T.C.
MĠLLÎ EĞĠTĠM BAKANLIĞI
DENĠZCĠLĠK
SU ÜRÜNLERĠNDE YEMLEME
UYGULAMALARI
Ankara, 2016
Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve
Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak
öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmıĢ bireysel öğrenme
materyalidir.
Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiĢtir.
PARA ĠLE SATILMAZ.
i
AÇIKLAMALAR ................................................................................................................... iii GĠRĠġ ....................................................................................................................................... 1 ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1 .................................................................................................... 2 1. BALIKLARDA BESLENME ALIġKANLIKLARI ........................................................... 2
1.1. Besin Zinciri .................................................................................................................. 4 1.2. Balıklarda Metabolizma ................................................................................................ 5 1.3. Sindirim Fizyolojisi ....................................................................................................... 6 1.4. Balıklarda Sindirim Oranı ve Etkileyen Faktörler ......................................................... 6 1.5. Sindirim Analiz ve Ölçüm Metodları ............................................................................ 7 1.6. Balıklarda Enerji ve Enerjiyi Etkileyen Faktörler ......................................................... 8
1.6.1. Yemdeki Enerji Kaynakları ................................................................................... 9 1.6.2. Doku OluĢumunda (Büyümede) Enerjinin Kullanımı ......................................... 10 1.6.3. Büyüme (Enerji ArtıĢ Oranı) ............................................................................... 10
UYGULAMA FAALĠYETĠ ............................................................................................... 12 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ..................................................................................... 13
2. BALIKLARIN BESĠN ĠHTĠYAÇLARI ............................................................................ 14 2.1. Proteinler ..................................................................................................................... 14
2.1.1. Proteinlerin Yapısı ............................................................................................... 17 2.1.2. Balıklarda Protein Ġhtiyacını Etkileyen Faktörler ................................................ 17 2.1.3. Yemlerdeki Protein Kaynakları ........................................................................... 19
2.2. Lipidler ........................................................................................................................ 19 2.2.1. Lipidlerin Sınıflandırılması ................................................................................. 19 2.2.2. Lipidlerin Metabolizması..................................................................................... 20 2.2.3. Lipidlerin Bozunması .......................................................................................... 20 2.2.4. Lipidlerin Kaynakları........................................................................................... 20 2.2.5. Rasyondaki Lipid Düzeyi .................................................................................... 20
2.3. Karbonhidratlar ........................................................................................................... 21 2.3.1. Karbonhidrat metabolizması ................................................................................ 21 2.3.2. Karbonhidratların Kullanımı ............................................................................... 22 2.3.3. Rasyonlardaki Karbonhidrat Düzeyi ................................................................... 22
2.4. Vitaminler .................................................................................................................... 22 2.4.1. Vitaminlerin Sınıflandırılması ............................................................................. 23 2.4.2. Vitaminlerin Kayıpları ......................................................................................... 26
2.5. Mineraller .................................................................................................................... 26 2.5.1. Makromineraller .................................................................................................. 27 2.5.2. Yemlerde Kullanılan Mineral Madde Miktarı ..................................................... 29
UYGULAMA FAALĠYETĠ ............................................................................................... 30 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ..................................................................................... 31
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–2 .................................................................................................. 32 3. YEM HAM MADDELERĠ ................................................................................................ 32
3.1. Yem ve Karma Yem .................................................................................................... 32 3.2. Karma Yemlerin Sınıflandırılması .............................................................................. 33
3.2.1. Kuru Yemler ........................................................................................................ 33 3.3. Karma Yem Hazırlamada Beslemeye ĠliĢkin Bilgiler ................................................. 34 3.4. Yemin ĠĢlenmesinin Beslenme Üzerine Etkileri ......................................................... 34 3.5. Karma Yem Yapımında Kullanılan Ham Maddeler .................................................... 35
ĠÇĠNDEKĠLER
ii
3.6. Yem Ham Maddelerinin Sınıflandırılması .................................................................. 35 3.7. Balık Yemi Yapımında Kullanılan Bazı Önemli Ham Maddeler ................................ 36
3.7.1. Pamuk Tohumu Küspesi ...................................................................................... 36 3.7.2. Ayçiçeği Tohumu Küspesi .................................................................................. 36 3.7.3. Soya Küspesi ....................................................................................................... 37 3.7.4. Buğday Gluteni .................................................................................................... 37 3.7.5. Mısır Gluteni........................................................................................................ 37 3.7.6. Melas ................................................................................................................... 37 3.7.7. Balık Unu ............................................................................................................. 37
3.8. Karma Yem Yapım Teknolojisi .................................................................................. 38 3.8.1. Ham Maddelerin Fabrikaya Alımı ve Depolanması ............................................ 38 3.8.2. Tartım .................................................................................................................. 39 3.8.3. Öğütme ................................................................................................................ 40 3.8.4. KarıĢtırma ............................................................................................................ 41 3.8.5. Karma Yem Yapım Makineleri ........................................................................... 41 3.8.6. Soğutucu ve Kurutucular ..................................................................................... 42 3.8.7. Elekler .................................................................................................................. 43 3.8.8. Yağlama Ünitesi .................................................................................................. 43
3.9. Karma Yem Hazırlarken Kullanılan Hesaplama Yöntemleri ...................................... 43 3.9.1 Rasyonda Ġki Besin Ham Maddesi Kullanıldığında Ġzlenecek Yol ...................... 44 3.9.2. Rasyonda Ġkiden Fazla Besin Ham Maddesi Kullanıldığında Ġzlenecek Yol ...... 45
UYGULAMA FAALĠYETĠ ............................................................................................... 47 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ..................................................................................... 48
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–4 .................................................................................................. 49 4. YEMLEME PROGRAMLARI .......................................................................................... 49
4.1. Yem Kartları ................................................................................................................ 51 4.2. Yem Beyanları ............................................................................................................. 51 4.3. Su Ürünlerinde Yemleme Sistemleri ve Otomasyon ................................................... 52
4.3.1. Serbest Elle Yemleme ......................................................................................... 53 4.3.2. Otomatik Yemleme .............................................................................................. 53 4.3.3. Yemlemede Otomasyon Kullanımı ..................................................................... 53
UYGULAMA FAALĠYETĠ ............................................................................................... 54 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ..................................................................................... 55
MODÜL DEĞERLENDĠRME .............................................................................................. 56 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 57 KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 58
iii
AÇIKLAMALAR
ALAN Denizcilik
DAL Balıkçılık ve Su Ürünleri
MODÜLÜN ADI Su Ürünlerinde Yemleme Uygulamaları
MODÜLÜN SÜRESĠ 80/54
MODÜLÜN AMACI
Bireye / öğrenciye su ürünlerinde beslenme
metabolizmasını inceleme, besin öğelerini
sınıflandırma, hazırlanmıĢ yemleme programını
uygulama ile ilgili bilgi ve becerileri kazandırmaktır
MODÜLÜN ÖĞRENME
KAZANIMLARI
1. Türlerin beslenme metabolizmasını
inceleyebileceksiniz.
2. Besin öğelerini sınıflandırabileceksiniz.
3. Tür özelliklerine uygun yem rasyonlarını
hazırlayabileceksiniz.
4. Tekniğine uygun olarak hazırlanmıĢ yemleme
programını uygulayabileceksiniz.
EĞĠTĠM ÖĞRETĠM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
Ortam: Balıkçılık laboratuvarı
Donanım: ÇeĢitli yemler, balıklar, kütüphane, internet,
bilgisayar, DVD, VCD
ÖLÇME VE
DEĞERLENDĠRME
Modül içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra
verilen ölçme araçları ile kendinizi
değerlendireceksiniz.
AÇIKLAMALAR
iv
1
GĠRĠġ Sevgili Öğrencimiz,
Hızla çoğalan dünya nüfusu ile birlikte insanların beslenme sorunları da artmıĢtır. Bu
da insanı değiĢik besin kaynaklarına yöneltmiĢtir. Bu durumda araĢtırmalar kolay temin
edilen, besleyici değeri yüksek olan kaynakları bulmaya ve geliĢtirmeye yöneltmiĢtir.
SanayileĢme ve kentleĢme ile beraber tarıma açık alanlar azalmıĢ, tarımsal faaliyetler
kısıtlanmıĢtır. Bu durumda insanlar denizleri ve iç suları değerlendirmeye baĢlamıĢtır. Ancak
kirlenme ve aĢırı avcılık gibi problemlerden dolayı deniz ve iç sulardaki canlıların sayısı
azalmıĢ hatta bazı türler kaybolmuĢtur. Bundan dolayı, su ürünlerini kültür yoluyla üretilip,
ihtiyacın karĢılanmasına gidilmiĢtir.
