4/36
!A! II* TIN+A$AN "$TA,A
II.1. %an-a)an #u'um "&n(&lolaan %imah air Rumah a'it
U.U.$, 78 Tahu$ 299 T%$"a$+ K%s%ha"a$
U.U.$, ;; Tahu$ 299 T%$"a$+ Rumah Sa!"
U.U.$, 72 Tahu$ 299 T%$"a$+ P%(&!$#u$+a$ #a$ P%$+%&,&aa$ L!$+u$+a$ H!#u-
U.U.$, < Tahu$ 1 T%$"a$+ P%(&!$#u$+a$ K,$sum%$
U.U.$, 1. Tahu$ 1=9 T%$"a$+ K%s%&ama"a$ K%()a
PP $, 1< Tahu$ 1 J, N,. Taha$ 1 T%$"a$+ P%$+%&,&aa$ L!m'ah Baha$
B%('aha*a #a$ B%(au$.
K%- M%$ K%s $, 129; Tahu$ 299; T%$"a$+ P%(s*a(a"a$ K%s%ha"a$ L!$+u$+a$Rumah Sa!"
K%- Gu' P(,!$s! Ja4a T%$+ah N, 19 Tahu$ 299; Bau Mu"u L!m'ah
K%- Gu' P(,!$s! Ja4a T%$+ah $, > Tahu$ 2912 T%$"a$+ P%$+%&,&aa$ A!( L!m'ah
II.2. %imah air Rumah a'it
A.D&&ni)i limah air rumah )a'it
L!m'ah a#a&ah s%mua 'aha$ s!sa *a$+ #a-a" *a$+ #a-a" '%(u-a -a#a" a!(
+as *a$+ #!has!&a$ #a(! s%'uah %+!a"a$. L!m'ah (umah sa!" a#a&ah s%mua &!m'ah
*a$+ #!has!&a$ #a(! %+!a"a$ (umah sa!" #a&am '%$"u -a#a" a!( #a$ +as. L!m'ah
Ca!( RS a#a&ah s%mua 'aha$ 'ua$+a$ '%('%$"u a!( '%(asa& #a(! Rumah Sa!" *a$+
%mu$+!$a$ m%$+a$#u$+ m!(,,(+a$!sm% -a",+%$ 'aha$ !m!a'%(au$ #a$
(a#!,a"!3 /SK.M%$ KLH N, KEP5>
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
5/36
E&%m%$ '!,&,+!s #a&am s!s"%m -%(a!(a$ '%(a!"a$ %(a" #%$+a$ ,m-,$%$5
,m-,$%$ !m!a. P%$+%"ahua$ m%$+%$a! ,m-,$%$ -(!m%( sa$+a" -%$"!$+ u$"u
m%$+a$a&!s!s %&%m%$ '!,&,+!s #a$ m%$+a$a&!s!s %3% #a(! -%(u'aha$ ua&!"as a!(.
K,m-,$%$5,m-,$%$ #a&am -%(a!(a$ #a-a" #!&as!3!as!a$ #a&am "!+a %&,m-,
*a$+ #!s%'u" a"5a" ,(+a$! *a$+ "%(#!(! #a(! s%$*a4a ,(+a$! a&am #a$ s%$*a4a
,(+a$! s!$"%"!s 'aha$5'aha$ a$,(+a$! #a$ +as. K,m-,$%$ #asa( #a(! s%$*a4a
,(+a$! a#a&ah a(',$ h!#(,+%$ ,s!+%$ $!"(,+%$ 3,s3,( #a$ su&3u(. T!+a #a(!
%&,m-, s%$*a4a ,(+a$! a#a&ah -(,"%!$ a(',h!#(a" #a$ &!-!#a. P(,"%!$ m%(u-aa$
'aha$ #asa( #a(! s%&5s%& '!$a"a$+ *a$! s%!"a( ;9589. Ka(a"%(!s"! *a$+ #!%"ahu!
#a(! -(,"%!$ a#a&ah a$#u$+a$ $!"(,+(%$ #!#a&am$*a. Ka(',h!#(a" m%(u-aa$ 'aha$
-%$*usu$ u"ama #a&am s%& "um'uha$ #a$ m%&!-u"! s%&u&,sa s%(a" a*u +u&a #a$
"%-u$+. L!-!#a "!#a "%(&a(u" #a&am a!( #a$ m%&!-u"! &%ma m!$*a #a$ &!&!$. a"5a"
,(+a$! #! #a&am a!( #a&am a#a( *a$+ (%$#ah #a$ ha$*a s%'a+!a$ %!& #a(! s%&u(uh
)um&ah -a#a"a$ *a$+ a#a. K%'%(a#aa$ s%$*a4a ,(+a$! #! #a&am a!( aa$
m%$!m'u&a$ '%('a+a! masa&ah a$"a(a &a!$ masa&ah (asa #a$ 'au. K%'%(a#aaa$
s%$*a4a ,(+a$! )u+a m%$*%'a'a$ a!( m%m%(&ua$ -(,s%s -%$+,&aha$ a!( '%(s!h
*a$+ &%'!h ,m-&%s m%$u(u$a$ a$#u$+a$ ,s!+%$ s%("a m%$*%'a'a$
"%('%$"u$*a su's"a$s! '%(au$ /Sa"! A. S!(%+a( 299> : 1>0.
D. ,ara't&ri)ti' air limah
Ka(a"%(!s"! &!m'ah a!( #a-a" #!%"ahu! m%$u(u" s!3a" #a$ a(a"%(!s"!
!m!a '!,&,+!s #a$ 3!s!a. S"u#! a(a"%(!s"! &!m'ah -%(&u #!&aua$ a+a( #a-a"
#!-aham! s!3a"5s!3a" "%(s%'u" s%("a ,$s%$"(as!$*a #a$ s%)auh ma$a "!$+a" -%$%ma(a$
#a-a" #!"!m'u&a$ &!m'ah "%(ha#a- &!$+u$+a$ /P%(#a$a G!$"!$+ 299= : ;>0. Da&am
m%$%$"ua$ a(a"%(!s"! &!m'ah maa a#a "!+a )%$!s s!3a" *a$+ ha(us #!%"ahu! *a!"u:
10 S!3a" F!s!
a. Pa#a"a$
Da&am &!m'ah #!"%mua$ a" -a#a" *a$+ s%a(a umum #!&as!3!as!a$
%#a&am #ua %&,m-, '%sa( *a!"u -a#a"a$ "%(&a(u" #a$ -a#a"a$ "%(sus-%$s!. Pa#a"a$
"%(sus-%$s! "%(#!(! #a(! -a("!%& ,&,!# #a$ -a("!%& '!asa. J%$!s -a("!%& #a-a"
#!'%#aa$ '%(#asa(a$ #!am%"%($*a. J%$!s -a#a"a$ "%(&a(u" mau-u$ "%(sus-%$s! #a-a"
'%(s!3a" ,(+a$!s #a$ a$,(+a$!s "%(+a$"u$+ #a(! ma$a sum'%( &!m'ah. D!sam-!$+ %#ua
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
#
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
6/36
)%$!s -a#a"a$ !$! a#a&a+! -a#a"a$ "%(%$#a- a(%$a m%m-u$*a! #!am%"%( *a$+ &%'!h
'%sa( #a$ #a&am %a#aa$ "%$a$+ #a&am '%'%(a-a 4a"u aa$ m%$+%$#a- s%$#!(!
a(%$a '%(a"$*a. a" -a#a" "%(sus-%$s! *a$+ m%$+a$#u$+ a"5a" ,(+a$! -a#a
umum$*a "%(#!(! #a(! -(,"%!$ +a$++a$+ #a$ 'a"%(!.
'. K%%(uha$
S!3a" %(uh a!( #a-a" #!&!ha" #%$+a$ ma"a s%a(a &a$+su$+ a(%$a a#a -a("!%&
,&,!#a& *a$+ "%(#!(! #a(! "a$ah &!a" s!sa 'aha$5'aha$ -(,"%!$ #a$ +a$++a$+ *a$+
"%(#a-a" #a&am &!m'ah. K%%(uha$ m%(u-aa$ s!3a" ,-"!s &a(u"a$. S!3a" %(uh m%m'ua"
h!&a$+ $!&a! %s"%"!a$*a.
. Bau
S!3a" 'au &!m'ah #!s%'a'a$ a(%$a a"5a" ,(+a$! *a$+ "%&ah '%(u(a! #a&am
&!m'ah m%$+%&ua(a$ +as5+as s%-%("! su&3!#a a"au am,$!a *a$+ m%$!m'u&a$
-%$!uma$ "!#a %$a *a$+ #!s%'a'a$ a#a$*a am-u(a$ #a(! $!"(,+%$ su&3u( #a$
3,s3,( *a$+ '%(asa& #a(! -%m'usua$ -(,"%!$ *a$+ #!a$#u$+ &!m'ah. T!m'u&$*a 'au
*a$+ #!a!'a"a$ &!m'ah m%(u-aa$ sua"u !$#!a",( 'ah4a "%()a#! -(,s%s a&am!ah.
#.T%m-%(a"u(
L!m'ah *a$+ m%m-u$*a! "%m-%(a"u( -a$as aa$ m%$++a$++u -%("um'uha$
'!,"a "%("%$"u. T%m-%(a"u( *a$+ #!%&ua(a$ sua"u &!m'ah a!( ha(us m%(u-aa$
"%m-%(a"u( a&am!. Suhu '%(3u$+s! m%m-%(&!ha"a$ a"!!"as !m!a4! #a$ '!,&,+!s.
Pa#a suhu "!$++! -%$+%$"a&a$ a!(a$ '%(u(a$+ #a$ m%$+u(a$+! s%#!m%$"as!. T!$+a"
a" ,s!#as! &%'!h '%sa( -a#a suhu "!++! #a$ -%m'usua$ )a(a$+ "%()a#! -a#a suhu
(%$#ah.
