Inleiding totBedryfsinligtingstelsels
a k a d e m i aAkademia MSW (Maatskappyregistrasienommer: 2005/024616/08) is voorwaardelik by die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding tot
31 Desember 2016 as privaat hoëronderwysinstelling geregistreer ingevolge die Wet op Hoër Onderwys, 1997, Registrasienommer: 2011/HE08/005.
Akademia is deel van die Solidariteit Beweging
w w w. a k a d e m i a . a c . z a
Inleiding totBedryfsinligtingstelsels
© Kopiereg 2014
Onder redaksie van: Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOD (POK), DEd (Unisa)
Skrywer: Johann Smith
Onderwysontwerp, bladuitleg & taalversorging: Dr. Daleen van Niekerk
’n Publikasie van Akademia. Alle regte voorbehou.
Adres: H/v D.F. Malan- & Eendrachtstraat, Kloofsig, Pretoria
Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046
Webtuiste: www.akademia.ac.za
Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers
gereproduseer of in enige vorm of deur enige middel weergegee word nie,
hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames, vermikrofilming
of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk sal as ’n
skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
INHOUDSOPGAWE
INLEIDING .................................................................................................................. 5
VAKLEERUITKOMSTE ............................................................................................ 6
WOORDOMSKRYWING VIR EVALUERING ........................................................ 7
STUDIE-EENHEID 1: INLEIDING TOT BEDRYFSINLIGTINGSTELSELS ..... 9
1.1 Studie-eenheid leeruitkomstes ........................................................................................... 9
1.2 Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 10
1.3 Verrykende bronne ............................................................................................................. 10
1.4 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 10
1.5 Inleiding ................................................................................................................................ 11
1.6 Inligting in ʼn bedryfskonteks ............................................................................................. 11
1.7 Bronne van inligting ........................................................................................................... 11
1.8 Tipes bedryfsinligtingstelsels ............................................................................................ 12
1.9 Inligtingskwaliteit ................................................................................................................. 13
1.10 Samevatting ........................................................................................................................ 13
1.11 Selfevaluering ..................................................................................................................... 14
STUDIE-EENHEID 2: INLIGTINGSTEGNOLOGIE-INFRASTRUKTUUR .... 17
2.1 Studie-eenheid leeruitkomstes ......................................................................................... 17
2.2 Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 18
2.3 Verrykende bronne ............................................................................................................. 18
2.4 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 18
2.5 Inleiding ................................................................................................................................ 21
2.6 Rekenaarapparatuur .......................................................................................................... 22
2.6.1 Die geskiedenis van rekenaars .................................................................................... 22
2.6.2 Kategorieë van rekenaars ............................................................................................. 24
2.6.3 Rekenaarargitektuur ...................................................................................................... 24
2.6.4 Tendense in apparatuur ................................................................................................ 26
2.7 Programmatuur ................................................................................................................... 27
2.7.1 Stelselprogrammatuur ................................................................................................... 28
2.7.2 Toepassingsprogrammatuur ......................................................................................... 32
©akademia (MSW) 2014 Bladsy 1
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
2.8 Data-hulpbronne ................................................................................................................. 33
2.8.1 Wat is ʼn databasis?........................................................................................................ 33
2.8.2 Tradisionele lêerstelsels ................................................................................................ 34
2.8.3 Databasisbestuurstelsels (DBBS) ................................................................................ 35
2.8.4 Ontwerp van ʼn databasis .............................................................................................. 40
2.8.5 Tendense in DBBS's ...................................................................................................... 41
2.9 Netwerke en telekommunikasie ....................................................................................... 41
2.9.1 Tendense wat verband hou met telekommunikasie ................................................. 41
2.9.2 Tipes netwerke ............................................................................................................... 42
2.9.3 Kommunikasieprotokolle ............................................................................................... 43
2.9.4 Kommunikasiemedia ..................................................................................................... 44
2.9.5 Netwerktoestelle ............................................................................................................. 46
2.9.6 Die internetrevolusie ...................................................................................................... 46
2.9.7 RFID ................................................................................................................................. 48
2.10 Samevatting ........................................................................................................................ 48
2.11 Selfevaluering ..................................................................................................................... 50
STUDIE-EENHEID 3: TOEPASSINGS VAN BEDRYFSINLIGTINGSTELSELS: DEEL I ........................................................................................................................ 51
3.1 Studie-eenheid leeruitkomstes ......................................................................................... 51
3.2 Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 52
3.3 Verrykende bronne ............................................................................................................. 52
3.4 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 52
3.5 Inleiding ................................................................................................................................ 53
3.6 Funksionele bedryfsinligtingstelsels ................................................................................ 54
3.6.1 E-ondernemingstoepassings ........................................................................................ 54
3.6.2 Funksionele stelsels ....................................................................................................... 55
3.6.3 Menslike hulpbronbestuur ............................................................................................. 58
3.6.4 Produksiebestuur en -beheer ....................................................................................... 58
3.7 Organisatoriese stelsels .................................................................................................... 59
3.7.1 ERP-stelsels .................................................................................................................... 59
3.7.2 Programmatuur as ʼn diens ........................................................................................... 60
3.7.3 Voorsieningskettingbestuur (SCM) .............................................................................. 61
3.7.4 CRM-stelsels ................................................................................................................... 61
©akademia (MSW) 2014 Bladsy 2
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
3.8 Toepassings in die dienstesektor .................................................................................... 63
3.8.1 Logistiek en vervoer ....................................................................................................... 64
3.8.2 Gasvryheidsbestuur ....................................................................................................... 65
3.8.3 Gesondheidsdiensbestuur ............................................................................................ 67
3.8.4 Die lugvaartsektor .......................................................................................................... 67
3.8.5 Konstruksie en eiendom ................................................................................................ 68
3.8.6 Bankdienste ..................................................................................................................... 69
3.8.7 Versekering ..................................................................................................................... 69
3.9 Samevatting ........................................................................................................................ 70
3.10 Selfevaluering ..................................................................................................................... 71
STUDIE-EENHEID 4: TOEPASSINGS VAN BEDRYFSINLIGTINGSTELSELS: DEEL II ....................................................................................................................... 73
4.1 Studie-eenheid leeruitkomstes ......................................................................................... 73
4.2 Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 74
4.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 74
4.4 Inleiding ................................................................................................................................ 75
4.5 E-handel ............................................................................................................................... 76
4.5.1 Die wêreldwye web (www) ............................................................................................ 76
4.5.2 Internet-sakemodelle ..................................................................................................... 78
4.5.3 Kategorieë van e-handel ............................................................................................... 80
4.5.4 Kritieke faktore vir suksesvolle e-handel en fasilitering van betalings ................... 81
4.5.5 Tendense en uitdagings in e-handel ........................................................................... 82
4.6 Besluitnemingsondersteuningstelsels ............................................................................. 83
4.6.1 Besluitneming ................................................................................................................. 83
4.6.2 Konsepte en gebruik van besluitnemingsondersteuningstelsels ............................ 85
4.7 Kennisbestuur en intelligente stelsels ............................................................................. 87
4.7.1 Die bestuur van kennis .................................................................................................. 87
4.7.2 Uitdagings van kennisbestuur ...................................................................................... 88
4.7.3 Kennis-gebaseerde DSS ............................................................................................... 88
4.8 Samevatting ........................................................................................................................ 90
4.9 Selfevaluering ..................................................................................................................... 91
©akademia (MSW) 2014 Bladsy 3
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
STUDIE-EENHEID 5: DIE BESTUUR VAN BEDRYFSINLIGTINGSTELSELS ..................................................................................................................................... 93
5.1 Studie-eenheid leeruitkomstes ......................................................................................... 93
5.2 Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 94
5.3 Verrykende bronne ............................................................................................................. 94
5.4 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 94
5.5 Inleiding ................................................................................................................................ 95
5.6 Bestuur van inligtingsekuriteit ........................................................................................... 95
5.6.1 Bedreigings tot inligtingsekuriteit ................................................................................. 96
5.6.2 Beheer van bedreigings en kwesbaarheid ................................................................. 99
5.6.3 ʼn Beleidsraamwerk vir die beheer van inligtingsekuriteit ....................................... 100
5.7 Etiese en sosiale uitdagings van IT ............................................................................... 101
5.7.1 Etiese en sosiale kwessies wat met inligtingstelsels verband hou ....................... 101
5.7.2 Verantwoordbaarheids- en privaatheidskwessies ................................................... 102
5.7.3 Eiendomsreg ................................................................................................................. 102
5.7.4 IT en die kwaliteit van lewe ......................................................................................... 103
5.7.5 IT-wetgewing in Suid-Afrika ........................................................................................ 104
5.8 Samevatting ...................................................................................................................... 105
5.9 Selfevaluering ................................................................................................................... 106
AFRIKAANS/ENGELS WOORDELYS ............................................................... 107
SELFEVALUERINGSRIGLYNE ........................................................................... 111
©akademia (MSW) 2014 Bladsy 4
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
INLEIDING
Inligtingstegnologie het die wyse waarop ondernemings sake doen, vir altyd verander. Die
aard van ondernemings is anders as gevolg van inligtingstegnologie. Die doel van hierdie
vak is om aan die student blootstelling te gee aan die verskeidenheid stelsels, veral dié wat
met inligting verband hou, wat in ʼn sakeonderneming of ander organisasie gevind kan word.
Hierdie vak bespreek die bedryfsinligtingstelsels wat deur alle tipe organisasies van
verskillende groottes gebruik word.
Hierdie vak bestaan uit vier afdelings, opgedeel in vyf studie-eenhede. In die eerste plek
word ʼn oorsig oor bedryfsinligtingstelsels verskaf. Die tipes stelsels waarmee ʼn bestuurder in
die werksplek te doen kan kry, word kortliks genoem. Die belangrikheid van
inligtingskwaliteit word ook in die eerste afdeling bespreek.
Die tweede afdeling, wat in Studie-eenheid 2 behandel word, behels die infrastruktuur wat
nodig is vir bedryfsinligtingstelsels om te funksioneer. Hierdie infrastruktuur sluit apparatuur,
programmatuur, data, en netwerke en telekommunikasie in. Elk van hierdie aspekte word in
ʼn afsonderlike studie-eenheid bespreek.
Die derde afdeling, wat in beide Studie-eenheid 3 en 4 behandel word, behels verskillende
bedryfsinligtingstelsels en hoe dit in sakeondernemings gebruik word. Studie-eenheid 3 stel
E-ondernemings, organisatoriese stelsels en toepassings vir die dienstesektor bekend,
terwyl Studie-eenheid 4 meer gefokus is op e-handel, besluitnemingsondersteuningstelsels,
en kennisbestuur en intelligente stelsels.
Laastens, word die bestuur van bedryfsinligtingstelsels aangeraak. Studie-eenheid 5 begin
met ʼn bespreking van die bedreigings ten opsigte van inligtingsekuriteit waarmee ʼn
sakeonderneming gekonfronteer word. Daarna word die sosiale en etiese implikasies van
bedryfsinligtingstelsels bespreek.
Vir hierdie vak is die volgende handboek en bron voorgeskryf:
• Joshi, G. 2013. Management information systems. New Delhi: Oxford University Press.
Die gedeeltes wat betrekking het op die inhoud van die studie-eenhede sal telkens
aangedui word. Die gids sal jou dan deur die handboek begelei en poog om moeilike
gedeeltes toe te lig; om aan te vul waar nodig en om die belangrike gedeeltes uit te wys.
• Steyn, P.J.N. (red.) 2012. Bedryfsinligtingstelsels. Pretoria: Kraal Uitgewers.
Hierdie is die studiehandleiding vir die vak Bedryfsinligtingstelsels vir die Hoër Sertifikaat
©akademia (MSW) 2014 Bladsy 5
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
in Rekeningkunde by Akademia. Hierdie gids is gratis beskikbaar aan alle Akademia
studente en is op die aanlyn-biblioteek beskikbaar. Vir die doeleindes van hierdie vak
moet jy die volgende afdelings bestudeer: Studie-eenheid 1.
Baie belangrik! Vir eksamendoeleindes moet jy dus die voorgeskrewe gedeeltes in die handboek en bron soos, hierbo, aangedui, asook hierdie begeleidingsgids bestudeer.
VAKLEERUITKOMSTE
Kennis en begrip
Na voltooiing van die vak BEDRYFSINLIGTINGSTELSELS sal jy in staat wees om jou
kennis en begrip te demonstreer van:
• Bedryfsinligtingstelsels
• Bedryfsinligtingstelselsinfrastruktuur
• Toepassings van bedryfsinligtingstelsels
• Bestuur van bedryfsinligtingstelsels
Vaardighede
Jy sal ook in staat wees om:
• tussen apparatuur, programmatuur, datahulpbronne, en netwerke en
telekommunikasie te onderskei en die toepassing van elk in ʼn organisasie te
omskryf.
• toepassings vir ʼn e-onderneming, ʼn organisatoriese stelsels, asook toepassings vir
die dienstesektor te bespreek.
• e-handel, bedryfsinligtingstelsels wat besluitneming ondersteun, en die bestuur van
kennis te omskryf en te verduidelik.
• ʼn strategie vir die bestuur van inligtingsekuriteit te formuleer.
• die impak wat bedryfsinligtingstelsels op die samelewing het, te analiseer.
©akademia (MSW) 2014 Bladsy 6
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
WOORDOMSKRYWING VIR EVALUERING In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word
om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die
woordelys hieronder sal jou hiermee help.
Werkwoord Omskrywing
Lys Lys die name/items wat bymekaar hoort
Identifiseer Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde
Verduidelik Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou
antwoord (verklaring/verduideliking) neer
Beskryf Omskryf die konsep of woorde duidelik
Kategoriseer/
klassifiseer
Bepaal tot watter klas, groep, afdeling bepaalde
items/voorwerpe behoort
Analiseer Om iets te ontleed
Evalueer Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens
Toepas Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem
Hersien Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/stelsel/ens
©akademia (MSW) 2014 Bladsy 7
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Notas
©akademia (MSW) 2014 Bladsy 8
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
STUDIE-EENHEID 1: INLEIDING TOT BEDRYFSINLIGTINGSTELSELS
1.1 Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip
Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te
demonstreer van die volgende:
• Inligting versus data binne ʼn bedryfskonteks
• Verskillende bronne van bedryfsinligting
• Tipes bedryfsinligting
• Tipes bedryfsinligtingstelsels
• Kwaliteitskontroleplan
Vaardighede
Jy sal ook in staat wees om:
• inligting in ʼn bedryfskonteks te analiseer.
• te onderskei tussen die verskillende bronne van bedryfsinligting wat deur ʼn
onderneming benodig word.
• te onderskei tussen die tipes bedryfsinligting wat deur ʼn onderneming benodig
word.
• te onderskei tussen die tipes bedryfsinligtingstelsels wat deur ʼn onderneming benut
kan word.
• ʼn kwaliteitskontroleplan vir ʼn spesifieke onderneming se inligtingstelsel op te stel.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels Bladsy 9
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
1.2 Voorgeskrewe handboek
Steyn, P.J.N. (Red.) 2012. Bedryfsinligtingstelsels. Pretoria: Kraal Uitgewers.
• Studie-eenheid 1
1.3 Verrykende bronne
Joshi, G. 2013. Management Information Systems. New Delhi: Oxford University Press.
• Hoofstuk 1 tot 3
In hierdie studie-eenheid kan hierdie as verrykende bron gesien word, maar dit is die
voorgeskrewe handboek vir die res van die vak (dus Studie-eenheid 2-5).
1.4 Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan:
Sleutelwoord Omskrywing
Data ʼn Versameling rou, onverwerkte feite of waarnemings.
Globalisering Die wyse waarop mense, regerings en bevolkings van
verskillende lande “nader” aan mekaar gekom het as gevolg van
verbeterde tegnologie.
Inherente inligtingskwaliteit
Die korrektheid van data wat versamel is.
Inligting Die verwerkte vorm van data wat sin maak en vir besluitneming
gebruik kan word
Inligtingsargitektuur Die apparatuur en programmatuur wat benodig gaan word om
data te stoor en te organiseer.
Inligtingstelsel Die georganiseerde versameling van apparatuur,
programmatuur, toerusting, beleidsprosedures en mense wat
inligting stoor, prosesseer, beheer en beskikbaar maak in ʼn
organisasie.
Mededingers Ondernemings wat dieselfde produkte en dienste aan dieselfde
mark verskaf.
Pragmatiese inligtingskwaliteit
Die waarde wat verwerkte data (inligting) vir ʼn organisasie het.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels Bladsy 10
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
1.5 Inleiding
Die eerste studie-eenheid vir hierdie vak kom uit Steyn, P.J.N. (Red.)(2012). Hierdie studie-
eenheid verskaf ʼn inleiding tot bedryfsinligtingstelsels. Daar word gepoog om ʼn agtergrond
te skets vir die doel en aard van inligtingstelsels in moderne organisasies.
Die student sal egter ʼn baie groter agtergrond en dieper begrip van die beginsels van
bedryfsinligtingstelsels verkry, as die verrykende bronne (in hierdie geval Hoofstuk 1 tot 3 in
die voorgeskrewe handboek) ook bestudeer word.
Hierdie studie-eenheid verskaf eerstens, ʼn agtergrond oor die belangrikheid van inligting en
inligtingstelsels vir ʼn onderneming. Daarna word verskillende bronne van inligting volgens
die mikro-, mark- en makro-omgewing bespreek. In die derde plek, word ʼn opsomming van
die kategorieë van bedryfsinligtingstelsels verskaf. Hierdie is slegs ʼn oorsig – elk van hierdie
stelsels word in meer detail later in hierdie vak bespreek. Laastens, word kwaliteit van
inligting aangeraak.
1.6 Inligting in ʼn bedryfskonteks
Studiemateriaal: Steyn, P.J.N. (red) 2012: Paragraaf 1.5
Die terme “inligting”, “data”, “kennis” en “wysheid”, word dikwels verwar. Data en inligting
word as sinonieme gesien, wat tegnies nie korrek is nie. Die grootste verskil tussen data en
inligting, is die feit dat data deur ʼn verwerkingsproses moet gaan om na inligting
omgeskakel te word.
Paragraaf 1.5 in die studiemateriaal (Steyn, 2012) verskaf ʼn beskrywing van hoe data en
inligting verskil. Daar word ook ʼn oorsig gegee van hoe inligting tot die sukses van ʼn
onderneming kan bydra. Hierdie beginsels word egter in meer detail in Hoofstuk 3 in die
voorgeskrewe handboek (Joshi, 2013) bespreek. Daar word van ʼn student verwag om te kan
motiveer waarom die moderne organisasie nie sonder effektiewe bedryfsinligtingstelsels kan
oorleef nie.
1.7 Bronne van inligting
Studiemateriaal: Steyn, P.J.N. (red.) 2012: Paragraaf 1.6 tot 1.7
Dit is amper onmoontlik om te glo dat, minder as twee dekades gelede, die internet nie in
Suid-Afrika beskikbaar was om bronne te vind nie. Diensverskaffers soos Google, Twitter,
Facebook, Instagram, Bing, Wikipedia, Paypal, Amazon.com en Kalahari.net het nog nie
bestaan nie. Selfone was beperk tot een kleur LCD skerms, met agt luitone en weinig minder
funksionaliteit as die stuur en ontvang van teksboodskappe en die maak van oproepe.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels Bladsy 11
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Vandag kan enige iets denkbaar op die internet gevind word – van navorsing vir ʼn doktorale
studie, tot instruksies vir ʼn verskeidenheid ontwettige aktiwiteite. Tog kom hierdie
beskikbaarheid van ʼn magdom inligting met ʼn prys. Hoe meer inligting beskikbaar is, hoe
moeiliker word dit om goeie kwaliteit inligting te vind. Soekenjins (soos Google en Bing)
maak dit makliker om inligting te filter en op te spoor. Kwaliteit inligting word egter moeiliker
om te vind.
Paragraaf 1.6 in die studiemateriaal (Steyn, 2012) verskaf ʼn aantal bronne waar inligting
gevind kan word. Hierdie lys is egter beperk. Soos reeds genoem, het die beskikbaarheid
van inligting tot gevolg gehad dat enige inligting deur middel van die internet gevind kan
word. Die bronne van inligting word dus ook dikwels deur die aard van inligting beïnvloed.
Byvoorbeeld, akademiese artikels sal deur Google Scholar gevind kan word, terwyl ʼn
verskeidenheid akademiese platforms (bv. Ebsco host, Sciencedirect en Emerald) vir
dieselfde doel aangewend kan word. Wikipedia word nie deur Akademia as ʼn akademiese
bron erken nie, maar kan baie nuttig wees om aan ʼn student ʼn goeie agtergrond oor ʼn
spesifieke tema te gee. Investopedia, ʼn webtuiste soortgelyk aan Wikipedia, verskaf inligting
wat tot finansiële wetenskappe beperk is.
Dit neem soms tyd om die regte platform of bron van inligting te vind, maar sodra hierdie
bron gevind is, is dit maklik om in die toekoms soortgelyke inligting te vind.
Onthou:
Akademia ondersteun die Internasionale Open Education Resource beweging. ʼn
Verskeidenheid gratis beskikbare bronne is in Akademia se elektroniese biblioteek
beskikbaar. Daar is ook internet-skakels (links) na ʼn verskeidenheid ander gratis
handboeke en akademiese artikels. Studente word aangemoedig om van hierdie bronne
gebruik te maak. Materiaal wat deur Akademia vir ander programme ontwikkel is, word
ook aan studente beskikbaar gestel.
1.8 Tipes bedryfsinligtingstelsels
Studiemateriaal: Steyn, P.J.N. (red.) 2012: Paragraaf 1.8
Studie-eenheid 3 en 4 in hierdie begeleidingsgids verwys na ses hoofstukke in die
voorgeskrewe handboek (Joshi, 2013) wat met tipes bedryfsinligtingstelsels te make het. Die
opsomming wat dus in die studiemateriaal (Steyn, 2012) in Paragraaf 1.8 verskaf word, dien
dus slegs as ʼn oorsig van wat die student later in hierdie vak te wagte kan wees.
Die bedryfsinligtingstelsels word gekategoriseer volgens:
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels Bladsy 12
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
• Operasionele bedryfsinligtingstelsels
• Bestuursinligtingstelsels
• Inligtingstelsels wat op alle vlakke gebruik kan word
Laasgenoemde (Inligtingstelsels wat op alle vlakke gebruik kan word), word in die
voorgeskrewe handboek (Joshi, 2013) as funksionele bedryfsinligtingstelsels voorgestel.
Hoewel die ondernemingsfunksies in ander vakke in detail bespreek gaan word, volg ʼn
kort beskrywing ter inleiding hieronder.
Die aktiwiteite (dag-tot-dag, medium- en langtermyn) van ʼn onderneming kan op ʼn
verskeidenheid wyses gekategoriseer word. Moontlik die gewildste wyse waarop hierdie
kategorisering kan plaasvind, is volgens die verskillende funksies wat in ʼn onderneming
verrig word. Voorbeelde van hierdie funksies is: Produksie, bemarking, menslike
hulpbronbestuur, finansies, openbare betrekkinge en korporatiewe kommunikasie en
inligtingstegnologie. Soms word elk van hierdie funksies ʼn volledige departement in die
organisasie, maar dit hoef nie noodwendig die geval te wees nie. Dit kan, byvoorbeeld,
gebeur dat twee funksies deur dieselfde departement verrig word (byvoorbeeld bemarking
en openbare betrekkinge).
Soos wat nuwe tegnologie ontwikkel word, word nuwe bedryfsinligtingstelsels ook geskep.
Die lys in Tabel 1.1 in die studiemateriaal (Steyn 2012), sluit dus nie alle
bedryfsinligtingstelsels in nie. Ander stelsels wat ingesluit kan word, word in die handboek
(Joshi, 2013) bladsy, 9 tot 16, verskaf.
1.9 Inligtingskwaliteit
Studiemateriaal: Steyn, P.J.N. 2012: Paragraaf 1.9
Soos reeds genoem, is nie alle inligting van goeie gehalte nie. Sommige inligting kan
verkeerd wees. Die internet is vol inligting wat niks meer is nie, as blote menings of
doelbewuste leuens. Om hoë kwaliteit inligting te vind, mag dus ʼn uitdaging wees.
Dieselfde geld vir data en inligting oor kliënte wat deur ʼn onderneming versamel is.
Paragraaf 1.9 in die studiemateriaal (Steyn, 2012) verskaf ʼn inleiding tot totale
kwaliteitsbeheer (total quality management of TQM), ʼn metodologie wat gebruik word om
kwaliteit in die algemeen te verseker. Hierdie metodologie word op bedryfsinligtingstelsels
toegepas.
1.10 Samevatting
Bedryfsinligtingstelsels is ʼn versameling rekenaarargitektuur (apparatuur, programmatuur,
data en netwerktegnologie) wat gebruik word om prosesse en besluitneming in ʼn
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels Bladsy 13
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
onderneming te ondersteun. Hoewel die terme “data” en “inligting” dikwels as sinonieme van
mekaar gebruik word, is die twee konsepte verskillend van mekaar. Data is rou, onverwerke
feite. Data word deur ʼn verwerkingsproses na inligting omgeskakel. Inligting maak sin en kan
vir besluitneming gebruik word.
As gevolg van verbeterde tegnologie is dit vandag aansienlik makliker om inligting te vind as
in die verlede. Die aanbod van groot hoeveelhede inligting maak dit egter moeiliker om die
korrekte inligting in die massas te vind. ʼn Groter gesofistikeerdheid word van gebruikers
verwag om die regte bronne van inligting te vind.
Bedryfsinligtingstelsels kan in drie kategorieë ingedeel word: 1) Operasionele
bedryfsinligtingstelsels, 2) Bestuursinligtingstelsels en 3) Funksionele inligtingstelsels (wat
op verskillende vlakke gebruik kan word).
Voordat besluite op data gebaseer kan word, is dit belangrik dat die data aan die nodige
kwaliteitsvereistes voldoen. Totale kwaliteitsbeheer word benodig om te verseker dat die
data self, asook die proses waardeur data na inligting verwerk word, aan die nodige
vereistes vir pragmatiese en inherente kwaliteit voldoen.
1.11 Selfevaluering
Aktiwiteit 1
Kyk na die inligting hieronder. Dink aan drie moontlike besluite wat op hierdie data
gebaseer kan word. Dink ook vir ʼn oomblik wat die gevolge sal wees as die inligting foutief
is.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels Bladsy 14
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Aktiwiteit 2
Vir elk van die volgende, identifiseer drie bronne wat vir jou die nodige inligting sal gee.
Probeer om bronne uit die interne, mark- en makro omgewing te verskaf waar moontlik.
1) ʼn Uitvoerende hoof van ʼn maatskappy wil weet of die bemarkingsdepartement se nuwe
bemarkingsplan suksesvol was.
2) ʼn Bemarkingsbestuurder wil weet of ʼn mededinger ʼn nuwe produk gaan bekendstel.
3) ʼn Direkteur van ʼn bank wil weet of die bank aan al die wetlike vereistes voldoen.
Aktiwiteit 3
Noem en bespreek ʼn gerekenariseerde inligtingstelstelsel vir elk van die volgende:
1) ʼn Bestuurder wil bepaal of ʼn werknemer wat van ʼn ander departement oorgeplaas is, al
die nodige opleiding gehad het.
2) ʼn Nuwe bestelling word uitgevoer en moet op ʼn rekenaarstelsel gestoor word.
3) ʼn Bestuurder wil weekliks ʼn verslag hê van die vlakke van voorraad in die
onderneming.
4) ʼn Senior bestuurder wil ʼn besluit neem wat vereis dat ekonomiese aanwysers en
interne data saamgevoeg moet word om ʼn verslag te verskaf.
Aktiwiteit 4
Identifiseer ʼn voorbeeld (wat nie in hierdie gids voorkom nie) om die verskil tussen data en
inligting aan te dui.
Aktiwiteit 5
Diereplesier Troeteldierwinkel het ʼn groot databasis van al die kliënte wat in die laaste tien
jaar aankope gedoen het. Die bestuur wil hierdie data gebruik om te bepaal watter kliënte
die meeste geld spandeer het en in watter omgewings hierdie kliënte woonagtig is. Die
bestuur wil ook graag ʼn demografiese profiel van hierdie kliënte opstel (byvoorbeeld, die
ouderdom en geslag van kliënte). Die inligting wat verkry word, sal gebruik word om tydens
ʼn nuwe bemarkingsveldtog te fokus op die mees waarskynlike kliënte.
1) Op watter wyses kan die inligting se kwaliteit verswak word?
2) Wat is die moontlike gevolge as die inligting se kwaliteit nie na wense is nie?
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels Bladsy 15
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Belangrik: Lees ook deur Hoofstuk 1 tot 3 in die voorgeskrewe handboek (Joshi, 2013) om ʼn beter agtergrond oor die toepaslike konsepte waarna in hierdie vak verwys word, te verkry.