Ancak kültür balıkçılığında da besleme önemli bir sorun olarak karĢımıza çıkmaktadır.
Balığın yaĢamsal faaliyetleri ve büyümesi için türe uygun yemlerin hazırlanması
gerekmektedir. Böylece sağlıklı ve ekonomik bir yetiĢtiricilik yapılabilir.
Bu modül ile balıkların beslenmesinde dikkat edilecek hususları ve yem rasyonlarının
hazırlanıĢını öğrenip uygulayabileceksiniz.
GĠRĠġ
2
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1
Bu faaliyetle uygun ortam sağlandığında, balıkların beslenme özelliklerini ve sindirim
fizyolojilerini açıklayabileceksiniz.
Balık yetiĢtirme ve iĢleme tesisine giderek;
Balıkların beslenme özelliklerini öğreniniz.
Balıkların sindirim fizyolojileri hakkında bilgi alınız.
Balıklarda sindirim hakkında bilgi alınız.
Edindiğiniz bilgileri kayıt altına alarak öğretmeniniz ve arkadaĢlarınızla
paylaĢınız.
Yemleme çalıĢmalarında israfın önenmesinin önemini araĢtırınız.
1. BALIKLARDA BESLENME ALIġKANLIKLARI
Balıkların beslenme alıĢkanlıkları öncellikle larval ve ergin balıkların beslenme
alıĢkanlıkları Ģeklinde ikiye ayrılır.
Larval balıkların beslenmesinde kopepodlar protein kaynağı olarak en geniĢ yeri tutar.
Rotiferler en önemli ve kaliteli protein kaynağını oluĢturur. Larvaların ağız açıklığı arttıkça
sindirim sistemi geliĢir ve besin çeĢitliliği artar.
Ergin balıklarda besin çeĢitliliğinin artmasıyla beraber sindirim sistemi enzim
faaliyetleri artmaktadır. Buna bağlı olarak balıklar beslenme alıĢkanlıklarına göre Ģöyle
sınıflandırılabilmektedir:
Bitkisel materyallerle beslenen balıklar (herbivor).
Hayvansal besinlerle beslenen balıklar (karnivor).
Hem hayvansal hem bitkisel besinle beslenen balıklar (ominivor).
ÇürümüĢ organik materyeli yiyen balıklar (detrivor).
Parazitik balıklar
BaĢka bir açıdan bakıldığında balıkların besinlerini buldukları yere göre de
sınıflandırma yapmak mümkündür; bazıları besinlerini suyun üzerinden toplayarak ya da
suyu süzerek (süzücüler) alırlar. Bu tip beslenmeyi genel olarak planktonik organizmalarla
beslenen balıklar gösterir. Ringa balıkları buna örnektir. Bazı türler ise dipteki bitkisel
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1
ARAġTIRMA
ÖĞRENME KAZANIMI
3
organizmalarla beslenirken (otobur-kefal), bazıları da dipteki çamur veya çürümüĢ
materyalleri süzerek beslenir (emiciler-mersin balıkları).
Ayrıca balıklar beslenme alıĢkanlıklarına göre beslenme davranıĢları da
göstermektedir. Örneğin birçok balık türü fitoplanktonu süzerek beslenir. Bu tip besin alıĢ
biçimi türlerine göre değil, büyüklüklerine göredir. Süzücü türlerde çok sayıda birbirine
yakın olarak dizilmiĢ, ince ve uzun solungaç dikenleri vardır. Clupeidae familyasına ait
türlerden çoğu, bu Ģekilde beslenmekte, solungaç dikenleri arasından dakikada 5-10 l suyu
süzerek birkaç santimetreküp planktonik organizmayı yutabilmektedir.
Denizlerde ve ılıman bölgelerdeki tatlı sularda bitki kökenli besinleri tüketen balıklar
azınlıktadır ancak tropikal tatlı sularda çok yaygın bulunmaktadır. Herbivor balıklar otları,
yaprak parçalarını ve çürümüĢ bitkileri yerler. Ot sazanı gibi herbivor türler köklü bitkilerle
beslenir. Bazı çiklit türleri ise geniĢ dudakları sayesinde, taĢ veya kayaların arasında bulunan
alglerle beslenirler. Mercan kayalıklarının bulunduğu bölgelerde ise, bazı balıkların dudak
yapıları mercanların kesici kenarlarından korunmak için adaptasyona uğramıĢ ve bir gaga
Ģeklini almıĢtır.
Karnivor balıkları ise, canlı hayvanları yiyerek beslenen balık türleridir. Predatör yani
yırtıcılardır. Besinlerini elde ediĢleri altı aĢamada gerçekleĢmektedir. Bunlar; arama, bulma,
kovalama, yakalama, yeme ve sindirmedir.
Bazı sazangillerde ise birtakım ara beslenme davranıĢları da gözlenmektedir. Bunlar;
tat ve ebat seçimi, taĢıma, çiğneme ve yutma gibi sindirim öncesi hareketlerdir. Genellikle
balıklar, besinlerin alımında maksimum ağız açıklıklarından daha küçük olanları tercih
ederler. Karnivor balıkların tüm bu özelliklerine rağmen tercih ettikleri besinlerin eksikliği
durumunda baĢka yem türlerini de tüketebilmektedirler.
Bunların yanında balıkların beslenme davranıĢlarını çevresel faktörler de etkiler.
Bunlar;
Gün içerisindeki zaman: Birçok balık türü besinini görerek bulmaktadır.
Bundan dolayı büyük bir çoğunluğu aktif olarak gün ıĢığında beslenmektedir.
Gece beslenme özelliğine sahip olanlar ise diğer duyu organlarını (tat, koku,
dokunma) kullanarak besinlerini bulurlar.
Mevsim: Birçok balık türü su sıcaklığının yükselmeye baĢladığı ilkbahar
aylarında ve yaz mevsiminin baĢında aktif olarak beslenirler. Çünkü su
sıcaklığının artıĢıyla büyüme periyodu da artmaktadır ve besine daha çok
ihtiyaç duyulmaktadır.
IĢık yoğunluğundaki hızlı değiĢimler: Bazı balıklar Ģafak vakti veya
alacakaranlıkta en fazla beslenme aktivitesi göstermektedir.
Besinle fiziksel temas: Bazı türlerin besinlerini yemeden önce onlarla temas
hâlinde oldukları gözlenmektedir.
Su sıcaklığı: Balıkların beslenmesinde en önemli kriterlerden olup özellikle
balıkların iĢtahı ve tüketilen yemin miktarı üzerine direkt etkilidir.
Besin miktarı: Böcekler, crustacealar, balıklar vb. gibi yüksek miktarda protein
içeren ve kalorisi yüksek besinlerin sindirimi daha fazla olduğundan atılan dıĢkı
4
az olmaktadır. Buna karĢılık sindirim oranı düĢük, dıĢkı miktarı fazla olan az
kalorili besinleri tüketen herbivor ve detrivorların çok miktarda yeme ihtiyaçları
olmaktadır ayrıca besinsel kalitesi yüksek besinler daha az tüketilirken besleyici
değeri düĢük besinler daha çok tüketilmektedir.
Tür: Etkin predatörler metabolizmalarının hızının yüksek olması nedeniyle
yavaĢ hareket edenlerden daha fazla besine gereksinim duyarlar. Küçük
organizmalarla beslenen predatörler gerekli enerjiyi sağlayabilmek için büyük
organizmalarla beslenen predatörlere oranla daha uzun zaman avlanmak
zorundadır.
YaĢ: ÇeĢitli balıklar üzerinde yapılan araĢtırmalar, küçük bireylerin aldıkları
günlük besin miktarının vücut ağırlığına oranla büyük bireylerinkinden daha
fazla olduğunu göstermektedir. Örneğin; 2-5 g ağırlığındaki küçük bireylerin
aldıkları günlük besin miktarları vücut ağırlıklarının %6-10‟u olmasına karĢın
30 g veya daha ağır balıklar için bu miktar vücut ağırlıklarının %2-3‟ü
arasındadır.
1.1. Besin Zinciri
Ortamdaki anorganik maddelerden bitkisel organizmaların yardımıyla organik
maddelerin sentezlenmesi olayına “prodüksiyon” (üretim) denir. Fotosentez yoluyla bitkiler
tarafından gerçekleĢtirilen bu iĢleme “Toplam Primer (birincil) Prodüksiyon” denir. Bu yolla
elde edilen organik maddelerin bir kısmı da solunum nedeniyle anorganik hâle gelmektedir.