%. a($a
a($a #a&am a!( #!s%'a'a$ a#a$*a !,$5!,$ &,+am '%s! #a$ ma$+a$ /s%a(a
a&am!0 humus -&a$",$ "a$ama$ a!( #a$ 'ua$+a$. a($a '%(a!"a$ #%$+a$
%%(uha$ #a$ #%$+a$ m%$+h!&a$+a$ %%(uha$ %&!ha"a$ 4a($a $*a"a. D%m!!a$
-u&a 4a($a #a-a" #!s%'a'a$ ,&%h a"5a" "%(&a(u" #a$ a" "%(sus-%$s!. a($a
m%$!m'u&a$ -%ma$#a$+a$ *a$+ )%&% #a&am a!( &!m'ah m%s!-u$ 4a($a "!#a
m%$!m'u&a$ (au$.
20 S!3a" K!m!a
Ka(a"%(!s"! !m!a a!( &!m'ah #!"%$"ua$ ,&%h Biological Oxygen Demand
/BOD0 Chemical Oxygen Demand/COD0 #a$ &,+am5&,+am '%(a" *a$+ "%(a$#u$+
#a&am a!( &!m'ah. T%s BOD #a&am a!( &!m'ah m%(u-aa$ sa&ah sa"u m%",#% *a$+
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
%
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
7/36
-a&!$+ 'a$*a #!+u$aa$ sam-a! saa" !$!. M%",#% -%$+uu(a$ &!m'ah #%$+a$ a(a !$!
s%'%$a($*a m%(u-aa$ -%$+uu(a$ "!#a &a$+su$+ #a(! 'aha$ ,(+a$!. P%$+u)!a$
#!&aua$ -a#a "%m-%(a"u( 299C s%&ama > ha(!. Ka&au #!s%sua!a$ #%$+a$ "%m-%(a"u(
a&am! I$#,$%s!a maa s%ha(us*a -%$+uu(a$ #a-a" #!&aua$ -a#a &%'!h u(a$+ 79 9C.
P%$+uu(a$ #%$+a$ COD &%'!h s!$+a" "%"a-! "!#a mam-u m%$+uu( &!m'ah *a$+
#!,s!#as! s%a(a '!,&,+!s. N!&a!5$!&a! COD s%&a&u &%'!h "!$++! #a(! $!&a! BOD.
a. B!,&,+!a& O*+%$ D%ma$# /BOD0
P%m%(!saa$ BOD #a&am &!m'ah #!#asa(a$ a"as (%as! ,s!#as! a"5a"
,(+a$!s #%$+a$ ,s!+%$ #a&am a!( #!ma$a -(,s%s "%(s%'u" #a-a" '%(&a$+su$+ a(%$a
a#a s%)um&ah 'a"%(!. D!-%(h!"u$+a$ s%&ama #ua ha(! (%as! &%'!h #a(! s%'a+!a$
(%as! "%&ah "%(a-a!. BOD a#a&ah %'u"uha$ ,s!+%$ 'a+! s%)um&ah 'a"%(! u$"u
m%$+u(a!a$ s%mua a"5a" ,(+a$! *a$+ "%(&a(u" mau-u$ s%'a+!a$ "%(sus-%$s! #a&am
a!( m%$)a#! 'aha$ ,(+a$! *a$+ &%'!h s%#%(ha$a. N!&a! !$! ha$*a m%(u-aa$ )um&ah
'aha$ ,(+a$! *a$+ #!,$sums! 'a"%(!. P%$+u(a!a$ a"5a" ,(+a$!s !$! "%()a#! s%a(a
a&am!. D%$+a$ ha'!s$*a ,s!+%$ "%(,$sums! m%m'ua" '!,"a &a!$$*a *a$+
m%m'u"uha$ ,s!+%$ m%$)a#! %u(a$+a$ #a$ a!'a"$*a '!,"a *a$+ m%m%(&ua$
,s!+%$ !$! "!#a #a-a" h!#u-. S%ma!$ "!$++! a$+a BOD s%ma!$ su&!" 'a+! mah&u
a!( *a$+ m%m'u"uha$ ,s!+%$ u$"u '%("aha$ h!#u-.
'. Ch%m!a& O*+%$ D%ma$# /COD0
P%$+uu(a$ %ua"a$ &!m'ah #%$+a$ COD a#a&ah '%$"u &a!$ -%$+uu(a$
%'u"uha$ ,s!+%$ #a&am a!( &!m'ah. M%",#% !$! &%'!h s!$+a" 4a"u*a #!'a$#!$+a$
#%$+a$ a$a&!s!s BOD. P%$+uu(a$ !$! m%$%a$a$ %'u"uha$ ,s!+%$ aa$ !m!a
#!ma$a s%$*a4a5s%$*a4a *a$+ #!uu( a#a&ah 'aha$5'aha$ *a$+ "!#a #!-%ah s%a(a
'!,!m!a. A#a$*a (au$ a"au &,+am "%("%$"u #a&am &!m'ah maa -%("um'uha$ 'a"%(!
aa$ "%(ha&a$+ #a$ -%$+uu(a$ BOD m%$)a#! "!#a (%a&!s"!s. U$"u m%$+a"as!$*a
&%'!h "%-a" m%++u$aa$ a$a&!s!s COD. COD a#a&ah s%)um&ah ,s!+%$ *a$+
#!'u"uha$ u$"u m%$+,s!#as! a"5a" a$,(+a$!s #a$ ,(+a$!s s%'a+a!ma$a -a#a
BOD. A$+a COD m%(u-aa$ uu(a$ 'a+! -%$%ma(a$ a!( ,&%h a" a$,(+a$!.
S%ma!$ #%a" $!&a! BOD "%(ha#a- COD m%$u$)ua$ 'ah4a s%ma!$ s%#!!" 'aha$
a$,(+a$! *a$+ #a-a" #!,s!#as! #%$+a$ 'aha$ !ma. Pa#a &!m'ah *a$+ m%$+a$#u$+
&,+am5&,+am -%m%(!saa$ "%(ha#a- BOD "!#a m%m'%(! ma$3aa" a(%$a "!#a a#a
'aha$ ,(+a$! #!,s!#a. Ha& !$! '!sa )a#! a(%$a &,+am m%(u-aa$ (au$ 'a+! 'a"%(!.
P%m%(!saa$ COD &%'!h %-a" #a$ s%sa"a$$*a &%'!h mu#ah m%$+a$"!s!-as!$*a.
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
&
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
8/36
P%('a$#!$+a$ BOD #%$+a$ COD -a#a umum$*a '%(a(!as! u$"u '%('a+a! )%$!s
&!m'ah. A#a-u$ -%('a$#!$+a$ a$"a(a BOD #%$+a$ COD #a-a" #!&!ha" -a#a :
. M%"a$
Gas m%"a$ "%('%$"u a!'a" -%$+u(a!a$ a"5a" ,(+a$! #a&am ,$#!s! a$a%(,'
-a#a a!( &!m'ah. Gas !$! #!has!&a$ ,&%h &um-u( *a$+ m%m'usu -a#a #asa( ,&am
"!#a '%(#%'u "!#a '%(4a($a #a$ mu#ah "%('aa(. M%"a$ )u+a #a-a" #!"%mua$ -a#a
(a4a5(a4a #a$ sa4ah. Sua"u ,&am &!m'ah *a$+ m%$+has!&a$ +as m%"a$ aa$ s%#!!"
s%a&! m%$+has!&a$ &um-u( s%'a' &um-u( "%&ah ha'!s "%(,&ah m%$)a#! +as m%"a$ #a$
a!( s%("a CO.
#. K%asama$ A!(
K%asama$ a!( #!uu( #%$+a$ -H m%"%(. K%asama$ #!"%"a-a$ '%(#asa(a$
"!$++! (%$#ah$*a ,$s%$"(as! !,$ h!#(,+%$ #a&am a!(. A!( 'ua$+a$ *a$+ m%m-u$*a!
-H "!$++! a"au (%$#ah m%$)a#!a$ a!( s"%(!& #a$ s%'a+a! a!'a"$*a m%m'u$uh
m!(,,(+a$!sm% a!( *a$+ #!-%(&ua$ u$"u %-%(&ua$ '!,"a "%("%$"u. D%m!!a$ )u+a
mah&u5mah&u &a!$ "!#a #a-a" h!#u- s%-%("! !a$. A!( *a$+ m%m-u$*a! -H (%$#ah
m%m'ua" a!( ,(,s!3 "%(ha#a- 'aha$5'aha$ ,$s"(us! '%s! *a$+ ,$"a #%$+a$ a!(.%. A&a&!$!"as
T!$++! (%$#ah$*a a&a&!$!"as a!( #!"%$"ua$ a!( s%$*a4a a(',$a" +a(am5
+a(am h!#(,s!#a a&s!um ma+$%s!um #a$ $a"(!um #a&am a!(. T!$++!$*a a$#u$+a$
a"5a" "%(s%'u" m%$+a!'a"a$ %sa#aha$ #a&am a!(. S%ma!$ "!$++! %sa#aha$ sua"u
a!( s%ma!$ su&!" a!( '%('u!h. U$"u m%$u(u$a$ %sa#aha$ a!( #!&aua$ -%&u$aa$
a!(. P%$+uu(a$ a&a&!$!"as a!( a#a&ah -%+uu(a$ a$#u$+a$ !,$ CaCO !,$ M+
'!a(',$a" #a$ &a!$5&a!$.
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
'
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
9/36
3. L%ma #a$ m!$*a
Ka$#u$+a$ &%ma #a$ m!$*a *a$+ "%(a$#u$+ #a&am &!m'ah '%(sum'%( #a(!