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels Bladsy 16
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
STUDIE-EENHEID 2: INLIGTINGSTEGNOLOGIE-INFRASTRUKTUUR
2.1 Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip
Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te
demonstreer van die volgende:
• Apparatuur
• Programmatuur
• Data
• Netwerke en telekommunikasie
Vaardighede
Jy sal ook in staat wees om:
• die werking van ʼn rekenaar te konseptualiseer.
• te onderskei tussen toevoer-, verwerkings-, afvoer-, primêre stoor-, en sekondêre
stoorkomponente.
• tendense in verwerking te beskryf.
• kategorieë van programmatuur te identifiseer en bespreek; die doel van en tipes
stelselprogrammatuur te bespreek en te onderskei tussen verskillende
toepassingprogrammatuur.
• die belangrikheid van ʼn databasisbestuurstelsel te motiveer; die elemente van ʼn
databasisbestuurstelsel te beskryf en ʼn databasis te ontwerp.
• die basiese komponente van ʼn netwerk te beskryf en die waarde en gevare van
netwerke en die internet vir ʼn sakeonderneming te identifiseer.
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 17
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
2.2 Voorgeskrewe handboek
Joshi, G. 2013. Management information systems. New Delhi: Oxford University Press.
• Hoofstuk 4
• Hoofstuk 5
• Hoofstuk 6
• Hoofstuk 7
2.3 Verrykende bronne
• Wikipedia-artikel1 oor die Analytical Engine. Beskikbaar by:
http://en.wikipedia.org/wiki/Analytical_engine.
• Steyn, P.J.N. 2012. (red.) Bedryfsinligtingstelsels. Kraal Uitgewers: Pretoria. Hierdie
is die studiehandleiding vir die vak Bedryfsinligtingstelsels vir die Hoër Sertifikaat in
Rekeningkunde by Akademia. ʼn Hele studie-eenheid word aan programmatuur gewy
Hierdie gids is gratis beskikbaar aan alle Akademia studente en is op die aanlyn-
biblioteek beskikbaar.
• Godin, S. 1995. Presenting digital cash. Sams Publishing. ʼn Interessante boek wat in
1995 voorspellings gemaak het oor ʼn internasionale, digitale geldeenheid.
• Wikipedia artikel oor Bitcoin, ʼn internasionale, digitale geldeenheid. Beskikbaar by:
http://en.wikipedia.org/wiki/Bitcoin
2.4 Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan:
Sleutelwoord Omskrywing
Bedryfstelsels Stelselprogrammatuur vir die bestuur van veral hulpbronne (bv.
geheue), lêers en randapparatuur.
Binêre kodes Programkodes wat slegs uit 1’e en 0’e bestaan. Word ook
masjientaal genoem.
Brug ʼn Toestel wat netwerke met dieselfde protokol verbind.
Cloud verwerking ʼn Internet-gebaseerde wyse van verwerking, waar ʼn
verskeidenheid hulpbronne, soos apparatuur, programmatuur,
verwerkingskrag en inligting aan gebruikers verskaf kan word.
1 Wikipedia word nie deur Akademia as ʼn akademiese bron geag nie. Hierdie bron mag dus nie in werkopdragte gebruik word nie.
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 18
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Datapakhuis ʼn Uiters groot versameling van data.
Deurblaaier (Brouwser)
Programmatuur wat gebruik word om webblaaie oop te maak.
Deurgang ʼn Toestel wat netwerke met verskillende protokolle aan mekaar
verbind.
Ekstranet ʼn Netwerk soortgelyk aan ʼn intranet, maar wat vir spesifieke
buite-organisasies (soos verskaffers) oopgestel word.
Eweknie-netwerk
(Peer-to-peer network)
Rekenaars wat direk aan mekaar verbind word, sonder ʼn
bediener.
Gedraaide draadpaar
(Twisted pair cables)
Twee geïsoleerde koperkabels word om mekaar gedraai, en dan
word twee of meer van hierdie pare kabels weer saamgevoeg
om ʼn enkele kabel te vorm.
Grafiese gebruikers-koppelvlak
ʼn Grafiese koppelvlak wat interaksie tussen die rekenaar en die
gebruiker moontlik maak – ʼn verbetering op teks-gebaseerde
gebruikerskoppelvlakke.
Grid-verwerking Die gebruik van ʼn groot aantal gewone rekenaars wat aan
mekaar gekoppel is om verwerking te doen om sodoende
soortgelyke prestasie as dié van ʼn superrekenaar te verkry.
Herhaler (Repeater) ʼn Toestel wat seine oor ʼn netwerk versterk en sodoende die
reikwydte van ʼn netwerke vergroot.
Hoofraam Die eerste generasie-rekenaars wat masjienvlak-taal gebruik het
vir programmering.
Hub ʼn Hub verbind komponente van ʼn netwerk aan mekaar.
Intranet ʼn Netwerk wat van internet-tegnologie gebruik maak om
kommunikasie tussen werkstasies van ʼn maatskappy moontlik te
maak. Die intranet is nie toeganklik vir iemand buite die
organisasie nie.
Lokale areanetwerk ʼn Netwerk wat toestelle oor ʼn lokale/klein area verbind.
Mikrorekenaar Die derde generasie rekenaars wat vir alledaagse gebruik
beskikbaar is aan enige iemand met basiese
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 19
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
rekenaarvaardighede. Hierdie rekenaars is gebruikersvriendelik
en gebruik die mees moderne programmeertale.
Mini-rekenaar Tweede generasie rekenaars, wat kleiner as hoofraamrekenaars
was, maar steeds laer-vlak programmeertale gebruik het.
Myn van data Proses waardeur inligting uit geweldige groot hoeveelheid data
verkry word.
Navraag ʼn Funksie van ʼn databasisbestuurstelsel (DBBS) waarmee data
volgens spesifieke kriteria vanaf ʼn databasis onttrek kan word.
Netwerkbedieners Rekenaars met meervoudige hardeskywe en verwerkings met
groot verwerkingskapasiteit. Bedieners word gebruik vir groot
hoeveelhede verwerking, kommunikasie of die stoor van groot
hoeveelhede data.
Ongeleide kommunikasiemedia
Kommunikasiemedia wat nie van kabels gebruik maak nie.
Protokol Stel reëls wat kommunikasie tussen toestelle in ʼn netwerk
reguleer.
Raid-tegnologie ʼn Tegnologie wat die betroubaarheid van permanente stoor
verhoog deur meervoudige skywe te kombineer in ʼn een
(logiese) eenheid.
Randapparatuur Apparatuur wat ekstern aan die rekenaar koppel, byvoorbeeld ʼn
drukker.
Rekord ʼn Versameling van velde wat die besonderhede oor ʼn bepaalde
entiteit bevat, vorm ʼn rekord.
Relasiedatabasis ʼn Databasis waarvan die tabelle op een of ander wyse aan
mekaar gekoppel is.
Samestellers (Assemblers)
Tweede generasieprogrammatuur wat gebruik word om basiese
instruksies na masjientaal om te skakel.
Superrekenaars Hoogs gesofistikeerde en kragtige stelsels wat gebruik word vir
take wat komplekse verwerking teen ʼn groot spoed vereis.
Switch ʼn Switch is soortgelyk aan ʼn hub, maar verrig ook ʼn aantal
netwerkbestuurstake (en is dus meer “intelligent”)
Toepassings- Programmatuur wat vir die eindgebruiker ontwikkel word om ʼn
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 20
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
programmatuur spesifieke taak te verrig.
Veld ʼn Veld is ʼn enkele feit. Die kleinste eenheid van data kan as ʼn
veld beskou word.
Verslag Verslae word gebruik om die data in ʼn tabel, of data wat deur ʼn
navraag onttrek is, op ʼn formele, wyse te vertoon.
Vorm ʼn Funksie van ʼn DBBS wat as gebruikerskoppelvlak die
gebruiker toelaat om data in te lees, te besigtig en te verander.
Wye areanetwerk (WAN)
ʼn Netwerk wat oor ʼn groot geografiese area versprei is.
2.5 Inleiding
Hierdie studie-eenheid bestudeer die vier belangrike elemente van rekenaar-infrastruktuur,
naamlik apparatuur, programmatuur, data en netwerke.
Apparatuur (hardware) word eerstens bespreek. Hoewel daar nie na alle moontlike
apparatuur wat beskikbaar is, verwys word nie, word die werking van ʼn rekenaar as ʼn
geheel bespreek. Eerstens, word ʼn kort agtergrond oor die geskiedenis van rekenaars
verskaf. In die tweede plek word die drie kategorieë van rekenaars bespreek. Daarna word
die werking van ʼn rekenaar deur ʼn model van ʼn rekenaar voorgestel en die verskillende
apparatuur wat in ʼn rekenaar voorkom, aangeraak. In die vierde plek word twee belangrike
tendense in apparatuur en veral verwerking ondersoek.
Programmatuur word in Hoofstuk 5 in die handboek bespreek. Daar word hoofsaaklik tussen
twee oorhoofse kategorieë van programmatuur onderskei, naamlik stelselprogrammatuur en
toepassingsprogrammatuur. Stelselprogrammatuur word eerste bespreek. In die tweede
plek word toepassingprogrammatuur en die verskillende tipes programme wat direk vir
gebruikers geskryf is, behandel.
Data het ʼn onmisbare strategiese bron vir moderne organisasies geword. Hoewel
databasisse in ʼn sekere vorm reeds voor die ontstaan van rekenaars bestaan het, het
tegnologie die geleenthede wat goeie kwaliteit data inhou, drasties vermeerder. Hoofstuk 6
in die handboek bespreek datahulpbronne. Eerstens, word terminologie verduidelik. Daarna
word die nadele van tradisionele lêerstelsels bespreek. In die derde plek word
databasisbestuurstelsels (DBBS's) uiteengesit. Daar word ook aandag gegee aan die
verskillende tipes DBBS's wat beskikbaar is. Vierdens, word die vyf stappe van
databasisontwerp geïdentifiseer en bespreek. Die bestuur van ʼn databasis word ook hierby
ingesluit. Laastens, word daar gekyk na vier tendense wat met databasisse te make het.
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 21
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Wanneer rekenaars en ander elektroniese toestelle aan mekaar gekoppel word, word ʼn
netwerk gevorm. Netwerke vorm ook die grondslag vir telekommunikasie. Hoofstuk 7 in die
handboek bespreek netwerke en telekommunikasie. Daar word eerstens gekyk na tendense
in telekommunikasie, gevolg deur die waarde wat netwerke vir sakeondernemings bied. In
die tweede plek word tipes netwerke bespreek. Op ʼn meer tegniese vlak word daar gekyk na
kommunikasieprotokolle, kommunikasiemedia (soos kabels en koordlose tegnologie) en
netwerktoestelle. ʼn Paar interessante verwikkelinge ten opsigte van die internet word
aangeraak. Laastens, word ʼn spesifieke tegnologie, naamlik radiofrekwensie-tegnologie
(RFID) bespreek.
2.6 Rekenaarapparatuur
Handboek: Joshi, 2013: Hoofstuk 4
2.6.1 Die geskiedenis van rekenaars
Handboek: Bladsy 75-77
Die handboek lys Charles Babbage as een van die baanbrekers in die ontwikkeling van
rekenaars. Babbage was wel ʼn uitvinder, maar sy bekendste uitvindsel, die Analytical
Engine, was nie in Babbage se leeftyd ontwikkel nie. Hierdie masjien, wat dieselfde
teoretiese onderbou as die moderne rekenaar gehad het, het komponente vereis wat in
daardie jare nie bestaan het nie. Dit is die moeite werd om vir interessantheidsonthalwe
meer oor hierdie onderwerp na te lees (sien bykomende bronne hierbo). Figuur 2.1 is ʼn
model van die Analytical Engine wat volgens Babbage se spesifikasies gebou is. Hierdie
toestel is tans in die Wetenskapmuseum in Londen.
Figuur 2. 1: Die Analytical Engine (Bron: http://en.wikipedia.org/wiki/File:AnalyticalMachine_Babbage_London.jpg)
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 22
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Die toestel wat as die eerste veeldoelige rekenaar bekend gestaan het, was ENIAC. Hierdie
masjien is ontwikkel om ingewikkelde ballistiese berekeninge vir vegvliegtuie te doen – die
masjien is tydens die tweede wêreldoorlog ontwikkel. Toe die masjien uiteindelik voltooi is,
was die oorlog verby en is ENIAC vir ander doeleindes aangewend. Figuur 2.2 is ʼn foto van
ENIAC.
Figuur 2. 2: Twee programmeerders in ENIAC (Bron: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Eniac.jpg)
Daarna het rekenaars teen ʼn duiselingwekkende spoed verbeter. ʼn Paar interessante getalle
wat in die handboek verskaf word:
• 10MB: Die grootste hardeskyf beskikbaar in 1988
• 1 000 000MB: Die grootte van ʼn 1 Terrabyte hardeskyf – vandag as eksterne
hardeskywe kommersieel beskikbaar.
• 18 maande: Die gemiddelde tyd wat dit neem vir die spoed van verwerking om te
verdubbel as gevolg van nuwe tegnologiese ontwikkeling.
• 25 000: Die hoeveelheid keer wat die werkverrigting van mikroverwerkers verbeter
het in die afgelope 30 jaar.
Tegnologie het ook veroorsaak dat rekenaars en ander tegnologiese toestelle nader aan
mekaar gekom het. Waar ʼn telefoon ongeveer twintig jaar gelede niks anders kon doen as
oproepe maak en ontvang nie (en so nou en dan boodskappe op neem), is selfone (veral
slimfone) vandag niks anders as rekenaars nie.
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 23
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
2.6.2 Kategorieë van rekenaars
Handboek: Bladsy 77 tot 79
Rekenaars kan hoofsaaklik in drie kategorieë verdeel word. Hierdie kategorieë, wat in die
handboek in meer detail bespreek word, word in Figuur 2.3 grafies voorgestel:
Figuur 2. 3: Kategorieë van rekenaars (Bron: Joshi, 2013:77-79)
Tabel 4.1 in die handboek verskaf ʼn tydlyn van hoe die kategorieë van rekenaars ontwikkel
het van 1959 tot nou. Figuur 2.4 is ʼn foto van ʼn superrekenaar.
Figuur 2. 4: ʼn Superrekenaar met meer as 250 000 verwerkers – ʼn persoonlike rekenaar het een verwerker!
(Bron: http://en.wikipedia.org/wiki/File:IBM_Blue_Gene_P_supercomputer.jpg)
2.6.3 Rekenaarargitektuur
Handboek: Bladsy 79 tot 84
In hierdie paragraaf in die handboek word die verskillende apparatuur (hardware) bespreek.
Figuur 4.1 in die handboek is veral belangrik omdat dit aandui hoe al hierdie apparatuur
Mikrorekenaars
• (bv. persoonlike rekenaars)
Netwerkbedieners
Superrekenaars
• Bv. Google se bedieners
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 24
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
saamwerk. Hierdie figuur word ook dikwels die model van ʼn rekenaar genoem. Babbage se
ontwerp van sy Analytical engine (vroeër genoem) is reeds in 1835, 110 jaar voor ENIAC, op
hierdie beginsels gebaseer.
Enige rekenaar bestaan basies uit toevoer (input), verwerking (processing) en afvoer
(output). Om hierdie verwerking moontlik te maak word tydelike, baie vinnige geheue
(memory) gebruik, meestal ewetoeganklike geheue (random access memory – RAM). En
om die resultate van verwerking te stoor, word permanente stoor (storage) soos hardeskywe
en DVD’s gebruik.
Die verskillende apparatuur wat by elk van hierdie afdelings van die model van ʼn rekenaar
aangetref word, word in die handboek bespreek en in Figuur 2.5 opgesom:
Figuur 2. 5: Rekenaarapparatuur (Bron: Aangepas uit Joshi, 2013: 79-84)
Die laaste element wat in hierdie paragraaf in die handboek genoem word, is RAID-
tegnologie. Hierdie is ʼn tegnologie wat gebruik word om te verseker dat data nie verlore
gaan nie. In plaas daarvan om data (soos dokumente) op ʼn enkele hardeskyf te stoor, word
die data oor verskillende hardeskywe gestoor. Hierdie tegnologie gebeur in die agtergrond
en die gebruiker hoef nie eens daarvan bewus te wees nie. Vir die gebruiker lyk dit asof data
Toevoer (Input) •Muis •Sleutelbord •Raakskerm (touch screen) •Mikrofoon
Verwerking (Processing) •Sentrale verwerkingseenheid (SVE) (Engels: Central processing unit - CPU)
Afvoer (Output) •Skerm •Drukker •Luidsprekers
Primêre geheue (Memory) •ROM (Read only memory) •RAM (Random access memory)
Sekondêre geheue (Secondary storage) •Hardeskywe •DVD's •CD's •Geheuestokkies (memory sticks) •Sien ook RAID tegnologie
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 25
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
slegs op een skyf gestoor word. Sou daar egter ʼn probleem met een van die skywe wees,
sal die data van die ander skywe herwin kan word.
2.6.4 Tendense in apparatuur
Handboek: Bladsy 85 tot 88
Een van die moderne tendense in veral verwerking, is die sogenaamde grid computing. ʼn
Gewone persoonlike rekenaar het gewoonlik ʼn enkele verwerker wat vir alle verwerking
verantwoordelik is. Groter rekenaars mag dalk twee verwerkers hê, terwyl superrekenaars
van ʼn groot aantal verwerkers gebruik maak.
Grid computing gebruik egter die verwerkers van ʼn verskeidenheid rekenaars wat aan
mekaar gekoppel is. Hierdie rekenaars kan gewone persoonlike rekenaars wees wat nooit
op hul eie vir groot verwerkingstake gebruik sou kon word nie. Dit werk soos volg:
• ʼn Groot aantal rekenaars (gewone persoonlike rekenaars) is via breëband-internet
aan mekaar gekoppel. Hierdie rekenaars kan geografies verspreid wees.
• ʼn Bediener verdeel alle verwerkingstake in kleiner dele op en verdeel dit onder die
aantal rekenaars.
• Elke rekenaar voltooi die verwerking. Die rekenaar kan vir ander take gebruik word
terwyl verwerking in die agtergrond plaasvind.
• As verwerking voltooi is, word die afvoer weer na die bediener teruggestuur.
Die grootste voordeel verbonde aan hierdie vorm van verwerking, is dat resultate soortgelyk
aan dié van superrekenaars verkry kan word, sonder dat die kostes verbonde aan die
aanskaf van so ʼn rekenaar aangegaan moet word.
ʼn Tweede tendens is cloud computing. In hierdie geval verwys die term “cloud” na die
internet. Apparatuur, programmatuur en ʼn verskeidenheid ander hulpbronne word aan
maatskappye en individue beskikbaar gestel, sonder dat die nodige apparatuur aangekoop
moet word. ʼn Maatskappy kan, byvoorbeeld, ʼn hele kliëntediensstelsel op die internet stoor.
Alle verwerking word deur die bediener op die internet gedoen en die maatskappy sal slegs
die resultate daarvan kry.
Die grootste voordeel van hierdie vorm van verwerking, is dat die maatskappy nie kapitale
uitgawes hoef aan te gaan nie. ʼn Gewone rekenaar kan aan die internet gekoppel word en
die gebruiker sal dieselfde werksverrigting verkry as by ʼn organisasie wat van ʼn bediener
gebruik maak (afhangende van die spoed van die internetverbinding, natuurlik). Die voordele
en nadele van cloud computing word in die handboek bespreek en in Figuur 2.6 hieronder
opgesom:
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 26
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Figuur 2. 6: Voordele van cloud computing (Bron: Joshi, 2013:87-88)
2.7 Programmatuur
Handboek: Joshi, 2013: Hoofstuk 5
Programmatuur dui op die programme wat op ʼn rekenaar gelaai is. Sommige van hierdie
programme se afvoer is sigbaar aan die gebruiker (byvoorbeeld ʼn dokument wat met ʼn
woordverwerkingsprogram getik word). Ander is egter in die agtergrond aktief en word
dikwels nie deur die gebruikers opgemerk nie.
Daar word hoofsaaklik tussen twee tipes programmatuur onderskei: Stelselprogrammatuur
(systems software) en toepassingsprogrammatuur (application software). Figuur 5.2 in die
handboek verskaf ʼn goeie oorsig van die verskillende programmatuur en hoe dit in hierdie
twee kategorieë verdeel kan word.
Die eerste programmatuur wat geskryf is, het uit 1 en 0 tekens bestaan. Deur ʼn
verskeidenheid van hierdie kombinasies te gebruik, kon instruksies vir ʼn rekenaar gestoor
word. ENIAC is gebruik deur skakelaars aan en af te skakel (1 = aan, 0 = af). Tot vandag
word dieselfde beginsels vir programmering gebruik. Data word steeds in die vorm van 1‘e
en 0’e op ʼn hardeskyf of CD gestoor.
Die kategorieë van programmatuur word in Hoofstuk 5 in die handboek bespreek. Die
oorsigtelike verduidelikings hieronder dien slegs as ondersteuning van die handboek en
word geensins bedoel om die inligting in die handboek te vervang nie.
Kostebesparing
Beskikbaar vanaf enige plek waar die internet beskikbaar is
Voordele van grootmaat-gebruik
Groter betroubaarheid (indien betroubare diensverskaffers gebruik word)
Meestal goeie sekuriteit
Gebruik is meetbaar, wat die keuse van ʼn diensverskaffer op grond van koste en betroubaarheid makliker maak.
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 27
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
2.7.1 Stelselprogrammatuur
Handboek: Bladsy 95 tot 104
Stelselprogrammatuur behels alle programme wat die effektiwiteit van hulpbronne (bv.
apparatuur) in ʼn rekenaar beheer en bestuur. Stelselprogrammatuur maak dit ook vir die
gebruiker moontlik om toepassingsprogrammatuur (hieronder bespreek) te gebruik.
Wat stelselprogrammatuur betref, word daar ook tussen ʼn aantal kategorieë van
programmatuur onderskei. Die eerste hiervan is ʼn bedryfstelsel.
Bedryfstelsels
Die eerste rekenaars was hoofsaaklik deur wiskundiges en ingenieurs gebruik. Die gebruik
van ʼn rekenaar was ʼn spesialiteitsgebied. Soos wat die vervaardiging van rekenaars
toegeneem en goedkoper geraak het, het daar ʼn behoefte ontstaan om rekenaars meer
algemeen te gebruik. Die probleem was dat die gebruikers nie almal elektroniese ingenieurs
was nie. Bill Gates het die speelveld in hierdie verband verander.
Gates en ʼn vriend, Paul Allen (wat later die leisels as CEO van Microsoft by Gates
oorgeneem het), het vir IBM ʼn bedryfstelsel ontwikkel. Hierdie stelsel was geskryf om
interaksie tussen ʼn gebruiker (wat Engels verstaan) en die rekenaars (wat slegs met binêre
kode, of 1’e en 0’e kommunikeer) moontlik te maak. Deur onderhandeling het Gates en Allen
die regte op die bedryfstelsel behou en het IBM slegs lisensiegelde daarvoor betaal. Hierdie
bedryfstelsel is later aangepas vir mikrorekenaars en MS Dos genoem. Dit was die begin
van Bill Gates se sukses.
Vandag is daar ʼn verskeidenheid bedryfstelsels waarvan Microsoft Windows in ʼn groot mate
die persoonlike rekenaarmark oorheers. (Apple het intussen ʼn groot deel van die mark by
Microsoft afgeneem.)
ʼn Bedryfstelsel bestuur apparatuurhulpbronne (veral geheuetoekenning aan verskillende
programme), lêers (byvoorbeeld deur middel van Windows Explorer) en randtoestelle (soos
drukkers). Hoewel Apple MAC OS X en Windows die bekende bedryfstelsels vir persoonlike
rekenaars is, is daar ʼn aantal ander bedryfstelsels wat gebruik word. Figuur 2.7 verskaf ʼn
opsomming van verskillende bedryfstelsels:
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 28
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Figuur 2. 7: Verskillende bedryfstelsels (Bron: Joshi, 2013:95-104)
Deurblaaiers
Deurblaaiers (web browsers) is programmatuur wat gebruik word om webblaaie oop te
maak. Die bekendstes op die mark is tans Microsoft Internet Explorer, Mozilla Firefox en
Google Chrome. Eersgenoemde is gewoonlik reeds op ʼn rekenaar gelaai indien Windows op
die rekenaar gebruik word. Die ander twee (Firefox en Chrome) kan gratis van die internet
afgelaai word.
Ander stelselbestuursprogrammatuur
Ander programmatuur wat gebruik word om die hulpbronne van die rekenaar te bestuur,
word in Tabel 5.1 in die handboek voorgestel. Wat veral van belang is, is groepware en anti-
virusprogramme – hierdie is stelselprogrammatuur waarvan die gebruikers ook kennis
behoort te dra.
Programmeertale en -hulpmiddels
ʼn Programmeertaal is programmatuur wat gebruik word om ander programmatuur te
ontwikkel. Die eerste programme was, in vandag se terme, baie eenvoudig. Om hierdie
programme te skryf, was egter nie so maklik nie. Masjientaal (kombinasies van slegs 1’e en
0’e) was gebruik om hierdie programme te skryf.
Verdere ontwikkeling het die tweede generasie programmeertale bekendgestel. Hierdie
programmatuur was gebruik om masjientaal in basiese Engels om te skakel. Hoewel die
mees basiese instruksies steeds geskryf moes word, was dit nie vir programmeerders nodig
MS DOS
•Microsoft se eerste bedryfstelsels - teks gebaseerd
MS Windows
•Verskillende weergawes, veral vir persoonlike rekenaars gebruik
Mac OS X
•Apple se bedryfstelsel vir Apple rekenaars
Linux
•ʼn Gratis, oopbron bedryfstelsel.
Novell
•ʼn Groep netwerkbedryfstelsels
UNIX
•ʼn Netwerkbedryfstelsel wat deur Bell Laboratoriums ontwikkel is - veral bekend vir stabiliteit.
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 29
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
om masjientaal te verstaan nie. Hierdie programmatuur is samestellers (assemblers of
assembly language) genoem.
Derde generasie programmeertale het op samestellers gebou. Die basiese instruksies was
reeds in die programmeertaal vervat en die programmeerder het slegs nodig gehad om hoër
vlak instruksies te skryf. ʼn Eenvoudige stelling soos A:=(2+3*x)/d in ʼn derde generasie
taal, sou ʼn lys van basiese instruksies in ʼn samesteller vereis het.
Die vierde generasie programmeertale het selfs ʼn stap verder gegaan. Die taal wat hier
gebruik word, is nader aan natuurlike Engels as die vorige vlak tale. Vierde generasie
programmeertale het ook van grafiese gebruikerskoppelvlakke (graphical user interface of
GUI) gebruik gemaak. Waar ʼn derde generasietaal ʼn groot aantal kodes benodig om ʼn nuwe
skerm te skep, kan dit met die klik van ʼn muis in ʼn vierde generasietaal gedoen word.
Saam met die vierde generasietale het ʼn nuwe beginsel van objek-georiënteerde
programmeertale die lig gesien. Die tegniese detail van hierdie tale is nie belangrik vir
hierdie vak nie, maar objek-georiënteerde programmering maak die hergebruik van kode
baie makliker. Deurdat dieselfde programkode nie herhaaldelik geskryf hoef te word nie (en
dus oor en oor deur ander dele van die program of selfs ander programme gebruik kan
word) word ʼn groot hoeveelheid tyd en geld bespaar.
Figuur 2.8 hieronder wys die verskil tussen twee programmeertale: Die een is ʼn derde
generasietaal (Turbo Pascal), terwyl die tweede ʼn vierde generasietaal (Delphi) is.
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 30
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Figuur 2. 8: Die verskil tussen derde en vierde generasie programmeertale
Programmatuur vir webontwerp
HTML is die programkode wat steeds vandag die basis van baie webtuistes vorm. Hoewel ʼn
verskeidenheid programmatuur die lig gesien het, skep ʼn groot hoeveelheid van hierdie
programmatuur steeds die HTML-kode in die agtergrond. Soms vereis webtuistes groter
werksverrigting en koppeling aan databasisse. In hierdie geval sal HTML-kode nie
voldoende wees nie en word ander programkodes gebruik.
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 31
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
2.7.2 Toepassingsprogrammatuur
Handboek: Bladsy 104 tot 110
Toepassingprogrammatuur is die programmatuur wat deur die eindgebruiker gebruik word
om spesifieke take te verrig. Hierdie begeleidingsgids is in ʼn woordverwerker geskryf. Die
punte van studente sal moontlik in ʼn sigblad aan die administratiewe personeel gestuur
word, wat dit in ʼn administratiewe stelsel sal inlees. Finale uitslae sal deur middel van e-pos
programmatuur aan studente gestuur word. Hierdie is slegs ʼn paar voorbeelde van die
magdom toepassingprogrammatuur wat bestaan.