Toplam primer prodüksiyondan solunumda kullanılan organik maddelerin çıkartılması ile
“Net Primer Prodüksiyon” elde edilir.
Bitkilerin bazı kabuklular, balıklar ve böcek larvaları gibi hayvanlarca yenilmesi
sonucunda hayvansal dokuların oluĢması olayına da “sekonder (ikincil) prodüksiyon” denir.
Otçul balık türlerinin etçil türler tarafından yenilmesi sonucunda da “üçüncül
prodüksiyon” oluĢur. Bunu da birbirleriyle beslenen diğer etçil türler izler ki buna da
“Dördüncül Prodüksiyon” denir.
ġekil 1.1: Besin piramidi
5
Birbirlerini izleyen tüm üretimler besin zincirinin birer halkasını yani trofik düzeyini
oluĢturmaktadır. Her düzeydeki canlının solunumu, boĢaltımı ve ölümü ile bakteriler
tarafından ayrıĢtırılması sonucu organik materyal suya geçerek, bitkilerin primer
prodüksiyonda kullanabilecekleri basit maddeler hâline döner ve böylece organik madde
dönüĢümü tamamlanmıĢ olur.
Birçok canlı değiĢik trofik düzeyden yem aldığından besin zincirinin halkaları
birbiriyle karmaĢık bir biçimde iliĢkilidir (Ģekil 3). Alınan besinler yaĢam evrelerine göre
değiĢtiğinden bazı türler kimi dönemlerinde yem kimi dönemlerinde de yiyen
konumundadırlar.
Balıklar beslendikleri besinin çeĢitliliğine göre üçe ayrılmaktadır. Çok değiĢik
besinleri alanlara “eurofag”, belli tip besinleri alanlara “ stenofag” ve tek tip besin alanlara
“monofag” denir.
1.2. Balıklarda Metabolizma
Metabolizma; besin maddelerinin kan ve lenf yoluyla kana karıĢmasından baĢlayarak
bunların iĢlenmesi ve artık olarak dıĢarı atılmasına değin tüm olaylara denir. Bir baĢka
deyiĢle absorbsiyonla vücuda besin maddelerinin bir kısmını vücut dokularının
Ģekillenmesinde, küçük moleküllerden daha büyük ve karmaĢık moleküller meydana
gelmesine anabolizma, büyük moleküllerin daha küçük parçalara ayrılarak vücut için gerekli
enerjinin meydana getirilmesine katabolizma denir. Her iki olay birden metabolizmayı
oluĢturur.
Metabolizma vücut iĢlemleri için enerji temin eden, vücuttaki madde kaybını
dengeleyen ve büyüme olayını sağlayan bir mekanizmadır.
Metabolizma; temel, rutin ve aktif olmak üzere 3‟e ayrılır:
Temel metabolizma: Dinlenme halindeki metabolizma hareketleri
Rutin metabolizma: Balığın stressiz bir ortamda ve yem almadan yaptığı
metabolik faaliyettir.
Aktif metabolizma: Madde değiĢiminin olduğu metabolik faaliyettir.
Balıkların metabolizmasını etkileyen faktörler ise Ģunlardır:
Balığın büyüklüğü: Küçük balık enerji ihtiyacı büyük balıklardan daha
fazladır.
Yemleme yoğunluğu: Yem alımı enerji ihtiyacını %25 arttırır.
Yemleme zamanı: Yıl içindeki değiĢimlere paralel olarak gün içinde farklı
saatlerde Metabolizma aktivitesi değiĢiktir. Gün batıĢı ve gün doğuĢu 16-18 ile
02-07 arası metabolizma aktiftir.
Hareketlilik: Hızlı hareket ve hızlı akıntı metabolizmayı etkiler.
Su sıcaklığı: Balıkların tolere edebildikleri su sıcaklıklarının dıĢındaki
sıcaklıklar metabolik faaliyetlere olumsuz etki yapar.
6
Tuzluluk: Sudaki tuz miktarı metabolizma aktivitesine etki eder. ‰ 7,5‟lik tuz
konsantrasyonunda oksijen kullanımı düĢer. ‰15‟te oksijen kullanımı artar.
1.3. Sindirim Fizyolojisi
Fizyoloji canlılarda görülen yaĢamsal olayları inceleyen bilim dalıdır. Buna göre
fizyolojinin boĢaltım, sindirim vb. gibi olayları açıkladığı görülmektedir ancak bu iĢlevleri
açıklayabilmek için organ ve sistemlerin de yapısını detaylı bir Ģekilde bilmek gerekmekte
ve bu nedenle de anatomik ve histolojik bilgilere gerek duyulmaktadır.
Bu kısa tanıma bağlı olarak, su ürünlerinin de ayrı ayrı fizyolojik yapılarının bilinmesi
gerekmekte, yetiĢtiriciliği yapılan balık türleri, kabuklular, eklembacaklılar ve diğer
ürünlerin farklı fizyolojik yapılara sahip olduğu da göz önüne alınmalıdır.
Bilindiği gibi balıklar omurgalı canlılardır. Bu özellikleri nedeniyle diğer omurgalı
hayvanlarla pek çok ortak özelliğe sahiptir ancak balıkların yaĢadıkları ortama bağlı olarak
farklılık gösteren sistemleri bulunmaktadır. Örneğin balık türlerinin büyük bir çoğunluğunda
akciğer bulunmaz. Dolayısı ile solunumlarını solungaçları ile yaparlar ve sudaki çözünmüĢ
oksijenden yararlanırlar.
Dünyada canlıların yaĢadığı üç esas ortam dikkate alındığında, bunların içinde en az
değiĢken olanının denizler olduğu görülmektedir. Denizlerin sıcaklık, tuzluluk, pH gibi
kriterleri incelendiğinde, değiĢim oranlarının çok düĢük olduğu ortaya çıkmaktadır.
Canlı hücreler besin almak, metabolik faaliyetler ve solunum gibi yaĢamsal iĢlevlerini
gerçekleĢtirmek için dıĢ ortam ile sıkı bir iliĢkide bulunmak zorundadır. Doğal olarak canlı,
dıĢ ortamdan etkilenmektedir. Bu nedenle özellikle balıklarda, dıĢ ortamın zararlı etkilerini
önlemek amacı ile adaptasyon mekanizmaları geliĢmiĢtir.
Evrimden bugüne kadar çeĢitli canlılar farklı vücut sıvıları, değiĢik dıĢ görünüĢler
oluĢturmuĢ; belli bölgelere ve ortamlara uyum sağlayarak yaĢamlarını devam ettirmiĢlerdir.
Canlı gerek denizel ortamlarda gerekse karasal ortamda olsun, yaĢamını ve yaĢamsal
fonksiyonlarını sürdürebilmek için beslenmeye gereksinim duymaktadır. Canlının
vücudundaki metabolik faaliyetler ile farklı düzenler ortaya çıkmakta, böylece sindirim,
boĢaltım, dolaĢım gibi sistemler oluĢarak canlının yaĢamı düzenlenmiĢ olmaktadır.
Bu konuda daha kapsamlı bilgi için “Balık Biyolojisi” modülüne bakınız.
1.4. Balıklarda Sindirim Oranı ve Etkileyen Faktörler
Sindirim oranı, besinlerin sindirimde geçen süresi, yani sindirim sistemi boyunca
besinlerin geçiĢ süresidir. Bu konu ile ilgili çalıĢmalar midede yapılmaktadır. DeğiĢik
sürelerdeki midedeki besin miktarı ölçülmektedir. Midenin boĢalma periyodu sindirim oranı
veya midesel sindirim oranı olarak adlandırılır.
7
Midenin boĢalması, sindirilen besinlerin kısım kısım mideden bağırsaklara geçmesidir.
Midesel boĢaltım kompleks bir iĢtir. Midesel boĢaltıma; besin miktarı ve kalitesi, midesel
hareketlilik, midesel sıvıların algılanma oranı ve bağırsağın midedeki besin kitlesini kabul
edebilme kapasitesi etkilidir.
Midesiz balıklarda sindirim oranı mideli balıklara göre daha hızlı olmaktadır. Örneğin
sazan balıkları karnivor balıklara göre daha hızlı sindirmektedir.
Sindirim oranı balık büyüklüğü ile de iliĢkilidir. Balık vücut büyüklüğü arttıkça
sindirim süreside doğru orantılı olarak artmaktadır.