!$s"a&as! *a$+ m%$+,&ah 'aha$ 'au m%$+a$#u$+ m!$*a. L%ma #a$ m!$*a
m%(u-aa$ 'aha$ ,(+a$!s '%(s!3a" "%"a- #a$ sua( #!u(a!a$ 'a"%(!. L!m'ah !$!
m%m'ua" &a-!sa$ -a#a -%(muaa$ a!( s%h!$++a m%m'%$"u s%&a-u".
+. Os!+%$ "%(&a(u"
K%a#aa$ ,s!+%$ "%(&a(u" '%(&a4a$a$ #%$+a$ %a#aa$ BOD. S%ma!$ "!++!
BOD s%ma!$ (%$#ah ,s!+%$ "%(&a(u". K%a#aa$ ,s!+%$ "%(&a(u" #a&am a!( #a-a"
m%$u$)ua$ "a$#a5"a$#a %h!#u-a$ !a$ #a$ '!,"a #a&am -%(a!(a$. K%mam-ua$ a!(
u$"u m%$+a#aa$ -%mu&!ha$ s%a(a a&am! 'a$*a "%(+a$"u$+ -a#a "%(s%#!a$*a
,s!+%$ "%(&a(u". A$+a ,s!+%$ *a$+ "!$++! m%$u$)ua$ %a#aa$ a!( s%ma!$ 'a!.
Pa#a "%m-%(a"u( #a$ "%a$a$ u#a(a a&am! a$#u$+a$ ,s!+%$ #a&am a!( a&am! '!sa
m%$a-a! < m+?&!"%(. A%(a",( sa&ah sa"u a&a" *a$+ '%(3u$+s! m%$!$+a"a$ a$#u$+a$
,s!+%$ #a&am a!(. Lumu" #a$ s%)%$!s +a$++a$+ m%$)a#! sum'%( ,s!+%$ a(%$a
-(,s%s 3,",s!$"%s!s m%&a&u! 'a$"ua$ s!$a( ma"aha(!. S%ma!$ 'a$*a +a$++a$+
s%ma!$ 'asa( a$#u$+a$ ,s!+%$$*a.
h. K&,(!#a
K&,(!#a m%(u-aa$ a" "%(&a(u" #a$ "!#a m%$*%(a-. S%'a+a! &,( '%'as
'%(3u$+s! #%s!$3%"a$ "%"a-! #a&am '%$"u !,$ *a$+ '%(s%$*a4a #%$+a$ !,$ $a"(!um
m%$*%'a'a$ a!( m%$)a#! as!$ #a$ #a-a" m%(usa -!-a5-!-a !$s"a&as!.
!. Ph,s-a"
Ka$#u$+a$ -h,s-a" *a$+ "!$++! m%$*%'a'a$ su'u($*a a&+a% #a$ ,(+a$!sm%
&a!$$*a *a$+ #!%$a& #%$+a$ %u"(,-h!as!. I$! "%(#a-a" -a#a %"%& ua- *a$+ '%(3u$+s!
u$"u m%$%+ah %sa#aha$. P%$+uu(a$ a$#u$+a$ -h,s-a" #a&am a!( &!m'ah
'%(3u$+s! u$"u m%$%+ah "!$++!$*a a#a( -h,s-a" s%h!$++a "um'uh5"um'uha$ #a&am
a!( '%(u(a$+ )%$!s$*a #a$ -a#a +!&!(a$$*a "!#a m%(a$+sa$+ -%("um'uha$ "a$ama$
a!(. K%su'u(a$ "a$ama$ !$! aa$ m%$+ha&a$+! %&a$a(a$ a(us a!(. Pa#a #a$au
su'u($*a "um'uh5"um'uha$ a!( aa$ m%$+a!'a"a$ '%(u(a$+$*a ,s!+%$ "%(&a(u".
70 S!3a" B!,&,+!
M!(,,(+a$!sm% #!"%mua$ #a&am )%$!s *a$+ sa$+a" '%(a(!as! ham-!( #a&am
s%mua '%$"u a!( &!m'ah '!asa$*a #%$+a$ ,$s%$"(as! 19 ,(+a$!sm%?m&. K%'a$*aa$
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
(
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
10/36
m%(u-aa$ s%& "u$++a& *a$+ '%'as a"au-u$ '%(%&,m-, #a$ mam-u m%&aua$
-(,s%s5-(,s%s %h!#u-a$ /"um'uh m%"a',&!sm% #a$ (%-(,#us!0. S%a(a "(a#!s!,$a&
m!(,,(+a$!sm% #!'%#aa$ m%$)a#! '!$a"a$+ #a$ "um'uha$. Namu$ %#ua$*a su&!"
#!'%#aa$. O&%h a(%$a !"u m!(,,(+a$!sm% %mu#!a$ #!masua$ %#a&am a"%+,(!
-(,"!s"a s"a"us *a$+ sama #%$+a$ '!$a"a$+ a"au-u$ "um'uha$. V!(us #!&as!3!as!a$
s%a(a "%(-!sah. K%'%(a#aa$ 'a"%(! #a&am u$!" -%$+,&aha$ a!( &!m'ah m%(u-aa$
u$! %3!s!%$s! -(,s%s '!,&,+!s. Ba"%(! )u+a '%(-%(a$ -%$"!$+ #a&am m%$+%a&uas!
ua&!"as a!( /P%(#a$a G!$"!$+ 299= : >95>=0.
E. "&n(olahan Air %imah
P%$+,&aha$ &!m'ah #%$+a$ m%ma$3aa"a$ "%$,&,+! -%$+,&aha$ #a-a" #!&aua$
#%$+a$ a(a 3!s!a !m!a #a$ '!,&,+! a"au +a'u$+a$ #a(! %"!+a s!s"%m -%$+,&aha$ "%(s%'u".
P%$+,&aha$ &!m'ah s%a(a '!,&,+!s #a-a" #!+,&,$+a$ m%$)a#! -%$+,&aha$ a(a a%(,' #a$
-%$+,&aha$ &!m'ah #%$+a$ a(a a$a%(,'. B%(#asa(a$ s!s"%m u$!" ,-%(as!$*a "%$,&,+!
-%$+,&aha$ &!m'ah #!'a+! m%$)a#! u$!" ,-%(as! -h!s! u$!" ,-%(as! !m!a #a$ u$!" ,-%(as!
'!,&,+!. S%#a$+a$ '!&a #!&!ha" #a(! "!+a"a$ -%(&aua$ -%$+,&aha$ maa s!s"%m -%(&aua$
&!m'ah #!&as!3!as!a$ m%$)a#!: pretreatment primary treatment system secondary
treatment system#a$ tertiary treatment system /P%(#a$a G!$"!$+ 299= : 870.
10 P(,s%s P%$+,&aha$ F!s!a
a. S(%%$!$+
Screeningm%(u-aa$ "aha- a4a& -a#a -(,s%s -%$+,&aha$ a!( &!m'ah. P(,s%s
!$! '%("u)ua$ u$"u m%m!saha$ -,",$+a$5-,",$+a$ a*u -&as"! #a$ s%'a+a!$*a.
Screen"%(#!(! a"as 'a"a$+a$5'a"a$+a$ '%s! *a$+ '%('%$"u &u(us a"au m%&%$+u$+ #a$
#!-asa$+ #%$+a$ "!$+a" %m!(!$+a$ =>9599"%(ha#a- h,(!s,$"a&.
'. G!3" Cham'%(
B%("u)ua$ u$"u m%$+h!&a$+a$ %(!!& -as!( #a$ -a("!%&5-a("!%& &a!$ *a$+
#a-a" m%$+%$#a- #! #a&am sa&u(a$ #a$ -!-a5-!-a s%("a u$"u m%&!$#u$+! -,m-a5
-,m-a #a$ -%(a&a"a$ &a!$ #a(! -%$*um'a"a$.
. Eua&!sas!
Eua&!sas! &a)u a&!( #!+u$aa$ u$"u m%$a$+a$! a(!as! &a)u a&!( #a$ m%m-%('a!!
-(,s%s '%(!u"$*a. D! sam-!$+ !"u %ua&!sas! )u+a '%(ma$3aa" u$"u m%$+u(a$+! uu(a$
#a$ '!a*a -(,s%s '%(!u"$*a. A#a-u$ %u$"u$+a$ *a$+ #!-%(,&%h #a(! -%$++u$aa$
%ua&!sas! s%'a+a! '%(!u":
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
)
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
11/36
Pa#a -%+,&aha$ '!,&,+! -%(u'aha$ '%'a$ s%a(a m%$#a#a #a-a" #!h!$#a(!
#a$ -H #a-a" #!a"u( su-a*a ,$s"a$.
P%$+a"u(a$ 'aha$5'aha$ !m!a &%'!h #a-a" "%(,$"(,&.
P%$u!a$ 3!&"%( &%'!h #a-a" "%(a"u(.
Performance3!&"%( #a-a" #!-%('a!!.
L,as! %ua&!sas! ha(us #!-%("!m'a$+a$ -a#a saa" -%m'ua"a$ #!a+(am a&!(
-%$+,&aha$ &!m'ah. L,as! %ua&!sas! *a$+ ,-"!ma& #a$ sa$+a" '%(a(!as! m%$u(u" "!-%
-%$+,&aha$ &!m'ah *a$+ #!&aua$ a(a"%(!s"! s!s"%m -%+um-u&a$ #a$ )%$!s a!(
&!m'ah. Pa#a '%'%(a-a asus %ua&!sas! #a-a" #!"%m-a"a$ s%"%&ah -%$+,&aha$ -(!m%(
#a$ s%'%&um -%$+,&aha$ '!,&,+!s. Eua&!sas! *a$+ #!&%"aa$ s%"%&ah -%$+,&aha$ -(!m%(
'!asa$*a #!s%'a'a$ ,&%h masa&ah5masa&ah *a$+ #!"!m'u&a$ ,&%h &um-u( #a$ 'u!h.