Die handboek verdeel toepassingprogrammatuur ook in kategorieë. Hierdie kategorieë sluit
besigheidstoepassingsprogrammatuur, kantoorproduktiwiteitsprogrammatuur en groepware
in. Kantoorproduktiwiteitsprogrammatuur kan selfs in nog kategorieë verdeel word, naamlik:
• Woordverwerkers (bv. Microsoft Word)
• Sigbladprogrammatuur (bv. Microsoft Excel)
• Aanbiedingsprogrammatuur (bv. Microsoft PowerPoint)
• E-posprogrammatuur (bv. Microsoft Outlook)
Die verskillende kategorieë van toepassingsprogrammatuur, insluitend die vier kategorieë
wat hierbo genoem is, word in Figuur 2.9 uiteengesit:
Figuur 2. 9: Kategorieë van toepassingsprogrammatuur (Bron: Joshi, 2013: 104-110)
Toepassings-programmatuur
Besigheidstoepassings-programmatuur
Woordverwerkers
Sigbladprogrammatuur
Aanbiedings-programmatuur
E-posprogrammatuur
Kantoor-produktiwiteits-programmatuur
Groepware
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 32
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Dit is belangrik om te besef dat hierdie lys van programmatuur nie alle programmatuur kan
bevat nie. Daar word daagliks nuwe programmatuur ontwikkel. Die toepassings wat elke dag
vir slimfone geskep word (Apps) is ook nie hierby ingesluit nie, maar vorm ʼn groot deel van
toepassingsprogrammatuur. Die doel van hierdie hoofstuk is dus slegs om ʼn oorsig van
toepassingsprogrammatuur te verskaf. Die student kan self ʼn bietjie navorsing doen om
meer inligting oor verskillende programmatuur te vind.
2.8 Data-hulpbronne
Handboek: Joshi, 2013: Hoofstuk 6
Data het oor die jare ontwikkel van bloot ʼn uitset van ʼn administratiewe proses, tot ʼn
strategiese bate. Daar is vandag ondernemings waarvan data die enigste produk is. ʼn Groot
persentasie van moderne ondernemings sal hul deure moet sluit indien hul data verlore
gaan. Dit is daarom vir enige bestuurder belangrik om oor die basiese kennis van data en
databasisse te beskik.
2.8.1 Wat is ʼn databasis?
Handboek: Bladsy 117-118
Streng gesproke is ʼn databasis enige versameling van data wat op een of ander wyse
georganiseer is. Uit hierdie definisie is dit dan ook duidelik dat ʼn kamer vol lêers ook as ʼn
databasis geklassifiseer word. Hierdie hand-gebaseerde of tradisionele databasisse is
natuurlik nie so kragtig en nuttig soos elektroniese databasisse nie, soos later bespreek
gaan word.
Daar is egter ʼn aantal terme wat by enige databasis betrokke is. Hierdie terme word
hieronder verduidelik. Figuur 2.10 kan gebruik word om die verduideliking aan te vul.
Figuur 2. 10: Terminologie betrokke by ʼn databasis
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 33
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
• Veld. ʼn Veld is ʼn enkele feit. Die kleinste eenheid van data kan as ʼn veld beskou
word. In ʼn databasis waarin kliënte-inligting gestoor word, sal ʼn kliënt se naam of van
as ʼn veld gesien word. Nog voorbeelde van velde is die kliënte se telefoonnommers,
posadresse, salarisse en ouderdomme.
• Rekord. ʼn Versameling van velde wat die besonderhede oor ʼn bepaalde entiteit
bevat, vorm ʼn rekord. In die bogenoemde voorbeeld sal een kliënt (byvoorbeeld
Anton Adams) se besonderhede ʼn rekord vorm. Die rekord van Anton Adams bevat
dan ʼn verskeidenheid velde (sy naam, van, telefoonnommer, posadres, salaris en
ouderdom).
• Tabel. Alle rekords met hul velde word in ʼn tabel gestoor.
Hoewel databasisse drasties kan verskil, is daar drie eienskappe wat gewoonlik by alle
databasisse voorkom. Hierdie eienskappe word op bladsy 118 in die handboek beskryf en in
Figuur 2.11 opgesom:
Figuur 2. 11: Eienskappe van ʼn databasis (Bron: Joshi, 2013:118)
2.8.2 Tradisionele lêerstelsels
Handboek: Bladsy 118-120
Voordat tegnologie vir die bestuur van databasisse ingespan is, is van fisiese, papier-
gebaseerde stelsels gebruik gemaak. Later is hierdie lêers in elektroniese formaat
omgeskakel, maar steeds nie deur ʼn databasisbestuurstelsel (DBBS) bestuur nie. Die
handboek verwys na beide hierdie gevalle as daar van tradisionele lêerstelsels gepraat
word. Die handboek (bladsy 118-120) verskaf vyf nadele van hierdie stelsels. Die nadele
word kortliks in Figuur 2.12 opgesom.
Data handel oor plekke, objekte of 'dinge'
ʼn Databasis is ʼn logiese koherente versameling van data
ʼn Databasis het ʼn spesifieke doel
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 34
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Figuur 2. 12: Tekortkominge van tradisionele lêerstelsels
(Bron: Joshi, 2013:119-120)
Die oplossing vir hierdie probleme is om ʼn databasis-benadering tot data te volg. Meer
spesifiek moet daar van databasisbestuurstelsels gebruik gemaak word, om data so effektief
as moontlik te stoor en beskikbaar te stel.
2.8.3 Databasisbestuurstelsels (DBBS)
Handboek: Bladsy 120-127
Hoewel slegs groot maatskappy in die verlede van ʼn DBBS gebruik kon maak, is hierdie
tegnologie vandag vir klein ondernemings en selfs individue beskikbaar. Deur bloot ʼn
program soos Microsoft Access aan te skaf (teen relatiewe lae kostes), kan ʼn individu ʼn
databasis skep en onderhou.
Die handboek verskaf ses voordele vir die gebruik van ʼn DBBS as ʼn alternatief tot die
tradisionele wyse waarop lêer georganiseer is. Hierdie voordele word op bladsye 120 en 121
in die handboek verskaf en kortliks in Figuur 2.13 opgesom:
Figuur 2. 13: Voordele van ʼn DBBS-benadering tot data
(Bron: Joshi, 2013:120-121)
Oortollige/onnodige data (redundancy)
Tekort aan buigbaarheid (flexibility)
Swak sekuriteit
Data kan nie maklik gedeel word nie
Programdata afhanklikheid
Oortollige data word geëlimineer
Konsekwentheid van data word verseker
Die deel van data oor ʼn verskeidenheid geografiese liggings word moontlik gemaak
Standaarde kan afgedwing word
Data-integriteit word verseker
Sekuriteitsbeperkings kan op ʼn hele databasis van toepassing gemaak word
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 35
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
ʼn DBBS het drie funksies (sien bladsy 122 in die handboek). ʼn DBBS bestaan ook uit vier
belangrike komponente. Hierdie komponente word in die handboek op bladsy 122 tot 124
bespreek. Ter wille van verstaanbaarheid, sal skermuitdrukke van Microsoft Access gebruik
word om die komponente ook hieronder te verduidelik.
Tabel
Tabelle is reeds hierbo bespreek. Figuur 2.14 hieronder dui aan hoe ʼn tabel in Microsoft
Access sal voorkom. Let daarop dat hierdie tabel rekords en velde het: Elke ry is ʼn rekord,
elke kolom stel ʼn veld voor.
Figuur 2. 14: ʼn Tabel in Microsoft Access
Vorms
ʼn Vorm is ʼn gebruikerskoppelvlak wat dit vir die gebruiker moontlik maak om data in die
databasis in te lees, te sien en die verander. Figuur 2.15 hieronder dui aan hoe ʼn vorm in
Microsoft Access ontwerp word, terwyl Figuur 2.16 aandui hoe so ʼn vorm deur die gebruiker
gesien sal word.
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 36
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Figuur 2. 15: Hoe ʼn vorm ontwerp word in Microsoft Access
Figuur 2. 16: ʼn Vorm in Microsoft Access soos deur die gebruiker gesien
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 37
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Navrae
ʼn Navraag (query) onttrek inligting wat aan sekere kriteria voldoen vanuit die databasis. ʼn
Navraag oor, byvoorbeeld, kelners in ʼn restaurant, kan as ʼn vraag weergegee word: “Wie is
al die kelners wat in Pretoria woon, ouer as 18 is en in Seksie A werk?”. Die kriteria in
hierdie verband is dan:
• Woonadres = Pretoria
• Ouerdom > 18
• Seksie = A
Elke kelner in die databasis word dan aan hierdie kriteria getoets. As daar aan al die kriteria
voldoen word, sal die kelner se naam vertoon word. Figuur 2.17 is ʼn navraag wat in
Microsoft Access geskep word. Figuur 2.18 dui aan hoe die uitslag van dieselfde navraag sal
voorkom indien dit uitgevoer word.
Figuur 2. 17: ʼn Navraag word in Microsoft Access geskep
Figuur 2. 18: ʼn Navraag wat uitgevoer word en sekere rekords as afvoer verskaf
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 38
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Verslae
Verslae word gebruik om die data in ʼn tabel, of data wat deur ʼn navraag onttrek is, op ʼn
formele, drukbare wyse te vertoon. Figuur 2.19 dui aan hoe ʼn verslag deur Microsoft Access
gegenereer word.
Figuur 2. 19: ʼn Verslag wat deur Microsoft Access gegenereer is
Die handboek bespreek drie van vyf tipes DBBS’e. Dit is belangrik om te besef dat ʼn enkele
DBBS in meer as een van hierdie kategorieë kan val. ʼn Relasie-DBBS kan dus ook ʼn objek-
georiënteerde DBBS wees.
ʼn Relasie-DBBS (relational DBMS) bevat tabelle wat aan mekaar gekoppel is en waar
verhoudings (relations) tussen tabelle bestaan. Hierdie tipe DBBS en die voordele daarvan
word in die handboek, bladsy 125 tot 127 bespreek. Figuur 2.20 hieronder is soortgelyk aan
Figuur 6.6 in die handboek, maar dui aan hoe die verhouding in Microsoft Access voorgestel
kan word.
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 39
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Figuur 2. 20: Hoe verhoudings tussen tabelle in Microsoft Access voorgestel word
Die handboek verskaf ook ʼn kort beskrywing van objek-georiënteerde en multidimensionele
DBBS's op bladsy 127.
2.8.4 Ontwerp van ʼn databasis
Handboek: Bladsy 127-137
Hoewel die tegniese aspekte betrokke by die ontwerp van ʼn databasis gewoonlik die werk
van ʼn IT-kundige (of ʼn span kundiges) sal wees, is dit belangrik dat die bestuurder baie nou
by hierdie proses betrokke is. Die bestuurder moet verseker dat ʼn databasis geskep word
wat aan die vereistes van die onderneming – en nie slegs die IT-personeel nie – voldoen.
Die handboek bespreek vyf stappe betrokke by die ontwerp van ʼn databasis op bladsy 127
tot 133. Slegs stap 4 en 5 (logiese ontwerp en fisiese ontwerp) is werklik IT-gebaseerde
stappe. Die res het meer te make met die aard en gebruik van die data.
Die bestuur van ʼn databasis is dikwels net so belangrik as die skep daarvan, omdat data
vinnig verouderd kan raak. Daar moet dus verseker word dat die integriteit van die data
behou word, selfs wanneer ʼn duisend werknemers op ʼn daaglikse basis aan die data moet
verander. Die handboek verskaf vyf belangrike aspekte waaraan aandag gegee moet word
op bladsy 135 tot 137. Hierdie aspekte word in Figuur 2.21 hieronder gelys:
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 40
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Figuur 2. 21: Belangrike elemente om in ag te neem by die bestuur van ʼn DBBS (Bron: Joshi, 2013:136-137)
2.8.5 Tendense in DBBS's
Handboek: Bladsy 137-142
Die handboek bespreek vier tendense in databasisse op bladsy 138 tot 142. Hoewel die
konsepte van datapakhuise (data warehousing) en die myn van data (data mining) nie nuut
is nie, het die tegnologie wat daarvoor gebruik word, verander. Die tendense is:
• Datapakhuise (data warehousing): Die stoor van baie groot hoeveelhede data in ʼn
sentrale stoorplek.
• Myn van data (data mining): Die ontginning van inligting uit hierdie groot
hoeveelhede data. Daar word ook verwys na big data.
• Myn van data op die web (web mining): Die versameling en analise van bruikbare
inligting op die web.
• Aanlyn analitiese verwerking (Online analytical processing, of OLAP): Die onttrekking
van data vir spesifieke navrae uit ʼn verskeidenheid databasisse op die internet.
2.9 Netwerke en telekommunikasie
Handboek: Joshi, 2013: Hoofstuk 7
ʼn Netwerk is ʼn versameling rekenaars en ander toestelle wat aan mekaar gekoppel is. Die
ontwikkeling in telekommunikasie is hoofsaaklik te danke aan verbeterings en nuwe
tegnologie wat met netwerke verband hou.
2.9.1 Tendense wat verband hou met telekommunikasie
Handboek: Bladsy 149-151
Die eerste rekenaars is gemaak om ingewikkelde berekeninge te doen. Vandag word
rekenaars vir ʼn verskeidenheid doelwitte aangewend. Kommunikasie is een van die grootste
Inligtingsbeleide
Databasis-administrasie
Databestuur (governance)
Data kwaliteitskontrole
Databasis-hersienning (tuning)
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 41
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
aanwendings van tegnologie – iets wat die eerste ontwikkelaars van rekenaars beslis nie
kon voorsien het nie.
Die handboek (bladsy 150 en 151) onderskei tussen drie kategorieë van tendense waarvan
enige bestuurder bewus moet wees. Figuur 2.22 som hierdie kategorieë op, maar verskaf
ook ʼn paar vrae wat bestuurders moet vra wanneer hierdie tendense nagevors word.
Figuur 2. 22: Tendense in telekommunikasie (Bron: Aangepas uit Joshi, 2013:150-151)
Hoewel die vakgebied van telekommunikasie en netwerke hoofsaaklik deel van
Inligtingstegnologie vorm, is dit steeds belangrik dat enige bestuurder oor ʼn basiese
agtergrond hieroor beskik. Die handboek (bladsy 151) verduidelik wat die waarde van
telekommunikasie vir sakeondernemings is.
2.9.2 Tipes netwerke
Handboek: Bladsy 151-156
Om ʼn basiese netwerk op te stel, is die volgende nodig:
• Rekenaars of ander toestelle
• Kommunikasiemedia (byvoorbeeld kabels of draadlose tegnologie)
• ʼn Netwerkkoppelvlakkaart (Network interface card, of NIC)
• Toepaslike netwerkprogrammatuur
Industrie-tendense •Wat is die nuutste produkte beskikbaar? •Is my onderneming se produkte so verouderd dat dit produktiwiteit benadeel? •Wie is die grootste spelers in die mark?
Tegnologie-tendense •Watter tegnologie word vir rekenaars gebruik? •Is die verwerkers en ander apparatuur wat ek gebruik, nog relevant? •Is die apparatuur wat my onderneming gebruik voldoende om die nuutste programmatuur te hanteer?
Besigheidstoepassingstendense •Op watter wyses word tegnologie in ondernemings toegepas? •Hoe word tegnologie deur my mededingers aangewend?
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 42
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Moderne netwerke het egter baie meer toestelle, soos wat in die handboek (bladsy 152)
gesien kan word. Bedieners (servers) en toepaslike toerusting word ook gebruik. Hierdie
toerusting sal later bespreek word.
Die geografiese afstand wat deur ʼn netwerk gedek word, bepaal die aard van die netwerk.
Daar word hoofsaaklik onderskei tussen lokale areanetwerke (LAN) en wye areanetwerke
(WAN). Ander tipes netwerke word ook bespreek en sluit die volgende in (sien ook bladsy
154 tot 156 in die handboek):
• Eweknie-netwerk: Hierdie tipe netwerk behels rekenaars wat sonder ʼn bediener aan
mekaar gekoppel is. Twee studente wat ʼn rekenaarspeletjie wil speel en hul
rekenaars aan mekaar koppel, maak van ʼn eweknie-netwerk gebruik.
• Kliënt-bediener-netwerk: ʼn Bediener word aan ʼn verskeidenheid rekenaars
gekoppel. Hierdie bediener verrig belangrike take soos verwerking, stoor van data of
hantering van e-pos. Die hoeveelheid verwerking wat deur die ander rekenaars
gedoen word, sal afhang van die onderneming se vereistes en die wyse hoe die
netwerk opgestel word.
• Intranet: ʼn Intranet is ʼn netwerk wat van internettegnologie gebruik maak om
kommunikasie in die onderneming moontlik te maak. E-posse word intern gestuur en
toepaslike programmatuur kan deur middel van deurblaaiers oopgemaak word. ʼn
Intranet kan ook deur ʼn veilige verbinding van die internet gebruik word om takke en
werknemers wat geografies verspreid is, aan die netwerk te koppel.
• Ekstranet: ʼn Ekstranet is soortgelyk aan ʼn intranet, met die verskil dat spesifieke
organisasies (soos verskaffers) ook toegang tot die netwerk kan verkry.
2.9.3 Kommunikasieprotokolle
Handboek: Bladsy 156-159
Die woord protokol is tradisioneel gebruik om te verwys na reël en regulasies wat die
optrede van staatsamptenare tydens diplomatieke gebeurtenisse bepaal. Hierdie term
beteken min of meer dieselfde wanneer daar van kommunikasieprotokolle gepraat word: ʼn
Stel reëls wat kommunikasie tussen toestelle in ʼn netwerk reguleer.
Protokolle kan baie tegnies raak en kan selfs as ʼn spesialisgebied gesien word. Vier
belangrike protokolle word in die handboek bespreek en in Figuur 2.23 opgesom:
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 43
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Figuur 2. 23: Kommunikasieprotokolle (Bron: Joshi, 2013:156-159)
2.9.4 Kommunikasiemedia
Handboek: Bladsy 159-162
Die doel van ʼn netwerk is om rekenaars en ander toestelle aan mekaar te verbind. Hierdie
verbinding word moontlik gemaak deur kabels en ongeleide (wireless) tegnologie waarna, in
geheel, verwys word as kommunikasiemedia.
Daar kan hoofsaaklik tussen drie tipes kabels onderskei word:
• Gedraaide draadpaar (Twisted pair). Hierdie kabel lyk soos telefoonkabels. Twee
geïsoleerde koperkabels word om mekaar gedraai, en dan word twee of meer van
hierdie pare kabels weer saamgevoeg om ʼn enkele kabel te vorm. Die kabels word
spesifiek gedraai om te vergoed vir die elektriese steurings wat deur die elektriese
stroom veroorsaak word en wat ʼn negatiewe invloed op die versending van data mag
hê. In sommige gevalle word elkeen van hierdie kabels afsonderlik geïsoleer met ʼn
foelie-omhulsel. In hierdie geval word daar verwys na ʼn geskermde gedraaide
draadpaar (shielded twisted pair of STP) kabel. In die meeste gevalle is die kabels
•Staan vir Open systems interconnection •Maak kommunikasie tussen netwerke moontlik, ongeag verskille in argitektuur
OSI
•Staan vir Transmission control protcol/Internet protocol •ʼn Stel protokolle wat kommunikasie oor die internet moontlik maak
TCP/IP
•Packet Switching •Data oor ʼn netwerk word in kleiner dele opgebreek (word pakkies genoem)
Pakkie-skakeling
•Staan vir Electronic data interchange •Word gebruik om spesifieke data in ʼn spesifieke formaat tussen twee rekenaars (byvoorbeeld ʼn onderneming en ʼn verskaffer) te stuur
EDI
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 44
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
nie met hierdie foelie-omhulsel geïsoleer nie, en word daarna verwys as ʼn
ongeskermde gedraaide draadpaar (unshielded twisted pair of UTP) kabel.
• Koaksiale kabels (coaxial cables): ʼn Koaksiale kabel bestaan uit twee geleiers: Een
in die vorm van ʼn koperdraad in die middel van die kabel, en een in die vorm van ʼn
omhulsel. Die twee geleiers word deur isolasiemateriaal geskei. Aan die buitekant
van die drie “lae” is dan ook ʼn plastiekomhulsel. ʼn Voorbeeld van so ʼn kabel is die
kabel wat vir ʼn televisie-antenna gebruik word.
• Optiese veselkabels (optical fibre cables) Optiese veselkabels bestaan uit dun,
buigbare “drade” wat van glas of plastiek gemaak is. Hierdie “vesels” word met ʼn
glasomhulsel bedek, en dan weer deur ʼn buitenste laag omhul (om die glas te
beskerm). Die sein wat deur hierdie vesels gestuur word, bestaan uit ligstrale. Omdat
lig baie verder kan beweeg as elektriese sein (sonder om versterk te word) is hierdie
kabels spesifiek geskik om hoë-volume, hoë-spoed data oor lang afstande te stuur.
Wat ongeleide kommunikasiemedia betref, word daar tussen die volgende onderskei:
• Mikrogolwe. Hierdie is inderdaad dieselfde golwe wat in ʼn mikrogolfoond gebruik
word! Dit word egter teen ander frekwensies vir kommunikasie gebruik. Die meeste
van die tipes ongeleide verbindings wat hieronder genoem word, maak van
mikrogolwe gebruik.
• Satellietkommunikasie: Hierdie medium maak gebruik van ʼn satelliet wat buite die
aarde se atmosfeer voorkom. Figuur 7.5 in die handboek verskaf ʼn eenvoudige
verduideliking hoe satellietkommunikasie werk.
• Bluetooth. Rekenaartoestelle was in die verlede koordloos gekoppel deur infrarooi
verbindings. Hierdie verbindings het ʼn hoeveelheid nadele gehad en was nie altyd
betroubaar nie. Toestelle moes, byvoorbeeld, in ʼn direkte lyn geplaas word voordat
hierdie tegnologie kon werk (soortgelyk aan ʼn televisie se afstandbeheer). Infrarooi is
mettertyd vervang met Bluetooth tegnologie. Bluetooth is ʼn kortafstand-verbinding
wat met radiogolwe werk. Bluetooth word hoofsaaklik gebruik om kommunikasie
tussen twee toestelle wat op dieselfde plek geleë is, moontlik te maak.
• WiFi: WiFi word gebruik om rekenaars toegang tot ʼn lokale areanetwerk te gee. WiFi
word veral in restaurante en op lughawens gebruik om dit vir kliënte moontlik te maak
om toegang tot die internet te verkry.
• WiMAX: WiMAX is soortgelyk aan WiFi, maar dek ʼn gebied van tot 31 myl (50 km).
WiMAX maak ook van mikrogolwe gebruik.
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 45
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
2.9.5 Netwerktoestelle
Handboek: Bladsy 162-163
Soos reeds genoem, is netwerktoestelle nodig om ʼn netwerk te skep. Hierdie toestelle kan
rekenaars en drukkers wees. Om groot, stabiele netwerke te skep, is daar egter ander
toestelle ook nodig. Hierdie toestelle word in die handboek op bladsy 162 en 163 bespreek
en kortliks in Figuur 2.24 opgesom:
Figuur 2. 24: Netwerktoestelle wat vir verbindings gebruik word (Bron: Joshi, 2013:162-163)
2.9.6 Die internetrevolusie
Handboek: Bladsy 164 en 165
Sien ook bykomende bronne.
Die internetrevolusie word op bladsy 163 tot 165 in die handboek bespreek. Tabel 7.2 in die
handboek verskaf die gewildste toepassings wat van die internet gebruik maak. Die internet
is besig om drasties te verander. Hoewel die tegnologie aanvanklik vir militêre gebruik
ontwikkel is, word dit vandag vir ʼn verskeidenheid toepassings aangewend. Aanvanklik het
sakeondernemings die potensiaal van die internet raakgesien (en ongelukkig oorskat – lees
Hubs en switches
•ʼn Hub verbind komponente van ʼn netwerk aan mekaar •ʼn Switch is soortgelyk aan ʼn hub, maar verrig ook ʼn aantal netwerkbestuurstake (en is dus meer "intelligent")
Herhaler
•Repeater in Engels •ʼn Herhaler word gebruik om seine oor netwerk media te versterk •Maak netwerke oor groter afstande moontlik
Brug
•Bridge in Engels •Word gebruik om twee netwerke aan mekaar te koppel •Die netwerke moet egter dieselfde protokol gebruik
Roeteerder
•Router in Engels •Word gebruik om netwerke te koppel, maar kan ook die beste pad bepaal waar data moet beweeg
•Is meer intelligent as ʼn brug, kom op die netwerk as ʼn afsonderlike rekenaar met programmatuur voor
Deurgang
•Gateway in Engels •Maak kommunikasie tussen twee netwerke, met verskillende protokolle, moontlik
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 46
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
ʼn bietjie na oor die sogenaamde Dot com bubble). Bestaande ondernemings het van die
internet gebruik gemaak vir kommunikasie, navorsing en aanlynverkope. Nuwe
organisasies, wat ten volle internet-gebaseerd is, het ontstaan (byvoorbeeld Amazon.com en
die plaaslike kalahari.net).
ʼn Interessante ontwikkeling, is Bitcoin. Toe die internet gewildheid begin verwerf het (twintig
jaar gelede), was daar groot beloftes van internasionale elektroniese geld, wat nie aan ʼn
spesifieke land verbonde is nie. Lees gerus Seth Godin se Presenting digital cash wat in
1995 geskryf is. Hierdie verwagtinge het egter teleurgestel en vir lank was daar nooit so ʼn
geldeenheid nie. Dit het egter verander. Bitcoin is ʼn geldeenheid wat glad nie aan enige land
gekoppel is nie. Dit is moontlik om Bitcoins te koop en dan op die internet daarmee handel te
dryf. Hoewel dit vir ʼn bank moontlik is om te sien dat ʼn kliënt Bitcoins aangekoop het, is dit
moontlik om transaksies met Bitcoins te doen sonder dat enige iemand ooit weet wie die
betaling gemaak het. Dit is dus ook ʼn anonieme betaalmetode. Hoewel sommige
maatskappye wel Bitcoins as betaling aanvaar, het hierdie geldeenheid gewildheid in die
misdaadonderwêreld en diep-web (ook genoem die “donker web”) verwerf.
Meer onlangs is die internet aangewend vir politieke rewolusies, soos wat die Arabiese lente
ons geleer het. Deur sosiale media (soos Facebook en Twitter) is opstande gereël en
regerings omver gewerp.
Die diep web (ook die donker web genoem) word gebruik deur persone wat
regeringsveranderings in nie-demokratiese lande teweeg wil bring, asook geheime agente
om inligting te versprei, as gevolg van die anonimiteit daarvan. Ongelukkig word die internet
ook gebruik vir ʼn verskeidenheid kriminele aktiwiteite. Dit is vandag moontlik om enige iets,
van dwelms tot sluipmoordenaars, oor die internet te koop. Omdat transaksies met Bitcoins
nie opgespoor kan word nie, is dit dus baie moeiliker vir wetstoepassers om ontwettige
transaksies te keer.
Slegte nuus vir misdadigers!
Hoewel die diep web en Bitcoin die lewe vir misdadigers aansienlik makliker gemaak het,
is dit nie sonder foute nie. Die grootste sekuriteitsrisiko in enige onderneming (selfs dié
wat ontwettig is), is mense.
Die FBI het onlangs die vermeende stigter van Silkroad, ʼn webtuiste wat op die diep-web
dwelms wêreldwyd verkoop het, gearresteer. Ross William Ulbricht, die persoon wat
volgens die FBI die webtuiste begin het, word ook daarvan verdink dat hy
sluipmoordenaars gehuur het om mense, wat geld van hom gesteel het, te vermoor.
Time se webtuiste (www.time.com) verskaf insiggewende artikels oor die diep-web (soek
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 47
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
vir dark web) en hoe die Amerikaanse regering, in samewerking met ʼn groot hoeveelheid
ander lande, die diep-web oopvlek.
2.9.7 RFID
Handboek: Bladsy 165-169
Radiofrekwensie-tegnologie is ʼn vorm van koordlose kommunikasie wat vir veral
voorraadbeheer gebruik word. Hoewel die tegnologie redelik eenvoudig is, bied dit heelwat
moontlikhede vir ondernemings. Die toerusting word in diepte in die handboek bespreek
(bladsy 166), asook ʼn bietjie meer tegniese detail oor hoe die tegnologie funksioneer.
Figuur 7.6 in die handboek verskaf ʼn oorsig van hoe RFID werk.
Die voordele wat deur RFID-tegnologie gebied word, is soveel as wat daar toepassings is.
Dit kan gebruik word vir sekuriteit (veral in Suid-Afrika), voorraadbeheer en selfs identifikasie
van verlore kinders in ʼn groot area (soos ʼn pretpark). Dieselfde tegnologie word gebruik om
te verhoed dat gesteelde goedere ʼn winkel verlaat.
2.10 Samevatting
Rekenaarinfrastruktuur bestaan hoofsaaklik uit apparatuur, programmatuur, data, en
netwerke en telekommunikasie.
Apparatuur behels al die fisiese komponente van ʼn rekenaar. Hoewel rekenaars reeds in
1835 gekonseptualiseer is, het die werklike vordering eers in 1945 met ENIAC begin.