Farklı besinlerle beslenen balıkların sindirim oranı da farklı olmaktadır. Hayvansal
kaynaklı yemler bitkisel kaynaklı yemlere göre daha düĢük geçiĢ hızına sahiptir. GökkuĢağı
alabalıklarında protein ve niĢasta açısından yemlerin karĢılaĢtırılması yapılmıĢ, yemlemenin
bitiminden 6 saat sonra niĢasta açısından zengin yemler fekesin (sindirilemeyerek vücuttan
atılan kısım) ℅ 64-72‟sini oluĢtururken, protein açısından zengin yemler ℅ 50‟sini
oluĢturmuĢtur (Hepher 1990).
Sindirim oranını etkileyen en önemli faktör ise su sıcaklığıdır. Su sıcaklığı
yükseldikçe sindirim oranı yükselerek besinler midede daha kısa süre kalmaktadır.
Stres altındaki balıklarda da sindirim süresi uzamaktadır. Balık ortama alıĢtığında
sindirim süresi azalmaktadır.
Sindirim enzimlerinin aktivitesi de önemlidir. Sindirim enzimlerine sıcaklık ve pH
etkilidir. Standart yaĢam sıcaklıklarının üzerinde ve altında enzim üretiminde azalma
görülmektedir. Ayrıca pH‟da enzim aktivitesini sınırlayıcı bir özelliğe sahiptir.
1.5. Sindirim Analiz ve Ölçüm Metodları
Sindirim kanalından geçen tüm besinler sindirilemez ve absorbe edilemez.
Sindirilemeyen kısımlar fekes olarak atılır.
Sindirim çalıĢmalarında kullanılan birçok metotta, midenin besinleri sindirimi ve
midesel boĢaltım zamanı belirlenebilmektedir. Öncelikle vücut ağırlığının belli bir oranında
besleme yapılır. Daha sonra popülasyonu temsil edecek Ģekilde örnekleme yapılarak mide
içerikleri saptanır. Bu yöntemde balıklar strese girdiğinden alınan balıklar derhal
Ģoklanmalıdır. Daha sonra mide içeriği tek parça hâlinde elde edilir. Mide içeriği
incelendikten sonra sonuçlar değerlendirilir.
Sindirim çalıĢmalarında kullanılan bir diğer yöntem ise, besin maddelerinin emilim
oranlarının, sindirilen ve atılan besin maddeleri arasındaki farktan bulunmasıdır. Sonuç,
sindirilen miktarın yüzdesi olarak ifade edilmektedir ve görünen sindirilebilirlik katsayısı
adını almaktadır.
8
Sindirilebilirlik katsayısı, yemin kuru maddesi için belirlenebilir. Her besin maddesi
(protein, yağ ve karbonhidrat) için ayrı ayrı belirlenmelidir. Fekesin suya geçmesi
durumunda hatalar oluĢabilir.
ÇeĢitli yem maddelerinin hayvanlardaki sindirilebilirliğinin en hızlı tayini yöntemi
için in vitro testi kullanılmaktadır. Bu metot standart Ģartlar altında kullanılmakta ve
hayvanlardan saf enzimler (pepsin gibi) ekstrakte edilmektedir. Ayrıca bu tür testler, balık
yemi yapımında kullanılan değiĢik ham maddelerin sindirilebilirliği konusunda bilgiler de
vermektedir.
1.6. Balıklarda Enerji ve Enerjiyi Etkileyen Faktörler
Bir sistemin iĢ yapabilme ve ısı verebilme yeteneğine enerji adı verilmektedir. Canlılar
tüm yaĢamsal fonksiyonlarını gerçekleĢtirmek için bir enerjiye ihtiyacı vardır. Bu
fonksiyonların sonucunda oluĢan atıkların vücuttan atılması için vücuttan uzaklaĢtırılması
için yine enerjiye ihtiyacı vardır. Canlıların enerji kaynakları besinleridir. Yemin sindirimi
ile organizmaya enerji giriĢimi olur. Enerjinin dönüĢümü hücre içerisinde gerçekleĢir.
Balıkların bazal metabolizmalarını korumak için enerjiye ihtiyaç vardır. Canlıların enerji
gereksinimleri sıcak veya soğukkanlı olmaları, türler arasındaki farklılık ve bireylerin
yaĢamlarının değiĢik dönemlerinde bile önemli farklılıklar göstermektedir. Balıklardaki
metabolik faaliyetler Ģu noktaları kapsar:
Besin maddelerinin alımı ve sindirimi
Besin maddelerinin parçalanması ve bunlardan enerji sağlanması
Sindirilen maddelerden yeni maddelerin yapımı ve gerekli enerjinin sağlanması
Sindirim artığı maddelerin atımı
Balıklardaki metabolik faaliyetler, fizyolojik ve üretkenlik açısından Ģu Ģekilde
Ģematize edilmektedir:
1 ve 2 üretkenlik açısından sadece vücut ağırlığını korur, 3 ve 4 vücut ağırlığı artıĢını
sağlamaktadır.
9
Yedek metabolizma ile yıpranmıĢ vücut hücreleri, mukoz salgılar, hormonlar,
sindirim özsuları cinsiyet salgıları ve kayba uğrayan maddeler
tamamlanmaktadır.
GeliĢme metabolizması fazla miktarda protein ve vitamin kullanmak sureti ile
proteince zengin yeni vücut dokuları ve koruyucu dokular yapılmaktadır. Balık
eti üretimi metabolizmanın bu verim kısmı ile sağlanmaktadır.
Depolama metabolizması, büyük ölçüde yağ ve glikojen gibi depolanabilen
maddelerin birikimine hizmet eder. Yağ; derialtı adaleler arasında, organlar
arasında ve karaciğerde depo edilir.
Balıkların enerji ihtiyaçlarının belirlenmesinde kullanılan birtakım kriterler vardır.
Bunlar:
Balığın türü: Balıkların enerji ihtiyaçları pelajik ya da demersal olmalarına
göre değiĢir. Pelajik balıklar demersal balıklardan daha hareketli bir yapıya
sahiptir ve daha çok enerjiye gereksinim duyarlar.
Balığın büyüklüğü ve yaĢı: Balık büyüklüğü ve yaĢ arasında ters orantılı bir
iliĢki vardır.
IĢık miktarı: IĢık miktarı ile enerji gereksinimi doğru orantılıdır.
Yem materyalinin içeriği: Verilen yemin içeriği yüksek enerji üzerine etkili
olmaktadır. Örneğin balık yemlerinde yüksek oranda protein varsa vücuttan
atılmasını sağlamak amacıyla metabolik faaliyet artar. Bu olay enerji
harcamasının yüksek olduğunu gösterir.
Fizyolojik aktivite: DolaĢım, boĢaltım, sindirim gibi metabolik olaylar balığın
fizyolojik aktivitesini göstermektedir. Salmonlarla yapılan çalıĢmalarda üreme
döneminde çeĢitli faliyetlerin arttığı, dinlenme azaldığı görülmüĢtür. Aynı
ölçülerde aç bırakılmıĢ ve iyi beslenmiĢ iki balık karĢılaĢtırıldığında iyi
beslenen balığın metabolik faaliyetlerinde diğerine oranla %15‟lik artıĢ
görülmüĢtür.
Su sıcaklığı: Sıcaklık artıĢı suyun doymuĢ O2 kapasitesini düĢürmektedir.
Balığın solunum yapabilmesi ve metabolik faaliyetlerinin artması enerji
kullanımını arttırıcı bir faktördür.
Diğer çevresel faktörler: Balıkların enerji gereksinimleri hakkında tahminler
yapılırken suyun kimyasal yapısından, strese kadar olan tüm geliĢmeler göz
önünde bulundurulmalıdır. Bu faktörlerden stres enerji ihtiyacını arttırıcı bir
faktördür.
1.6.1. Yemdeki Enerji Kaynakları
Yağ, karbonhidrat ve protein balıklar tarafından kullanılan yemdeki enerji
kaynaklarıdır. Yağlar diğer organik bileĢiklere göre çok daha fazla enerji vermektedir. Doğal
Ģartlarda karnivor türü balıkların yemlerinin kuru ağırlıklarında ℅50 oranında protein, ℅ 50
oranında yağ bulunmaktadır. Ayrıca yağlar yemin lezzetini de arttırmaktadır.
Karnivor türlerin doğal besinleri içerisinde karbonhidrat çok az yer almaktadır.
Herbivor türler ise karbonhidrat içerikli bitkisel besinleri tüketmektedir. Ancak
10
karbonhidratlar ucuz enerji kaynakları olup mümkün olduğunca balık yemleri içerisinde
kullanılırlar ancak yemdeki oranları türe ve araĢtırmacılara göre değiĢmektedir.
