www.turkceciler.comTürkçe Dersi/Edebiyat Dersi Kaynak Sitesi
1)BEYİTLERDEN OLUŞAN NAZIM ŞEKİLLERİ
2)BENDLERDEN OLUŞAN NAZIM ŞEKİLLERİ
Mesnevi
Kaside
Gazel
Nazm
Kıt’a
Ruba’i
Tuyuğ
Murabba
Şarkı
Muhammes
Terkib-i Bent
Terci-i Bent
Müstezat
Arap Edebiyatında doğmuş İran Edebiyatında bazı değişikliklere uğramış oradan da edebiyatımıza girmiştir.
Divan Edebiyatı nazım şekillerindendir.
Bir kişiyi övmek veya yermek için yazılır.
Aruz ölçüsüyle yazılır.
15 -99 beyit arasındadır.
aa ,ba ,ca, da şeklinde kafiyelidir.
KASİDENİN BÖLÜMLERİ:
1-Nesip(Teşbib):Giriş bölümüdür.Konu ile ilgisi olmayan beyitlerden oluşur.
2-Girizgah:Tek beyitten oluşur.Asıl konuya girilen bölümdür.
3-Methiye:Kasidenin asıl bölümüdür.Peygamber, devlet adamı, padişah burada övülür veya yerilir.
4-Fahriye:Şairin kendini övdüğü bölümdür.
5-Tegazzül:Kasideyle aynı ölçü ve uyakta yazılmış olan gazeldir.
6-Dua:Kasidenin son bölümüdür.
NOT:Her kasidede Fahriye ve Tegazzül bölümü bulunmaz.
KONULARINA GÖRE KASİDELER:1-TEVHİD:Allah’ın birliğini anlatan kasidelerdir
2-MÜNACAAT:Allah’a yalvarış ve yakarış kasideleridir.
3-NAAT:Hz.Peygamberlerin övüldüğü kasidelerdir.
4-METHİYE:Padişahların devlet adamlarının övüldüğü kasidelerdir.
5-HİCİV:Sosyal olayların veya kişilerin tenkit edildiği kasidelerdir.
6-BAHARİYE:Bahar mevsimin övüldüğü kasidelerdir.
7-IYDIYYE:Bayram günlerinin övüldüğü kasidelerdir.
8-CÜLUSİYE:Padişahın tahta çıkışını anlatan kasidelerdir.
(7.Beyit)Arızun yadıyla nemnak olsa müjganum n’ola
Zayi olmaz gül temennasıyla virmek hara su.(13.Beyit)
Dest busi arzusıla ger ölsem dostlar
Kuze eylen toprağum sunun anunla yara su.
Yanağını hatırladıkça kirpiklerim ıslansa bunda şaşılacak ne var?Zira gül elde etmek için dikene su vermek boşa gitmez…
Dostlar!Eğer onun elini öpme arzusuyla ölürsem , toprağımdan testi yapın ve sevgiliye onunla su verin…
FUZULİ (Su kasidesi’nden)
32 beyit
İran edebiyatından edebiyatımıza geçmiş nazım şekillerindendir.Aruz ölçüsünün kısa kalıplarıyla yazılır.Uzun konuların işlenmesine en uygun nazım şeklidir. Destanlar ,uzun aşk hikayeleri ,öğretici dini ve ahlaki konuların hep mesnevi şeklinde yazılması bu yüzdendir.Beyitler arası anlam birliği vardır.
aa , bb , cc , şeklinde kafiyelidir.
Aşk ,tabiat ,tasavvuf ,ahlak gibi konular işlenir.
TÜRK EDEBİYATIındaki ilk mesnevi YUSUF HAS HACİB’ in yazdığı KUTADGU BİLİG’dir
Divan edebiyatında mesnevi ,gazel ve kaside gibi önplanda tutulmamış, hatta yalnızca mesnevi yazan şairlerin sanatı küçümsenmiştir.
5 mesneviden oluşan eserlere HAMSE denir.Edebiyatımızdaki ilk hamse yazarı ALİ ŞİR NEVAİ’dir.
TÜRK EDEBİYATINDAKİ ÖNEMLİ MESNEVİLER:
•Hüsrev ü Şirin = Kutb(14.yy.)