Da&am -%&asa$aa$ %ua&!sas! #!'u"uha$ -%$+a#ua$ u$"u m%$%+ah -%+%$#a-a$ #a$
a%(as! u$"u m%$+h!&a$+a$ 'au. Eua&!sas! '!asa$*a #!&asa$aa$ '%(samaa$ #%$+a$
$%"(a&!sas!.
#. S%#!m%$"as!
S%#!m%$"as! a#a&ah -%m!saha$ -a("!%& #a(! a!( #%$+a$ m%ma$3aa"a$ +a*a
+(a!"as!. P(,s%s !$! '%("u)ua$ u$"u m%m-%(,&%h a!( 'ua$+a$ *a$+ )%($!h #a$
m%m-%(mu#ah -(,s%s -%$a$+a$a$ &um-u(. Da&am -(,s%s s%#!m%$"as! ha$*a -a("!%&5
-a("!%& *a$+ &%'!h '%(a" #a(! a!( *a$+ #a-a" "%(-!sah m!sa&$*a %(!!& #a$ -as!(. Ba+!a$"%(-%$"!$+ #a&am -%(%$a$aa$ u$!" s%#!m%$"as! a#a&ah m%$+%"ahu! %%-a"a$
-%$+%$#a-a$ #a(! -a("!%&5-a("!%& *a$+ aa$ #!-!$#aha$. K%%-a"a$ -%+%$#a-a$
#!"%$"ua$ ,&%h uu(a$ #%$s!"as &a(u"a$ !s,s!"as a!(a$ #a$ "%m-%(a"u(.
%. F&,a"as!
F&,a"as! a"au -%$+a-u$+a$ #!+u$aa$ u$"u m%m!saha$ -a#a"a$ #a(! a!(. U$!"
3&,a"as! #!+u$aa$ )!a #%$s!"as -a("!%& &%'!h %!& #!'a$#!$+a$ #%$+a$ #%$s!"as a!(
s%h!$++a %$#%(u$+ m%$+a-u$+. F&,a"as! a$"a(a &a!$ #!+u$aa$ #a&am -(,s%s
-%m!saha$ &%ma #a$ m!$*a s%("a -%$+%$"a&a$ &um-u(.
20 P(,s%s P%$+,&aha$ K!m!a
a. N%"(a&!sas!
N%"(a&!sas! a#a&ah (%as! a$"a(a asam #a$ 'asa *a$+ m%$+has!&a$ a!( #a$
+a(am. Da&am -%$+,&aha$ a!( &!m'ah -H #!a"u( a$"a(a 895>. D! &ua( !sa(a$ -H
"%(s%'u" a!( &!m'ah aa$ '%(s!3a" (au$ 'a+! %h!#u-a$ a!( "%(masu 'a"%(!. J%$!s
'aha$ !m!a *a$+ #a-a" #!"am'aha$ "%(+a$"u$+ -a#a )%$!s #a$ )um&ah a!( &!m'ah
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
"!
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
12/36
s%("a ,$#!s! &!$+u$+a$ s%"%m-a". N%"(a&!sas! a!( &!m'ah *a$+ '%(s!3a" asam #a-a"
#!&aua$ #%$+a$ -%$am'aha$ NaOH /$a"(!um h!#(,s!#a0s%#a$+a$ $%"(a&!sas! a!(
&!m'ah *a$+ '%(s!3a" 'asa #a-a" #!&aua$ #%$+a$ -%$am'aha$ H2SO; /asam su&3a"0.
'. K,a+u&as! #a$ 3&,u&as!
P(,s%s ,a+u&as! #a$ 3&,u&as! a#a&ah ,$%(s! #a(! -,&u"a$5-,&u"a$ *a$+
"%(sus-%$s! ,&,!# *a$+ sa$+a" ha&us #! #a&am a!( &!m'ah m%$)a#! +um-a&a$5
+um-a&a$ *a$+ #a-a" #!%$#a-a$ #!sa(!$+ a"au #!a-u$+a$. B%(!u" +am'a(a$
m%$+%$a! uu(a$ '%$#a5'%$#a #a$ 4a"u *a$+ #!-%(&ua$ u$"u -%$+%$#a-a$ #%$+a$
)a(a sa"u m%"%( *a$+ #a-a" #!&!ha" -a#a "a'&% 7.
Da(! Ta'%& 7 "%(&!ha" 'ah4a -a("!%& ,&,!# sa$+a" su&!" m%$+%$#a- #a$
m%(u-aa$ 'a+!a$ *a$+ '%sa( #a&am -,&u"a$ s%("a m%$*%'a'a$ %%(uha$. U$"u
m%m!saha$$*a ,&,!# ha(us #!u'ah m%$)a#! -a("!%& *a$+ '%(uu(a$ &%'!h '%sa(
m%&a&u! -(,s%s ,a+u&as! #a$ 3&,u&as!.
70 P(,s%s P%$+,&aha$ B!,&,+!
S%a(a umum -(,s%s -%$+,&aha$ '!,&,+! m%$)a#!a$ -%$+,&aha$ a!( &!m'ah
s%a(a m,#%($ &%'!h "%(s"(u"u( "%(+a$"u$+ -a#a s*a(a"5s*a(a" a!( *a$+ ha(us #!)a+a
a"au )%$!s a!( &!m'ah *a$+ ha(us #!%&,&a. P%$+,&aha$ a!( &!m'ah s%a(a '!,&,+!
'%("u)ua$ u$"u m%m'%(s!ha$ a"5a" ,(+a$! a"au m%$+u'ah '%$"u a"5a" ,(+a$!
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
""
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
13/36
m%$)a#! '%$"u5'%$"u *a$+ u(a$+ '%('aha*a. P(,s%s -%$+,&aha$ s%a(a '!,&,+! )u+a
'%("u)ua$ u$"u m%++u$aa$ %m'a&! a"5a" ,(+a$! *a$+ "%(#a-a" #a&am a!( &!m'ah.
P%$+,&aha$ &!m'ah a!( s%a(a '!,&,+!s #a-a" #!&aua$ -a#a ,$#!s! a%(,'!
a$a%(,'! ,m'!$as! a$a%(,'! #a$ a%(,'!. P(,s%s '!,&,+!s a%(,'! '!asa$*a
#!+u$aa$ u$"u -%$+,&aha$ a!( &!m'ah #%$+a$ '%'a$ BOD *a$+ "!#a "%(&a&u '%sa(
s%#a$+a$ -(,s%s '!,&,+!s a$a%(,'! #!+u$aa$ u$"u -%$+,&aha$ a!( &!m'ah #%$+a$
'%'a$ BOD *a$+ sa$+a" "!$++!.
P%$+,&aha$ a!( &!m'ah s%a(a '!,&,+!s a%(,'! s%a(a +a(!s '%sa( #a-a" #!'a+!
m%$)a#! *a!"u -(,s%s '!,&,+!s #%$+a$ '!aa$ "%(sus-%$s! /suspended culture),-(,s%s
'!,&,+!s #%$+a$ '!aa$ m%&%a" /attached culture) #a$ -(,s%s -%$+,&aha$ #%$+a$
s!s"%m &a+,,$ a"au ,&am.
P(,s%s '!,&,+!s #%$+a$ '!aa$ "%(sus-%$s! a#a&ah s!s"%m -%$+,&aha$ #%$+a$
m%$++u$aa$ a"!3!"as m!(,,(+a$!sm% u$"u m%$+u(a!a$ s%$*a4a -,&u"a$ *a$+
a#a #a&am a!( #a$ m!(,,(+a$!sm% *a$+ #!+u$aa$ #!'!aa$ s%a(a "%(sus-%$s! #!
#a&am sua"u (%a",(. B%'%(a-a ,$",h -(,s%s -%$+,&aha$ #%$+a$ s!s"%m !$! a$"a(a
&a!$: -(,s%s &um-u( a"!3 s"a$#a(?,$%$s!,$a& /standard activated sludge), step
seration, contact stabiliation, extended aeration, oxidation ditch /,&am ,s!#as!
s!s"%m -a(!"0 #a$ &a!$$*a.
P(,s%s '!,&,+!s #%$+a$ '!aa$ m%&%a" *a!"u -(,s%s -%$+,&aha$ &!m'ah
#!ma$a m!(,,(+a$!sm% *a$+ #!+u$aa$ #!'!aa$ -a#a sua"u m%#!a s%h!$++a
m!(,,(+a$!sm% "%(s%'u" m%&%a" -a#a -%(muaa$ m%#!a. B%'%(a-a ,$",h "%$,&,+!
-%$+,&aha$ a!( &!m'ah #%$+a$ a(a !$! a$"a(a &a!$: tric!ing filter"biofilter, roating
biological contractor #$BC), contact aeration"oxidation #a$ &a!$$*a.
P(,s%s -%$+,&aha$ a!( &!m'ah s%a(a '!,&,+!s #%$+a$ &a+,,$ a"au ,&am
a#a&ah #%$+a$ m%$am-u$+ a!( &!m'ah a!( &!m'ah -a#a sua"u ,&am *a$+ &uas #%$+a$
4a"u "!$++a& *a$+ uu- &ama s%h!$++a #%$+a$ a"!3!"as m!(,,(+a$!sm% *a$+
"um'uh s%a(a a&am! s%$*a4a -,&u"a$ *a$+ a#a #a&am a!( aa$ "%(u(a!. U$"u
m%m-%(%-a" -(,s%s -%$+u(a!a$ s%$*a4a -,&u"a$ a"au m%m-%(-%$#% 4a"u "!$++a&
#a-a" )u+a #!&aua$ -(,s%s a%(as!.