Proteinler ise pahalı kaynaklardır. Enerji amacıyla kullanıldıklarında aminoasitlere
parçalanarak amonyak atımı oluĢur ancak proteinin enerji amacıyla kullanılması doku
oluĢumunda protein kullanılmasını sınırlayacağından büyümeyi yavaĢlatır ayrıca çok fazla
amonyak atılmasına neden olur.
1.6.2. Doku OluĢumunda (Büyümede) Enerjinin Kullanımı
Enerji ihtiyacı, aminoasitler ve yağ asitlerinden sağlanan vücut proteini ve yağlardan
karĢılanmaktadır. Enerji önce yaĢamsal fonksiyonlarda harcanır. Daha sonra doku oluĢumu
için enerji gerekir.
Doku oluĢumunda enerjinin kullanımı üç faktöre bağlıdır.
Dokularda depolanmıĢ enerjinin içeriği
Özel dokuların sentezinde gerekli olan enerjinin gereksinimi
Hayvanın yaĢamsal enerji ihtiyacı
Doku birikimi için gerekli olan enerji miktarı, üretilecek olan doku tipine göre
değiĢiklik gösterir. Genellikle her birim kuru yemin balığa kazandırdığı yaĢ ağırlık miktarı
temel alınır. Buna yem dönüĢüm oranı adı verilir.
“Doku birimindeki enerjinin net etkisi ═ yem enerjisi − yaĢamsal enerji” değerinden
bulunur ancak bu değerin hesaplanabilmesi için hayvanın yaĢamsal enerji değeri
bilinmelidir.
Yapılan tüm araĢtırmaların sonucu, her 1 kg canlı ağırlık artıĢı için yaklaĢık 4000 kcal
toplam enerji, 3000 kcal‟lik sindirilebilir enerji gerektiğini göstermektedir. Genç balıkların
her kg‟sinde 1300 kcal toplam enerji içeren yemlerle beslendiklerinde, kilogram ağırlık
artıĢlarının 2 ∕3‟ü karĢılanmaktadır.
Genel kural, yemden gelen enerjinin 1/3‟ü atıklar nedeniyle kaybolur, 1/3‟ü enerji
gereksinimi için okside olur, 1/3‟ü ise büyüme Ģeklinde balığa geri döner.
1.6.3. Büyüme (Enerji ArtıĢ Oranı)
Yemle gelen enerji, sadece fekal ve boĢaltım ürünleri Ģeklinde veya metabolizmada
kullanılmak suretiyle harcanmamakta, aynı zamanda büyüme içinde kullanılmaktadır.
Büyüme, somatik veya üreme Ģeklinde olmaktadır. Enerjinin korunumu eĢitliği çerçevesinde
büyüme, balık vücudundaki enerji yeterliliğinin artması Ģeklinde tanımlanır.
Genel olarak büyüme, uzunluğun ve ağırlığın artıĢı olarak kabul edilse de balıklar
üzerinde yapılan araĢtırmalarda büyüme, ağırlık artıĢı olarak tanımlanmıĢtır.
11
Balıkların vücut kompozisyonlarında bir değiĢiklik yaratmamakla beraber protein,
yağ, karbonhidrat ve su oranı vücut ağırlığındaki artıĢı etkilemektedir. Ayrıca yem miktarı ve
besleme koĢulları da etki yapan diğer faktörlerdir. Lipid birikimi, yem miktarı ve yaĢ arttıkça
artmaktadır. Büyümenin belirlenebilmesi için, kazanılan vücut ağırlığı ile geçen süre
uzunluğunun iliĢkilendirilmesi gerekir. Balık ağırlığı W1‟den W2‟ye çıktığında aradaki fark
(W2 – W1) tam büyümeyi verir. Bu büyüme t1 zamanından t2 zamanına geçen süre ile
iliĢkilendirildiğinde tam büyüme oranını verir.
Tam Büyüme Oranı ═ W2-W1 / t2-t1
1.6.4. Uzunluk ile Ağırlık Arasındaki ĠliĢki
Büyüme olayı genellikle ağırlık artıĢı olarak yorumlansa da balık boyunca da bir
büyüme gösterir. Balığın popülasyon içindeki ağırlık (W) ve uzunluk (L) açısından iliĢkisi Ģu
eĢitlikle gösterilir:
W ═ aLb
Balık eğer izometrik (Herhangi bir biçim değiĢikliği olmaksızın) büyüyorsa (b) değeri
3.0‟dır fakat allometrik (biçim değiĢikliği olarak) büyüme gösteriyorsa 3.0‟dan farklıdır.
Balık ince ve zayıfsa (b) değeri 3.0‟dan az, balık tıknaz ise 3.0‟dan büyüktür.
Balığın popülasyon içindeki kondüsyonu ise genellikle Ģu Ģekilde hesaplanır:
Kondüsyon faktörü (KF) = W/ L3 W= Ağırlık L= Total boy
Kondüsyon faktörü değerinin yüksek çıkması balığın durumunun iyi olduğunu
gösterir.
12
UYGULAMA FAALĠYETĠ Balıkçılık laboratuvarına veya balık üretim tesisine giderek yukarıda öğrendiğiniz
bilgileri kontrol ediniz.
ĠĢlem Basamakları Öneriler
Balıklarda sindirim sistemini
açıklayınız.
Balıkçılık atölyesinde çalıĢıyor iseniz
atölye güvenlik kurallarına uyunuz.
Tekniğine uygun ve ekonomik malzeme
kullanmaya özen gösteriniz.
Sindirim sisteminde görev yapan
organları ayırt ediniz.
Balıkların beslenme alıĢkanlıklarını ayırt
ediniz.
Balıklarda beslenmeyi etkileyen
faktörleri ayırt ediniz.
Balıklarda enerjiyi etkileyen faktörleri
ayırt ediniz.
Balıklarda büyümeyi etkileyen faktörleri
ayırt ediniz.
UYGULAMA FAALĠYETĠ
13
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
AĢağıdaki cümlelerin baĢında boĢ bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen
bilgiler doğru ise D, yanlıĢ ise Y yazınız.
1. ( ) Tek tip besin alanlara “euroofag” denir.
2. ( ) Küçük moleküllerden daha büyük ve karmaĢık moleküller meydana gelmesine
anabolizma denir.
3. ( ) Stres altındaki balıklarda da sindirim süresi uzamaktadır.
4. ( ) Canlıların enerji kaynakları besinleridir.
5. ( ) IĢık miktarı ile enerji gereksinimi ters orantılıdır.
6. ( ) Proteinler diğer organik bileĢiklere göre çok daha fazla enerji vermektedir.
7. ( ) Karnivor türlerin doğal besinleri içerisinde karbonhidrat çok fazla yer almaktadır.
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karĢılaĢtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
14
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–2
Bu faaliyet ile gerekli ortam sağlandığında alınan besinlerdeki karbonhidratlar, yağlar,
proteinler ve vitaminleri ayırt edebileceksiniz.
Yem fabrikasına veya balık yetiĢtirme tesisine giderek;
Karbonhidratları ve besin içerisindeki önemini,
Yağları ve besin içerisindeki önemini,
Proteinleri ve besin içerisindeki önemini,
Vitaminleri ve besin içerisindeki önemini,
Yem katkı maddelerini ve besin içerisindeki önemini öğreniniz.
Edindiğiniz bilgileri kayıt altına alarak öğretmeniniz ve arkadaĢlarınızla paylaĢınız.
2. BALIKLARIN BESĠN ĠHTĠYAÇLARI
Balıklar her türlü aktivitelerini yerine getirebilmek amacıyla kullanacakları enerjiyi
aldıkları besinlerden sağlarlar. Besinlerin içindeki enerji kaynakları protein, yağ,
karbonhidrat gibi organik bileĢiklerdir. Bu organik bileĢikler ağırlıklı olarak karbon, hidrojen
ve oksijenden kısmen de nitrojen, sülfür ve fosfor gibi elementlerden oluĢmaktadır. Alınan
besinlerden gelen mikronütrientler de bulunmalıdır. Bunlar balıkların yaĢamaları ve iyi
geliĢebilmeleri için alınması gereken fakat kullanım oranı düĢük olan vitamin ve
minarallerdir.