Vandag is rekenaars baie kleiner, maar kragtiger as ooit. Rekenaars kan, volgens
verwerkingskrag, in drie kategorieë verdeel word: 1) Mikrorekenaars, 2) Netwerkbedieners
en 3) superrekenaars.
Die model van ʼn rekenaar is ʼn konseptuele beskrywing van hoe ʼn rekenaar werk. Elke
rekenaar bestaan uit toevoerkomponente, verwerking en afvoerkomponente, asook primêre
en sekondêre stoorspasies wat vir verwerking gebruik kan word. Twee belangrike tendense
in apparatuur en veral verwerking, is grid computing en cloud computing.
Stelselprogrammatuur is die programme wat dit moontlik maak vir ʼn rekenaar om effektief
gebruik te kan word. Hierdie programmatuur sluit die volgende in: 1) bedryfstelsels
2) bedryfstelsels vir netwerke, 3) deurblaaiers, 4) ander bestuursprogrammatuur,
5) programmeertale en -hulpmiddels, en 6) programmatuur vir webontwikkeling.
Toepassingsprogrammatuur kan verdeel word onder 1) Besigheidstoepassings-
programmatuur, 2) kantoorproduktiwiteitsprogrammatuur en 3) Groepware.
Kantoorproduktiwiteitsprogrammatuur kan weer verdeel word tussen (onder andere):
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 48
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
1) Woordverwerkers, 2) sigbladprogrammatuur, 3) aanbiedingsprogrammatuur,
4) e-posprogrammatuur.
Tradisionele lêerstelsels was oneffektief en het plek gemaak vir elektroniese databasisse.
Elektroniese databasisse bied ʼn verskeidenheid voordele vir organisasies.
Databasisbestuurstelsels (DBBS's) word gebruik om elektroniese databasisse op te stel, te
bestuur en inligting aan gebruikers te verskaf. ʼn Tipiese DBBS bevat tabelle, vorms, navrae,
en verslae. Relasie-, objekgeoriënteerde en multidimensionele DBBS's is spesiale tipes
DBBS's wat beskikbaar is.
Om ʼn databasis te ontwerp, moet vyf stappe gevolg word: 1) Beplan die data, 2) spesifiseer
die vereistes, 3) konseptuele ontwerp, 4) logiese ontwerp en 5) fisiese ontwerp. Om ʼn
databasis te bestuur, is daar vyf belangrike elemente wat in ag geneem moet word:
1) Inligtingsbeleide, 2) databasisadministrasie, 3) databestuur, 4) datakwaliteitsversekering,
5) databasishersiening.
Tendense in die bestuur van data sluit in: 1) Datapakhuise, 2) myn van data, 3) myn van
internetdata en 4) aanlyn analitiese verwerking (OLAP).
ʼn Netwerk word geskep wanneer twee of meer rekenaars en/of ander toestelle aan mekaar
gekoppel word. Netwerke bied groot geleenthede vir ondernemings om beter te
kommunikeer en produktiwiteit te verhoog. Daar kan onderskei word tussen ʼn 1) lokale
areanetwerk, 2) wye areanetwerk, 3) kliëntbedienernetwerk, 4) eweknie-netwerk, 5) virtuele
private netwerk, 6) intranet, en 7) ekstranet.
Kommunikasieprotokolle sluit in: 1) OSI, 2) TCP/IP, 3) Pakkieskakeling, en 4) EDI. Geleide
kommunikasiemedia sluit in 1) gedraaide draadpaar, 2) koaksiale kabels en 3) optiese
veselkabels. Ongeleide kommunikasiemedia sluit in:1) Mikrogolwe, 2) Satelliet, 3) ongeleide
WANs, 4) Bluetooth, 5) WiFi en 6) WiMAX. Om rekenaars aan mekaar te koppel, kan ʼn
verskeidenheid van toestelle gebruik word, insluitend hubs en switches, herhalers, ʼn brug, ʼn
roeteerder en deurgange.
Die internet het ʼn rigting ingeslaan wat alle verwagtinge oortref het. Die iternet word vir ʼn
verskeidenheid positiewe en negatiewe doelwitte aangewend. RFID-tegnologie is ʼn
koordlose tegnologie wat vir ʼn verskeidenheid doelwitte aangewend kan word soos, onder
andere, voorraadbeheer, sekuriteit en ander vorme van identifikasie.
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 49
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
2.11 Selfevaluering
Aktiwiteit 6
Doen die eerste drie van die vier kritiese vrae aan die einde van Hoofstuk 4 in die
handboek.
Aktiwiteit 7
Beantwoord die vier kritiese vrae aan die einde van Hoofstuk 5 in die handboek.
Aktiwiteit 8
Die elf (11) hersieningsvrae (conceptual review questions) aan die einde van Hoofstuk 6
kan jou help om te bepaal of jy die hoofstuk onder die knie het. Beantwoord nou die
tweede kritiese vraag aan die einde van Hoofstuk 6.
Aktiwiteit 9
Die elf (11) hersieningsvrae aan die einde van Hoofstuk 7 kan jou help om te bepaal of jy
die hoofstuk onder die knie het. Beantwoord nou die drie kritiese vrae aan die einde van
Hoofstuk 7.
Studie-eenheid 2: Inligtingstegnologie-infrastruktuur Bladsy 50
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
STUDIE-EENHEID 3: TOEPASSINGS VAN BEDRYFSINLIGTINGSTELSELS: DEEL I
3.1 Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip
Na voltooiing van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te
demonstreer van die volgende:
• Funksionele bedryfsinligtingstelsels
• Organisatoriese stelsels
• Toepassings van bedryfsinligtingstelsels vir dienste
Vaardighede
Jy sal ook in staat wees om:
• te beskryf hoe bedryfsinligtingstelsels vir elk van die ondernemingsfunksies
aangewend kan word.
• te beskryf hoe ʼn ERP-stelsel die verskillende ondernemingsfunksies kan
ondersteun en effektiwiteit kan bevorder.
• te verduidelik wat SCM- en CRM-stelsels is en die waarde van elk vir die
onderneming te beskryf.
• die aktiwiteite wat deur ondernemings in verskillende dienste-industrieë verrig
word, te beskryf en aan te dui hoe ʼn bestuursinligtingstelsel hierdie aktiwiteite
behoort te ondersteun.
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 51
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
3.2 Voorgeskrewe handboek
Joshi, G. 2013. Management information systems. New Delhi: Oxford University Press.
Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende hoofstukke bestudeer:
• Hoofstuk 8
• Hoofstuk 9
• Hoofstuk 10
3.3 Verrykende bronne
Steyn, P.J.N. 2012. (Red.) Bedryfsinligtingstelsels. Kraal Uitgewers: Pretoria. Hierdie is die
studiehandleiding vir die vak Bedryfsinligtingstelsels vir die Hoër Sertifikaat in
Rekeningkunde by Akademia. ʼn Hele studie-eenheid word aan programmatuur gewy.
Hierdie gids is gratis beskikbaar aan alle Akademia studente op die aanlyn-biblioteek.
3.4 Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan:
Sleutelwoord Omskrywing
E-aankope Enige aankope wat deur middel van internettegnologie gedoen
word.
E-kommunikasie Kommunikasie wat deur middel van die internet en
netwerktegnologie plaasvind, byvoorbeeld e-pos en
videokonferensie.
E-onderneming ʼn Onderneming wat deur inligtingstegnologie en die internet
bemagtig word om ʼn verskeidenheid ondernemingsfunksies te
ondersteun. In sommige gevalle word daar ook na ondernemings
wat slegs op die internet ʼn teenwoordigheid het, as e-
ondernemings verwys.
E-posbemarking ʼn Vorm van direkte bemarking wat deur middel van e-pos met
bestaande of moontlike kliënte kommunikeer.
ERP-stelsel
(Enterprise resource planning)
ʼn Bedryfsinligtingstelsel wat van ʼn gesentraliseerde databasis
gebruik maak en toepassings oor verskillende departemente
integreer.
Kliëntediensbestuur-stelsel
ʼn Stelsel wat alle funksies van kliëntediensbestuur integreer om
die skep en bestuur van verhoudings in ʼn onderneming so
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 52
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
effektief moontlik te maak.
Kliëntelojaliteits-program
ʼn Program wat belonings aan kliënte toeken op grond van die
aard en grootte van transaksies wat hul met die onderneming
aangaan.
Kliënteraakpunte Gevalle waar ʼn kliënt met die onderneming in kontak kom.
SPAM Elektroniese gemorspos
Toepassings-diensverskaffer
ʼn Organisasie wat toepassings ontwikkel en beskikbaar stel.
Voorsieningsketting-bestuurstelsel
ʼn Bedryfsinligtingstelsel wat die verskillende fases, departemente
en rolspelers van die voorsieningsketting in een stelsel met ʼn
gesentraliseerde databasis integreer.
3.5 Inleiding
Die eerste kategorie van bedryfsinligtingstelsel wat bespreek gaan word, is dié wat volgens
ondernemingsfunksie gekategoriseer kan word. ʼn Aantal ondernemingsfunksies word
bespreek en die wyse waarop hierdie funksies deur bedryfsinligtingstelsels ondersteun word,
word uitgelig. Die funksies wat aangespreek word, sluit in: Bemarking, verkope en
verspreiding, materiaalbestuur, finansies, menslike hulpbronbestuur en produksiebeplanning
en -beheer.
Organisatoriese stelsels (enterprise systems) is bedryfsinligtingstelsels wat regoor
verskillende departemente van ʼn onderneming geïntegreer is. Hierdie stelsel bevat ʼn enkele,
sentrale databasis wat deur verskillende toepassings gebruik word. Hoofstuk 9 in die
handboek bespreek eerstens ERP-stelsels. Daarna word ERP-stelsels wat as ʼn diens op die
internet gelewer word, bespreek. In die derde plek, word stelsels vir die voorsieningsketting
aangeraak met ʼn spesifieke verwysing na e-aankope. Laastens, word
kliëntediensbestuurstelsels (CRM-stelsels) behandel.
Diensondernemings het ander behoeftes ten opsigte van die bestuursinligtingstelsels
(management information systems of MIS) wat die ondernemings se aktiwiteite moet
ondersteun. Hoofstuk 10 in die handboek beskryf kortliks wat die eienskappe van ʼn diens (in
teenstelling met ʼn produk) is. Daarna word ʼn aantal dienste-industrieë beskryf. Vir elk van
hierdie industrieë word die belangrikste aktiwiteite van ʼn onderneming in die industrie
uitgelig en grafies voorgestel.
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 53
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
3.6 Funksionele bedryfsinligtingstelsels
Handboek: Joshi, 2013: Hoofstuk 8
Die handboek verwys na hierdie hoofstuk as E-ondernemingtoepassings. Die term
e-onderneming kan egter verwarrend wees omdat dieselfde term dikwels gebruik word om te
verwys na ondernemings wat slegs in die kuberruimte bestaan. Dit is dus belangrik om te
verstaan wat Joshi (2013) met die term bedoel: ʼn Onderneming wat toenemend sy funksies
op ʼn elektroniese wyse en deur middel van tegnologie verrig – op enige plek en tyd.
ʼn Verskeidenheid van die ondernemingsfunksies word bespreek – ʼn aantal funksies word
saam in die eerste paragraaf gegroepeer, maar daar word ook volledige paragrawe aan
ander funksies (soos Menslike hulpbronbestuur en Produksie) spandeer.
3.6.1 E-ondernemingstoepassings
Handboek: Bladsy 182-184
E-ondernemingstoepassings verwys, in hierdie geval, na die gebruik van inligtingstegnologie
en veral die internet om sakebedrywighede te ondersteun. Die drie toepassings wat hier
onder bespreek word, is nie beperk tot spesifieke funksies nie. Die drie toepassings moet
dus nie as afsonderlik van die res van die hoofstuk gesien word nie, maar as ʼn inleiding.
Figuur 8.1 in die handboek verskaf ʼn opsomming van die ondernemingsfunksies wat in die
res van die hoofstuk bespreek word.
Die drie E-ondernemingstoepassings is:
• Transaksieverwerkingstelsels: Hierdie is moontlik die oudste en bekendste
bedryfsinligtingstelsel. Transaksieverwerkingstelsels, soos die naam aandui,
outomatiseer transaksies. Elke onderneming handel daagliks ʼn aantal transaksies af.
Deur hierdie transaksies elektronies te laat plaasvind, word ʼn databasis geskep. Die
data in hierdie databasis kan van groot nut wees vir die onderneming om,
byvoorbeeld, verkopesyfers te verkry.
• E-kommunikasie: Met die koms van die internet was dit skielik moontlik om ʼn brief
binne sekondes, in plaas van weke, na enige plek in die wêreld te stuur. Dit was dus
ʼn logiese stap dat ondernemings hierdie tegnologie met ope arms sou ontvang.
Vandag bestaan ʼn verskeidenheid van e-kommunikasietoepassings soos e-pos,
videokonferensietegnologie en VOIP-telefoontegnologie (voice over the internet
protocol).
• E-samewerking: Internettegnologie maak dit moontlik vir groepe wat geografies
verwyderd is, om saam te werk.
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 54
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
3.6.2 Funksionele stelsels
Handboek: Bladsy 184-199
Funksionele bedryfsinligtingstelsels is daardie stelsels wat vir spesifieke
ondernemingsfunksies gebruik word. Daar is natuurlik ondernemingsfunksies wat nie in
hierdie hoofstuk genoem word nie. Die belangrikste bedryfsinligtingstelsel en die
ondernemings wat daardeur ondersteun word, word egter aangeraak.
Bemarking
Die bemarkingsfunksie kan van bedryfsinligtingstelsels op ʼn verskeidenheid wyses gebruik
maak. Omdat bemarkingsafdelings baie nou met moontlike, voornemende en bestaande
kliënte werk, is dit belangrik dat kontak met hierdie mense en ondernemings behoorlik
bestuur word. Die handboek skei die bemarkingsfunksie van die verkope- en
distribusiefunksie. Hou egter in gedagte dat hierdie twee funksies dikwels as een gesien
word in ondernemings. Die verskillende wyses waarop bedryfsinligtingstelsels bemarking
kan ondersteun word van bladsy 184 tot 187 in die handboek bespreek, en in Figuur 3.1
opgesom:
Figuur 3. 1: Bemarkingstoepassings (Bron: Joshi, 2013:184-187)
•ʼn Stelsel help verkoopspersoneel om die verkoopsproses (van ʼn verwysing tot by die finale transaksie) so vlot en suksesvol as moontlik te laat verloop
•Sien Figuur 8.3 in die handboek vir ʼn voorbeeld
Bestuur van moontlike kliënte, verwysings en geleenthede
•Hierdie stelsel fasiliteer massas e-pos aan bestaande of moontlike kliënte •Word gebruik vir advertensies (wat ongelukkig ook as gemorspos of SPAM gesien kan word) of nuusbriewe (waarvoor kliënte toestemming gee voordat hulle dit ontvang)
E-posbemarking
•Om deur ʼn soekenjin raakgesien te word wanneer ʼn internetgebruiker ʼn sekere sleutelwoord intik, moet die webtuiste op ʼn spesifieke wyse aangepas word.
Soekenjinoptimalisering (SEO)
•Enige kommunikasie of transaksie tussen die kliënt en die onderneming word aangeteken. Sodoende kan inligting oor die kliënt se kommunikasie- en koopgedrag versamel en ontleed word.
Rekeninginligting
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 55
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Verkope- en verspreidingstoepassings
Wanneer ʼn kliënt besluit om wel ʼn produk of diens te gebruik, word ʼn toepassing benodig
om hierdie transaksie te voltooi. ʼn Transaksie behels die verwerking van die bestelling, die
opstel van ʼn faktuur en die logistieke reëlings betrokke by die versending van die produk.
Die handboek verduidelik hierdie tipe bedryfsinligtingstelsels op bladsy 187 tot 189. Kyk
veral na Figuur 8.7. Hierdie is al die funksies wat so ʼn stelsel (of stelsels) sal moet verrig.
Materiaalbestuurstoepassings
Met materiaalbestuur word daar in hierdie afdeling verwys na grondstowwe wat vir produksie
benodig word. Dieselfde beginsels kan egter ook vir voorraadbestuur van kleinhandelaars
toegepas word.
Die belangrikste oorweging by materiaalbestuur is om ʼn balans tussen te veel en te min
voorraad te vind. Indien te veel voorraad aangekoop word, is daar onnodige kostes betrokke
by die berging van hierdie voorraad. Indien daar te min voorraad is, sal produksie
onderbreek word (of kleinhandelaars kan ʼn verlies aan verkope ondervind).
Bedryfsinligtingstelsels is dus ontwikkel om hierdie uitdaging aan te spreek. Net-betyds (just-
in-time of JIT) voorraadstelsels moniteer die voorraadhoeveelhede. Wanneer die
voorraadhoeveelheid ʼn gespesifiseerde vlak bereik, word nuwe voorraad onmiddellik bestel.
Die aanname wat egter gemaak word, is dat die aankoop en aflewering van voorraad altyd
dieselfde tyd sal neem. Hierdie metode kan probleme veroorsaak, indien ʼn skielike industrie-
wye tekort aan voorraad opduik.
Figuur 8.9 in die handboek verskaf ʼn vloeidiagram van al die prosesse betrokke by die
bestuur van grondstowwe of voorraad. Hierdie prosesse moet deur ʼn bedryfsinligtingstelsel
aangespreek word. Daar bestaan egter reeds stelsels wat ʼn verskeidenheid van hierdie
funksies verrig. Hierdie stelsels en funksies word in die handboek op bladsy 191 tot 192
bespreek en kortliks in Figuur 3.2 hieronder opgesom:
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 56
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Figuur 3. 2: Bedryfsinligtingstelsels vir materiaalbestuur (Bron: Joshi, 2013:191-192)
Finansies en rekeninge
ʼn Hele handboek kan geskryf word oor bedryfsinligtingstelsels vir finansies. Die finansiële
funksie is egter ook onlosmaaklik verbind aan ʼn verskeidenheid ander
bedryfsinligtingstelsels omdat die winsmotief die hoofdoel van onderneming is. Alle funksies
moet dus die finansiële funksie ondersteun.
Die handboek beskryf vier bedryfsinligtingstelsels wat die finansiële funksie ondersteun.
Hierdie lys is egter nie volledig nie en daar kan ʼn groot hoeveelheid ander stelsels bygevoeg
word. Sommige rekenaarprogrammatuur kombineer ook verskillende stelsels.
Bedryfsinligtingstelsels vir die finansiële funksie word in die handboek op bladsy 195 tot 199
bespreek en kortliks in Figuur 3.3 hieronder opgesom:
Figuur 3. 3: Bedryfsinligtingstelsels vir die finansiële funksie (Bron: Joshi, 2013:197-199)
Vooruitskatting en beplanning
•Beantwoord twee vrae: Wanneer moet voorraad aangekoop word? Hoeveel voorraad moet aangekoop word?
•Neem ʼn verskeidenheid faktore in ag om hierdie besluite te neem
Voorraadaankope
•Vereenvoudig versoeke vir kwotasies, tabuleer kwotasies volgens verskaffers, produkte en pryse en hanteer bestellings
•Sien Figuur 8.11 in die handboek vir voorbeelde
Voorraadbeheer
•Beheer die beweging van voorraad na en vanaf die pakhuis
Transaksieverwerkingstelsels vir die algemene grootboek
•Dag-tot-dagtransaksies word aangeteken •Data kan gebruik word vir bestuursinligtingstelsels en besluitnemingondersteuningstelsels
Begrotings
•Help met die opstel en bestuur van begrotings oor verskillende departemente en funksies
Belastings en verslaggewing volgens wetgewing
•Die wet vereis sekere vorme van verslaggewing. ʼn Bedryfsinligtingstelsel kan hierdie verslae genereer volgens alle transaksies wat aangeteken is.
Finansiële analise
•ʼn Verskeidenheid analises bestaan om die finansiële welstand van die onderneming te bepaal. ʼn Bedryfsinligtingstelsel kan hierdie berekeninge doen met transaksiedata wat ingelees is.
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 57
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Bestuur van vaste bates
Vaste bates behels langtermynbeleggings, grond en gebou, voertuie en toerusting.
Sommige van hierdie bates word benodig om die onderneming te bedryf. Groot
ondernemings skaf dus dikwels ʼn groot hoeveelheid van hierdie vaste bates aan. Omdat
vaste bates gewoonlik baie duur is, is daar ʼn behoefte om hierdie bates effektief te bestuur
om soveel as moontlik nut, vir so lank as moontlik, daaruit te kry.
Daar bestaan bedryfsinligtingstelsels wat die bestuur van vaste bates vergemaklik.
3.6.3 Menslike hulpbronbestuur Handboek: Bladsy 199-202
Die bestuur van menslike hulpbronne verdien ekstra aandag. Die belangrikheid van hierdie
funksie word veral gesien in ondernemings met groot hoeveelhede werknemers. Dit is nie
vreemd vir ʼn groot organisasie (soos ʼn nasionale bank) om 30 000 werknemers in diens te
hê nie. Twee belangrike funksies word deur die menslike hulpbronbestuursafdeling (MHB-
afdeling) verrig: Algemene MHB-funksies en salarisse.
ʼn MHB-stelsel moet die MHB-departement op ʼn verskeidenheid wyses ondersteun.
Figuur 8.18 in die handboek verskaf ʼn aanduiding van hoe kompleks die MHB-funksie
werklik is. Van die aanstelling en opleiding van nuwe personeel en bevorderings, tot verlof
en lenings aan personeel, vorm deel van hierdie funksie.
Die wyse waarop ʼn bedryfsinligtingstelsel die MHB-funksie ondersteun, word in die
handboek op bladsy 199 tot 200 bespreek.
Die betaling van salarisse is ʼn spesiale afdeling van MHB. Dit plaas ook ʼn groot
verantwoordelikheid op die salarisadministrateur omdat daar met soveel geld gewerk word.
Die salarisfunksie behels die berekening van salarisse, berekening en oorbetaling van
belastings en ander aftrekking en neem in sommige gevalle die verantwoordelikheid vir
verlof en oortyd van die algemene MHB-funksie oor. Dit is belangrik om te onthou dat
salarisse (payroll) deel is van die MHB-funksie en nie afsonderlik funksioneer nie.
Die handboek beskryf op bladsy 199-202 hoe bedryfsinligtingstelsels die salarisfunksie kan
ondersteun.
3.6.4 Produksiebestuur en -beheer
Handboek: Bladsy 202-205
Sommige ondernemings verrig dienste (sien Hoofstuk 10 in die handboek). Ander koop
produkte by produsente of groothandelaars aan om weer te verkoop. Daar is ook
ondernemings wat gemoeid is met die vervaardiging van nuwe produkte. Hierdie
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 58
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
ondernemings het ʼn reuse uitdaging ten opsigte van die beplanning van die
produksieproses. Sommige vervaardigingsondernemings is 24-uur per dag besig met
vervaardiging om tred te hou met die vraag na hul produk.
Om produksie behoorlik te beplan is nie maklik nie. Om hierdie rede kan die nodige
bedryfsinligtingstelsels baie nuttig aangewend word. Kyk na Figuur 8.21 in die handboek.
Hierdie figuur verskaf ʼn aanduiding van alles wat in die produksiefunksie in ag geneem moet
word. Dit is ook by produksie duidelik hoe verskillende funksies oorvleuel: Produksie
oorvleuel, onder andere, met voorraadbeheer, menslike hulpbronbestuur en finansies.
Die handboek beskryf hoe bedryfsinligtingstelsels die produksiefunksie kan ondersteun op
bladsy 202 tot 205.
3.7 Organisatoriese stelsels
Handboek: Joshi, 2013: Hoofstuk 9
Organisatoriese stelsels (Enterprises systems) is bedryfsinligtingstelsels wat oor alle
funksies en op alle vlakke van die onderneming funksioneer. Wanneer organisasies klein is,
word daar van ʼn verskeidenheid programme gebruik gemaak om dag-tot-dag aktiwiteite te
verrig. Wanneer die onderneming egter groei, ontstaan ʼn behoefte om verskillende stelsels
te integreer tot een groot organisatoriese stelsel.
3.7.1 ERP-stelsels
Handboek: Bladsy 213-220
Organisatoriese hulpbronbeplanningstelsels (enterprise resource planning systems of ERP
systems) is ʼn versameling programmatuur wat regoor die onderneming gebruik word, maar
met mekaar geïntegreer is. Die belangrikste eienskap van hierdie stelsel is die feit dat die
verskillende programme met mekaar geïntegreer is, wat die deel van data en transaksies
moontlik maak.
Figuur 9.1 in die handboek verskaf ʼn goeie opsomming van hoe ʼn ERP-stelsel funksioneer.
Dit is maklik om te sien waarom so ʼn geïntegreerde stelsel voordelig vir ʼn onderneming is.
Wanneer ʼn onderneming met groot hoeveelhede data werk, gebeur dit maklik dat data
gedupliseer word. Dit word onmoontlik vir een departement om te weet wat ʼn ander
departement doen, wat kan lei tot foute en misverstande wat tot frustrasie van personeel en
kliënte kan lei. Hierdie probleem word grootliks deur ʼn ERP-stelsels ondervang omdat daar
van een, gesentraliseerde databasis gebruik gemaak word. Die handboek verskaf ʼn aantal
voordele en uitdagings van ERP-stelsels. Hierdie voordele en uitdagings word in Figuur 3.4
hieronder opgesom:
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 59
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Figuur 3. 4: Voordele en uitdagings van ʼn ERP-stelsel (Bron: Joshi, 2013: 215-218)
ERP-stelsels is voortdurend besig om te verander. Die handboek bespreek kortliks ʼn aantal
tendense wat ten opsigte van ERP-stelsels aangetref kan word. Die eerste hiervan, is die feit
dat ERP-stelsels toenemend buigbaar word. Moderne programmatuur maak dit moontlik vir
ʼn onderneming om die stelsel in ʼn groot mate by die onderneming se behoeftes aan te pas.
ʼn Tweede tendens is die gebruik van die internet as ʼn sentrale deel van die ERP-stelsel.
Kommunikasie tussen die onderneming en ander rolspelers vind veral baat hierby. ʼn
Onderneming kan, byvoorbeeld, ʼn ERP-stelsel met dié van ʼn verskaffer integreer om
dienslewering vinniger en meer effektief te maak. ʼn Derde tendens behels die byvoeg van
mobiele tegnologie by ERP-stelsels. Hierdie tendense word in die handboek bespreek op
bladsy 218 tot 220.
3.7.2 Programmatuur as ʼn diens
Handboek: Bladsy 220-221
Tradisioneel is ERP-stelsels as ʼn produk aan ʼn onderneming verkoop. Met die
bekendstelling van cloud verwerking, is dit deesdae vir ondernemings moontlik om teen ʼn
maandelikse of jaarlikse tarief, toegang tot ʼn ERP-stelsel te “huur”. Alle programmatuur word
op die internet gestoor. Die onderneming kan dan kies watter komponente van die stelsel
benodig word. Toegang tot die program word dan verkry deur ʼn deurblaaier of ʼn koppelvlak
wat deur die diensverskaffer beskikbaar gestel word.
Die voordele hiervan is legio. ʼn Kleiner onderneming kan nou ook toegang tot ʼn goeie ERP-
stelsel hê sonder om die groot aanvangskostes te betaal. Dit is nie eens nodig vir ʼn
onderneming om oor ʼn IT-departement te beskik nie. Sou die onderneming besef dat die
Voordele
•Eenvormigheid in die organisasie •Eenvormigheid in die inligtingsargitektuur •ERP-stelsels is agente vir verandering •Verbeterde ondersteuning vir besluitneming •Effektiewe bedrywighede •Meer effektiewe verbindings met die buitewêreld
Uitdagings
•Implementering kan uitdagend wees •Hoë insetkostes •Opbrengs op belegging (return on investment - ROI) neem tyd •Weerstand teen verandering •Onbuigbaarheid
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 60
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
programmatuur nie aan hul behoeftes voldoen nie, kan die diens eenvoudig gestaak word.
Met die tradisionele ERP-stelsels sou so ʼn besluit miljoene rande se verliese beteken. Sewe
belangrike voordele van hierdie vorm van lewering van ʼn ERP-stelsel, word in die handboek
op bladsy 221 bespreek.
3.7.3 Voorsieningskettingbestuur (SCM)
Handboek: Bladsy 222 tot 227
Voorsieningskettingbestuur (Supply chain management of SCM) behels die bestuur van ʼn
produk (of diens) vanaf die grondstowwe wat aan die onderneming verskaf word, tot die
finale lewering van die produk aan die kliënt. Dit behels dus ʼn netwerk van rolspelers en
aktiwiteite wat by die skep en lewering van ʼn produk betrokke is.
Omdat daar soveel funksies van ʼn onderneming by SCM betrokke is, is behoorlike integrasie
tussen hierdie funksies of departemente van kritieke belang. Suksesvolle SCM sal ses
belangrike doelwitte nastreef. Hierdie doelwitte word in die handboek op bladsy 222
genoem.