K%"%(a$+a$ #! a"as #a-a" #! s!$+a" #%$+a$ #!a+(am '%(!u" !$!:
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
"
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
14/36
B%(!u" -%('%#aa$ %3!s!%$s! '%(#asa(a$ )%$!s -(,s%s -%$+,&aha$ &!m'ah a!(
(umah sa!" s%a(a '!,&,+!s:
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
"$
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
15/36
"&n(olahan Air %imah -&n(an "ro)&) %umur A'ti
P%$+,&aha$ a!( &!m'ah #%$+a$ -(,s%s &um-u( a"!3 s%a(a umum "%(#!(! #a(! 'a
-%$+%$#a- a4a& 'a a%(as! #a$ 'a -%$+%$#a- ah!( s%("a 'a h&,(!$as! u$"u m%m'u$uh
'a"%(! -a",+%$. S%a(a umum -(,s%s -%$+,&aha$$*a a#a&ah s%'a+a! '%(!u": a!( &!m'ah
*a$+ '%(asa& #a(! (umah sa!" #!"am-u$+ % #a&am 'a -%$am-u$+. Ba -%$am-u$+ !$!
'%(3u$+s! s%'a+a! 'a -%$+a"u( #%'!" a!( &!m'ah s%("a #!&%$+a-! #%$+a$ sa(!$+a$ asa(
u$"u m%m!saha$ ,",(a$ '%sa(. K%mu#!a$ a!( &!m'ah #a&am 'a -%$am-u$+ #! -,m-a %
'a -%$+%$#a- a4a&.
Ba -%$+%$#a- a4a& '%(3u$+s!u$"u m%$u(u$a$ -a#a"a$ "%(sus-%$s! s%!"a( 795
;9 #a$ BOD s%!"a( 2>. A!( &!m-asa$ #a(! 'a -%$+%$#a- a4a& #!a&!(a$ % 'a a%(as!
s%a(a +(a!"as!. D! #a&am 'a a%(as! !$! a!( &!m'ah #!h%m'us #%$+a$ u#a(a s%h!$++a
m!(,,(+a$!sm% *a$+ a#a aa$ m%$+u(a!a$ a" ,(+a$! *a$+ a#a #a&am a!( &!m'ah. E$%(+!
*a$+ #!#a-a"a$ #a(! has!& -%$+u(a!a$ a" ,(+a$! "%(s%'u" #!+u$aa$ ,&%h m!(,,(+a$!sm%
u$"u -(,s%s -%("um'uha$$*a. D%$+a$ #%m!!a$ #! #a&am 'a a%(as! "%(s%'u" aa$ "um'uh
#a$ '%(%m'a$+ '!,masa #a&am )um&ah *a$+ '%sa(. B!,masa a"au m!(,,(+a$!sm% !$!&ah
*a$+ aa$ m%$+u(a!a$ s%$*a4a -,&u"a$ *a$+ a#a #! #a&am a!( &!m'ah.
Da(! 'a a%(as! a!( #!a&!(a$ % 'a -%$+%$#a- ah!(. D! #a&am 'a !$! &um-u( a"!3
*a$+ m%$+a$#u$+ massa m!(,,(+a$!sm% #!%$#a-a$ #a$ #!-,m-a %m'a&! % 'a+!a$ !$&%"
'a a%(as! #%$+a$ -,m-a s!(u&as! &u$-u(.
A!( &!m-asa$ /over flo%0 #a(! 'a -%$+%$#a- ah!( #!a&!(a$ % 'a h&,(!$as!. D!
#a&am 'a ,$"a",( h&,( !$! a!( &!m'ah #!,$"aa$ #%$+a$ s%$*a4a h&,( u$"u
m%m'u$uh m!(,,(+a$!sm% -a",+%$. A!( ,&aha$ *a!"u a!( *a$+ %&ua( s%"%&ah -(,s%s
h&,(!$as! #a-a" &a$+su$+ #!'ua$+ % su$+a! a"au sa&u(a$ umum.
D%$+a$ -(,s%s !$! a!( &!m'ah (umah sa!" #%$+a$ ,$s%$"(as! BOD 2>95799 m+?&"
#a-a" #!"u(u$a$ a#a( BOD $*a m%$)a#! 29579 m+?&".
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
"#
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
16/36
S%ma -(,s%s -%$+,&aha$ a!( &!m'ah (umah sa!" #%$+a$ &um-u( a"!3 #a-a" #!&!ha"
-a#a +am'a( :
Su(-&us &um-u( #a(! 'a -%$+%$#a- a4a& mau-u$ ah!( #!"am-u$+ % #a&am 'a
-%$+%(!$+ &um-u( s%#a$+a$ a!( (%sa-a$$*a #!"am-u$+ %m'a&! #! 'a -%$am-u$+ a!(
&!m'ah.
K%u$++u&a$ -(,s%s &um-u( a"!3 !$! a#a&ah #a-a" m%$+,&ah a!( &!m'ah #%$+a$ '%'a$
BOD *a$+ '%sa( s%h!$++a "!#a m%m%(&ua$ "%m-a" *a$+ '%sa(. P(,s%s !$! ,,
#!+u$aa$ u$"u m%$+,&ah a!( &!m'ah #a&am )um&ah '%sa(. S%#a$+a$ '%'%(a-a
%&%maha$$*a a$"a(a &a!$ *a!"u %mu$+!$a$ #a-a" "%()a#! 'u&!$+ -a#a &um-u( a"!3$*a
"%()a#! 'u!h #a$ )um&ah &um-u( *a$+ #!has!&a$ uu- '%sa(.
F. "&m&ri')aan %imah lahan
a. Chemical Oxygen Demand #COD)
P%$+uu(a$ %ua"a$ &!m'ah #%$+a$ COD a#a&ah '%$"u &a!$ -%$+uu(a$
%'u"uha$ ,s!+%$ #a&am a!( &!m'ah. M%",#% !$! &%'!h s!$+a" 4a"u*a #!'a$#!$+a$
#%$+a$ a$a&!s!s BOD. P%$+uu(a$ !$! m%$%a$a$ %'u"uha$ ,s!+%$ aa$ !m!a
#!ma$a s%$*a4a5s%$*a4a *a$+ #!uu( a#a&ah 'aha$5'aha$ *a$+ "!#a #!-%ah s%a(a
'!,!m!a /P%(#a$a G!$"!$+ 299= : >90.
P%m%(!saa$ COD #!&aua$ s%'a+a! sua"u uu(a$ -%$%ma(a$ #a(! a!(
&!m'ah. Ha& !$!u$"u m%$+uu( ,s!+%$ *a$+ #!'u"uha$ u$"u m%$+,s!#as! a"5a"
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
"%
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
17/36
,(+a!. M%",#% -%m%(!saa$ #!&aua$ #%$+a$ "!"(as! #! &a',(a",(!um /"a$-a (%3&us0
#%$+a$ -(!$s!- a$a&!s!s s%'a+a! '%(!u" -%m%(!saa$ -a(am%"%( COD !$!
m%$++u$aa$ ,s!#a",( -,"ass!um #!(,ma" *a$+ '%(a#a( asam "!$++! #a$
#!-%("aha$a$ -a#a "%m-%(a"u(% "%("%$"u. P%$am'aha$ ,s!#a",( !$! m%$)a#!a$
-(,s%s ,s!#as! 'aha$ ,(+a$! m%$)a#! a!( #a$ CO s%"%&ah -%ma$asa$. Perbedaan
&adar BOD, COD, 'SS maa s!sa #!(,ma" #!uu(. P%$+uu(a$ !$! #%$+a$ )a&a$
"!"(as! ,s!+%$ *a$+ %!3a&%$ #%$+a$ #!(,ma" !$!&ah *a$+ m%$*a"aa$ COD #a&am
sa"ua$ --m /Mah!#a 1; : 720.
'.Biological Oxygen Demand #BOD)
P%m%(!saa$ BOD #a&am &!m'ah #!#asa(a$ a"as (%as! ,s!#as! a"5a"
,(+a$!s #%$+a$ ,s!+%$ #a&am a!( #!ma$a -(,s%s "%(s%'u" #a-a" '%(&a$+su$+ a(%$a
a#a s%)um&ah 'a"%(!. D!-%(h!"u$+a$ s%&ama #ua ha(! (%as! &%'!h #a(! s%'a+!a$
(%as! "%&ah "%(a-a! /P%(#a$a G!$"!$+ 299= : >90. P%m%(!saa$ BOD m%(u-aa$
sa&ah sa"u #a(! -%m%(!saa$ u)!,'a5u)!,'a *a$+ -a&!$+ -%$"!$+ u$"u m%$%$"ua$
#a*a %ma( a!( &!m'ah. P%m%(!saa$ '!,!m!a *a$+ m%$+uu( a"5a" ,(+a$! *a$+
%mu$+!$a$ aa$ #!,s!#as! ,&%h %+!a"a$5%+!a"a$ 'a"%(! a%(,'! #a&am masa >
ha(! -a#a 29 -%m%(!saa$*a #%$+a$ !$&%( /T!"(as! #! La',(a",(!um0 #a$
m%$++u$aa$ -(!$s!- a$a&!s!s s%'a+a! '%(!u": -%m%(!saa$ -a(am%"%( BOD
#!#asa(a$ -a#a (%as! ,s!#as! a" ,(+a$! #%$+a$ ,s!+%$ #! #a&am a!( #a$ -(,s%s
"%(s%'u" '%(&a$+su$+ a(%$a a#a$*a 'a"%(! a%(,'!. U$"u m%$+u(a!a$ a" ,(+a$!
m%m%(&ua$ 4a"u 2 ha(! u$"u >9 (%as! > ha(! u$"u => (%as! "%(a-a! #a$
29 ha(! u$"u 199 (%as! "%(a-a!. D%$+a$ a"a &a!$ "%s BOD '%(&au s%'a+a!
s!mu&as! -(,s%s '!,&,+! s%a(a a&am!ah mu&a5mu&a #!uu( DO $,& #a$ s%"%&ah
m%$+a&am! !$u'as! s%&ama > ha(! -a#a suhu 29 C a"au 7 ha(! -a#a suhu 2>C2=C
#!uu( &a+! DO a!( "%(s%'u". P%('%#aa$ DO a!( "%(s%'u" *a$+ #!a$++a- s%'a+a!