•Risaletü’n Nushiyye = Yunus Emre(14.yy.)•Mantıku’t- Tayr = Gülşehri(14.yy.)
•Garipname = Aşık Paşa(14.yy.)
•İskendername , Cemşid-i Hurşid = Ahmedi(14.yy.)•Vesiletü’n Necat(Mevlit) = Süleyman Paşa(15.yy.)•Harname ,Hüsrev ü Şirin = Şeyhi(15.yy.)
•Yusuf u Züleyha = Kemalpaşazade(16.yy.)•Leyla vü Mecnun ,Beng ü Bade = Fuzuli(16.yy.)•Hayriyye = Nabi(17.yy)
•Hüsn ü Aşk = Şeyh Galip(18.yy)•Lütfiyye = Vehbi(18.yy.)
•Gülşen-i Aşk = İzzet Molla(19.yy.)
Tanzimat döneminde ise Ziya Paşa’nın Harabat Mukaddimesi,Namık Kemal’in Tahrib-i Harabat’ının bir kısmı ve Abdülhak Hamit Tarhan’ın Manzum tiyatroları mesnevilerin en son örnekleri olmuştur.
CEMŞİD Ü HURŞİD
Düşinde çünki gördi ol yüzi şahBe-sad dil aşık olup eyledi ah
Figan idüben uykudan uyandıNitekim lale kan yaşa boyandı
Anun ahı ki olmuş ateş ü dudYüzin itmişdi ğöğin dud endud
Günümüz Türkçesiyle:Şah , o yüzü rüyasında görünce,
Yüz gönülle aşık olup ah eyledi.
Ağlayarak uykudan uyandı,
Ve lale gibi kan yaşa battı.
Ahı, ateş ve duman olmuş,
Gökyüzünü dumana salmıştı.AHMEDİ
Cemşid ü Hurşid ‘den
58 Beyit
Arap şiiridir.Gazel önce İran edebiyatına oradan da Türk edebiyatına geçmiştir.
Divan edebiyatı nazım şekillerindendir.
Gazeller divan edebiyatının en lirik şiirleridir.Aruz ölçüsüyle yazılır.
4-15 beyit arasında yazılır.
15 beyitten oluşan gazellere Gazel-i mutavvel denir.Ahmedi ve Nesimi’nin bu tür gazelleri çoktur.
Gazelin asıl konusu aşk ve sevgilidir.Sevgili ile ilgili olarak şarap ve tabiattan da söz edilir.
Gazelin ilk beyitine matla son beyitine makta denir.
Gazelin en güzel beyitine beytü-l gazel denir.
Şairin adının geçtiği beyite mahlas beyiti denir.
aa, ba , ca , da şeklinde kafiyelidir.
Konu birliği olan gazeller yek ahenk denir.
Bütün beyitleri aynı güzellikte olan gazellere yek avaz denir.
Fuzuli , Baki , Nabi gazelleriyle meşhur divan şairleridir.
Gazelde öncelikle beyit güzelliğine önem verilir.
GAZEL
Açıl bağun gül ü nesrini ol ruhsarı görsünler
Salın serv ü sanavber şive-i reftarı görsünler
Kapunda hasıl itdi bu devasuz derdi hep gönlüm
Ne derde mübtela oldı dil-i bimarı görsünler
Açıldı dağlar sinemde çak itdüm giribanum
Muhabbet gülşeninde açılan gülnarı görsünler Ten-i zarumda pehlum üstühanı sayılur
bir bir
Beni seyr itmeyen ahbab musıkarı görsünlerGüzeller mihriban olmaz dimek yanlışdur ey Baki
Olur vallahi billahi heman yalvarı görsünlerBAKİ(16. yy.)
Nazım şekli olarak gazelden türetilmiş bir şekildir.
Divan şairlerince de çok az kullanılmasına karşılık müstezad halk edebiyatında daha çok benimsenmiş ‘yedekli’ ‘ayaklı’ adlarıyla çokça kullanılmıştır.
Servet-i Fünun edebiyatında ve daha sonraları da müstezad adıyla bazı şiirler yazılmışsa da daha çok serbest müstezad denilen ve bütün aruz kalıplarıyla yazılabilen bu şeklin eski divanlarda görülen müstezadlarla uzun ve kısa mısra benzerliğinden başka ilişkisi kalmamıştır.