Figuur 9.4 in die handboek verskaf ʼn beskrywing van die belangrikste komponente van
SCM. Dit sluit die SCM-lewensiklus, die tegnologie wat benodig word en die belangrikste
rolspelers in. Die programmatuur wat hiervoor gebruik word, speel ʼn belangrike rol om te
verseker dat lewering vinnig en effektief plaasvind. Die belangrikste eienskap van hierdie
programmatuur is natuurlik om te verseker dat die verskillende stappe, rolspelers en
aktiwiteite behoorlik geïntegreer word. Een bottelnek in hierdie proses sal die hele proses
vertraag en die effektiwiteit van die onderneming in geheel beïnvloed.
Nog ʼn term wat in die handboek bespreek word (bladsy 224) is e-aankope (e-procurement).
E-aankope verwys na die gebruik van die internet om aankope vir ʼn onderneming te doen.
Hoewel gewone internetaankope wel ʼn vorm van e-aankope is, strek hierdie term baie
verder. Dit behels die integrasie van verskaffers in die onderneming se stelsels om te
verseker dat bestellings betyds en korrek geplaas en gelewer word.
E-aankope, asook die nuutste tendense in CRM-stelsels, word in die handboek op bladsy
226 en 227 bespreek.
3.7.4 CRM-stelsels
Handboek: Bladsy 227 tot 235
Kliëntediensbestuurstelsels (customer relationship management of CRM-stelsels) bestuur ʼn
onderneming se verhoudings met kliënte. ʼn Kliënt se verhouding met ʼn onderneming is ʼn
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 61
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
ingewikkelde konsep vir sommige bestuurders. Die feit dat die onderneming uit ʼn groot
hoeveelheid mense bestaan, maak verhoudings soms moeilik.
ʼn Onderneming se verhouding met kliënte bestaan uit drie fases. Hierdie fases word in
Figuur 9.5 in die handboek verskaf. Die verskillende punte in die waardeketting waar hierdie
verhouding veral geraak word, word in Figuur 9.6 in die handboek uiteengesit. Dit is tydens
hierdie vyf aksies waar die onderneming ʼn geleentheid gebied word om verhoudings met
kliënte te bou, maar ook die gevaar staan om skade aan verhoudings te berokken.
CRM-stelsels is programmatuur wat daarop toegespits is om die verhoudings tussen die
onderneming en kliënte te bestuur. ʼn Volledige, effektiewe CRM-stelsel sal tipies uit vier
belangrike aspekte bestaan: Outomatisering van verkoopsprosesse, bemarking,
lojaliteitsprogramme en kliëntediens. Hierdie vier aspekte is met mekaar geïntegreer en
skakel almal met ʼn sentrale databasis. Sien Figuur 9.7 in die handboek vir ʼn grafiese
voorstelling.
Elkeen van die vier aspekte van ʼn CRM-stelsel word in die handboek op bladsy 229 tot 232
bespreek. Die voordele van ʼn CRM-stelsel behoort vanselfsprekend te wees. Vyf voordele
word in die handboek op bladsy 232 tot 233 bespreek en in Figuur 3.5 hieronder grafies
opgesom:
Figuur 3. 5: Voordele van ʼn CRM stelsel (Bron: Joshi, 2013: 232-233)
Tabel 9.3 in die handboek verskaf ʼn opsomming van vier tendense in CRM-stelsels. Dit dui
ook aan oor watter funksionaliteit hierdie stelsels beskik en watter waarde dit vir
sakeondernemings inhou. Hierdie tendense is operasionele, analitiese, samewerkende en
web-gebaseerde CRM-stelsels.
Verbeterde toegang tot kliënte-inligting
Vinniger kliëntediens
Besigheidsprosesse is meer vaartbelyn
Verbeterde vermoëns om vooruitskattings te maak
Die stelsel is oral beskikbaar
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 62
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
3.8 Toepassings in die dienstesektor
Handboek: Joshi, 2013: Hoofstuk 10
Hoewel daar sekere ooreenkomste tussen die verkoop van produkte en die verkoop van
dienste is, is daar sekere kernverskille wat verskillende benaderings vereis. Daar is ook
gevalle waar die grens tussen produkte en dienste vaag raak. Byvoorbeeld, indien ʼn
motorwerktuigkundige ʼn motor herstel, kan dit as ʼn diens gesien word, maar in die meeste
gevalle moet die motorwerktuigkundige onderdele aankoop wat in die motor geïnstalleer
word. Die kliënt moet afsonderlik vir hierdie onderdele betaal en die motorwerktuigkundige
maak gewoonlik ʼn wins daarop. Word daar in hierdie geval ʼn diens gelewer, of ʼn produk
verkoop? Voordat inligtingstelsels vir die dienstesektor bespreek word, is dit dus belangrik
om eers presies te verstaan wat ʼn diens is.
Die eienskappe van ʼn diens word in die handboek op bladsy 244 en 245 bespreek.
Figuur 3.6 hieronder stel hierdie eienskappe grafies voor.
Figuur 3. 6: Eienskappe van ʼn diens (Bron: Joshi, 2013: 244-245)
Diensbestuurstelsels (service management service of SMS) is bedryfsinligtingstelsels wat
gebruik word om die diensproses-lewensiklus te ondersteun. Hierdie lewensiklus beskryf
hoe ʼn diens ontstaan, gelewer word en die stappe wat geneem moet word nadat die diens
gelewer is. Die diensproses-lewensiklus bestaan uit vyf stappe. ʼn Behoorlike SMS sal al vyf
hierdie stappe ondersteun. Figuur 10.1 in die handboek dui aan hoe ʼn SMS die vyf stappe
van die diensproses-lewensiklus ondersteun.
Die res van hierdie studie-eenheid gaan bestuursinligtingstelsels (management information
systems of MIS) vir spesifieke diensondernemings bespreek. Hoewel elke onderneming
verskil, behoort hierdie beskrywings ʼn goeie oorsig te gee hoe elke industrie se SMS's
funksioneer.
ʼn Diens is nie tasbaar nie
ʼn Diens en die verskaffer van daardie diens kan nie geskei word nie
ʼn Diens kan nie gestoor word nie
Diensprestasie is nie konstant nie
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 63
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
3.8.1 Logistiek en vervoer
Handboek: Bladsy 246-248
Logistiek en vervoer is dikwels ʼn industrie wat onderskat word. As dit egter nie vir hierdie
industrie was nie, sou min ander sakeondernemings kon funksioneer. Feitlik alle
kleinhandelaars is afhanklik van hierdie industrie om hul produkte te kan lewer – die
produkte moet tog by hul winkels afgelewer word om verkoop te kan word. Pos- en
koerierdienste is afhanklik van vervoer om hul diens aan kliënte te lewer. (Sommige
posdienste is vervoermaatskappye in eie reg.)
Die uitdaging van vervoermaatskappye is die feit dat hulle bates en werknemers op ʼn
konstante basis geografies oor die land en soms wêreld verspreid is. Om hierdie
ondernemings suksesvol te bestuur, kan in ʼn reuse uitdaging ontaard.
Die handboek (bladsy 247) verskaf ʼn lys van die verskillende aktiwiteite wat deur ʼn logistieke
en/of vervoeronderneming verrig moet word. In die geval van groot, of selfs mediumgrootte
ondernemings, word ʼn MIS benodig om hierdie aktiwiteite te ondersteun, asook om die
nodige data uit hierdie aktiwiteite te onttrek om besluitneming moontlik te maak. Hierdie
aktiwiteite word ook grafies in Figuur 10.2 in die handboek voorgestel.
Het jy geweet?
ʼn Paar interessante feite oor UPS, waarskynlik die grootste koerierdiens in die wêreld:
Datum gestig: 28 Augustus, 1907
Omset vir 2012: $54.1 biljoen
Werknemers: 397 600
Kliënte: 8.8 miljoen daagliks!
Volume pos: 4.1 biljoen pakkies en dokumente afgelewer in 2012
Dit is dus duidelik dat ʼn onderneming soos hierdie nooit sal oorleef sonder ʼn effektiewe MIS
wat logistieke en vervoer ondersteun nie.
Vir meer feite, besoek gerus UPS se webtuiste by:
http://www.pressroom.ups.com/Fact+Sheets/UPS+Fact+Sheet
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 64
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
3.8.2 Gasvryheidsbestuur
Handboek: Bladsy 248 tot 253
Die gasvryheidsindustrie in die wêreld is ʼn reusagtige industrie. In die laaste dekade of twee
(en veral na die 2010 sokker wêreldbeker) het Suid-Afrika se gasvryheidsindustrie dramaties
gegroei. Die bestuur van ʼn drie-slaapkamergastehuis verskil egter drasties van dié van ʼn
reeks hotelle regoor die land of wêreld.
Die verskillende aktiwiteite betrokke by gasvryheidsbestuur word in die handboek op bladsy
251 verskaf. Figuur 10.5 in die handboek stel ook hierdie aktiwiteite grafies voor.
ʼn Interessante voorbeeld is die aanlyn-besprekingswebtuiste, Booking.com
(www.booking.com). ʼn Kliënt kan deur meer as 412 000 eiendomme soek in ʼn groot
verskeidenheid van lande. Die bespreking kan direk deur die webtuiste gemaak word.
Booking.com fasiliteer ook die besprekings. Wanneer ʼn kliënt ʼn bespreking gemaak het en
die datum van verblyf het verstryk, word die kliënt gevra om ʼn resensie oor die spesifieke
hotel of gastehuis te skryf. Sodoende word daar verseker dat die persoon wat kommentaar
oor die verblyf lewer, wel ʼn kliënt was.
Verder het die webtuiste ʼn groot hoeveelheid bykomende opsies wat soektogte vergemaklik.
Die resultate van ʼn soektog kan gefilter word volgens stergradering, prys, of afstand van die
bestemming. Die resultate kan ook gesorteer word volgens dieselfde kriteria.
Indien toestemming verkry is, sal die webtuiste ook gereeld met kliënte kommunikeer en
voorstelle maak. Figuur 3.7 verskaf ʼn skermuitdruk van ʼn soektog op Booking.com en
Figuur 3.8 vertoon die e-pos wat deur Booking.com gestuur is – voorstelle wat gebaseer is
op vorige soektogte van die kliënt.
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 65
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Figuur 3. 7: ʼn Soektog wat op die hotelbesprekingswebtuiste, Booking.com, gedoen is
Figuur 3. 8: ʼn E-pos wat Booking.com aan ʼn kliënt stuur
(Die inhoud van die e-pos word gebaseer op die kliënt se vorige soektogte of besprekings)
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 66
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
3.8.3 Gesondheidsdiensbestuur
Handboek: Bladsy 254-256
ʼn Mens dink nie altyd aan ʼn hospitaal of ʼn dokter se spreekkamer as ʼn sakeonderneming
nie. In Suid-Afrika is dit egter die geval vir alle mediese praktyke wat nie deur die staat besit
word nie. Hierdie ondernemings moet deur dienslewering ʼn wins toon.
Wanneer ʼn mens aan ʼn hospitaal dink, is sekere funksies ooglopend. Daar moet mediese
personeel wees (spesialiste, verpleegpersoneel, ensovoorts). Mediese toerusting moet
aangekoop en onderhou word. Daar moet ook administratiewe personeel wees, maar daar is
ook funksies waaraan ʼn mens nie dadelik dink nie. Daar moet spyseniering gedoen word vir
pasiënte. Bloed moet in ʼn bloedbank bewaar word en waar tekorte is, moet die bloed
aangevul word. Beddegoed moet gewas word – ʼn funksie wat amper nader aan die
gasvryheidsindustrie is as aan die mediese industrie.
Bladsy 254 verskaf ʼn kort beskrywing van al die funksies wat deur ʼn MIS in hierdie industrie
ondersteun moet word. Figuur 10.7 in die handboek stel hierdie funksies grafies voor. Elke
praktyk en hospitaal is egter uniek en hierdie funksies kan verander volgens die behoefte
van die spesifieke praktyk.
Lees Gevallestudie 10.4 in die handboek
Indië is bekend vir hul relatief goedkoop, dog effektiewe mediese diens aan buitelanders.
Daar is ʼn groot aantal pasiënte uit ontwikkelde lande wat mediese prosedures in Indië laat
doen, bloot omdat dit in hul eie lande onbekostigbaar is.
Dit is dus interessant om ʼn gevallestudie oor Indië se mediese industrie te lees. Die
antwoord op die eerste vraag (waarom hospitale se MIS belangriker is as dié in sommige
ander industrieë), is redelik ooglopend – ʼn fout op ʼn kliënt se mediese rekords kan die
verskil tussen lewe en dood beteken.
3.8.4 Die lugvaartsektor
Handboek: Bladsy 256-258
Dit is amper onmoontlik om te dink aan ʼn tyd toe vakansiebesprekings sonder die internet
gedoen moes word. Vandag kan ʼn kliënt ʼn vliegtuigkaartjie op die internet bespreek nadat
hy/sy dit met die pryse van elke moontlike ander lugdiens vergelyk het. Lugdienste spaar
ook groot hoeveelhede kostes omdat hierdie besprekingstelsels personeel vervang het.
Die bespreking van kaartjies is egter slegs een funksie van ʼn onderneming in die
lugvaartindustrie. Ander funksies, van finansiële bestuur tot vliegtuigonderhoud, word op
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 67
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
bladsy 257 in die handboek verskaf en in Figuur 10.8 in die handboek opgesom. Soos wat
die geval is met die gesondheidsorgindustrie, kan ʼn fout in die lugvaartindustrie
(byvoorbeeld ten opsigte van vliegtuigonderhoud) katastrofiese gevolge vir kliënte hê. Om
hierdie rede is dit juis belangrik vir ondernemings in hierdie industrie om ʼn effektiewe MIS te
implementeer.
Figuur 3.9 hieronder verskaf ʼn skermuitdruk van Kulula, ʼn laekoste lugredery in Suid-Afrika,
se aanlynbesprekingskoppelvlak.
Figuur 3. 9: Hoe ʼn bespreking met Kulula gemaak word op hulle webtuiste
3.8.5 Konstruksie en eiendom
Handboek: Bladsy 258-261
Om ʼn huis, kantoorblok, wolkekrabber of stadion te bou, vereis meer as net ʼn messelaar en
ʼn paar bakstene. Hoe groter die projek, hoe meer veranderlikes en aktiwiteite moet in ag
geneem word. Die boumateriaal moet aangekoop word, maar as alle boumateriaal vir ʼn
20-verdiepinggebou op een slag afgelewer word, sal die stoorspasie ʼn probleem wees. Daar
is wetlike aspekte wat in ag geneem moet word: van eiendomsregte tot bouregulasies. Daar
is verkope wat gedoen moet word (om byvoorbeeld die kantoorruimte uit te huur).
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 68
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Die handboek beskryf die funksies wat by ʼn onderneming in hierdie industrie betrokke is.
Hierdie inligting word op bladsy 258 tot 261 in die handboek verskaf en opgesom in Figuur
10.9 (ook in die handboek).
Het jy geweet?
Suid-Afrika se eiendomsmark het dramaties gegroei in die laaste twee dekades. Volgens
southafrica.info, Suid-Afrika se toerisme-webtuiste, was hierdie industrie R4.9 triljoen
werd in 2012.
3.8.6 Bankdienste
Handboek: Bladsy 261-262
Terwyl die mediese en lugvaartindustrieë se MIS foutloos moet wees om lewens te beskerm,
is bankdienste se MIS kritiek vir ʼn ander rede – daar word met groot hoeveelhede geld
gewerk.
Die verskillende dienste wat deur banke gelewer word, moet deur ʼn MIS ondersteun word.
Dienste word egter gekompliseer deur die deurlopende behoefte aan sekuriteit. Om
bankdienste na die internet uit te brei, is, byvoorbeeld, baie moeiliker as om advertensies op
die internet te plaas. Die oomblik wat kliënte deur hul rekenaars of selfone toegang tot hul
banksake kan verkry, is daar misdadigers regoor die wêreld (met verskillende vlakke van
rekenaarkennis) wat ook hul hande op banke se data sal wil kry.
Die finansiële sy is ook nie die enigste aspek van bankdienste wat ondersteun moet word
nie. Banke moet besluite maak oor die wyse waarop geld belê word, fasiliteite vir takke moet
opgerig, bestuur en onderhou word, en dan moet al die ander funksies van ʼn tipiese
sakeonderneming (soos bemarking, kommunikasie, inligtingstegnologie en logistiek) steeds
verrig word.
ʼn Klein hoeveelheid van die funksies wat deur ʼn bank verrig word, word in die handboek op
bladsy 261 en 262 verskaf en in Figuur 10.10 grafies voorgestel.
3.8.7 Versekering
Handboek: Bladsy 262-266
In Suid-Afrika word versekeringsmaatskappy, net soos banke, as finansiële diensverskaffers
gesien en moet hulle as sodanig registreer. Daar is dus ʼn verband tussen die
versekeringsindustrie en bankwese. Versekering is egter ʼn meer gespesialiseerde industrie.
Waar banke ook versekering kan bied, sal versekeraars selde bankdienste aan kliënte bied.
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 69
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Die aktiwiteite in ʼn tipiese versekeringsonderneming word in Figuur 10.11 in die handboek
verskaf en op bladsy 262 tot 266 bespreek.
3.9 Samevatting
Hierdie studie-eenheid het gefokus op ʼn groot verskeidenheid bedryfsinligtingstelsels. ʼn
E-onderneming, soos in hierdie konteks verstaan, dui op ʼn onderneming wat toenemend
afhanklik geword het van tegnologie en ʼn groot hoeveelheid funksies deur middel van
tegnologie verrig. Transaksieverwerkingstelsels, e-kommunikasie en e-samewerking is
voorbeelde van hoe tegnologie in alle afdelings en ondernemingsfunksies aangewend kan
word.
Bedryfsinligtingstelsels ondersteun die ondernemingsfunksies op ʼn verskeidenheid wyses.
Bemarking word ondersteun op die gebiede van 1) potensiële kliënte, verwysings en
geleentheidsbestuur, 2) e-posbemarking, 3) soekenjin-optimalisering, en 4) rekeningbestuur.
Ander funksies wat deur bedryfsinligtingstelsels ondersteun word, sluit in: 1) verkope en
verspreiding, 2) materiaalbeplanning (op die gebied van vooruitskatting en beplanning,
aankope, en voorraadbeheer), 3) finansies (op die gebied van transaksieverwerking vir die
algemene grootboek, begrotings, belasting en verslaggewing volgens wetlike vereistes, en
finansiële berekeninge), 4) vaste batebestuur, 5) menslike hulpbronbestuur (op die gebied
van algemene MHB en die spesialisgebied van salarisse), en 6) produksiebeplanning
en -beheer.
ERP-stelsels bevat ʼn sentrale databasis wat deur ʼn verskeidenheid, geïntegreerde
toepassings in die onderneming gebruik word. Die toepassings het elk ʼn eie funksie en doel,
maar word in so mate gebruik dat ander funksies die data wat gegenereer word, kan
gebruik. Hoewel ERP-stelsels (en die implementering daarvan) nie sonder uitdagings is nie,
word hierdie uitdagings deur die voordele van so ʼn stelsel oorskadu.
ERP-stelsels wat deur die internet as ʼn diens beskikbaar gestel word, het die bykomende
voordeel dat die ondernemings wat daarvan gebruik maak, nie die aanvangskoste van
tradisionele ERP-stelsels hoef te betaal nie. Die bestuur van ʼn onderneming se
voorsieningsketting (SCM) word ook vergemaklik deur die toepaslike ERP-stelsel. ʼn
Belangrike aspek betrokke by SCM, is e-aankope, wat alle aankope insluit wat deur die
onderneming met behulp van internettegnologie gemaak word.
Kliëntediensbestuur (CRM) is ʼn ander belangrike aspek van ʼn onderneming wat deur ERP-
stelsels ondersteun word. ʼn CRM-stelsel kombineer toepassings betrokke by die
outomatisering van die verkoopsproses, lojaliteitsprogramme, bemarking en kliëntediens.
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 70
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Die feit dat hierdie toepassings ʼn sentrale databasis deel, maak kliëntediens makliker en
meer effektief.
Die dienste-industrie het spesifieke behoeftes vir die MIS wat gebruik word. Elke dienste-
onderneming het ʼn stel aktiwiteite wat verrig moet word. Hierdie aktiwiteite moet deur ʼn MIS
ondersteun word om te verseker dat dit vlot verloop. Die inligting wat deur die MIS versamel
word, kan ook vir besluitneming gebruik word. Industrieë wat in die dienstesektor val, sluit in:
1) Logistiek en vervoer, 2) gasvryheidsbestuur, 3) gesondheidsorgbestuur, 4) die
lugvaartsektor, 5) konstruksie en eiendom, 6) bankdienste en 7) die versekeringsektor.
3.10 Selfevaluering
Aktiwiteit 10
Die hersieningsvrae (concept review questions) aan die einde van Hoofstuk 8 in die
handboek behoort ʼn aanduiding te gee of jy die inhoud van die hoofstuk onder die knie het.
Beantwoord nou die kritiese vrae aan die einde van Hoofstuk 8:
• Vraag 2 hoef nie beantwoord te word nie.
• Vir Vraag 4 hoef jy slegs een of twee BIS-verslae te verskaf.
Aktiwiteit 11
Die hersieningsvrae aan die einde van Hoofstuk 9 behoort ʼn aanduiding te gee of jy die
inhoud onder die knie het.
Beantwoord nou die kritiese vrae aan die einde van Hoofstuk 9:
• Jy hoef nie Vraag 3 te beantwoord nie.
Aktiwiteit 12
Beantwoord die kritiese vrae aan die einde van Hoofstuk 10:
• Jy hoef nie Vraag 3 te beantwoord nie.
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 71
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Notas
Studie-eenheid 3: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel I Bladsy 72
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
STUDIE-EENHEID 4: TOEPASSINGS VAN BEDRYFSINLIGTINGSTELSELS: DEEL II
4.1 Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip
Na voltooiing van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te
demonstreer van die volgende:
• E-handel
• Besluitnemingsondersteuningstelsels
Vaardighede
Jy sal ook in staat wees om:
• basiese konsepte, sakemodelle, kategorieë en tendense van e-handel te beskryf.
• kritiese suksesfaktore en uitdagings van e-handel te identifiseer.
• besluitneming, tipe besluite en besluitnemingstegnieke te beskryf.
• basiese besluitnemingsondersteuningstelsels (DSS-funksionaliteit) te omskryf.
• kennis, kennisbestuur en kennis-bestuurstelsels te omskryf.
• uitdagings betrokke by die bestuur van kennis te bespreek.
• kunsmatige intelligensie en bedryfsinligtingstelsels wat daarop baseer is, te
identifiseer en te bespreek.
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 73
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
4.2 Voorgeskrewe handboek
Joshi, 2013. Management information systems. New Delhi: Oxford University Press.
Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet u die volgende afdelings bestudeer:
• Hoofstuk 11
• Hoofstuk 12
• Hoofstuk 13
4.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan:
Sleutelwoord Omskrywing
Besluitnemings-ondersteuningstelsels
Bedryfsinligtingstelsels wat besluitneming van ʼn onderneming
se bestuur ondersteun.
Besluitnemings-vertakkingsanalise
ʼn Tegniek wat gebruik word om ʼn vertakkingsdiagram met
moontlike uitkomste van besluite en die waarskynlikhede van
sodanige uitkomste op te stel. Dit word gebruik om tussen
alternatiewe opsies te kies.
Data-visualiseringstelsels
ʼn Spesifieke vorm van ʼn DSS wat data in ʼn formaat verskaf wat
makliker is om te interpreteer.
Digitale inhoud Elektroniese inhoud soos nuus, films en musiek waarmee
aanlyn handel gedryf kan word.
Domeinnaam Die deel van die webadres (URL) waardeur die webtuiste
geïdentifiseer kan word, byvoorbeeld www.akademia.ac.za
E-handel Die gebruik van die internet om transkasies uit te voer.
Elektroniese fondsoorplasing
Oordra van geld vanaf een bankrekening na ʼn ander deur
middel van internetbankdienste (electronic funds transfer –
EFT).
Geografiese inligtingstelsels
ʼn DSS wat geografiese data gebruik om land- en padkaarte te
skep en te vertoon.
Myn van data Analise van ʼn groot hoeveelheid data.
Onderneming tot onderneming e-handel
ʼn Vorm van e-handel waar een onderneming produkte en
dienste aan ʼn ander onderneming (in plaas van aan ʼn
verbruiker) lewer.
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 74
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Onderneming tot verbruiker e-handel
ʼn Vorm van e-handel waar ʼn onderneming produkte en dienste
direk aan die verbruiker lewer.
Optimaliserings-analise
ʼn Tegniek waarmee die beste moontlike waarde vir ʼn spesifieke
veranderlike gevind kan word, gegewe ʼn aantal beperkings en
kontekste.
Sake-analise Die vaardighede, tegnologie, toepassings en gebruike vir
deurlopende ondersoek van geskiedkundige prestasiedata van
ʼn onderneming om beplanning vir die toekoms te ondersteun.
Sake-intelligensie Die versameling van data, inligting en selfs kennis van ʼn
verskeidenheid bronne en die aanwending daarvan vir
besluitneming.
Sensitiwiteitsanalise ʼn Tegniek wat gebruik word om die effek van verskillende
veranderings aan een veranderlike op ander veranderlikes te
meet.
Sosiale netwerk ʼn Webtuiste/netwerk wat mense met soortgelyke
belangstellings aan mekaar verbind.
Uitkomsanalise ʼn Tegniek wat meet tot watter mate ʼn uitkoms bereik sal word,
gegewe ʼn spesifieke besluit.
Uitvoerende ondersteuningstelsels
ʼn Kombinasie van DSS- en MIS-funksionaliteit om ʼn stelsel te
vorm wat die uitvoerende bestuur van ʼn onderneming kan
ondersteun.
Verbruiker tot verbruiker e-handel
ʼn Vorm van e-handel waar verbruikers produkte en dienste aan
mekaar lewer.
4.4 Inleiding
E-handel verwys na die gebruik van die internet om saketransaksies te doen. Hierdie studie-
eenheid sal e-handel bespreek. Daar sal eerstens na die wêreldwye web (www) gekyk word
en tegnologie wat daarby betrokke is, sal kortliks beskryf word. Tweedens, sal die kategorieë
van e-handel, gebaseer op die wyse waarop verbruikers en ondernemings betrokke is,
bespreek word. In die derde plek, word kritieke faktore nodig vir suksesvolle e-handel
geïdentifiseer en elektroniese betaalmetodes aangeraak. Vierdens, word tendense in
e-handel, asook die uitdagings ten opsigte van e-handel bespreek.
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 75
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Besluitnemingsondersteuningstelsels (DSS) is ʼn spesiale, gevorderde bedryfsinligtingstelsel
met die spesifieke doel om besluitneming te ondersteun. ʼn DSS is oor die algemeen meer
gesofistikeerd as ʼn MIS. Hoofstuk 12 verskaf ʼn agtergrond oor besluitneming in
ondernemings, asook die verskillende tegnieke wat vir besluitneming gebruik word. Daarna
word DSS in meer detail bespreek. Die verskillende wyses waarop sigbladprogrammatuur,
OLAP en die myn van data aangewend kan word vir besluitneming, word uiteengesit.
Laastens, word uitvoerende ondersteuningstelsels (ESS) kortliks aangeraak.
Hoofstuk 13 bespreek die bestuur van kennis en intelligente stelsels. Daar word eerstens na
die konsep van kennis en die bestuur daarvan gekyk. In die tweede plek word die uitdagings
betrokke by die bestuur van kennis bespreek. Laastens, word kunsmatige intelligensie en vyf
tegnologieë of stelsels wat van kunsmatige intelligensie gebruik maak, ondersoek.
4.5 E-handel
Handboek: Joshi, 2013: Bladsy 271-290
Nota: Vir die doeleindes van hierdie vak is dit nie nodig om die laaste twee bladsye van
Hoofstuk 11 in die handboek (e-handel in Indië) te bestudeer nie. Dit is egter ʼn
interessante paragraaf wat ʼn goeie agtergrond oor e-handel in ontwikkelende lande kan
bied.
E-handel behels enige transaksies wat deur middel van die internet gedoen word.
4.5.1 Die wêreldwye web (www)
Handboek: Bladsy 274-276
Dit is belangrik om die verskil tussen die internet en die www te verstaan. Die internet is ʼn
netwerk van netwerke (duisende of selfs miljoene rekenaars wat aan mekaar gekoppel is).
Die www is ʼn groot verskeidenheid programmatuur en gebruike van hierdie netwerke om die
deel van inligting moontlik te maak.
Om die www te verstaan, is veral die volgende vier komponente belangrik:
• URL: URL is die afkorting vir Uniform Resource Locator. Wanneer daar na die URL
van ʼn webtuiste verwys word, behels dit die adres wat in ʼn deurblaaier ingetik word.