,$sums! ,s!+%$ u$"u -(,s%s '!,!m!a aa$ s%&%sa! #a&am 4a"u > ha(!
#!-%(+u$aa$ #%$+a$ a$++a-a$ s%+a&a -(,s%s '!,!m!a aa$ s%&%sa! #a&am 4a"u >
ha(! 4a&au s%su$++uh$*a '%&um s%&%sa! /Sa"! A. S!(%+a( 299> : 1980.
. 'otal Suspended Solid #'SS)
M%$u(u" Sa"! A. S!(%+a( /299>0 TSS *a!"u )um&ah '%(a" a" *a$+ "%(sus-%$s!
#a&am ,&um% "%("%$"u #! #a&am a!( uu(a$$*a m+?&. P%$+uu(a$ TSS #a-a" #!&aua$
s%'a+a! '%(!u" :
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
"&
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
18/36
M%$*!a-a$ %("as sa(!$+ #a$ a4a$ -%$+ua-a$ #!-a$a$sa$ #%$+a$ suhu 19> C
s%&ama 1 )am. K%mu#!a$ #!am'!& #a$ #!#!$+!$a$ % #a&am #%s!a",( s%&ama 1>
m%$!" &a&u #!"!m'a$+ u$"u m%$+%"ahu! '%(a"$*a.
M%$+uu( a!( &!m'ah 'a"! s%'a$*a 1999 m&.L!"%( 8 m&?L EM5; #a$ 8 +(am?L
s"a('!,.
M%$+am'!& a!( &!m'ah s%'a$*a 199 m&?L 8 m&?L EM5; #a$ 199 m&?L a!( &!m'ah 8
+(am?L s"a('!,.
K%mu#!a$ mas!$+5mas!$+ sam-%& #!am-u( m%(a"a &a&u ama"! %#ua$*a a$"a(a a!(
&!m'ah *a$+ #!am-u( 8 m&?L EM5; #a$ 8 +(am?L s"a('!, "%(#a-a" %$#a-a$ a!($*a
%(uh a"au "!#a.
M%$*a(!$+ mas!$+5 mas!$+ sam-%& #%$+a$ %("as sa(!$+ *a$+ su#ah #!%"ahu!
'%(a"$*a &a&u masua$ % #a&am ,%$ #%$+a$ suhu 19> C s%&ama 1 )am %mu#!a$
#!$+!$a$ #a&am #%s!a",( s%&ama 1> m%$!" &a&u #!"!m'a$+ u$"u m%$+%"hau!
'%(a"$*a.
TSS #!h!"u$+ #%$+a$ m%$++u$aa$ (umus :
/B 5 A0 M+?1 a" -a#a" "%(&a(u" C 1999
A '%(a" a4a$ #a$ (%s!#u s%su#ah -%ma$asa$ 19>9 C /m+0
B '%(a" a4a$ ,s,$+ /m+0
C M1 sam-%&
#. -H
-H m%$*a"aa$ !$"%$s!"as %asama$ a"au a&a&!$!"as #a(! sua"u a!(a$ %$%(
#a$ m%4a!&! ,$s%$"(as! h!#(,+%$ !,$$*a. -H #a-a" #!"%$"ua$ #%$+a$ mu#ah
#%$+a$ m%m-%(mu#ah -%"u$)u5-%"u$)u ,&,(!m%"(! -%"u$)u5-%"u$)u !$!
m%m'%(!a$ sua"u %"%-a"a$ -a#a !(a5!(a 92 u$!". P%$+uu(a$ -H a#a&ah s%sua"u
*a$+ -%$"!$+ #a$ -(a"!s a(%$a 'a$*a (%as!5(%as! !m!a #a$ '!,!m!a *a$+
-%$"!$+ "%()a#! -a#a "!$+a" -H *a$+ husus a"au -a#a &!$+u$+a$ -H *a$+ sa$+a"
s%m-!". U$"u -%$+uu(a$ *a$+ &%'!h "%-a" #a-a" #!+u$aa$ s%'uah -,"%$"!,$%( *a$+
m%$+uu( %ua"a$ &!s"(! *a$+ #!%&ua(a$ ,&%h !,$5!,$ H. A-a'!&a has!&
-%$+uu(a$ m%$u$)ua$ a#a( -H m%&%'!h! 'au mu"u maa #a-a" #!&aua$
u-a*a u$"u m%$u(u$a$ a#a( #%$+a$ a(a -%$++u$aa$ R%%(s% Osm,s!s s%&a!$
#a-a" m%$+has!&a$ a!( mu($! ? "a$-a m!$%(a& )u+a #a-a" m%$u(u$a$ -H a!( #a(! =
m%$)a#! 8> h!$++a >9 /Mah!#a 1; : 7=0.
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
"'
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
19/36
%. Ph,s-ha"
K%'%(a#aa$ -h,s-ha" *a$+ '%(&%'!ha$ #! 'a#a$ a!( m%$*%'a'a$ sua"u
3%$,m%$a *a$+ #!s%'u" %u"(,3!as! /-%$+a*aa$ $u"(!%$0. U$"u m%$%+ah %)a#!a$
"%(s%'u" a!( &!m'ah *a$+ aa$ #!'ua$+ ha(us #!,&ah "%(&%'!h #ahu&u u$"u m%$+u(a$+!
a$#u$+a$ -h,s-ha" sam-a! -a#a $!&a! "%("%$"u /'au mu"u %3&u%$ 2 m+?&0. Da&am
-%$+,&aha$ a!( &!m'ah -h,s-ha" #a-a" #!s!s!ha$ #%$+a$ -(,s%s 3!s!a5!m!a mau-u$
'!,&,+!s. P%$*!s!ha$ -h,s-ha" s%a(a -(%s!-!"as! !m!a4! #a-a" #!&aua$ #a&am 3!&"%(
"%(a%(as! s%a(a '!,&,+!s #%$+a$ m%$am'aha$ F%SO;.=H2O /C&a( et al. 1=0.
M%#!a *a$+ #!+u$aa$ a#a&ah -&as"! #%$+a$ &uas -%(muaa$ s-%s!3! 2=> m2?m7 #a$
-,(,s!"as 9>. P%$am'aha$ -(%s!-!"a$ -a#a 3!&"%( '!,&,+!s !$! "!#a m%m-%$+a(uh!
s%a(a s!+$!3!a$ -%$*!s!ha$ BOD COD NH; TKN #a$ SS "%"a-! mam-u
m%$!$+a"a$ %3!s!%$s! -%$*!s!ha$ 3,s3a" #a(! 7>> m%$)a#! 7 . Ra"!, P : F%
,-"!mum *a$+ #!#asa(a$ -a#a -%("!m'a$+a$ -a&!$+ %3!s!%$ #a$ %,$,m!s a#a&ah 1 :
12>. P%$*!s!ha$ 3,s3a" #a&amfluidied bed reactor#(B$) m%$++u$aa$ -as!( ua(sa
#a-a" m%$+has!&a$ (!s"a& s"(u!"% /M+NH;PO;0. P%$*!s!ha$ #%$+a$ (!s"a&!sas! !$!
#!&aua$ #%$+a$ a%(as! ,$"!$*u #a$ #a-a" m%$a-a! %3!s!%$s!
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
20/36
U$"u m%m'a$#!$+a$ -(,s%s 3!s! /3!&"(as!0 a$"a(a '!,sa$# 3!&"%( #%$+a$
"%$,&,+! a&"%($a"!% SAM /Se*uencing anoxic"anaerobic membrane bioreactor) *a$+
m%(u-aa$ -%$+%m'a$+a$ #a(! nhanced biological phosphorus removal /EBPR0
#%$+a$ m%$++u$aa$ 3!&"%( -a--%( 9; m #a$ "%&ah #!u)! %mam-ua$*a. SAM sa$+a"
s"a'!& #a$ %3%"!3 u$"u m%$u(u$a$ ,$s%$"(as! Ph,s-ha"% h!$++a 7 /H,$+
Ah$29970. S%$#a$+a$ -a#a biosand filter D%$+a$ uu(a$ m%#!a 92> mm maa
-a("!%& '%(uu(a$ 29 m aa$ "%("aha$ -a#a m%#!a. K,&,!# /999151 m0 #a$
'a"%(! /1 m0 "!#a #a-a" #!s!s!ha$ #%$+a$ m%a$!sm% !$!. echanical straining
"%()a#! -a#a -%(muaa$ 3!&"%( sam-a! %#a&ama$ > m. K&as!3!as! Phosphate
'%(#asa(a$ s!3a" 3!s!s a#a&ah 3,s3a" "%(&a(u" 3,s3a" "%(sus-%$s! /"!#a "%(&a(u"0 #a$
3,s3a" ","a& /"%(&a(u" #a$ "%(sus-%$s!0/A&a%("s1
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
21/36
!A! III
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
!
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
22/36
"EN$"$%AN DATA %I!A# AIR R$" DR. ,ARIADI
P%$u&!sa$ &a-,(a$ !$! #!"!"! '%(a"a$ -a#a -%$+%&,&aa$ &!m'ah a!( #! (umah sa!"
umum -usa" D(. Ka(!a#! S%ma(a$+. T%$! -%$+um-u&a$ #a"a *a$+ #!+u$aa$ a#a&ah:
1. O's%(as!
O's%(as! !$! #!&aua$ #%$+a$ m%$+a#aa$ -%$+ama"a$ s%a(a &a$+su$+
"%(ha#a- &!$+u$+a$ %()a u$"u m%m-%(,&%h #a"a "%$"a$+ a(a -%+,&aha$ &!m'ah a!(
#! RSUP D(. Ka(!a#!