Müstezad nazım şekli edebiyatımızda ilk yy.lardan beri az sayıda kullanılmıştır
Ey şuh-ı sitem-pişe dil-i zar senündür Yok minnetün asla
Sen kim gelesen meclise bir yer mi bulunmaz
Baş üzre yerün var
Gül goncasısan guşe-i destar senündür Gel ey gül-i
ra’na
Benzer ki bu dildar-ı cefakar senündür
Biçare Nedima
NEDİM (18.YY.)
Nazım şekli olarak nazm kıt’anın ilk beyiti kafiyeli olan şeklidir.
Felsefi tasavvufi bir fikir bir hayat görüşü bir nükte bir kişiyi övme ya da yerme bir olayın tarihi nazmın konusu olabilir.Kafiye örgüsü aa , ba , ca, … düzenindedir. Yani şekil ve kafiyelenişi bakımından bütünüyle gazele benzer.Yalnız mahlas beytinin bulunmayışı ve konusunu değişik olmasıyla gazelden ayrılır.
Edebiyatımızda iki beyitli kısa nazm çok az kullanılmıştır.
www.turkceciler.comTürkçe Dersi/Edebiyat Dersi Kaynak Sitesi
Meh-i burc-ı şeref tutuldı dirler
Gül-i bağ-ı sa’adet soldı dirler
Bahar-ı hüsn iken bağ-ı ruhında
Benefşe bitmedin bozuldı dirler
Ahmed PAŞA
Kıt’a nazım terimi olarak iki ya da daha çok 9-10 beyite kadar olan matla ve mahlas beyiti bulunmayan xa xa xa kafiyeli bir nazım şeklidir.
İşlenilen konu bakımından nazm ile aynıdır.
Kıt’a az ya da çok her şairin divanında yer bir nazım şeklidir.
Dahi görmedi dide-i rüzgar
Feridun-meniş böyle bir
şehriyarİsMeTi
•İran edebiyatından edebiyatımıza geçmiştir.
•Aruz ölçüsüyle yazılır.
•Ruba’iler tek dörtlükten oluşur.
•aaxa şeklinde kafiyelidir.
•Aşk, şarap, felsefe, tasavvuf, din gibi konuları ele alır.
•Bu türün en önemli temsilcisi 12.yy. yaşamış olan Ömer HAYYAM’dır.
•Ruba’ilerin aaaa şeklinde kafiyelenmiş şekline Ruba’i-i Musarra denir.
•Ruba’ilerde şairin adı(mahlası) kullanılmaz.
•Nef’i , Nedim , Fuzuli , Kadı Burhaneddin ve Yahya kemal bu türde eserler vermişlerdir.
RUBA’İ
Ya Rab dilimi sehv ü hatadan sakla
Endişemi tezvir ü riyadan sakla
Basdim reh-i vadi-i ruba’iye kadem
Ta’n-ı har-ı nadan-ı dü-padan sakla
Nef’i
Günümüz Türkçesiyle
Ya Rab!Dilimi kusur ve hatadan koru.
Düşüncemi yalan ve ikiyüzlülükten koru.
Ruba’i vadisinin yoluna ayak bastım.
İki ayaklı anlayışsız eşeklerin ayıplamasından koru.
RUBA’İ
Ol göz ki yüzün görmeye göz dime ana
Şol yüz ki tozun silmeye yüz dime ana
Şol söz ki içinde sanema vasfun yoh
Sen bad-ı heva dut anı söz dime anaKadı Burhaneddin
Günümüz Türkçesiyle
O göz, yüzünü görmezse ona göz deme.
Şu yüz,ayağının tozunu silmezse ona yüz deme.
Ey put kadar güzel sevgili, vasfının olmadığı sözü,
Değersiz tut; ona söz deme.
Türklerin bulduğu ve Türklerin kullandığı nazım şeklidir.
Dörtlükler halinde yazılır.
Aruz ölçüsünün kısa kalıplarıyla yazılır.
Halk edebiyatındaki maninin divan edebiyatındaki ruba’inin karşılığıdır.
aaxa şeklide kafiyelidir.
Tuyuğlarda kafiyelerin cinaslı kelimelerden seçilmesi önemlidir.