Die internet bestaan uit miljoene dokumente – as daar nie ʼn gestruktureerde wyse
was waarop toegang tot hierdie dokumente verkry kon word nie, sou dit onmoontlik
gewees het om sodanige dokumente te vind. Die "adres" van elke dokument op die
internet, word die URL genoem. ʼn Voorbeeld van ʼn URL is:
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 76
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
http://www.akademia.ac.za/registreer.html. Die volgende is belangrik ten opsigte van
hierdie URL:
o Die http://www dui die wyse waarop toegang tot die webtuiste verkry word,
aan. (https://www dui op ʼn veilige (secure) verbinding.
o Die akademia.ac.za dui op die domein se naam. Dit is die naam wat deur die
organisasie (in hierdie geval Akademia) gekies is, waarmee gebruikers
toegang tot die webtuiste kan verkry.
o /registreer.html dui die spesifieke blad van die webtuiste aan. Hierdie blad is
ʼn lêer wat op Akademia se bediener gestoor is.
Figuur 4.1 hieronder dui aan hoe ʼn URL in ʼn deurblaaier (in hierdie geval Mozilla
Firefox) ingelees word.
Figuur 4. 1: ʼn URL in Mozilla Firefox
• HTTP: HTTP staan vir hypertext transfer protocol. Http is ʼn protokol wat aandui hoe
dokumente oor die internet oorgedra word. Https is die beveiligde weergawe van
http.
• HTML: HTML staan vir hypertext markup language. Hierdie is ʼn universeel-
aanvaarde "programmeertaal" vir webbladsye. Enige deurblaaier sal ʼn dokument wat
in HTML geskryf is, kan vertoon. Hoewel hierdie die mees algemene taal is waarin
webtuistes geskryf word, is dit nie die enigste nie. Ander tale word in samewerking,
of in plaas van, HTML vir sekere webtuistes gebruik. Figuur 4.2 hieronder verskaf ʼn
voorbeeld van HTML kode.
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 77
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Figuur 4. 2: ʼn Voorbeeld van HTML-kode van ʼn werklike webblad
• CGI: CGI staan vir common gateway interface. CGI-standaarde word gebruik om
veral data in databasisse met webbladsye te integreer.
4.5.2 Internet-sakemodelle
Handboek: Bladsy 276-279
Soos wat die internet, tegnologie en die samelewing verander het, het die wyses waarop
sake oor die internet gedoen word, ook verander. Figuur 4.3 is ʼn skermuitdruk van hoe
amazon.com se webtuiste lank gelede gelyk het. Figuur 4.4 daarna is ʼn skermuitdruk van
hoe die webtuiste vandag daar uitsien.
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 78
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Figuur 4. 3: Amazon.com se eerste webtuiste (Bron: http://www.techmynd.com/wp-content/uploads/2011/12/classic-amazon-500x335.jpg)
Figuur 4. 4: Amazon.com se huidige webtuiste (Bron: www.amazon.com)
Die sakemodelle waarop e-handel gebaseer word, het ook verander. Die handboek (bladsy
276 tot 279) beskryf ʼn aantal van hierdie sakemodelle. Die sakemodelle word kortliks in
Figuur 4.5 hieronder opgesom.
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 79
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Figuur 4. 5: Nuwe internet-sakemodelle
(Bron: Joshi, 2013: 276-279)
4.5.3 Kategorieë van e-handel
Handboek: Bladsy 279-280
Daar word hoofsaaklik tussen drie kategorieë van e-handel onderskei, gebaseer op die
partye wat by ʼn transaksie betrokke is. Die wyse waarop verbruikers en ondernemings by
e-handel betrokke is, bepaal hierdie kategorieë. Die kategorieë is:
• Onderneming na verbruiker: In hierdie kategorie is ʼn sakeonderneming wat ʼn
produk of diens direk aan die verbruiker verskaf. ʼn Voorbeeld hiervan is die Suid-
Afrikaanse kalahari.net, kulula.com en Computicket.
• Onderneming na onderneming: In hierdie kategorie is sakeondernemings wat
dienste of produkte aan ander sakeondernemings lewer.
•Webtuistes soos Google, Yahoo! en Bing maak kommunikasie en die vind van inligting moontlik. Deurdat miljoene gebruikers van hierdie dienste gebruik maak, kan die maatskappye ʼn inkomste deur advertensies op hul webtuistes verdien.
Inligtingsportale
•Sosiale netwerke is aanlyngemeenskappe wat ʼn sosiale behoefte van gebruikers vervul. •Ondernemings kry ʼn groot hoeveelheid kosbare data uit hierdie netwerke wat geteikende bemarking makliker maak.
Sosiale netwerke
•Die verkoop van digitale produkte en dienste. •Byvoorbeeld films, musiek en vooropgestelde kontrakte.
Digitale inhoud
•Die verskaf van vermaak oor die internet •Byvoorbeeld radiostasies, films, musiek, televisie en aanlynrekenaarspeletjies.
Vermaak
•Ondernemings kan hul produkte en dienste op ʼn aanlyn-platform te koop aanbied. •Deur ʼn eenmalige, jaarlikse of maandelikse fooi, kan handelaars meer blootstelling en ander voordele verkry.
Handelsdienste
•Individue kan produkte en dienste koop en verkoop op die internet. •Geld kan gemaak word deur advertensies. •Bv. Gumtree en Junkmail se aanlynweergawe
Geklassifiseerde diens
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 80
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
• Verbruiker na verbruiker: In hierdie kategorie sal verskillende verbruikers van ʼn
onderneming aan mekaar produkte en dienste verkoop. Die onderneming dien slegs
as ʼn fasiliteerder van hierdie transaksies. ʼn Interessante voorbeeld is Booking.com
wat voorheen genoem is. Booking.com maak dit moontlik vir reisigers (kliënte) om
besprekings te doen by hotelle (ook kliënte van Booking.com). Booking.com, die
onderneming, kry ʼn kommissie op die transaksie.
4.5.4 Kritieke faktore vir suksesvolle e-handel en fasilitering van betalings
Handboek: Bladsy 280-285
Die Dot Com borrel het ons geleer dat ʼn sakeonderneming op die internet nie outomaties
suksesvol sal wees nie. Inteendeel, om ʼn onderneming slegs op die internet te hê, is dikwels
moeiliker as om ʼn fisiese winkel te hê. Die handboek (bladsy 280 tot 284) verskaf ʼn aantal
kritieke faktore wat nodig is om ʼn suksesvolle onderneming op die internet te bedryf. Hierdie
faktore word kortliks in Figuur 4.6 hieronder opgesom:
Figuur 4. 6: Kritieke faktore wat bydra tot die sukses van e-handel
Kredietkaarte is verreweg die gunsteling wyse waarop betalings op die internet gedoen
word. Daar is egter ander alternatiewe wyses waarop betalings gedoen kan word. Die
Die regte inkomstemodel •Die manier hoe die onderneming gaan geld maak, moet realisties en duidelik gedefinieer word.
Hoë internetpenetrasie •Die teikenmark moet toegang tot die internet hê en dit gereeld vir aankope gebruik.
E-handel portale •Die webtuistes waardeur produkte en dienste verkoop word, moet dinamies wees (kan verander volgens behoeftes en nuwe produkte), maklik navigeerbaar wees en ʼn professionele indruk van die onderneming skep.
Inhouds- en katalogusbestuur •Nuwe produkte en dienste moet gereeld op die webtuiste aangebring word. As inligting op die webtuiste verouderd raak, skep dit ʼn slegte beeld van die onderneming en veroorsaak ʼn verlies aan inkomste. Gereelde opdatering van inligting en produkte is van kritieke belang vir sukses.
Gebruikersprofiele en sekuriteit •Gebruikers moet op die webtuiste kan registreer om toekomstige aankope makliker te maak, sook om verbruikersgedrag te moniteer.
•Omdat daar aanlynbetalings gedoen word, is dit van kardinale belang dat kliënte se bank- en kredietkaartbesonderhede beskerm word.
Werksvloei en uitvoer van bestellings •Die uitvoer van bestellings moet sover moontlik geoutomatiseer word. Dit is van kritieke belang dat bestellings so gou as moontlik uitgevoer word.
Samewerking en logistiek •Goeie samewerking met verskaffers en verspreiders/vervoer is belangrik om te verseker dat bestellings uitgevoer kan word.
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 81
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
meeste Suid-Afrikaanse banke verskaf debietkaarte aan tjekrekeningkliënte wat vir internet-
aankope gebruik kan word. Sommige ondernemings stuur fakture aan kliënte, wat dan
bankoorplasings (Electronic funds transfer of EFT) kan doen. ʼn Ander betalingswyse wat,
byvoorbeeld, deur Kulula.com gebruik word, is secured instant payment of SID, wat in
samewerking met die kliënt se banke ʼn EFT-betaling deur die verskaffer se webtuiste kan
doen. Figuur 11.3 in die handboek verskaf ʼn oorsig van die verskillende betalingsmetodes
wat in e-handel gebruik word.
4.5.5 Tendense en uitdagings in e-handel
Handboek: Bladsy 285-290
Soos reeds genoem is e-handel voortdurend besig om te verander. Eerstens, is dit nodig vir
ondernemings om op hoogte te bly van verwikkeling in sekuriteit, omdat kriminele netwerke
en kuberkrakers voortdurend probeer om nuwe wyses te vind om kliënte se geld te steel.
Nuwe tendense in e-handel word in die handboek op bladsy 285 en 286 bespreek.
Figuur 11.4 in die handboek verskaf ook ʼn opsomming hiervan.
Daar was heelwat lesse te leer uit die groot aantal e-handelondernemings wat met die draai
van die eeu bankrot gespeel het. Sommige van die uitdagings wat tot sulke ondernemings
se ondergang gelei het, is vandag steeds ʼn probleem. Hierdie uitdagings word in die
handboek op bladsy 288 tot 290 bespreek en in Figuur 4.7 hieronder opgesom:
Figuur 4. 7: Uitdagings ten opsigte van e-handel (Bron: Joshi, 2013: 287-290)
Ongetoetse sakemodelle •Daar is steeds ʼn groot aantal e-handelondernemings wat met hul sakemodelle eksperimenteer. Hierdie ondernemings het nie ʼn wyse waarop geld op ʼn deurlopende basis op die langtermyn verdien kan word nie.
Vereiste om sakeprosesse aan te pas •Prosesse soos aankope, logistiek en berging is anders in e-handelsondernemings as in ander ondernemings. Hierdie en ʼn verskeidenheid ander prosesse moet aangepas word.
Kanaalkonflikte •Winkelverkope en aanlynverkope verskil. Daar is soms moeilike besluite wat geneem moet word ten opsigte van pryse en voorkeur wat aan hierdie kanale gegee moet word.
Wetlike aspekte •Die geografiese verspreiding van kliënte maak wetlike aspekte moeilik. •Algemene kontraktereg, belastings en kriminele gedrag is maar ʼn paar voorbeelde van die kompleksiteit van wetlike aspekte op hierdie gebied.
Sekuriteit en privaatheid •Sekuriteit is een van die grootste uitdagings in e-handel. Die onderneming en kliënte se persoonlike besonderhede en geld moet beskerm word teen kuberkrakers.
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 82
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
4.6 Besluitnemingsondersteuningstelsels
Handboek: Joshi, 2013: Hoofstuk 12
Elke onderneming, ongeag die grootte, word daagliks deur ʼn verskeidenheid besluite
gekonfronteer. Sommige van hierdie besluite behels minder belangrike aktiwiteite en, indien
die verkeerde besluit geneem word, is die skade minimaal.
Ander besluite kan tot reuse winste en verliese, of selfs die ondergang van die onderneming
lei. Dit is spesifiek vir hierdie tipe besluite wat besluitnemingsondersteuningstelsels (decision
support systems of DSS) ontwikkel is.
4.6.1 Besluitneming
Handboek: Bladsy 298-308
Besluitneming is ʼn baie belangrike onderwerp in die sakeomgewing. ʼn Verskeidenheid
tegnieke en hulpmiddels is beskikbaar om besluitneming in ʼn onderneming te ondersteun.
Voordat die wyse waarop bedryfsinligtingstelsels in hierdie verband aangewend word,
bespreek kan word, is dit belangrik om ʼn agtergrond oor besluitneming te verkry. Hierdie is
slegs ʼn inleiding tot besluitneming – om meer oor hierdie onderwerp te leer kan
bestuursbronne wat op besluitneming gefokus is, geraadpleeg word.
Die eerste aspek wat aangeraak word in die handboek (bladsy 301 tot 305) is die aard van
besluite wat deur bestuur geneem kan word. Waarom is dit belangrik? Eers wanneer die
aard van besluitneming ten volle begryp word, kan die nodige besluitnemingstelsels
ontwikkel word om daardie besluite te ondersteun. Dit sal ʼn mors van tyd en geld wees om ʼn
DSS te ontwikkel sonder om te verstaan watter besluite in ʼn onderneming geneem word.
Besluite in ʼn onderneming kan gekategoriseer word volgens die:
• doel van besluitneming,
• die vlak van programmeerbaarheid en
• die kennis oor die uitkoms van die besluit.
Hierdie drie kriteria vir die kategorisering van besluite word in die handboek bespreek. Daar
word ook spesifieke kategorieë van besluitneming onder elk bespreek (sien handboek,
bladsy 301 tot 305) en word in Figuur 4.8 hieronder opgesom:
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 83
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Figuur 4. 8: Kategorieë van besluite (Bron: Joshi, 2013: 301-305)
Kyk na Figuur 12.2 in die handboek om te sien hoe die risiko’s van die verskillende tipes
besluite daar uitsien. Daar bestaan ook verskillende metodes om die risiko en beloning van
sekere besluite te bepaal. Daar is ook wyses om risiko self te bepaal deur veral twee vrae in
ag te neem:
• Wat sal die skade wees as iets verkeerd loop?
• Wat is die waarskynlikheid dat dit wel gaan verkeerd loop?
Indien ʼn spesifieke besluit ʼn 70% kans het om verkeerd te loop, maar die skade is nie
noemenswaardig nie, dan is dit makliker om die besluit te neem. As ʼn ander besluit ʼn 3%
kans het om verkeerd te loop, maar die skade behels die sluit van die onderneming en
bankrotskap van die eienaars, is selfs 3% moontlik ʼn té hoë risiko om te neem.
Wanneer daar spesifiek gekyk word na die keuse tussen verskillende alternatiewe
(handboek, bladsy 305-308), is daar ook ʼn aantal tegnieke beskikbaar. ʼn Voorbeeld van
verskillende alternatiewe wat oorweeg word, kan wees:
As die onderneming R100 000 in Maatskappy X belê, sal die opbrengs 35% wees.
As die onderneming dieselfde geld in die bank belê sal die opbrengs 7% wees.
Indien die R100 000 in Maatskappy Y belê sal word, is die opbrengs 50%. Daar is
egter ander faktore wat ook in ag geneem moet word by elke opsie. Watter
beleggingsmoontlikheid is die beste vir die onderneming?
Die handboek bespreek drie tegnieke om tussen alternatiewe te besluit:
•Strategiese beplanningsbesluite •Bestuursbesluite vir beheer/kontrole •Operasionele besluite
Doel van besluitneming
•Gestruktureerde/programmeerbare besluite •Ongestruktureerde/nie-programmeerbare besluite
Vlak van programmeerbaarheid
•Besluitneming onder sekerheid •Besluitneming onder risiko •Besluitneming onder onsekerheid
Kennis oor die uitkomste
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 84
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Uitkomsanalise
Hierdie tipe analise (pay-off analysis in Engels) veronderstel dat daar sommige
omstandighede (genoem states of nature) is wat buite die onderneming se beheer is. Die
besluit wat geneem moet word, is egter binne die onderneming se beheer. ʼn Matriks word
opgestel om die uitkomste vir elke kombinasie (besluit en states of nature) te meet. Die
matriks behoort ook, indien van toepassing, die status quo (indien die maatskappy geen
besluit neem nie) se uitkomste bevat.
Kyk na Tabel 12.4 in die handboek en die verduideliking wat daarna volg om te verstaan hoe
die uitkomste vir elke kombinasie bereken word. Die keuse wat die beste verwagte uitkoms
sal lewer, moet dan gekies word.
Beslissing-vertakkingsanalise
ʼn Vertakkingsdiagram (decision tree) word gebruik om alle moontlike alternatiewe aan te dui.
Die gevolge van besluite en die waarskynlikhede dat daardie gevolge wel kan plaasvind,
word in ʼn vertakkingsdiagram aangedui. ʼn Voorbeeld word in die handboek (Figuur 12.3)
verskaf om hierdie konsep te verduidelik.
Optimaliseringstegnieke
Hierdie tegnieke veronderstel dat alle alternatiewe en hulle uitkomste bekend is vir die
besluitnemer. Daar word dan van ʼn verskeidenheid wiskundige tegnieke (bv. lineêre
programmering, dinamiese programmering en kapitaalbegrotings) gebruik gemaak om die
beste moontlike besluit te neem.
4.6.2 Konsepte en gebruik van besluitnemingsondersteuningstelsels
Handboek: Bladsy 309-319
Besluitnemingsondersteuningstelsels (DSS) is rekenaarargitektuur en -programmatuur wat
besluitneming ondersteun. Dit is belangrik om DSS van bestuursinligtingstelsels
(Management information systems of MIS) te onderskei. Hierdie onderskeid word duidelik
gemaak in Tabel 12.6 in die handboek.
DSS is meer gevorderd as MIS. Eersgenoemde is gebaseer op groot hoeveelhede data wat,
met die hulp van gevorderde analises, moeilike besluite kan ondersteun.
Sake-analise (BA) en sake-intelligensie (BI)
Hierdie twee konsepte (business analysis en business intelligence) moet ook van mekaar
onderskei word. Bladsy 310 in die handboek beskryf hierdie onderskeid. Kortliks kom dit
daarop neer dat BA ʼn sterk analitiese aanvulling tot BI is. ʼn Spesifieke hulpmiddel ten
opsigte van BI, is OLAP (Online analytical processesing). Hierdie konsep is reeds vroeër
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 85
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
kortliks aangeraak, maar word in detail in die handboek (bladsy 310 tot 312) bespreek. Nog
ʼn hulpmiddel vir BI is geografiese inligtingstelsels (geographic information systems of GIS)
en datavisualiseringstelsels (data visualization systems of DVS). Beide hierdie stelsels word
op bladsy 312 in die handboek beskryf.
Die gebruik van DSS
Soos reeds genoem, bestaan daar ʼn groot verskeidenheid programmatuur wat
besluitneming kan ondersteun. Dit is egter moontlik om met ʼn gewone sigbladtoepassing
(byvoorbeeld Microsoft Excel) die nodige modellering te doen om besluitneming te kan
ondersteun. Die handboek bespreek vier wyses waarop ʼn sigblad aangewend kan word om
datamodellering vir DSS-doeleindes te doen. Hierdie wyses word in die handboek op bladsy
313 tot 317 behandel en in Figuur 4.9 hieronder grafies voorgestel:
Figuur 4. 9: Modellering met ʼn sigblad as DSS (Bron: Joshi, 2013: 313-317)
Die myn van groot hoeveelhede data is ook ʼn kragtige wyse om besluitneming te
ondersteun. Dit is egter van groot belang dat hierdie goeie kwaliteit data is en dat die
analitiese prosesse of tegnieke wel korrekte afvoer verskaf.
Wat is uitvoerende ondersteuningstelsels?
Daar is nou al verwys na MIS en DSS. Uitvoerende ondersteuningstelsels (Executive
support systems of ESS) verwys na stelsels wat deur die uitvoerende bestuur van ʼn
onderneming gebruik word. Dit behels ʼn kombinasie van MIS en DSS se funksionaliteite
om die bestuur van die organisasie in staat te stel om strategiese besluite te neem. ʼn Kort
beskrywing van ESS – en die funksionaliteit daarvan – word in die handboek op bladsy
318 tot 319 bespreek.
"Wat-as" analise
Sensitiwiteitsanalise
Doelwitanalise
Optimaliseringsanalise
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 86
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
4.7 Kennisbestuur en intelligente stelsels
Handboek: Joshi, 2013. Hoofstuk 13
4.7.1 Die bestuur van kennis
Handboek: Bladsy 327-331
Daar is reeds verwys na terme soos data en inligting, en hoe data deur ʼn verwerkingsproses
in inligting omgeskakel kan word. Kennis is egter ʼn meer abstrakte konsep. Dit het meer te
make met ʼn persoon se ervaring as konkrete data. Hoe lyk kennis in ʼn onderneming dan?
Kennis kan moeilik wees om te "sien". Dit manifesteer in die gedrag van personeel, omdat
hulle die entiteite is wat kennis besit, maar kennis kan ook op skrif (papier of elektronies)
geplaas word. Die handboek, waarop hierdie begeleidingsgids gebaseer is, bevat kennis wat
oor jare versamel is. In ʼn onderneming sal kennis dus dikwels die vorm van beleide, beste
praktyk en besigheidsoplossings aanneem.
Om kennis in laasgenoemde vorms te bestuur word kennisbestuurstelsels (knowledge
management systems of KMS) ingespan. ʼn KMS is ʼn spesiale vorm van ʼn
bedryfsinligtingstelsel waardeur ʼn onderneming waarde kan skep uit die kennis wat dit besit.
Soos met enige bedryfsinligtingstelsel is dit nie ʼn vereiste dat ʼn KMS op IT gebaseer is nie,
hoewel dit meestal wel die geval is. Bladsy 327 en 328 in die handboek verskaf ʼn kort
beskrywing van wat kennis, kennisbestuur en ʼn KMS is.
Kennisbestuur bestaan uit hoofsaaklik vier stappe. Hierdie stappe vorm die kern van
Figuur 13.1 in die handboek en word in meer detail bespreek op bladsy 329 tot 330 in die
handboek. Die vier stappe van kennisbestuur word ook in Figuur 4.10 hieronder opgesom.
Figuur 4. 10: Die vier stappe van kennisbestuur (Bron: Joshi, 2014: 329-330)
Verkryging van kennis
Stoor van kennis
Deel en verspreiding van kennis
Toepassing van kennis
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 87
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Daar word ook onderskei tussen verskillende kategorieë van KMS. Hierdie kategorieë is:
• Organisatoriese kennisportale
• Kennis-werkstelsels
• Intelligente tegnieke
Hierdie kategorieë, met beskrywings, IT-hulpmiddels en die doel van elk, word in Tabel 13.1
in die handboek uiteengesit. Spesifieke IT-hulpmiddels wat deur internasionale maatskappye
beskikbaar gestel word, word in Figuur 13.2 in die handboek uitgebeeld.
4.7.2 Uitdagings van kennisbestuur
Handboek: Bladsy 331-333
Behalwe vir die abstrakte aard van kennis (wat dit soms moeilik maak om te bestuur), is
daar ook ʼn aantal ander uitdagings wat met kennisbestuur gepaard gaan. Drie van hierdie
uitdagings word op bladsy 331 tot 333 in die handboek bespreek en kortliks in Figuur 4.11
hieronder opgesom. Sien ook die laaste studie-eenheid (Studie-eenheid 5) in hierdie gids vir
ander kwessies wat die bestuur van inligting oor die algemeen beïnvloed.
Figuur 4. 11: Uitdagings betrokke by die bestuur van inligting (Bron: Joshi, 2013: 331-333)
4.7.3 Kennis-gebaseerde DSS
Handboek: Bladsy 333-340
Soos voorheen genoem, is ʼn besluitnemingsondersteuningstelsel ʼn bedryfsinligtingstelsel
wat besluitneming ondersteun. Daar is egter ʼn aantal DSS wat spesifiek op kennis gebaseer
is. Hierdie stelsels word in Hoofstuk 13 in die handboek bespreek.
Om personeel se ondersteuning te kry
• Personeel is nou betrokke by die versameling en gebruik van kennis. Dit is dus van kritieke belang dat personeel kennisbestuur goedgesind is en dat dit nie bloot op hulle afgedwing word nie.
Opdatering van die kennisbasis
• ʼn Onderneming se kennis verouder baie vinnig en moet gedurig opdateer word. Hierdie proses kan tyd neem en geld kos.
• Lees ook die gevallestudie (Exhibit 13.2 in die handboek)
Te veel data
• Te veel data kan inligtingsoorlading (information overload) veroorsaak. Kennisbestuur moet die waardevolle kennis in ʼn oorvloed van inligting vind.
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 88
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Kunsmatige intelligensie
Hierdie tipe DSS is moontlik die bekendste onder die algemene publiek. Om rekenaars soos
mense te laat optree, het die verbeelding van skrywers, filmvervaardigers en IT-kenners
aangegryp. Dit is ook ʼn veld waarin heelwat geëksperimenteer word. Daar is reeds
alledaagse voorbeelde van rekenaars wat op ʼn "intelligente" wyse optree. Webtuistes wat
voorstelle aan kliënte maak op grond van hul vorige soektogte of bestellings is ʼn voorbeeld
hiervan. Kunsmatige intelligensie word veral gebruik in die wetenskap, die mediese en
opvoedingsvelde. ʼn Kort beskrywing van kunsmatige intelligensie word in die handboek op
bladsy 333 en 334 verskaf. Die meeste van die DSS’s wat hieronder bespreek word, is op
een of ander vorm van kunsmatige intelligensie gebaseer.
Ekspertstelsels
Waar ʼn onderneming dikwels komplekse probleme na ʼn kenner verwys, is daar sekere
probleme wat deur programmatuur opgelos kan word. Hierdie programmatuur is
gespesialiseerd en verrig dieselfde taak as ʼn kenner. Ekspertstelsels, soos wat hierdie
programmatuur bekend staan, is ʼn spesiale vorm van kunsmatige intelligensie.
Ekspertstelsels, die komponente van ʼn tipiese ekspertstelsel en die toepassing daarvan,
word in die handboek op bladsy 334 tot 337 bespreek. ʼn Voorbeeld van hoe ʼn ekspertstelsel
inkomstebelasting bereken, word in Figuur 13.2 in die handboek verskaf.
Neurale netwerke
Neurale netwerke neem kunsmatige intelligensie ʼn stap verder as ekspertstelsels. Waar
laasgenoemde met gestruktureerde probleme en data werk (byvoorbeeld die berekening van
belasting), sal neurale netwerke meer komplekse probleme hanteer. Neurale netwerke word
so genoem vanweë die ooreenkomste tussen hierdie stelsels en die wyse waarop die brein
werk, en maak veral gebruik van patroonherkenning om probleme op te los. Neurale
stelsels werk deur groot hoeveelheid data en moet eers "geleer" word voordat dit probleme
kan oplos.
Neurale netwerke word op bladsy 337 in die handboek bespreek.
Fuzzy logic stelsels
Hierdie stelsel is ʼn gevorderde DSS en poog om probleme op dieselfde manier as mense te
benader. Waar terme soos ʼn werknemer se salaris, ʼn kliënt se ouderdom en afstand in
kilometer tussen dorpe maklik is vir ʼn rekenaar om te "verstaan", word abstrakte terme soos
groot, warm en goed moeiliker om vooraf te programmeer. Fuzzy logic maak dit moontlik om
sulke subjektiewe terme in wiskundige berekeninge en voorspellings te gebruik sodat
besluite steeds op data geneem kan word. Vir ʼn meer volledige beskrywing van fuzzy logic,
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 89
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
verwys na bladsy 337 en 338 in die handboek. Die voorbeeld in Exhibit 13.3 in die handboek
behoort ook by te dra tot ʼn beter begrip van die konsep.
Genetiese algoritmes
Genetiese algoritmes benader probleme op ʼn evolusionêre wyse. Dit word gebruik vir
komplekse probleme met duisende moontlike oplossings. Deur al die moontlike oplossings
vir ʼn probleem te evalueer, word die beste oplossing gekies. As ʼn gevorderde vorm van
kunsmatige intelligensie, is genetiese algoritmes aanvanklik gebruik om miljoene jare op die
aarde te simuleer. Dit kan egter ook met groot sukses in die sakeomgewing aangewend
word. Genetiese algoritmes word op bladsy 338 in die handboek bespreek.
Intelligente agente
Intelligente agente is programmatuur wat in die agtergrond op ʼn rekenaar of netwerk
bedrywig is, sonder enige menslike interaksie. Hierdie programmatuur verrig spesifieke,
herhaaldelike take vir ʼn gebruiker, proses of toepassing. Hierdie is ook ʼn vorm van
kunsmatige intelligensie wat, soos hierbo genoem, gebruikersgedrag kan dophou en
voorstelle van produkte of dienste maak. Intelligente agente word op bladsy 339 in die
handboek bespreek.
4.8 Samevatting
E-handel is ʼn belangrike vorm van sake doen vir ʼn onderneming. Hierdie kanaal verskil egter
van dit waaraan ondernemings gewoond is en moet dus met sorg aangepak word. URL,
http, html en cgi is belangrike konsepte om te verstaan, indien ʼn onderneming betrokke raak
by e-handel. Nuwe sakemodelle sluit in: 1) Inligtingsportale, 2) sosiale netwerke, 3) digitale
inhoud, 4) vermaak, 5) handelsdienste, en 6) geklassifiseerde dienste. E-handel kan ook
ingedeel word as 1) onderneming tot verbruiker, 2) onderneming tot onderneming en 3)
verbruiker tot verbruiker e-handel.