2.1. Proteinler
Hayvansal organizmaların yapı taĢlarını proteinler oluĢturur. Proteinlerin temel görevi;
dokuların yenilenmesi, canlının büyümesi kısaca yaĢamsal faaliyetlerin sürdürebilmesini
sağlamaktır. Aminoasitler proteinlerin yapı taĢlarıdır. Bu aminoasitlerin her biri
diğerlerinden farklı olup, belirli oranlarda bir araya geldiklerinde görevlerini
yapabilmektedirler.
Proteinler protoplazmanın oluĢumunda gerekli olan azotlu maddelerin kaynağıdır.
Enzimler ve hormonlarda protein kaynaklıdır. Proteinlerin ikincil görevleri ise enerji kaynağı
olarak kullanılmasıdır ancak protein kaynaklı besinler pahalı olduğu için bu görevi lipidler
üstlenmiĢtir.
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–2
ARAġTIRMA
ÖĞRENME KAZANIMI
15
Proteinlerin organizmada görevleri Ģöyle özetleyebiliriz:
Vücutta büyüme ve üreme için yeni dokular oluĢturma
Ölü dokuları tamir etme ve yenileme
Vücuttaki enzimlerin yapılarına girme
Gerektiğinde enerji kaynağı olarak kullanılma
Proteinler, aminoasitlerden oluĢmuĢ yüksek molekül ağırlığına sahip kompleks
organik bileĢiklerdir. Yapılarında karbon, hidrojen ve oksijen dıĢında nitrojen ve bazen
sülfür taĢımalarından dolayı yağlar ve karbonhidratlardan ayrılırlar.
Bitkilerden farklı olarak hayvanlar yaĢama, geliĢme, üreme için devamlı olarak
dıĢarıdan protein almak zorundadırlar. Hayvanlar yemle aldıkları proteinleri ve aminoasitleri
sindirim sistemleri yardımı ile kendi bünyelerine uygun protein ve amino asitlere
çevirebilirler.
Biyolojik materyallerden 100‟ün üstünde farklı aminoasit izole edilmiĢse de sadece 25
aminoasit proteinlerde yaygın Ģekilde bulunmaktadır. (Tacon,1990) Proteinlerin bazıları
birkaç aminoasitten oluĢurken bazı proteinlerin bünyelerin de 20 çeĢit aminoasit yer alır.
Balık besleme çalıĢmaları sonucunda doğada bulunan 20 çeĢit aminoasitten 10 tanesi akuatik
organizmalar tarafından sentezlenememektedir yani esansiyeldir.
ESANSĠYEL OLMAYANLAR ESANSĠYEL OLANLAR
Gluktamik asit Threonine
Aspartik asit Tryptophan
Serine Lysine
Tyrosine Arginine
Proline Histidin
Hydroxyproline Leucin
Cystin Ġsoleucin
Alanine Methionin
Glycine Valin
Sytroline Phenylalaine
Tablo 2.1: Esansiyel olan ve olmayan aminoasitler
Türlere göre yemdeki sindirilebilir protein içinde bulunması gereken aminoasit
oranları aĢağıdaki tablo 2.2‟de görülebilir:
16
AMĠNOASĠT DĠYET PROTEĠNĠNDE % OLARAK
GökkuĢağı Alabalığı Çipura Levrek Sazan Som Balığı
Arginine 3,5 2,5 4,1 4.2 6.0
Histidine 1,6 2.1 1.8
Isoleucine 2,4 2.3 2.2
Leucine 4,4 3.4 3.9
Lysine 5,3 5,0 4,8 5.7 5.0
Methionine 1,8 4,0 3.1 4.0
Phenylalanine 3,1 6.5 5.5
Theonine 3,4 4,4 3.9 2.2
Tryptophan 0,5 0,6 0,5 0.8 0.5
Valine 3,1 3.6 3.2
Tablo 2.2: Yemdeki sindirilebilir protein içinde bulunması gereken aminoasit oranları
Balık beslemede kullanılan yem ham maddelerinin içerdiği sentezlenemeyen
aminoasit miktarlarında ihtiyaç vermede farklılıklara sahiptirler. Bu nedenle yem formülleri
yapılırken birden fazla ham maddenin bir araya getirilerek balığın ihtiyacı olan değerlere
ulaĢılabilir. Örnek olarak verecek olursak uskumru balığından hazırlanmıĢ olan balık unu ile
hamsi balığından hazırlanmıĢ balık unu arasında aminoasitler ve yağ asitler dağılımı
açısından bariz farklılıklar vardır.
Aminoasit Ringa Balık unu Kan unu Kas Yumurta
Arginine 6,4 4.2 6.0 6.0
Histidine 2,3 6.0 2.3 2.4
Isoleucine 4,3 1.1 3.7 4.2
Leucine 7,2 12.7 8.5 9.5
Lysine 7,5 8.6 10.1 7.7
Methionine 3,4 1.4 3.7 2.7
Phenylalanine 5,4 8.1 6.0 6.6
Theonine 4,0 4.2 4.8 5.2
Tryptophan 1,1 1.2 1.1 -
Valine 6,0 8.7 4.2 5.3
Tablo 2.3: Bazı ham maddelerdeki aminoasit kompozisyonları
17
2.1.1. Proteinlerin Yapısı
Proteinler, karbon(C), hidrojen (H), ve oksijenden (O) meydana gelmiĢ olup yapısında
ayrıca fazla ve sabit miktarlarda Azot (N) bulundurur. Proteinler yüksek molekül ağırlığına
sahip, kollaidal yapıda olan kompleks organik maddelerdir.
Proteinlerin yapıtaĢlarını oluĢturan aminosaitler peptid bağları ile birleĢmesi sonucu
proteinler meydana gelmektedir. Çok sayıda aminoasit birleĢerek peptid zincirini, peptid
zincirleri de birleĢerek proteinleri oluĢturmaktadır. Aminoasitlerin temel yapısı aminoasetik
asittir. Yapısal formül aĢağıdaki Ģekildedir;
H
H C COOH
H
ġekil 2.1: Asetik Asit (C- karbon, H- hidrojen, O- oksijen)
2.1.2. Balıklarda Protein Ġhtiyacını Etkileyen Faktörler
Su sıcaklığı
YaĢ
Tür
Balığın büyüklüğü (yaĢ, ebat, uzunluk)
Yemin enerji içeriği
Protein kalitesi
Yemdeki protein kökenli olmayan enerji kaynakları
Yemleme oranı
2.1.2.1. Su Sıcaklığı
Artan su sıcaklığı balığın metabolizması ve dolayısıyla büyüme hızını etkiler. Su
sıcaklık artıĢı balıkların protein ihtiyacını arttırır.
Levrek balıkları üzerinde yapılan araĢtırmalarda, 15-20 0C veya 18-25
0C aralıklarında
protein ihtiyacının su sıcaklığından etkilenmediği ortaya konulmuĢtur.
Alabalıklarda; ortalama 160 gr.canlı ağırlığa sahip bireylerle yapılan bir çalıĢmada su
sıcaklığının 10 0C „den 18
0C‟ye çıkarılması ile balıkların proteini sindirme oranının
%2,7‟lik bir artıĢ sağladığı kaydedilmiĢtir.
2.1.2.2. YaĢ
YaĢlı balıkların protein ihtiyacı yaĢlı balıklara göre daha yüksektir. Yavru balık sürekli
büyüme eğilimindedir. Dolayısıyla daha fazla proteine ihtiyacı vardır. Aynı türün çeĢitli
hayat dönemlerinde (fry, fingerling, ergin, anaç) protein ihtiyaçları değiĢir. Yavru ve anaç
dönemde protein ihtiyacı tüm türlerde yüksektir. Bunu tablo 2.4 ile özetleyelim;
18
TÜRLER
ALABALIK
℅
LEVREK
℅
ÇĠPURA
℅
HAYAT
DÖNEMLERĠ
Fry 53-55 55 55
Fingerling 48-50 48-52 50-60
Ergin 43-45 50 45-50
Anaç 50 50 50
Tablo 2.4: Türlere ve yaĢa göre balıkların protein ihtiyacı (℅ yem / canlı ağırlık )
2.1.2.3. Tür
Balığın türü alması gereken aminoasit miktarını belirleyen en önemli özelliğidir.
Balıklarım denizde ya da tatlı suda yaĢaması, sıcak veya soğuk su ortamını tercih etmesi
protein ve aminoasit gereksinimlerinde değiĢikliklere yol açar.
2.1.2.4. Balık Büyüklüğü
Büyük cüsseli yani kısa sürede fazla canlı ağırlık gösteren bir balığın geliĢme hızı ve
buna bağlı olarak protein ihtiyacı küçük cüsseli balıklardan daha fazla yüksektir. Ayrıca
balık büyüdükçe protein sindirim oranı artmaktadır.