Hakka şükür koçlarun devranıdur
Cümle alem bu demün hayranıdur
Gün batandan gün toğan yire değin
Aşk erinün bir nefes seyranıdur
Kadı Burhaneddin
Divan edebiyatı nazım şekillerindendir.
Aynı ölçüdeki dörder mısralık bentlerin birleşmesinden oluşur.
Murabbalar genellikle 5-7 bent olarak yazılır.
aaaa , bbba , ccca , şeklinde kafiyelidir.
Murabbalarda aşk, sevgi, övgü, yergi gibi konular işlenir.
Aruz ölçüsü ile yazılır.
Şarkı türü murabbadan doğmuştur.
Gül yüzünde göreli zülf-i semen-say gönül
Kuru sevdada yiler bi-ser ü bi-pay gönül
Dimedüm mi sana dolaşma ana hay gönül
Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül
…
Yarun itden coğ uyar ardına ağyar diriğ
Bize yar olmadı ol şuh-ı sitem-gar diriğ
Kıldı bir dilber-i hercayiyi dildar diriğ
Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül
…
Ahmed Paşa
Divan edebiyatı nazım şekilerindendir.
Türklerin bulduğu ve çok kullandığı şiir türüdür.
Murabbadan doğmuştur.
Dörtlükler halinde yazılır.
Belli bir ezgi ile söylenir.
Dörtlüklerin dördüncü mısraları aynen tekrar edilir. Bunlara nakarat denir.
Aruz ölçüsüyle yazılır.
Aaaa , bbba , ccca , şeklinde kafiyelidir.
En büyük temsilcisi Nedim’dir
ŞARKI
Bir safa bahşedelim gel şu dil-i na-şada
Gidelim serv-i revanım yürü Sa’d-abad’a
İşte üç çifte kayık iskelede amada
Gidelim serv-i revanım yürü Sa’d-abad’a
…
Nedim
ŞARKI
Kalbim yine üzgün seni andımda derinden
Geçtim yine dün eski hazan bahçelerinden!
Üzgün ve kırılmış gibi en ince yerinden
Geçtim yine dün eski hazan bahçelerinden
…
Yahya Kemal BEYATLI
Divan edebiyatı nazım şekillerindendir. 5 dizeden oluşur.
Hemen her konuda yazılabilir.
aaaa ,bbba ,ccca şeklinde kafiyelidir. Şarkı biçiminde yazılan muhammeslere muhammes şarkı denir.
5. Dizisi tekrar edilen muhammeslere muhammes-i Mütekerrir denir.Tekrar edilmeyen muhammeslere muhammes-i müzdeviç denir.
MUHAMMES
Gah mir’at-ı felek ruy-ı sa’adet gösterür
Gah döner jeng-i nuhusetle feleket gösterür
Bir nefeste aşıka bin türlü halet gösterür
İvme ey dil sabr kıl ivmek melamet gösterür
Görelüm ayine-i devran ne suret gösterür
Ey gönül dünya içün yok yire çekme ıztırab
Nice şehlerden gerü kalmış seradur bu harab
Arife ef’al-i gerdundan yaraşmaz inkılab
Şahid-i maksuda çek sabr u tahammülden nikab
Görelüm ayine-i devran ne suret gösterür
TERKİB-İ BENT TERC-İ BENTHer birinde 5 ile 10 arasında beyit bulunan 5 ile 10kadar bentten oluşan uzun bir nazım birimidir.Yani toplam beyit sayısı 100’e ulaşabilir.Her bent gazele benzer bir uyak düzenine sahiptir.Bendin son beyiti kendi içinde uyaklıdır.Yani;
Talihten ve hayattan şikayet , tasavvuf ve felsefe düşünceleri , toplumsal yergiler gibi konular işlenir.
1. bent: aa/xa/xa/xa/bb2. bent: cc/xc/xc/xc/dd
Terkib-i bent gibidir.
Yalnız, terc-i bentte bentleri birbirine bağlayan son beyit aynen tekrarlanır.
Konu Tanrı’nın gücü , evrenin sonsuzluğu, doğa ve yaşam …
Ebru İŞLER
Emel KURT
11)TM-B
www.turkceciler.comTürkçe Dersi/Edebiyat Dersi Kaynak Sitesi