Om sukses met e-handel te behaal is die volgende van kritieke belang: 1) die regte
inkomstemodel, 2) hoë penetrasie van die internet, 3) e-handelsportale, 4) inhouds- en
katalogusbestuur, 5) gebruikersprofiele en sekuriteit, 6) werksvloei en uitvoer van
bestellings, en 7) samewerking en logistiek. Om suksesvolle e-handel te bewerkstellig, is dit
ook belangrik dat ʼn onderneming se bestuurspan van die verskeidenheid uitdagings wat
daarmee gepaard gaan, bewus is.
ʼn Besluitnemingsondersteuningstelsel (DSS) is ʼn bedryfsinligtingstelsel wat besluitneming
ondersteun. Bestuurders word daagliks deur ʼn verskeidenheid besluite gekonfronteer wat
gekategoriseer kan word volgens die doel van besluitneming (bv. strategiese,
bestuurskontrole en operasionele besluite), vlak van programmeerbaarheid (bv.
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 90
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
gestruktureerde en ongestruktureerde besluite) en kennis van die uitkomste (bv.
besluitneming onder sekerheid, besluitneming onder risiko en besluitneming onder
onsekerheid). Tegnieke wat vir besluitneming gebruik kan word, sluit uitkomsanalise,
besluitnemingsvertakkings en optimaliseringstegnieke in.
OLAP en die myn van data is tegnieke wat deur DSS gebruik word. ʼn Sigblad kan ook as ʼn
DSS aangewend word deur “wat-as” analises, sensitiwiteitsanalises, doelwitanalises en
optimaliseringsanalises uit te voer. Uitvoerende ondersteuningstelsels (ESS) gebruik ʼn
kombinasie van MIS- en DSS-tegnologie en tegnieke om die uitvoerende bestuur van ʼn
onderneming te ondersteun.
Die bestuur van kennis is moeiliker as die bestuur van data, juis as gevolg van die abstrakte
aard van kennis. Kennisbestuur bestaan uit vier belangrike stappe, naamlik 1) verkryging
van kennis, 2) stoor van kennis, 3) verspreiding van kennis en 4) toepassing van kennis. Die
drie grootste uitdagings van kennisbestuur behels die betrokkenheid van personeel,
opdatering van die kennisbasis en invloed van ʼn oormaat data.
Kunsmatige intelligensie behels rekenaars en programmatuur wat soos ʼn mens "dink" en
optree. ʼn Verskeidenheid tegnologieë of stelsels word op kunsmatige intelligensie gebaseer,
byvoorbeeld ekspertstelsel, neurale netwerke, fuzzy logic, genetiese algoritmes en
intelligente agente.
4.9 Selfevaluering
Aktiwiteit 13
Beantwoord die drie kritiese vrae aan die einde van Hoofstuk 11.
Aktiwiteit 14
Beantwoord die eerste drie kritiese vrae aan die einde van Hoofstuk 12:
• Vraag 4 hoef nie beantwoord te word nie, behalwe deur studente wat wel in ʼn
uitvoerende posisie by ʼn onderneming werksaam is.
Aktiwiteit 15
Beantwoord die drie kritiese vrae aan die einde van Hoofstuk 13.
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 91
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Notas
Studie-eenheid 4: Toepassing van bedryfsinligtingstelsels: Deel II Bladsy 92
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
STUDIE-EENHEID 5: DIE BESTUUR VAN BEDRYFSINLIGTINGSTELSELS
5.1 Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip
Na voltooiing van Studie-eenheid 5 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te
demonstreer van die volgende:
• Bestuur van inligtingsekuriteit
• Etiese en sosiale uitdagings van inligtingstegnologie
Vaardighede
Jy sal ook in staat wees om:
• bedreigings ten opsigte van inligtingsekuriteit te identifiseer en aan te dui hoe
hierdie bedreigings bestuur kan word.
• die elemente van ʼn beleidsraamwerk vir inligtingsekuriteit uiteen te sit.
• te verduidelik hoe inligtingstegnologie kwessies soos privaatheid, etiek, wetgewing
en kwaliteit van lewe beïnvloed.
• die belangrikste bepalings van die Elektroniese Transaksie- en Kommunikasiewet
uit te lig.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van bedryfsinligtingstelsels Bladsy 93
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
5.2 Voorgeskrewe handboek
Joshi, G. 2013. Management information systems. New Delhi: Oxford University Press.
• Hoofstuk 17
• Hoofstuk 18
Wetgewing: Elektroniese transaksie- en kommunikasiewet, 2003. Dit is verkrygbaar in pdf-
formaat by: Electronic Communications and Transaction Act (no 25 of 2002):
http://www.gov.za/documents/index.php?term=transaction&dfrom=&dto=&yr=0&tps%5B%5
D=1&subjs%5B%5D=0
5.3 Verrykende bronne
• Steyn, P.J.N. (Red.) 2012. Bedryfsinligtingstelsels. Pretoria: Kraal Uitgewers.
Paragraaf 3.8 in hierdie gids bespreek inligtingsekuriteit.
• Electronic Communications and Transaction Act (no 25 of 2002)
5.4 Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan:
Sleutelwoord Omskrywing
Digitale handtekening
Elektroniese ekwivalent van tradisionele geskrewe
handtekeninge om die egtheid van ʼn dokument te bevestig
Enkripsie Die omskakeling van data na geheime kode wanneer dit oor ʼn
netwerk gestuur word om dit onleesbaar te maak vir enige
iemand wat die data onderskep.
Herhaaldelike stresbesering
ʼn Besering wat veroorsaak word as iemand vir lang tydperke
in ʼn ongemaklike posisie voor en met ʼn rekenaar werk.
Inligtingsekuriteits-beleid
ʼn Bewusmaking van personeel in die onderneming oor hoe
inligting hanteer moet word en hoe inligtingsekuriteit verseker
kan word.
Intellektuele eiendom Enige eiendom wat die produk van iemand se kreatiwiteits- of
skeppingsvermoë is.
IT-sekuriteitsoudit ʼn Proses waardeur die akkuraatheid en integriteit van
programmatuur, datatoevoerprosesse en uitvoer bepaal word.
Kopiereg Die wetlike regte van die skepper of eienaar van intellektuele
Studie-eenheid 5: Die bestuur van bedryfsinligtingstelsels Bladsy 94
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
eiendom wat die eienaar beskerm teen ander wat die eiendom
probeer kopieer of reproduseer.
Kuberkraker ʼn Persoon wat onregmatige toegang tot ʼn rekenaar of netwerk
verkry, of probeer verkry.
Risiko-analise Die proses waardeur moontlike verliese en die
waarskynlikheid beraam word, dat gebeurtenisse sal
plaasvind, wat tot hierdie verliese sal lei.
Verantwoordbaarheid Die verantwoordelikheid van ʼn persoon of onderneming om
verslag te kan gee oor aspekte waarvoor hulle
verantwoordelikheid aanvaar het.
5.5 Inleiding
Vandat inligtingstelsels in ondernemings geïmplementeer is, het nuwe uitdagings ten opsigte
van die bestuur daarvan ontstaan. Die aard van ondernemings het verander, en so ook die
wyse waarop hierdie ondernemings bestuur moet word.
Hoofstuk 17 in die handboek bespreek kwessies wat met die bestuur van inligtingsekuriteit
te make het. Eerstens, word aspekte wat inligtingsekuriteit bedreig, geïdentifiseer. Daarna
word die wyses waarop hierdie bedreigings vermy of bestuur kan word, bespreek. Derdens,
word ʼn beleidsraamwerk en aspekte wat daarin vervat moet word, voorgestel.
Hoofstuk 18 raak die etiese en sosiale kwessies ten opsigte van IT aan. Daar word begin
deur kwessies wat spesifiek met inligtingstelsels te make het, uit te lig. Die kwessie van
verantwoordbaarheid, sowel as intellektuele eiendom en privaatheid en hoe IT ʼn mens se
kwaliteit van lewe beïnvloed word bespreek. Laastens, word wetgewing wat spesifiek op IT
van toepassing is, bespreek.
5.6 Bestuur van inligtingsekuriteit
Handboek: Joshi, 2013: Hoofstuk 17
Toe die eerste rekenaars vervaardig is, was die gevaar van datadiefstal nie ʼn oorweging nie.
Die groot behoefte aan sekuriteit is eers raakgesien toe kuberkrakers (hackers) inligting
begin steel het. Mettertyd is sekuriteitsmaatreëls aangepas om ondernemings en individue
se inligting te beskerm. Vandag is inligtingsekuriteit ʼn belangrike studieveld. Hierdie
paragraaf gaan poog om ʼn kort inleiding en agtergrond tot die veld van inligtingsekuriteit te
bied.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van bedryfsinligtingstelsels Bladsy 95
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
5.6.1 Bedreigings tot inligtingsekuriteit
Handboek: Bladsy 425-429
Daar is ʼn verskeidenheid faktore wat die veiligheid van inligting bedreig. Hierdie faktore word
in Tabel 17.1 in die handboek opgesom. Elk gaan kortliks hieronder bespreek word, maar
word in meer detail in die handboek, op bladsy 423 tot 429 bespreek.
Kuberkrakers
ʼn Kuberkraker (hacker) is ʼn persoon wat onregmatige toegang tot ʼn rekenaar of ʼn netwerk
verkry. Organisasies met sensitiewe inligting wat vir die kuberkraker finansiële waarde het, is
veral kwesbaar. Alle kuberkrakers word egter nie deur geld gemotiveer nie (hoewel geld
moontlik die mees algemene motiveerder is). Groepe soos Anonymous het ander, sosiale
doelwitte in gedagte. Hierdie groep is baie losweg gegroepeer (en het nie leiers wat amptelik
vervolg kan word nie). Hulle sal skade aan webtuistes en netwerke aanbring, indien hulle glo
dat die eienaar van sodanige netwerk gekeer of gestraf moet word. Dit is egter belangrik om
te onthou: Ongeag die motivering, is dit ontwettig in die meeste lande om sonder
toestemming toegang tot ander se inligting te verkry.
Die algemene idee van ʼn kuberkraker is ʼn persoon wat agter ʼn rekenaar in ʼn klein kamertjie
sit, wat deur verskillende kodes alles probeer om toegang tot ʼn netwerk te verkry. Hierdie is
slegs een wyse waarop dit gedoen kan word. Ander moontlikhede word in Tabel 17.2 in die
handboek aangedui. ʼn Spesifieke voorbeeld wat veral Suid-Afrikaners raak, is wanneer
individue bedrieg word om hul aantekenbesonderhede vir internetbankdienste aan
kuberkrakers te verskaf.
Wat doen banke om hul kliënte te beskerm?
Kuberkrakers en ander kriminele raak toenemend gesofistikeerd in hul pogings om
mense se geld te steel. Byvoorbeeld: ʼn Kliënt van ʼn bank kry ʼn e-pos wat hom aanmaan
om onmiddellik op die bank se webtuiste aan te teken en seker te maak dat sy geld nog
veilig is. Die e-pos verskaf dan ʼn (verkeerde) skakel na die webtuiste. Die kuberkrakers
het dan ʼn presiese replika van die bank se webtuiste geskep. Die kliënt is dan heeltemal
onbewus dat hy sy hoogs vertroulike aantekenbesonderhede op ʼn kuberkraker se
webtuiste intik, die inligting deur die kuberkraker ontvang word en dat sodanige
kuberkraker volledige toegang tot die kliënt se bankinligting het.
Dit is natuurlik die kliënt se verantwoordelikheid om nie so liggelowig te wees nie. Banke
bespaar groot hoeveelhede geld, indien kliënte eerder van internetbankdienste gebruik
maak as van takke, en het derhalwe ʼn verantwoordelikheid om, sover as moontlik, kliënte
Studie-eenheid 5: Die bestuur van bedryfsinligtingstelsels Bladsy 96
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
teen kuberkrakers te beskerm. Hier is ʼn paar voorbeelde van stappe wat banke neem:
• Nedbank verskaf spesiale programmatuur wat kliënte se rekenaars beveilig vir die
duur van ʼn internettransaksie, selfs al is daar sogenaamde spyware op die
rekenaar gelaai.
• Nedbank verskaf gereelde waarskuwings aan kliënte wat op hul internetbankdiens
aanteken om nie op enige skakels te klik wat in ʼn e-pos gestuur word nie. Hulle
maak dit ook duidelik dat hulle nooit ʼn kliënt se aantekenbesonderhede sal vra
nie.
• FNB maak gebruik van ʼn stelsel genaamd verify Visa: Hierdie stelsel word deur
sekere handelaars op die internet gebruik om sekuriteit te verseker. Wanneer die
kredietkaartbesonderhede ingesleutel is, word die kliënt na ʼn verdere
verifiëringsblad geneem. Dan word ʼn sms na die kliënt gestuur. Die sms bevat ʼn
spesiale kode wat die kliënt op die webtuiste moet insleutel. Wanneer verify Visa
op ʼn kliënt se kaart geaktiveer word, kry die kliënt ʼn geleentheid om ʼn persoonlike
boodskap vir hom- of haarself te skryf. Hierdie boodskap sal altyd op die verify
Visa blad vertoon word – sodoende kan die kliënt verseker wees dat die blad
inderdaad ʼn FNB-blad is en nie vervals is nie.
• Die meeste banke maak dit onmoontlik vir iemand om betalings op
internetbankdienste te maak, sonder dat die ontvanger van die geld op die stelsel
gelaai is. Hierdie begunstigde kan nie gelaai word sonder dat ʼn sms (met ʼn
spesiale kode) aan die kliënt gestuur word nie. Dit is dus nodig vir ʼn kuberkraker
om toegang tot beide die kliënt se internetbankdiens en selfoon te verkry (iets wat
ongelukkig met tye gebeur).
• Sommige banke maak gebruik van stelsels wat dit moeilik maak vir onwettige
programmatuur (spyware) om te "lees" wat die gebruiker insleutel deurdat die
aantekenbesonderhede op ʼn sleutelbord op die skerm self getik word (deur op die
regte knoppie te klik). Die knoppies op die skerm word ook rondgeskommel sodat
dit nie op dieselfde wyse as ʼn gewone sleutelbord voorkom nie, met die hoop dat
dit die spyware verder sal verwar.
Skadelike programmatuur
Sommige skadelike programmatuur (malicious software) se doel is meestal bloot om skade
aan te rig. Kuberkrakers gebruik egter ook soms van hierdie programme om toegang tot ʼn
rekenaar te verkry. Die motiverings om sulke programmatuur te skep en te versprei, verskil
ook. Vir sommige individue is dit ʼn persoonlik prestasie om so iets reg te kry, soms word dit
Studie-eenheid 5: Die bestuur van bedryfsinligtingstelsels Bladsy 97
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
gebruik vir weerwraak en soms selfs deur regerings om gevaarlike vyande se
inligtingstelsels te saboteer.
Hierdie programme sluit in:
• Virusse: Virusse is programme wat deur besmette draagbare media (byvoorbeeld
geheuestokkies) van een rekenaar na ʼn ander oorgedra word. Met ʼn wyer definisie,
kan al die onderstaande programme eintlik as virusse geïdentifiseer word. Die woord
"virus" is egter ontwerp voordat daar soveel onderskeid gemaak is tussen die
verskillende skadelike programmatuur. ʼn Virus kan dus, met ʼn wyer definisie, as ʼn
versamelwoord vir skadelike programmatuur gesien word.
• Trojaanse perde. ʼn Trojaanse perd is ʼn skadelik program wat as iets nuttigs
voorkom. As dit egter oopgemaak word, word die program op die rekenaar
geïnstalleer en rig skade aan (of dit gee toegang aan kuberkrakers).
• Wurms. ʼn Wurm is ʼn program wat homself oor ʼn netwerk dupliseer. Een van die
bekendste voorbeelde hiervan, was die Melissa virus. Hierdie virus het homself
gedupliseer deur middel van Microsoft Word. Wat hierdie virus so gevaarlik gemaak
het, was die feit dat sekere regeringsdepartemente in die VSA ook daarmee besmet
is. Sommige van hierdie rekenaars het vertroulike inligting gehad. In ʼn gesamentlike
poging van die FBI en ander wetstoepassers, is die verspreider van hierdie virus
gevang en tot tien jaar tronkstraf gevonnis.
• Spyware. Hierdie programmatuur is veral gewild onder kuberkrakers, maar kan selfs
deur maatskappye (oneties) gebruik word om gebruikersgedrag te moniteer. Hierdie
programmatuur maak notas van alles wat ʼn gebruiker op sy of haar rekenaar doen.
Dit sluit die kodes wat ʼn gebruiker vir internetbankdienste of kredietkaartaankope
gebruik, in. Die meeste anti-virusprogramme is egter nou ook daarop gefokus om
spyware te identifiseer.
ʼn Interessante gevallestudie word in die handboek op bladsy 428 verskaf (Exhibit 17.3). Dit
behels virusse wat geskep is om as wapens in ʼn sogenaamde kuberoorlog tussen regerings
(in hierdie geval tussen Israel en Iran) te gebruik.
Interne bedreigings
Een van die grootste bedreigings van inligtingsekuriteit, is mense. Personeel kan, doelbewus
of as gevolg van nalatigheid, die onderneming se inligting blootstel aan ʼn verskeidenheid
bedreigings. Dit maak nie saak hoe goed ʼn netwerk se sekuriteitstelsel is nie – as ʼn
personeellid se aantekenbesonderhede (gebruikersnaam en wagwoord) in die verkeerde
hande beland, is die stelsel kwesbaar.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van bedryfsinligtingstelsels Bladsy 98
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Een van die belangrikste wyses waarop hierdie probleem opgelos kan word, is ʼn goed
geformuleerde sekuriteitsbeleid, opleiding en bewusmaking van personeel om die beleid te
volg en monitering van die implementering van hierdie beleid.
5.6.2 Beheer van bedreigings en kwesbaarheid
Handboek: Bladsy 429-435
ʼn Verskeidenheid maatstawwe wat ʼn onderneming kan neem om sekuriteit te beveilig, word
in die handboek op bladsy 429 tot 435 verskaf. Hierdie maatstawwe word in detail in die
handboek bespreek en word kortliks in Figuur 4.12 hieronder opgesom.
Figuur 4. 12: Maatstawwe om bedreigings tot inligtingsekuriteit te beheer
(Bron: Joshi, 2013: 429-435)
•Programmatuur wat toegang tot die netwerk beperk. Ondersoek word outomaties ingestel voordat programmatuur toegang tot die netwerk verkry.
•Tegnieke wat deur ʼn firewall gebruik word, word op bladsy 430 in die handboek bespreek.
Firewall
•Alle data wat buite die netwerk beweeg, word in so mate verander dat dit onleesbaar is. ʼn Sleutel om hierdie data in geheime kode om te skakel, word gebruik en is op die sender en ontvanger se rekenaars. As die data onderskep word, is dit onleesbaar vir die persoon wat dit onderskep het.
Enkripsie
•Hierdie is nie ʼn geskandeerde kopie van ʼn persoon se handtekening (soos soms verkeerdelik gedink word) nie.
•ʼn Betroubare organisasie, as ʼn derde party, plaas ʼn handtekening op ʼn dokument as ʼn persoon op ʼn knoppie klik. Sodoende kan bevestig word dat die dokument deur ʼn gebruiker "geteken" is.
Digitale handtekening
•Deur wagwoorde en beskerming van die fisiese apparatuur, kan fisiese toegang tot die stelsel beperk word.
Fisiese toegangsbeheer
•Hierdie programmatuur word ontwikkel om virusse te identifiseer en uit te vee voordat skade aan ʼn stelsel aangerig kan word.
Anti-virus programmatuur
•Deur rugsteun kan data beskerm word indien ʼn hardeskyf breek. •Deur RAID-tegnologie kan die invloed van een gebreekte hardeskyf beperk word. •Metodes word in Tabel 17.3 in die handboek verskaf.
Rekenaarstelsels wat minder geneig is om te faal
•Word op bladsy 435 in die handboek bespreek Ander sekuriteitsmaatstawwe
Studie-eenheid 5: Die bestuur van bedryfsinligtingstelsels Bladsy 99
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
5.6.3 ʼn Beleidsraamwerk vir die beheer van inligtingsekuriteit
Handboek: Bladsy 435-440
Soos reeds genoem, is dit belangrik dat daar ʼn duidelike beleid is wat aandui hoe
inligtingsekuriteit in die organisasie benader word. ʼn Beleid is ʼn dokument wat beginsels,
riglyne en reëls bevat, wat die optrede van personeel bepaal. ʼn Sekuriteitsbeleid sal dus
aandui hoe personeel moet optree om inligtingsekuriteit te verseker.
Aspekte wat in ag geneem word in hierdie raamwerk, word in die handboek op bladsy 435
tot 440 verskaf en kortliks hieronder opgesom:
• Inligtingstelsel-beheermaatreëls: Hierdie maatreëls verseker die akkuraatheid,
geldigheid en egtheid van alle aktiwiteite in die inligtingstelsel.
• Risiko-analise: Vrae soos die volgende moet gevra word: Wat sal gebeur as ʼn
ongemagtigde persoon toegang tot ons data verkry? Wat sal gebeur as die gebou
afbrand en al die rekenaars vernietig word? Wat sal gebeur as ʼn personeellid kwaad
is vir die onderneming en wil wraak neem? Wat is die waarskynlikheid dat enige van
die bogenoemde sal gebeur? Risikobestuursprosesse wat deur ʼn onderneming
gevolg kan word, word in Tabel 17.4 verskaf.
• Sekuriteitsbeleid. ʼn Beleid moet opgestel word om personeel se gedrag ten opsigte
van inligtingsekuriteit voor te skryf. Hierdie beleid is egter nutteloos as dit slegs in ʼn
lêer geliasseer word en niemand daarvan bewus is nie. Deurlopende opleiding en
bewusmaking is dus van kardinale belang.
• Rampbeheerplan. Hoe lank na ʼn aardbewing, brand of ander natuurramp sal die
onderneming weer ten volle operasioneel wees? Vir sommige organisasies is die
antwoord op hierdie vraag "nooit", bloot omdat hulle geen rampbeheerplan het nie.
Daar is ondernemings wat in rampbeheer spesialiseer en teen ʼn maandelikse of
jaarlikse fooi sal verseker dat die onderneming gereed is om enige ramp te trotseer.
ʼn Goeie voorbeeld is ʼn Suid-Afrikaanse maatskappy. Die betrokke maatskappy se
hele kantoorblok het een nag afgebrand. Hulle het egter ʼn goeie rampbeheerplan in
plek gehad. Toe personeel die oggend by die werk opdaag, was die onderneming
reeds operasioneel. Personeel kon in tente buite die onderneming kliënte telefonies
bedien. Daar was selfs koffie beskikbaar en spesiale t-hemde is gedruk om
personeel se moraal hoog te hou.
• IT-sekuriteitsoudit. ʼn Oudit moet (verkieslik deur ʼn gespesialiseerde, eksterne
onderneming) gedoen word om inligtingsekuriteit te verseker. Hierdie oudit moet op ʼn
Studie-eenheid 5: Die bestuur van bedryfsinligtingstelsels Bladsy 100
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
gereelde basis gedoen word. Tabel 17.5 verskaf riglyne waardeur ʼn onderneming
teen kubermisdaad beskerm kan word.
5.7 Etiese en sosiale uitdagings van IT
Handboek: Joshi, 2013, Hoofstuk 18
Inligtingstegnologie het teen ʼn geweldige spoed verbeter. Hierdie vordering word
grappenderwys met die ontwikkeling van voertuie in dieselfde tydperk vergelyk. Intel se
uitvoerende hoof, Paul Otellini, het gesê dat, as voertuie teen dieselfde tempo as rekenaars
ontwikkel het, ʼn motor vandag 756 000 kilometer per uur sou kon ry, 42 500 kilometer per
liter sou gebruik en 30c (teen vandag se wisselkoers) sou kos.
As motors (en ander industrieë) nie kon bybly nie, is dit dus nie vreemd dat die samelewing,
wetgewing en etiese kodes ook sukkel om tegnologiese vordering in ag te neem nie. Suid-
Afrika se eerste wetgewing ten opsigte van elektroniese kommunikasie het eers in 2003 in
werking getree. Hoofstuk 18 in die handboek beskryf die etiese en sosiale impak en
uitdagings van inligtingstelsels en IT in die algemeen.
5.7.1 Etiese en sosiale kwessies wat met inligtingstelsels verband hou
Handboek: Bladsy 448-453
Die handboek verskaf veral drie belangrik aspekte wat IT beïnvloed en daardeur beïnvloed
word. Hierdie kwessies is:
• Wetlike kwessies. Wetgewing moet aangepas word om IT-verwikkelinge in ag te
neem. In sommige gevalle moet wetgewing wat voor die koms van IT geskryf was,
gebruik word om uitspraak te gee in sake waar IT betrokke is.
• Privaatheidskwessies. Die meeste privaatheidsriglyne is geskryf voordat die
internet bestaan het. In Suid-Afrika het elke mens die reg op privaatheid, maar die
Internet – en inligting wat doelbewus deur individue oor hulself op die internet
geplaas word – maak die definisie en implikasies van privaatheid moeilik. Is
internetgebruikers geregtig op privaatheid? Mag regerings (sonder hul toestemming)
toegang tot internetgebruikers se data verkry om terrorisme te bekamp?
• Etiese kwessies. IT het ʼn hele nuwe reeks etiese vrae laat ontstaan. Is dit eties om
die internet te gebruik om vertroulike inligting oor ʼn organisasie uit te lek, indien die
organisasie met onwettigheid besig is? As ʼn werknemer van die huis af werk, mag hy
of sy die werk se rekenaar gebruik vir persoonlike e-posse?
Studie-eenheid 5: Die bestuur van bedryfsinligtingstelsels Bladsy 101
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Hierdie kwessies word in Tabel 18.3 in die handboek opgesom. ʼn Interessante gevallestudie
word in die handboek verskaf (Exhibit 18.4).
5.7.2 Verantwoordbaarheids- en privaatheidskwessies
Handboek: Bladsy 453-457
Wanneer ʼn IT-stelsel nie doen wat dit veronderstel is om te doen nie, kan die skade groot
wees. Dink byvoorbeeld aan ʼn bank wat data verloor as gevolg van ʼn tegniese probleem, of
masjinerie wat skade of beserings aanrig as gevolg van tegniese probleme. Daar is ʼn vraag
oor wie verantwoordelikheid vir die skade moet aanvaar.
Exhibit 18.6 in die handboek verskaf ʼn voorbeeld van ʼn Indiese programmatuurontwikkelaar
wat ʼn stelsel vir ʼn bank in Indonesië sou ontwikkel. Toe die programmatuur nie betyds
ontwikkel is nie, is die kontrak summier beëindig, maar in plaas van bloot ʼn terugbetaling
van die $662 000, het die bank ʼn bykomende $10 miljoen vir skadevergoeding geëis. Vrae
wat ontstaan is: Hoe is hierdie bedrag bereken? Hoe word die skade wat direk uit die laat
lewering spruit, bepaal en onderskei van skade wat in elk geval sou plaasvind? Hierdie vrae
se antwoorde is nie voor die hand liggend nie. Die vrae wat hierbo gevra word, is ook slegs
enkele voorbeelde van hoe moeilik IT-verantwoordbaarheid is.
Kwessies ten opsigte van verantwoordbaarheid word op bladsy 453 tot 455 in die handboek
bespreek.
Die idee dat geen persoon meer geregtig is op privaatheid nie, is besig om toenemend pos
te vat. Privaatheidskenners sê dat, sodra ʼn persoon van die internet gebruik maak, sy of
haar kanse om totale privaatheid te geniet, feitlik nul is. Nog ʼn sentiment is dat mense nie
werklik ʼn behoefte het aan totale privaatheid nie (en daarom graag aspekte van hul lewe op
sosiale netwerke deel), maar wel ʼn behoefte het aan beheer oor watter inligting deur ander
besit word. Kliënte het selde ʼn probleem om persoonlike inligting aan ʼn bank te verskaf,
maar is ontnugter as hul name en telefoonnommers deur die bank aan buite-organisasies
verkoop word. Exhibit 18.7 in die handboek bespreek privaatheid en die internet in meer
detail.
5.7.3 Eiendomsreg
Handboek: Bladsy 457-458
Intellektuele eiendom en die beskerming daarvan is niks nuuts nie. Vir meer as ʼn eeu het
uitvinders reeds patente geregistreer. Die internet skep egter nuwe uitdagings ten opsigte
van die beskerming van intellektuele eiendom.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van bedryfsinligtingstelsels Bladsy 102
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Twee kwessies verdien spesiale aandag: Kopiereg en patente. Streng gesproke het enige
persoon wat iets skryf, kopiereg op die oomblik wat die skryfwerk voltooi is. Alle ander
maatstawwe wat geneem word, is bloot om die kopiereg te beskerm. Waar kopiereg bestaan
op die skryf van nuwe materiaal (soos musiek, boeke en selfs die inhoud van ʼn webtuiste),
behels patente die registrasie en beskerming van ʼn nuwe uitvinding. Die vraag ontstaan: Is
programmatuur ʼn uitvinding of iets wat geskryf word? Dit lyk of die konsensus is dat
kopiereg eerder as patentereg, op die ontwikkeling van programmatuur van toepassing is.