2.1.2.5. Yemin Enerji Ġçeriği
Optimal büyüme ve yemden yararlanma için, yemin içindeki protein ve enerji oranının
dengeli olması gerekir.
2.1.2.6. Protein Kalitesi
Yemler içerdiği esansiyel aminoasitleri bakımından dengeli olmak zorundadır.
Dengesiz olduğunda büyüme oranı kötü olur.
2.1.2.7. Yemdeki Protein Kökenli Olmayan Enerji Kaynakları
Yemdeki gerekli olan enerji yeterli değilse bu da enerjinin proteinden karĢılanmasına
neden olur. Sonuçta büyüme yavaĢlar.
2.1.2.8. Yemleme Oranı
Balığın türüne bağlı olarak verilen yemin kompozisyonu ve günlük yemleme oranı da
proteinin sindirimini etkiler.
Alabalıklarda yapılan bir çalıĢmada günlük yem miktarı %1 arttırıldığında ham
proteinin sindirimi %3 oranında düĢmektedir.
19
2.1.3. Yemlerdeki Protein Kaynakları
Yemlerde kullanılan protein kaynakları çok farklıdır ve hepsinin büyüme oranı üzerine
etkileri de farklılık gösterir. Kullanılacak protein kaynağı esansiyel aminoasit içeriği
yönünden dengeli ve yararlanılabilir olmalıdır. Bu özelliklere tam anlamıyla uyan iyi kaliteli
balık unudur.
Balık unları ve yağları endüstriyel balık türlerinden elde edilmektedir. Ürünün besin
kompozisyonu mevsimsel Ģartlara göre farklılık gösterebilmektedir. Ayrıca balık unu yapım
tekniğide önemlidir.
Balık unu haricinde balık silajı, yağlı tohumların unları (ayçiçeği ve pamuk tohumu
vb.), soya ürünleri (un, küspe, yağlı soya tohumu vb.), ipek böceği krizaliti, tek hücreli
proteinler gibi ham maddeleri yem yapımında kullanılmaktadır.
2.2. Lipidler
Lipidler bitkisel ve hayvansal dokularda yer alan çok önemli organik bileĢiklerdir.
Balıklar için etkili ve gerekli enerji kaynağıdır. Proteinlerden sonra gelen önemli besin
maddesi olup ayrıca vitaminlerin değerlendirilmesinde ve metabolizma içerisinde
düzenleyici görev alır.
Lipidler hücre yapısında ve bulunabildikleri gibi bunların enerji ihtiyaçlarının
karĢılanmasında rol almaktadırlar. Lipidler hayvansal organizmalar için önemli bir enerji
kaynağı bitkisel organizmalar içinse depo maddesi olarak görev yapar.
Lipidler genel olarak Ģu özelliklere sahiptir:
Suda ermezler. Kloroform benzen aseton gibi yağ çözücülerde çözünürler.
Yağ asitlerinin esterleridir ya da esterleĢebilirler.
Canlı organizmalar tarafından kullanılırlar.
Lipidlerin hayvansal dokularda bulunma miktarları yer aldıkları bölgeye göre değiĢir.
Örneğin; beyinde %7,5- 30, depo organlarda ise (böbrek gibi.) %90 oranında bulunur.
2.2.1. Lipidlerin Sınıflandırılması
Lipidler, çeĢitli özelliklerine göre ve kimyasal yapılarına göre aĢağıdaki gibi
sınıflandırılabilmektedir.
Basit lipidler, yağ asitlerinin çeĢitli alkollerle esterleĢmesi ile meydana gelen
lipidlerdir. 2 grupta incelenir.
BileĢik Lipidler, yağ asitlerinin esterleri olup, alkol ve yağ asitlerinden baĢka
gruplar da içermektedir.
Fosfolipidler, glikolipidler, aminolipidler ve sülfalipidler bileĢik lipidlerin alt
gruplarını oluĢturmaktadır.
20
Lipid türevleri: Yukarıda açıklanmaya çalıĢılan lipidlerin hidrolizinden
meydana gelen lipidlerdir. Lipid türevleri de suda çözünmeyip ancak organik
yağ çözücülerde çözünmektedir. Bu bileĢiklere, çoğunlukla büyük moleküllü
alkoller olur ve birbirleriyle birleĢik olarak bulunan steroller ile çeĢitli serilerden
yağ asitleri örnek olarak verilebilir.
2.2.2. Lipidlerin Metabolizması
Yağlar emilmeden önce yağ asitleri, gliserol, fosfor kökleri ve diğer bileĢenlerine safra
tuzları ve lipaz enzimi etkisi ile ayrılır. Bu esnada yağda eriyen vitaminlerde emilmek üzere
ayrılır. Yağların sindirilebilirliği çevre Ģartları, yağın ve rasyonun karakteri ile balık türüne
göre değiĢim gösterir. Yağların erime dereceleri sindirimde önemli role sahiptir. Yağların
sindirimi sıcaklık artıĢı ile artar. Sindirim faaliyeti ile alınabilecek forma gelen yağ
bileĢenleri bağırsak duvarından emilirler. Emilen bu bileĢikler mukoza hücrelerinde birtakım
reaksiyonlarla yemdekilere pek benzemeyen yeni bileĢikler olarak yeniden sentezlenirler.
2.2.3. Lipidlerin Bozunması
Yağlar ortamdaki ısı, ıĢık ve nem gibi faktörlerden etkilenerek bozunmaya uğrarlar.
Koku ve tatlarında değiĢme olur. Bu olaya acılaĢma denir. Lipidin oksidasyona uğraması
protein, vitamin gibi diğer besin maddelerinin de bozulmasına yol açar. Bu da toksik etki
yaratır. Balıklarda geliĢme bozukluklarına ve yem kullanımında azalmaya yol açar. Ayrıca
renkte koyulaĢma, anemi, karaciğerde sarı-kahverengi renklenme, anormal böbrek yapısı
gibi belirtiler görülür.
Yağların bozunmasını önlemek için vitamin E antioksidan olarak kullanılır. Bunun
yanında sentetik antioksidanlarda (Ethoxyguin, BHT ve BHA ) yemlere 100-200 mg / kg
oranında kullanılır.
2.2.4. Lipidlerin Kaynakları
Lipidler yemlerde temel olarak balıkların esansiyel yağ asidi ihtiyacını karĢılamak için
kullanılmakla beraber, ucuz olmaları nedeniyle enerji metabolizmasına kaynak olarak da
kullanılır. Lipid kaynağı olarak hem hayvansal hem de bitkisel kökenli lipitlerden
yararlanılır. Karasal kökenli hayvansal yağlar domuz yağı, kuyruk yağı gibi ürünlerdir.
Ancak bu kaynaklar yüksek seviyede doymuĢ yağ asidi içerirken, esansiyel yağ asitleri
açısından zayıftır. Bitkisel tohumlardan elde edilen yağlar ise yüksek oranda doymamıĢ yağ
asitleri içerirler ancak en iyi kaynak denizel orjinli lipidlerdir.
Balıkların sahip olduğu yağ asidi profili aynı zamanda insan sağlığı açısından da son
derece önemlidir. Çünkü balık etinin içerdiği zengin tekli ve çoklu doymamıĢ yağ asitleri
kalp sağlığı açısından oldukça önemlidir.
2.2.5. Rasyondaki Lipid Düzeyi
Doğal balık yemleri baĢlıca protein ve yağlardan oluĢur. Karbonhidratlar ise daha az
düzeydedir. Bu nedenle yağlar proteinden sonra rasyonun en önemli bileĢenidir. Rasyonun
21
yağ düzeyi konusunda kesin oranlar vermek mümkün değildir, bu düzey yağın niteliğine,
balık türüne, çevre Ģartlarına, rasyonun protein düzeyine ve ekonomik Ģartlara göre değiĢir.
Leitritz‟e göre en az %5, en çok %8 yağ içermelidir. Higasi ve arkadaĢlarına göre rasyona
ilave edilen yağın oksitlenmesi önlendiği takdirde rasyonun yağ düzeyi %25‟e çıkarılabilir.
Daha emniyetli olarak %15-20 düzeyindeki yağ rasyonlardaki protein israfını önler.