2. T%$! a4a$a(a
P%$%&!"! m%$+a#aa$ "a$*a )a4a' #%$+a$ 'a+!a$ *a$+ "%(a!" *a!"u 'a+!a$
sa$!"as! s%("a -%"u+as IPAL Rumah Sa!" Umum Da%(ah D(. M,%4a(#! Su(aa("a.
7. D,um%$"as!
D,um%$"as! #!&aua$ #%$+a$ m%$+um-u&a$ #a"a #a$ m%m-%&a)a(!
#,um%$ #a$ a"a"a$5a"a"a$ (umah sa!" *a$+ '%(hu'u$+a$ #%$+a$ -%$+,&aha$
&!m'ah a!( (umah sa!".
;. S"u#! Pus"aa
S"u#! -us"aa #!&aua$ #%$+a$ m%m'aa &!"%(a"u(5&!"%(a"u( *a$+ '%(hu'u$+a$
#%$+a$ #a"a *a$+ #!-%(,&%h #a(! (umah sa!" u$"u m%m-%(,&%h -%$+%"ahua$ s%a(a
"%,(!"!s m%$+%$a! -%$+,&aha$ &!m'ah a!( (umah sa!".Da"a *a$+ #!-%(,&%h '%(asa& #a(!:
1. Da"a P(!m%(
Da"a -(!m%( #!-%(,&%h m%&a&u! ,'s%(as! 4a4a$a(a #a$ "a$*a )a4a' %-a#a 'a+!a$
*a$+ "%(a!" *a!"u 'a+!a$ sa$!"as! #a$ -%"u+as -%$+%&,&a &!m'ah a!( #! RSUP D(. Ka(!a#!
S%ma(a$+.
2. Da"a S%u$#%(
Da"a s%u$#%( !$! #!-%(,&%h #a(! s"u#! %-us"aaa$ "%(a!".
Da"a *a$+ #!-%(,&%h aa$ #!a$a&!sa s%a(a #%s(!-"!3 #%$+a$ -%#,ma$5-%#,ma$ #a$
s"a$#a( *a$+ a#a m%$+%$a! -!!(a$ &,+!s #a&am -%m%aha$ masa&ah *a$+ a#a s%h!$++a
mam-u m%m'%(!a$ +am'a(a$ #%$+a$ )%&as m%$+%$a! -%$+%&,&aa$ &!mah a!( #! (umah sa!"
-a#a umum$*a #a$ RSUP D(. Ka(!a#! S%ma(a$+ -a#a husus$*a.
III.1.um&r %imah air R$" -r. ,aria-i
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
"
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
23/36
UNIT KEGIATAN JENIS LIMBAH
Ra4a" I$a- Bua$+a$ Pas!%$ U(!$% 3a%%s
P%m'%(s!ha$ Rua$+a$ S!sa -%m'%(s!ha$ &a$"a!
P%$u!a$ a&a" %s%ha"a$ S!sa a!(a$ !$3us
O-%(as! #a$
B%(sa&!$
P%$u!a$ a&a" %s%ha"a$ -%(%$#ama$
sa(u$+ "a$+a$ ha'!s -aa!
A!( s!sa -%$u!a$
P%m'%(s!ha$ Rua$+a$ S!sa -%m'%(s!ha$ &a$"a!
U$!" Ga4a"
Da(u(a"
P%$u!a$ a&a" %s%ha"a$ -%(%$#ama$
sa(u$+ "a$+a$ ha'!s -aa!
A!( s!sa -%$u!a$
P%m'%(s!ha$ Rua$+a$ S!sa -%m'%(s!ha$ &a$"a!
Bua$+a$ Pas!%$ U(!$% 3a%%s
Ra#!,&,+! P%$u!a$ 3!&% D%%&,%(3!%( s!sa -%$u!a$
3!&mRua$+ ICU Bua$+a$ Pas!%$ U(!$% 3a%%s
P%m'%(s!ha$ Rua$+a$ S!sa -%m'%(s!ha$ &a$"a!
I$s"a&as!
Fa(mas!
Ra!a$ #a$ u! a&a"5a&a" Tum-aha$ #a(! ,'a"5,'a"a$ #a$
s!sa -%$u!a$
P%m'%(s!ha$ Rua$+a$ S!sa -%m'%(s!ha$ &a$"a!
P,&!&!$!
Umum?A$a
P%m'%(s!ha$ a&a"5a&a" S!sa ,'a"5,'a"a$
P%m'%(s!ha$ Rua$+a$ S!sa -%m'%(s!ha$ &a$"a!
Lau$#(* P%$u!a$ "%s"!& S!sa -%$u!a$P,&!&!$! Mu&u"
#a$ G!+!
P%(a4a"a$ +!+! A!( s!sa umu( -as!%$
La',(a",(!um M%#!a& "%s" -%m%(!saa$ u(!$% #a(ah
"(a$su#a" %su#a" 'a"u5+!$)a& #a$
&!+u!# %('(,s-!$a&!s
S!sa u(!$% #a$ 3%%s s!sa )a(!$+a$
"u'uh s!sa (%a+%$ *a$+ #!+u$aa$
P%$u!a$ a&a" A!( s!sa -%$u!a$
III.2. ,ara't&ri)ti' %imah air
+ENI %I!A# ,ARA,TERITI,
U(!$% 3a%%s E.,&! 'a"%(! uma$ a!$+ amm,$!a 'aha$ -a#a"a$.
S!sa -%m'%(s!ha$ &a$"a! D%s!$3%"a$ &*s,& (%,&!$ 'aha$ -a#a"a$
S!sa a!(a$ !$3us a" !m!a '%(s!3a" ",!
A!( s!sa -%$u!a$ Ja(!$+a$ "u'uh "%(u"am #a(ah 'a"%(! -a",+%$ #%s!$3%"a$
3,(ma&!$ '%"a#!$% s,&u"!,$ h!"(!s(u' sa&,$ H2O2
S!sa -%m'%(s!ha$ &a$"a! D%s!$3%"a$ &*s,& (%,&!$ 'aha$ -a#a"a$
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
24/36
A!( s!sa -%$u!a$ Ja(!$+a$ "u'uh "%(u"am #a(ah 'a"%(! -a",+%$ #%s!$3%"a$
3,(ma&!$ '%"a#!$% s,&u"!,$ h!"(!s(u' sa&,$ H2O2
S!sa -%m'%(s!ha$ &a$"a! D%s!$3%"a$ &*s,& (%,&!$ 'aha$ -a#a"a$
U(!$% 3a%%s E.,&! 'a"%(! uma$ a!$+ amm,$!a 'aha$ -a#a"a$.
D%%&,%(3!%( s!sa
-%$u!a$ 3!&m
S!3a" asam #a$ m%$+a$#u$+ BaSO;
U(!$% 3a%%s E.,&! 'a"%(! uma$ a!$+ amm,$!a 'aha$ -a#a"a$.
S!sa -%m'%(s!ha$ &a$"a! D%s!$3%"a$ &*s,& (%,&!$ 'aha$ -a#a"a$
Tum-aha$ #a(! ,'a"5
,'a"a$ #a$ s!sa
-%$u!a$
a" !m!a *a$+ '%(s!3a" ",s! s%-%("! &!#,a!$ HC& NaB!,
L!s%(!$
S!sa -%m'%(s!ha$ &a$"a! D%s!$3%"a$ &*s,& (%,&!$ 'aha$ -a#a"a$S!sa ,'a"5,'a"a$ a" !m!a *a$+ '%(s!3a" ",s!
S!sa -%m'%(s!ha$ &a$"a! D%s!$3%"a$ &*s,& (%,&!$ 'aha$ -a#a"a$
S!sa -%$u!a$ D%"%()%$ -%mu"!h #a$ a" !m!a &a!$ *a$+ '%(s!3a" ",s!
A!( s!sa umu( -as!%$ Da(ah a"5a" !m!a
S!sa u(!$% #a$ 3%%s s!sa
)a(!$+a$ "u'uh s!sa
(%a+%$ *a$+ #!+u$aa$
Ba"%(! uma$ -a"h,+%$ a" ,(+a$! +&u,sa (%"!$ u(%a
,&%s"%(,& "(!+&!s%(!& %$!m5%$!m
A!( s!sa -%$u!a$ Ba"%(! uma$ -a",+%$
III.3. "ro)&) "&n(olahan %imah air -i R$" -r. ,aria-i &maran(
S!s"%m -%$+,&aha$ &!m'ah a!( *a$+ #!+u$aa$ #! RSUP #(. Ka(!a#! m%$++u$aa$
-%$+,&aha$ s%a(a '!,&,+! #%$+a$ m%$++u$aa$ m%",#% &um-u( a"!3 *a!"u m%$um'uha$
m!(,,(+a$!sm% u$"u m%$+u(a!a$ 'aha$5'aha$ ,(+a$! *a$+ "%(a$#u$+ #a&am a!( &!m'ah
s%a(a a%(,' #%$+a$ #%'!" &!m'ah a!( *a$+ #!,&ah s%"!a- ha(! =>9 M7.
A#a-u$ "u)ua$ #!'a$+u$$*a sa(a$a -%$+,&aha$ a!( &!m'ah a!( #! RSUP #(. Ka(!a#!
a#a&ah:
10. M%$+u(a$+! )um&ah -a#a"a$ "%(sus-%$s!
20. M%$+u(a$+! )um&ah -a#a"a$ "%(a-u$+
70. M%$+u(a$+! )um&ah -a#a"a$ ,(+a$!
;0. M%m'u$uh 'a"%(! -a",+%$
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
$
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
25/36
>0. M%$+u(a$+! )um&ah 'aha$ !m!a *a$+ '%('aha*a #a$ '%(au$
80. U$"u m%$%"(a&a$ 'au 4a($a %%(uha$ #a$ -a(am%"%( 3!! &a!$$*a
=0. T%()a+a$*a s%a(a %s"%"!a s%'a+a! &!$+u$+a$ *a$+ $*ama$
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
26/36
2. C
7. Sa&u(a$ #a-u(
;. Spolhoo!