Bladsy 457 tot 458 bespreek die stand van sake in die VSA en Indië ten opsigte van die
patentereg en kopiereg van programmatuur.
Wat is die geval in Suid-Afrika?
Suid-Afrika het wetgewing ten opsigte van elektroniese kommunikasie en transaksies. Dit
is ʼn goeie idee om bewus te wees van die bepalings van hierdie wetgewing om te sien
hoe dit transaksies op die internet, kopiereg en patentereg beïnvloed.
5.7.4 IT en die kwaliteit van lewe
Handboek: Bladsy 458-460
Tegnologie het nuwe moontlikhede gebring. Mense kan langer lewe as gevolg van
verbeterings in mediese tegnologie; die tydsduur om ʼn brief oorsee te stuur het van weke na
sekondes (per e-pos) verander en die kostes verbonde aan oproepe na ander lande het
drasties verminder.
Tog is daar ʼn aantal uitdagings wat tegnologie aan mense se persoonlike lewens bied.
Hierdie uitdagings word op bladsy 458 tot 460 in die handboek bespreek en kortliks in Figuur
4.13 hieronder opgesom.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van bedryfsinligtingstelsels Bladsy 103
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Figuur 4. 13: Wyses waarop rekenaars kwaliteit van lewe kan beïnvloed (Bron: Joshi, 2013: 457-460)
5.7.5 IT-wetgewing in Suid-Afrika
Die handboek verskaf ʼn kort oorsig van IT-wetgewing in Indië. Suid-Afrika het in 2002 die
Elektroniese Kommunikasie- en Transaksiewet bekend gestel. Hierdie wet is bedoel om
kwessies ten opsigte van IT wat nie deur vorige wetgewing gedek word nie, te reguleer.
ʼn Paar aspekte wat in hierdie wetgewing aangeraak word, sluit in:
• Die skryf en verspreiding van virusse: Die skryf van ʼn virus en die verspreiding
daarvan word in hierdie wet gekriminaliseer. Wanneer ʼn persoon ʼn virus skryf en die
ontvanger daarvan "afpers" om geld te betaal voordat die virus verwyder sal word, is
die maksimum straf selfs groter.
• Dit is ontwettig om gemorspos te stuur as die pos nie aan sekere vereistes voldoen
nie. Enige gemorspos wat gestuur word, moet aan twee vereistes voldoen: Dit moet
aan die ontvanger ʼn geleentheid gee om nie verdere kommunikasie te ontvang nie (ʼn
versoek wat gehoorsaam moet word) en die sender moet, op versoek, aan die
ontvanger bekend maak waar hulle die ontvanger se inligting vandaan gekry het.
• Die gebruik en geldigheid van elektroniese handtekeninge word gereguleer.
•IT het persoonlike interaksie tussen personeel verminder
Werksplek interaksie en kultuur
•Omdat werknemers dikwels van die huis af kan werk, word die grense tussen werks- en gesinslewe minder duidelik.
Gesin, werk en ontspanning
•Tegnologie het ʼn groot hoeveelheid nuwe poste geskep, maar ook ʼn groot hoeveelheid werk oortollig gemaak.
Verlies aan werk
•Rekenaarverwante beserings kan veroorsaak word deur vir lang tye roetinewerk op rekenaars te doen.
Gesondheidsrisiko's
Studie-eenheid 5: Die bestuur van bedryfsinligtingstelsels Bladsy 104
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
• Die prosedures en vereistes waaraan aandag gegee moet word voordat enige
iemand se rekenaar vir kriminele ondersoeke gekonfiskeer kan word.
Dit sal ʼn goeie idee wees om deur hierdie wetgewing en moontlike bylae en aanpassings
daarvan te lees om sodoende te weet wat ʼn rekenaargebruiker se regte en
verantwoordelikhede is.
5.8 Samevatting
Saam met die voordele wat bedryfsinligtingstelsels en IT, in die algemeen, vir ondernemings
bied, het daar ook ʼn groot hoeveelheid uitdagings ten opsigte van die sekuriteit van inligting
ontstaan. Aspekte wat inligtingsekuriteit bedreig, sluit in: 1) kuberkrakers, 2) skadelike
programmatuur, en 3) interne bedreigings. Wyses waarop hierdie bedreigings teëgewerk
kan word, sluit in: 1) ʼn firewall, 2) enkripsie, 3) digitale handtekeninge, 4) fisiese
toegangsbeheer, 5) anti-virusmaatreëls, 6) rekenaarstelsels wat minder geneig is om te faal
en 7) ander sekuriteitsmaatreëls. ʼn Sekuriteitsbeheer-beleidsraamwerk sal tipies bestaan uit
1) inligtingstelselbeheermaatreëls, 2) gereelde risiko-analises, 3) ʼn sekuriteitsbeleid, 4) ʼn
rampbeheerplan, en 5) ʼn IT-sekuriteitsoudit.
Etiese en sosiale kwessies ten opsigte van stelsels sluit wetlike, privaatheids- en etiese
kwessies in. IT en die internet bied spesifieke uitdagings ten opsigte van
verantwoordbaarheid en die beskerming van privaatheid in. Kopiereg en die beskerming van
patente word bemoeilik wanneer programmatuur ter sprake is.
Inligtingstegnologie en die wyse waarop ondernemings daarby aanpas, het ʼn invloed op
mense se kwaliteit van lewe. Hierdie is veral sigbaar op die volgende gebiede: 1) interaksie
by die werksplek en die organisatoriese kultuur, 2) persoonlike lewe: gesin, werk en
ontspanning, 3) verlies aan werk en gesondheid. Die wyse waarop IT in die mens se
daaglikse lewe geïntegreer is, het ook ʼn behoefte aan nuwe wetgewing laat ontstaan. In
Suid-Afrika is daardie wetgewing die Elektroniese Kommunikasie- en Transaksiewet wat in
2002 vir die eerste keer bekendgestel is.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van bedryfsinligtingstelsels Bladsy 105
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
5.9 Selfevaluering
Aktiwiteit 16
Beantwoord die vier kritiese vrae aan die einde van Hoofstuk 17. Vraag 3 verwys na
Indiese maatskappye. Dieselfde geld egter vir Suid-Afrikaanse maatskappye – jy kan die
vraag uit hierdie oogpunt benader.
Aktiwiteit 17
Beantwoord die kritiese vrae aan die einde van Hoofstuk 18. Jy hoef slegs die eerste twee
vrae te beantwoord.
Studie-eenheid 5: Die bestuur van bedryfsinligtingstelsels Bladsy 106
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
AFRIKAANS/ENGELS WOORDELYS
Afrikaans Engels
Aanlyn analitiese verwerking Online analytical processing (OLAP)
Bedryfsinligtingstelsels Business information systems
Bedryfstelsels Operating systems
Besluitnemingsondersteuningstelsels Decision support systems (DSS)
Besluitnemingsvertakking Decision tree
Bestuursinligtingstelsel Management information system (MIS)
Binêre kodes Binary codes
Brug Bridge
Cloud verwerking Cloud processing
Data Data
Data visualiseringstelsels Data visualisation systems (DVS)
Datapakhuis Data warehouse
Deurblaaier Browser
Deurgang Gateway
Digitale handtekening Digital signature
Digitale inhoud Digital content
Domeinnaam Domain name
E-aankope E-procurement
E-handel E-commerce
Ekonomiese bestelhoeveelheid Economic order quantity
Ekspertstelsels Expert systems
Elektroniese fondsoorplasing Electronic funds transfer (EFT)
Enkripsie Encryption
E-onderneming E-business enterprise
Eweknie-netwerk Peer-to-peer network
©akademia (MSW) 2014 Bladsy 107
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Gedraaide draadpaar Twisted pair cables
Genetiese algoritme Genetic algorithm
Geografiese inligtingstelsels Geographical information systems (GIS)
Globalisering Globalisation
Grafiese gebruikerskoppelvlak Graphical user interface (GUI)
Grid-verwerking Grid processing
Herhaaldelike stresbesering Repetitive stress injury
Herhaler (of versterker) Repeater
Hoofraam Main frame
Inherente inligtingskwaliteit Inherent information quality
Inhoudsbestuur Content management
Inligting Information
Inligtingsargitektuur Information architecture
Inligtingsekuriteitsbeleid Information security policy
Inligtingstelsels Information systems
Intellektuele eiendom Intellectual property
Intelligente agente Intelligent agents
IT sekuriteitsoudit IT security audit
Kennis Knowledge
Kennisbasis Knowledge base
Kennisbestuurstelsels Knowledge management systems
Kliëntediensbestuur Customer relationship management (CRM)
Kliëntlojaliteitsprogram Customer loyalty programme
Kliënteraakpunte Customer touch-points
Koaksiale kabels Coaxial cables
Kopiereg Copyright
Kuberkraker Hacker
©akademia (MSW) 2014 Bladsy 108
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Kunsmatige intelligensie Artificial intelligence (AI)
Lokale areanetwerk (LAN) Local area network
Masjientaal Machine language
Mededingers Competitors
Mikrorekenaar Microcomputer
Mini-rekenaar Minicomputer
Myn van data Data mining
Navraag Query
Netwerkbedieners Network servers
Neurale netwerke Neural networks
Objek-georiënteerde programmering Object oriented programming
Onderneming na onderneming e-handel Business to business e-commerce
Onderneming na verbruiker e-handel Business to consumer e-commerce
Ongeleide media Wireless media
Oopbron programmatuur Open-source software
Opbrengs op belegging Return on investment (ROI)
Optimaliseringsanalise Optimization analysis
Portaal Portal
Pragmatiese inligtingskwaliteit Pragmatic information quality
Programmatuur Software
Protokolle Protocols
Rekord Record
Risiko-analise Risk assessment/ Risk analysis
Roeteerder Router
Sake analise Business analysis (BA)
Sake-intelligensie Business intelligence (BI)
Samestellers Assemblers
©akademia (MSW) 2014 Bladsy 109
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Sensitiwiteitsanalise Sensitivity analysis
Sigblad Spreadsheet
Soekenjinoptimalisering Search engine optimization (SEO)
Sosiale netwerke Social networks/networking
Superrekenaars Super computers
Toepassingsdiensverskaffer Application service provide (ASP)
Toepassingsprogrammatuur Application software
Uitkomsanalise Pay-off analysis
Uitvoerende ondersteuningstelsels Executive support systems (ESS)
Veld Field
Verantwoordbaarheid Accountability
Verbruiker na verbruiker e-handel Consumer to consumer e-commerce
Verslag Report
Voorsieningskettingbestuur Supply chain management (SCM)
Vorm Form
Webblad Web page
Webtuiste Web site
Wêreldwye web Word wide web (www)
Woordverwerker Word processing
Wye areanetwerk (WAN) Wide area network
©akademia (MSW) 2014 Bladsy 110
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
SELFEVALUERINGSRIGLYNE
Riglyne: Aktiwiteit 1
Daar is nie ʼn spesifieke antwoord vir hierdie vraag nie. Die inligting wat verskaf is, is ʼn
begroting van ʼn bloemiste. Volgens hierdie begroting is die onderneming besig om ʼn wins
te maak. Hierdie wins kan vir ʼn verskeidenheid doelwitte aangewend word. Miskien kan dit
herbelê word om die onderneming uit te brei; miskien kan die eienaar van die wins vir
homself neem. ʼn Ander besluit wat geneem kan word, is om die salaris wat in die begroting
voorkom, te verhoog. Indien hierdie inligting egter foutief is, sal die onderneming finansiële
probleme ondervind. Die onderneming mag dalk ʼn kleiner wins gemaak het as wat die
begroting aangedui het en omdat die bedrag wat as wins aangedui is nie meer beskikbaar
is nie, sal die onderneming met ʼn kontantvloeiprobleem sit.
Foute kan insluip as daar uitgawes in die onderneming is wat nie in die begroting voorkom
nie, of as die inkomste minder is as wat die begroting aandui. Dit is natuurlik ook moontlik
dat die inkomste in werklikheid meer is as wat die begroting aandui, waarvan die gevolge
nie so sleg sou wees nie.
Riglyne: Aktiwiteit 2
Hierdie aktiwiteit het nie ʼn korrekte of verkeerde antwoord nie. Die volgende kan as ʼn riglyn
dien.
1) Daar is ʼn verskeidenheid bronne wat hierdie inligting kan verskaf. Die bemarkingsplan
(intern) kan vergelyk word met die uitslag van marknavorsing (mark) en die finansiële
state van mededingers (mark). Indien die resultate van die bemarkingsplan nie is wat
verwag is nie, kan inligting oor die toestand van die ekonomie (makro) miskien lig
daarop werp. Tydens ʼn resessie is mense minder geneig om geld te spandeer. Die
mededingers se finansiële state sal miskien ʼn aanduiding kan gee of hulle ook swakker
presteer het as wat verwag is.
2) Hierdie is moeiliker om lank voor die tyd te bepaal, omdat die inligting wat met nuwe
produkbekendstellings verband hou, gewoonlik baie vertroulik is. Die bestuurder kan
egter die media dophou (mark). Jaarverslae van mededingers (mark) kan dalk ook ʼn
aanduiding gee van wat die mededingers beplan. As daar egter wetgewing bestaan
(makro) wat die bekendstelling van die produk verbied, of die mededinger dwing om sy
voornemens bekend te maak, sou dit die bestuurder ʼn vinnige aanduiding kon gee oor
die moontlikhede van die bekendstelling.
3) Die direkteur sal natuurlik begin deur na al die nodige wetgewing te kyk (makro).
©akademia (MSW) 2014 Bladsy 111
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Hierdie wetgewing sal die vereistes stel. Dan moet die direkteur na ʼn verskeidenheid
prosedures in die onderneming gaan kyk. Dit kan gedoen word deur notules (intern),
die visie, missie en doelstellings van die onderneming (intern) en ʼn verskeidenheid
ander interne bronne. Die bestuurder kan dan ook gaan kyk na wat ander banke doen
(mark).
Riglyne: Aktiwiteit 3
1) Menslike hulpbronbestuurstelsels
2) Transaksieverwerkingstelsel
3) Inligtingsverslaggewingstelsels
4) Uitvoerende Inligtingstelsel
Riglyne: Aktiwiteit 4
Enige voorbeeld kan gebruik word solank die volgende teenwoordig is:
1) Die voorbeeld van data het geen waarde nie. Die definisie van data (data is ʼn
versameling rou, onverwerkte feite of waarnemings) moet ingesluit wees.
2) Die voorbeeld van inligting moet 1) op die data gebaseer wees, 2) ʼn verwerkte
weergawe van die data wees, 3) sin maak en 4) vir besluitneming gebruik kan word.
Dit is belangrik om die definisie van inligting in ag te neem: Inligting is die verwerkte
vorm van data wat sin maak en vir besluitneming gebruik kan word.
Riglyne: Aktiwiteit 5
1) Hierdie vraag het nie ʼn spesifieke antwoord nie. Die volgende is egter van belang:
• As die databasis nie in die laaste tien jaar gereeld hersien is nie, is die kanse goed
dat die inherente kwaliteit daarvan afgeneem het. Dit is, byvoorbeeld, moontlik dat
sommige kliënte se kontakbesonderhede verander het. ʼn Ander voorbeeld is dat die
rede waarom sommige kliënte tien jaar gelede aankope gedoen het, nie vandag
meer geldig is nie. Die finansiële posisie van kliënte kon ook intussen verander het.
• Dit is moontlik dat foute met die insleutel van die data kon ontstaan. Daar moet vrae
gevra word oor die wyses waarop data versamel is en hoe (en deur wie) dit
ingesleutel is. As die persoon wat die data versamel het, nie gemotiveerd was om
die kwaliteit van die data te verseker nie (byvoorbeeld ʼn student wat nie besef hoe
belangrik die inligting vir bestuur kan wees nie), is daar ʼn moontlikheid van swak
inherente kwaliteit.
• As die tipe data wat versamel is nie gebruik kan word om die bestuur se vrae te
©akademia (MSW) 2014 Bladsy 112
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
beantwoord nie, besit die inligting ook nie goeie pragmatiese kwaliteit nie. As
kliënte, byvoorbeeld, nie gevra is om hul fisiese adresse te verskaf nie, kan die
bestuur nie die nodige antwoorde op hul vrae kry nie. As daar inligting oor ʼn kliënt
se huwelikstatus is, sal hierdie inligting (selfs al is dit korrek) nie waarde hê vir die
vrae wat bestuur vra nie
2) Die volgende behoort genoem te word:
• Verkeerde besluite word geneem: As die bestuur groot bedrae geld aan ʼn
bemarkingsveldtog spandeer, kan al hierdie geld vermors word indien die regte
teikenmark nie bereik word nie.
• Geleentheidskoste: Die bestuur verloor nie net die geld wat aan die
bemarkingsveldtog spandeer is nie. Die onderneming het nie die regte teikenmark
bereik nie – indien die regte teikenmark bereik is, sou die onderneming se verkope
kon styg en sy markaandeel vergroot. Hierdie geleentheidskoste gaan dus ook
verlore. Die bestuur kon ook moontlik ʼn tendens in die mark raakgesien het deur die
inligting te bestudeer. So ʼn tendens kon miskien ʼn vraag na ʼn nuwe produk
geïdentifiseer het, wat tot ʼn splinternuwe mark kon lei. Sonder hoë kwaliteit inligting
sal dit egter nie gebeur nie, en verloor die onderneming hierdie moontlike inkomste.
• Koste verbonde aan die soek en/of herstel van foutiewe of verlore inligting. As die
databasis nie gereeld op datum gehou is nie, sal die bestuur eers personeel moet
aanstel om die nodige inligting op te spoor. Hieraan is kostes verbonde.
Riglyne: Aktiwiteit 6 (Hoofstuk 4)
Waak teen die versoeking om kort “ja” of “nee” antwoorde te verskaf. Die vrae vereis
kritiese denke – iets wat tyd neem.
Net ʼn nota oor Vraag 1 in die handboek: Die woord convergence dui of die samevoeging
van tegnologie, soos wat telefone en rekenaars saamgevoeg is om slimfone te skep.
Riglyne: Aktiwiteit 7 (Hoofstuk 5)
Vir vraag 1 is dit belangrik dat jy ʼn bietjie navorsing doen en dit dan met jou kreatiwiteit
kombineer. Wat sal programmatuur in die toekoms kan doen? Dink veral aan
programmatuur wat nie slegs op ʼn rekenaar gebruik word nie, maar op ʼn slimfoon en
ander huishoudelike toestelle. (Sal ʼn yskas en ʼn stoof resepte kan voorstel of kos bestel?)
Vraag 4 is ook ʼn interessante vraag. Oopbron (open source) programmatuur is gratis,
maar tog is die algemeenste bedryfstelsels en toepassingsprogrammatuur daardie
waarvoor betaal word. Waarom is dit die geval?
©akademia (MSW) 2014 Bladsy 113
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Riglyne: Aktiwiteit 8 (Hoofstuk 6)
Daar is reeds aan die begin van die studie-eenheid genoem dat data ʼn belangrike
strategiese hulpbron is. Hierdie kritiese vraag wil bepaal of jy saamstem. Indien jy wel
saamstem, moet jy aandui waarom jy dink dit so is. Wat van ander hulpbronne, soos geld
en geboue? Kan ʼn mens regtig in data belê? Hoe kan ʼn mens geld maak uit data (sonder
om oneties op te tree en dit te verkoop)?
Riglyne: Aktiwiteit 9 (Hoofstuk 7)
Vraag 1 (kritiese vrae) is ʼn drastiese stelling. Dink mooi voordat jy hierdie vraag antwoord.
Daar word van jou verwag om te probeer raai wat rekenaars sou gewees het, indien
netwerke nie bestaan het nie. Sou dit bloot slegs vir berekeninge gebruik kon word?
Vraag 3 behels verskillende wyses waarop rekenaars en telekommunikasie ons
persoonlike lewens en verhoudings beïnvloed het. ʼn Goeie vraag om hier te vra is:
Kommunikeer ons meer of minder? Dit is ʼn interessante vraag, veral gesien in die lig van
sosiale netwerke waaraan ons soveel tyd spandeer.
Riglyne: Aktiwiteit 10 (Hoofstuk 8)
Om die eerste vraag te beantwoord, kan jy begin met ʼn argument wat aandui tot watter
mate jy met die stelling saamstem en/of verskil. Onthou, jy hoef nie altyd ten volle te verskil
of ten volle saam te stem nie. Bespreek dan die redes vir jou mening. Onthou dat jou
mening egter op feite gebaseer moet wees.
Riglyne: Aktiwiteit 11 (Hoofstuk 9)
Die eerste vraag maak ʼn stelling wat dalk eenvoudig lyk. As ERP-stelsels nie kritiek was
vir moderne ondernemings nie, waarom word dit dan as deel van hierdie vak aangebied?
Dink egter vir ʼn oomblik aan kleinsakeondernemings. Is ERP-stelsels kritiek vir hierdie
ondernemings?
Die laaste vraag raak aan ʼn tema wat vir sommige dienspersoneel ʼn sensitiewe saak is.
Daar word dikwels gesê: Die kliënt is altyd reg. Die waarheid is dat kliënte soms verkeerd
kan wees en dat dit meer skadelik vir ʼn onderneming is om hierdie kliënte te probeer
behou as om hulle te laat gaan. Moet ʼn sakeonderneming egter steeds kliënt-georiënteerd
wees?
Riglyne: Aktiwiteit 12 (Hoofstuk 10)
Een van die eienskappe van ʼn diens is juis die feit dat dit nie konsekwent is nie. Om dus
©akademia (MSW) 2014 Bladsy 114
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
konsekwente kwaliteitskontrole toe te pas, is ʼn uitdaging. Tog kry ondernemings dit soms
reg. Een voorbeeld van hoe ʼn bestuursinligtingstelsel hiermee kan help, is die reël dat elke
navraag binne 24 uur beantwoord moet word. Die stelsel sal kan bepaal hoe lank ʼn
werknemer neem om ʼn navraag te beantwoord en, indien hierdie tyd langer as die
voorgeskrewe 24 uur is, kan ʼn bestuurder outomaties in kennis gestel word. Dink nou aan
nog wyses hoe ʼn MIS- kwaliteitskontrole in ʼn dienste-onderneming kan verseker.
Riglyne: Aktiwiteit 13 (Hoofstuk 11)
Vraag 1 behels die verandering wat ʼn tradisionele onderneming sal moet maak om met
e-handelondernemings te kan meeding. Sommige van hierdie veranderinge behels
praktiese of tegnologiese aspekte, terwyl ander meer strategies van aard is.
Vraag 2 hou verband met bemarking deur middel van die internet sonder om spesifiek
internetverkope tot gevolg te hê.
Vraag 3 is ʼn interessante vraag: Toe die internet, met die draai van die eeu, nuwe
geleenthede ten opsigte van e-handel gebied het, was daar ʼn mate van histerie in die mark
om hierdie geleentheid so gou as moontlik te ontgin. ʼn Groot aantal ondernemings het
misluk. Die vraag is waarom dit gebeur het, asook wat gedoen kan word om so ʼn
mislukking te verhoed.
Riglyne: Aktiwiteit 14 (Hoofstuk 12)
Met Vraag 1 word daar van jou verwag om met die stelling saam te stem of te verskil (of
beide). Dit is egter belangrik dat jou voorbeelde (en dalk teorie) jou mening ondersteun.
Vraag 2 vereis ʼn mate van toepassing van teorie op spesifieke besluite. Vraag 3 is
interessant – dit handel oor wie eintlik verantwoordelik is vir sake-intelligensie: Is dit ʼn IT-
of algemene sake-aangeleentheid?
Riglyne: Aktiwiteit 15 (Hoofstuk 13)
Vraag 1 behels ʼn tema wat in hierdie begeleidingsgids en in die handboek aangeraak is,
naamlik die rede waarom dit so moeilik is om kennis te versamel en te bestuur. Daar is
reeds gesê dat kennis meer abstrak as data en inligting is (wat natuurlik nie jou enigste
antwoord vir hierdie vraag mag wees nie). Jy kan dalk aan ʼn paar ander redes dink
waarom dit moeilik is om kennis te versamel en te bestuur. Dink aan die aard van kennis,
maar ook aan die aard van die onderneming en bedrywighede daarin.
Vraag 2 behels die debat oor die plek van kennisbestuur. Is dit ʼn IT-funksie, of ʼn suiwer
bestuursfunksie? Dieselfde tipe vraag is in Hoofstuk 12 gevra. Is jou antwoorde by
Hoofstuk 12, Vraag 2 dieselfde as vir hierdie vraag?
©akademia (MSW) 2014 Bladsy 115
GBI105 Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels
Vraag 3 vereis van jou om ʼn bietjie meer navorsing te doen oor verskillende stelsels en
dan te probeer bepaal watter beperkings hierdie stelsels het.
Riglyne: Aktiwiteit 16 (Hoofstuk 17)
Vraag 1 brei uit op ʼn stelling wat vroeër gemaak is ten opsigte van die bedreiging wat
personeel vir inligtingsekuriteit inhou. Daar word van jou verwag om hierop uit te brei deur
voorbeelde te verskaf.
Vraag 2 is ʼn vraag wat dikwels gevra word: Waarom ontwerp mense virusse? Watter
voordeel kan hulle daaruit kry, veral as die virus nie geskep word om aan iemand toegang
tot ʼn rekenaar te gee nie?
Vraag 3 laat jou dink oor die rede waarom soveel ondernemings nie ʼn rampbeheerplan in
plek het nie. As jy by ʼn onderneming werksaam is, vind uit of die onderneming so ʼn plan
het. Dit mag jou dalk help om hierdie vraag te beantwoord.
Vraag 4 vereis van jou om na te dink oor die IT-sekuriteitsbeleid. Dit mag dalk help om met
ʼn IT-administrateur in ʼn maatskappy te gesels om hierdie vraag te kan beantwoord.
Aktiwiteit 17 (Hoofstuk 18)
Vraag 1 vereis van jou om die voordele en nadele van IT op mense se lewens te
kontrasteer en dan te besluit of jy met die stelling saamstem.
Vraag 2 vra indirek die vraag: Is die idee van privaatheid enigsins versoenbaar met die
internet?
©akademia (MSW) 2014 Bladsy 116
Inleiding tot Bedryfsinligtingstelsels (GBI105)
Handboeke: Joshi, G. 2013. Management information systems. New Delhi: Oxford University Press.
Steyn, P.J.N. (red.) 2012. Bedryfsinligtingstelsels. Pretoria: Kraal Uitgewers.
Inligtingstegnologie het die wyse waarop ondernemings sake doen, vir altyd verander. Die aard vanondernemings is anders as gevolg van inligtingstegnologie. Die doel van hierdie vak is om aan diestudent blootstelling te gee aan die verskeidenheid stelsels, veral dié wat met inligting verband hou,wat in ’n sakeonderneming of ander organisasie gevind kan word. Hierdie vak bespreek diebedryfsinligtingstelsels wat deur alle tipe organisasies van verskillende groottes gebruik word.
Hierdie vak bestaan uit vier afdelings, opgedeel in vyf studie-eenhede. In die eerste plek word ’noorsig oor bedryfsinligtingstelsels verskaf. Die tipes stelsels waarmee ’n bestuurder in die werksplekte doen kan kry, word kortliks genoem. Die belangrikheid van inligtingskwaliteit word ook in dieeerste afdeling bespreek.
Die tweede afdeling, wat in Studie-eenheid 2 behandel word, behels die infrastruktuur wat nodig isvir bedryfsinligtingstelsels om te funksioneer. Hierdie infrastruktuur sluit apparatuur, programmatuur,data, en netwerke en telekommunikasie in. Elk van hierdie aspekte word in ’n afsonderlike studie-eenheid bespreek.
Die derde afdeling, wat in beide Studie-eenheid 3 en 4 behandel word, behels verskillendebedryfsinligtingstelsels en hoe dit in sakeondernemings gebruik word. Studie-eenheid 3 stelE-ondernemings, organisatoriese stelsels en toepassings vir die dienstesektor bekend, terwyl Studie-eenheid 4 meer gefokus is op e-handel, besluitnemingsondersteuningstelsels, en kennisbestuur enintelligente stelsels.
Laastens, word die bestuur van bedryfsinligtingstelselsaangeraak. Studie-eenheid 5 begin met ’n besprekingvan die bedreigings ten opsigte van inligting sekuriteitwaarmee ’n sakeonderneming ge konfronteerword. Daarna word die sosiale en etieseimplikasies van bedryfsinligting stelsels bespreek.
a k a d e m i aAkademia MSW (Maatskappyregistrasienommer: 2005/024616/08) is voorwaardelik by die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding tot
31 Desember 2016 as privaat hoëronderwysinstelling geregistreer ingevolge die Wet op Hoër Onderwys, 1997, Registrasienommer: 2011/HE08/005.
Akademia is deel van die Solidariteit Beweging
w w w. a k a d e m i a . a c . z a