>. as"a3%&
8. %ashbac!
=. /rinoirm7 #! 'a+!a$ +!! u$"u m%$+,&ah &!m'ah #a(! +!! #%$+a$ ,&um% 78 m 7
#! 'a+!a$ &au$#(* u$"u m%$+,&ah &!m'ah #a(! &au$#(* #%$+a$ ,&um% 7 m7
7. Ba P%$+a$+a"?Lift Station
L!m'ah *a$+ '%(asa& #a(! sum'%( &!m'ah %mu#!a$ s%a(a +(a3!"as! aa$
m%$+a&!( % 'a -%$+a$+a"?lift station*a$+ "%(#%a" /'a -%$+a$+a" '%()um&ah 1. Ba A%(as!
L!m'ah *a$+ "%&ah '%(a#a #! 'a a%(as! #!'%(!a$ "am'aha$ ,s!+%$ #%$+a$
m%$++u$aa$ '&,4%( s%h!$++a "%()a#! -(,s%s -%(,m'aa$ a"5a" ,(+a$! #a&am
&!m'ah s%a(a '!,!m!a4! #%$+a$ 'a$"ua$ m!(,,(+a$!sm% a%(,'!. P%(,m'aa$ #!
#a&am 'a a%(as! m%$+has!&a$ CO2 H2O %$%(+! m!(,,(+a$!sm% 'a(u #a$ -(,#u
ah!( &a!$$*a. M!(,,(+a$!sm% *a$+ #!has!&a$ #a-a" '%(u-a 'a"%(! #a$ -(,",,a
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
%
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
27/36
*a$+ "%(#a-a" #a&am &um-u( a"!3. Has!& -%$+u(a!a$ a" ,(+a$! #a&am &!m'ah ,&%h
m!(,,(+a$!sm% "%(s%'u" '%('%$"u flo!-flo! *a$+ %mu#!a$ #!a&!(a$ % 'a
s%#!m%$"as!.
8. Ba S%#!m%$"as!
L!m'ah *a$+ "%&ah #!,&ah #a&am 'a a%(as! %mu#!a$ aa$ m%$+a&!( % 'a
s%#!m%$"as!. P(!$s!- -%$+,&aha$ #! 'a s%#!m%$"as! a#a&ah -%$+%$#a-a$ '!,3&,
#a&am &!m'ah '%('%$"u s%'a+a! &um-u( a"!3. Lum-u( a"!3 *a$+ m%$+%$#a-
#!%&ua(a$ % 'a -%$am-u$+ &um-u(. D! 'a s%#!m%$"as! "%()a#! -(,s%s -%(,m'aa$
s%$*a4a ,(+a$! -a#a -%(muaa$ 'a #a$ -%(,m'aa$ s%$*a4a a$,(+a$! -a#a #asa(
'a. Ha& !$! #!s%'a'a$ a(%$a 4a"u "!$++a& *a$+ uu- &ama #! #a&am 'a
s%#!m%$"as! #a$ a&!(a$ &!m'ah '%(s!3a" "%$a$+ u$"u -(,s%s -%$+%$#a-a$. A!( &!m'ah
#! 'a s%#!m%$"as! s%'a+!a$ aa$ a#a *a$+ "!#a m%$+%$#a- u$"u !"u #!&aua$s!(u&as! /recycle0 %m'a&! % 'a a%(as! #%$+a$ m%$++u$aa$ -,m-a.
=. Ba Lum-u(
A!( &!m'ah *a$+ "%&ah #!-(,s%s #! 'a s%#!m%$"as! %mu#!a$ m%$+a&!( % 'a
&um-u(. A+a( %s%(a+ama$ &!m'ah #a-a" m%(a"a #! 'a &um-u( -%(&u #!&aua$
-%$+a#ua$ &um-u( #%$+a$ m%$++u$aa$ 7 'uah -,m-a stirer*a$+ '%%()a s%a(a
'%(+a$"!a$. J!a &um-u( su#ah -%$uh maa &um-u( aa$ #!'ua$+ % 'a -%$+%(!$+
&um-u( a"au #!&aua$ recycle&um-u( % 'a a%(as! #%$+a$ m%$++u$aa$ sa"u 'uah
-,m-a.
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
28/36
%mu#!a$ s%'%&um a!( &!m'ah #!'ua$+ % su$+a! "%(&%'!h #ahu&u #!'%(!a$ a-,(!". A!( !m'ah
*a$+ masu % 'a &um-u( #a-a" #! recycle% 'a a%(as! a+a( a!( &!m'ah #a-a" #! ,&ah
%m'a&!. J!a &um-u( su#ah )%$uh #a$ "!#a #a-a" #!,&ah &a+! maa &um-u( aa$ #!'ua$+ %
'a -%$+%(!$+ &um-u(.
A!( &!m'ah #a(! 'a #%s!$3%"a$ aa$ m%$+a&!( % 'a ,$"a a-,(!" carbon filter
#a$sand filter. A+a( a!( &!m'ah "!#a )%$uh maa #!-%(a&a"a$ carbon filter #a$sand filter
-%(&u #!&aua$ bac! %ash#%$+a$ a!( '%(s!h.&%mu#!a$ #a(!sand filter #a$ carbon filter, a!(
&!m'ah m%$+a&!( 'a u$"u m%$u(u$a$ a#a( am,$!a #a$ -h,s-ha" %mu#!a$ a!( &!m'ah
% su$+a! #!ma$a #%'!"$*a #a-a" #!uu( #%$+a$ a&a" -%$+uu( #%'!"?flo% meter. A!( *a$+
su#ah '%(s!h )u+a #a-a" #!ma$3aa"a$ u$"u %'u"uha$ (umah sa!" s%-%("! u$"u
m%m'%(s!ha$ "%m-a" -%$am-u$+a$ s%m%$"a(a sam-ah +%(,'a sam-ah m%$u! %$#a(aa$
#a$ s%'a+a!$*a. U$"u -%m'ua$+a$ a!( &!m'ah *a$+ su#ah #!&aua$ -%$+,&aha$ RSUP #(.
Ka(!a#! "%&ah m%m-u$*a! !!$ -%m'ua$+a$ a!( &!m'ah % Su$+a! Ka&!+a(a$+ *a$+
#!%&ua(a$ ,&%h a&!,"a S%ma(a$+.
P%m%(!saa$ has!& -%$+,&aha$ &!m'ah a!( u$"u -a(am%"%( suhu Ph DO, 'DS, s!sa
h&,( E5C,&! #!&aua$ "!a- 1 m!$++u s%a&! s%#a$+a$ u$"u -a(am%"%( BOD1, COD,
2342, 'SS, Phosphat #!&aua$ s%"!a- 2 m!$++u s%a&!.
Pa(am%"%( #! a"as #a-a" '%(#am-a -a#a -%$%ma(a$ &!$+u$+a$ #a$ )u+a
'%(-%$+a(uh "%(ha#a- %s%ha"a$ m%&a&u! m%a$!sm% s%'a+a! '%(!u":
a. Pa(am%"%( BOD #a$ COD *a$+ "!$++! #! -%(a!(a$ aa$ m%$!m'u&a$ %3% u(a$+$*a
a$#u$+a$ ,s!+%$ #a&am -%(a!(a$ a(%$a 'a$*a$*a 'aha$ ,(+a$! #a$ a$,(+a$!
u(a$+$*a ,s!+%$ #! #a&am -%(a!(a$ #a-a" m%$*%'a'a$ %ma"!a$ -a#a '!,"a a!(.
'. Ka$#u$+a$ 3,s3a" *a$+ "!$++! #! -%(a!(a$ #a-a" m%$*%'a'a$ eutrofi!asi#a$ a-a'!&a
#!"u$)a$+ #%$+a$ u$su( ha(a *a$+ &a!$ #a-a" m%$!m'u&a$ -%(%m'a$+'!aa$"um'uha$ a!( s%-%("! a&+a *a$+ "!#a "%(%$#a&! s%h!$++a m%$)a#!a$ %a#aa$
-%(a!(a$ "%(s%'u" "!#a a#a ,s!+%$ *a$+ '%(a!'a" %ma"!a$ '!,"a a!(.
III. 4. Foto Alat "&n(olahan %imah air -i R$" -r. ,aria-i &maran(
1. Ba K,$"(,&
2. BaPre-'reatment
7. Ba P%$+a$+a"?ift Station
;. Ba A%(as!
>. Ba Eua&!as!
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
'
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
29/36
8. Ba S%#!m%$"as!
=. Ba Lum-u(
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
30/36
11. Sand (ilter
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
)
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
31/36
12. F!&"%( A!(
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
$!
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
32/36
17.(lo% eter
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
$"
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
33/36
1;. Ta$+! K,a+u&a$
Mata Kuliah : Kesehatan LingkunganMIKM ARS !"#
$
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
34/36
DAFTAR "$TA,A
A&a%("s G. #a$ S.S Sa$"!a. 1
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
35/36
H,$+Ah$. 2997.nhanced biological phosphorus and nitrogen removal using
Se*uencing anoxic"anaerobic membrane bioreactor.6ournal of environmental
engine%(!$+.,& 1>=. F%'(ua(! 2997 -: 7;>57>2
I$s"a&as! Sa$!"as! 2998. "&-oman "&n(olahan %imah air: Su(aa("a*Rumah
Sa!" Umum RSUD #(. M,%4a(#!.
Mah!#a 1;. "&n&maran Air -an "&manaatan %imah In-u)tri: Jaa("a :
Ra)a4a&! P%(s.
P2K7RS 299=?299
8/10/2019 PENGELOLAAN LIMBAH CAIR RS
36/36
;