Rasyonlardaki fazla yağ düzeyi ise karaciğerde ve iç organlar çevresinde yağ birikimine
neden olur. AĢırı yağlanma kansızlık ve yüksek ölüm oranının nedenlerindendir. Soğuk
sularda yaĢayan balıkların rasyonlarında yağ düzeyi yüksek tutulmalıdır. Yağın
yükseltilmesinde mutlaka ilave tedbirlere gerek vardır. Balık rasyonlarının yağ kaynakları
sıvı ya da saf yağların yanı sıra balık unu, pamuk tohumu küspesi, soya küspesi, ayçiçeği
tohumu küspesi, taze balık eti, et kemik unu ve kepeklerden oluĢur.
2.3. Karbonhidratlar
C, H ve O‟den oluĢan ve genelde Ģekerler ve niĢastalar olarak bilinen organik
bileĢiklerdir. Bitkiler ele alındığında kuru maddenin %70‟ini karbonhidratlar oluĢturur.
Temel olarak bitkiler tarafından fotosentez reaksiyonu ile üretilirler. Fotosentez sonunda
oluĢan karbonlu bileĢik glikozdur. Hayvan vücudunda ise nisbi olarak daha az miktarda yer
alırlar. Balık vücudunda bulunan karbonhidratlardan glikojen dıĢında kalanlar
depolanamazlar. Karbonhidrat fazlalığı varsa bu fazlalık yağa dönüĢtürülerek depolanır.
Karbonhidratlar pratik olarak Ģekerler ve Ģeker olmayanlar (niĢasta) Ģeklinde 2 gruba ayrılır.
Molekül sayısı 10‟dan az olanlar Ģeker, fazla olanlar ise Ģeker olmayanlar grubuna girer.
ġekerler kendi aralarında monosakkaritler ve oligosakkaritler olarak ikiye ayrılır. ġeker
olmayanlar ise homopolisakkaritler ve heteropolisakkaritler olarak ikiye ayrılır.
2.3.1. Karbonhidrat metabolizması
Karbonhidratlar rasyonların en ucuz enerji kaynaklarıdır ancak karbonhidratların
balıklar tarafından sindirilmeleri nispeten azdır. Balıktan balığa (tür, yaĢ, cinsiyet) ve çevre
faktörleri ile büyük değiĢim gösterir.
Sindirim enzimleri ile karbonhidratlar basit Ģekerlere kadar parçalanırlar.
Karbonhidratlar bağırsaklardan emilerek kan yolu ile karaciğere taĢınırlar. Fazlası burada
glikojene dönüĢtürülür, depolanır. Balıklar karbonhidratlarca zengin rasyonlarla
beslendiklerinde karaciğerde glikojen birikimi artar. Karaciğer büyür. Karaciğerin büyümesi
balıklar üzerinde olumsuz etkiler yapar. Karaciğer ağırlığının oranı “hepotasomatik indeks”
olarak ifade edilir. Ġndeks değerindeki değiĢimler karbonhidrat metabolizmasının
düzensizliği konusunda bilgiler verir.
Hepatosomatik indeks, kısaca “HSĠ” olarak belirtilebilir. Örneğin alabalıklarda
HSĠ‟nin %3‟ten fazla olması karaciğerde aĢırı glikojen birikimi olduğunun göstergesidir.
Herhangi bir yemin etkisi araĢtırılırken HSĠ değerine bakılmalıdır.
22
2.3.2. Karbonhidratların Kullanımı
Rasyondaki karbonhidratların kullanımı balık türüne, karbonhidrat yapısına, yemin
yapısına ve çevre faktörlerine bağlıdır. Basit karbonhidratların kullanımı kolay ve buna bağlı
olarak kullanım oranı yüksektir. KarmaĢık karbonhidratların sindirimi zor ve buna bağlı
olarak sindirimi düĢüktür. Omnivor (hem etçil hem de otçul) ve herbivor (otçul) balıkların
karbonhidratları sindirmeleri, karnivor (etçil) balıklardan daha yüksektir.
Karbonhidratlara uygulanan birtakım iĢlemlerde sindirim ve kullanım oranı üzerine
etkilidir. Örneğin karbonhidratlar piĢirildiklerinde sindirimleri ve kullanım oranı artar. Bazı
karbonhidratların alabalıklar tarafından sindirilme oranları tablo 2.5‟te gösterilmiĢtir.
KARBONHĠDRAT SĠNDĠRĠLME ORANI %
Glikoz 99
Maltoz 92
Sakkaroz 78
Laktoz 60
Dekstrinler 72
NiĢasta(piĢmiĢ) 57
NiĢasta(çiğ) 38
Tablo 2.5: Bazı karbonhidratların alabalıklarda sindirilme oranı
2.3.3. Rasyonlardaki Karbonhidrat Düzeyi
Omnivor balıkların rasyonunda karbonhidrat düzeyi karnivor balıklarınkinden daha
yüksektir. Karbonhidratlar rasyonların ucuz enerji kaynağı olma durumunu koruduklarından
ve yemlerdeki peletleme kalitesini arttırdıklarından rasyonların vazgeçilmez unsurlarıdır.
Özellikle karbonhidratları iyi değerlendiren türlerde balığın enerji ihtiyacının hemen hepsini
karĢıladığından proteinler enerji temini yerine büyümede kullanılır. Böylece büyüme hızı
artar. Birim yemle daha fazla ağırlık artıĢı sağlanır. Protein israfı önlendiği için ekonomik
yarar sağlanır. Günümüzde genellikle alabalık rasyonları %10-15, sazan rasyonları %25-40
karbonhidrat içerir.
2.4. Vitaminler
Vitaminler, hayvansal organizmaların hayatını sürdürebilmesi için çok az miktarlarda
gerekli olan, düĢük molekül ağırlığına sahip, yaĢam için esansiyel yapıda olan ancak yüksek
yapılı hayvanlarda belli bir sentezlenme kuralı olmayan organik bileĢiklerdir. Vitaminlerin
hücre metabolizmasında çok özel görevleri bulunmaktadır. Her vitamin, tüm canlı türleri için
esansiyel yapıda olmadığı gibi, vücutta bulunma miktarları da birbirinin aynı değildir.
Vitaminler sindirim sırasında bazı mikroorganizmaların aktivitesi sonucu da
sentezlenebilmektedir.
Vücutta bir vitaminin bulunmamasına avitaminozis, pratik olarak minimum ihtiyacın
altında bulunmasına da hipovitaminozis adı verilmektedir. Vitaminler, genellikle
23
organizmada kolay parçalandıkları ve dıĢarı atıldıkları için, organizma çoğu vitaminlerin
yüksek dozlarını tolere edebilir yapıdadır ancak aĢırı derecede alınan A ve D vitaminleri ağır
bozukluklara hatta ölümlere yol açabilmektedir. Vücudun fazla vitamin alması sonucu
oluĢan hastalık durumu ise hipervitaminozis olarak ifade edilmektedir.
2.4.1. Vitaminlerin Sınıflandırılması
Günümüzde balıkların vitamin gereksinimleri incelenirken yağda ve suda eriyen
vitaminler olmak üzere iki grup oluĢturulmaktadır. Bunlar, yağda eriyen vitaminler ve suda
erime özelliğine sahip vitaminlerdir.
2.4.1.1. Yağda Eriyen Vitaminler
Yağda çözünen vitaminler A, D, E ve K vitaminleridir. Bu vitaminler fazla miktarda
alındığında vücuttan atılamaz ve karaciğerde depo edilir. En önemli özellikleri fazla
alındığında hipervitaminozis hastalığına neden olmalarıdır. Bu da ölümlere yol açılır.
Vitamin A: Retinol adı ile de anılır. Hayvanların genellikle karaciğerinde
bulunur. Bunun yanı sıra balık yağı, yumurta sarısı, yağı alınmamıĢ süt, böbrek
ve tereyağında da bulunur. Ayrıca bazı bitkiler tarafından sentezlenmektedir.
Yeni hücrelerin oluĢumunda ve enfeksiyonlara karĢı direnç göstermede
kullanılır. Eksikliğinde epitel dokularda keratinizasyon, gece körlüğü ve iskelet
sisteminde anormallikler görülür. Fazlalığında ise anormal büyüme, iskelet
sisteminde lezyonlar ve kemik formasyonunda anormallikler görülür. Vitamin
A ıĢıktaki büyümede kullanılabilmekte, karanlık ortamda ise verim
alınamamaktadır.
Vitamin D: Kalsiyum ve inorganik fosfat açısından esansiyeldir. BaĢlıca görevi
kalsiyumun bağırsaklarda emilimini sağlamaktır. Yemlere yüksek miktarda
ilave edildiğinde iĢtahsızlık ve geliĢme bozukluğunun ortaya çıktığı
görülmüĢtür.
Vitamin E: (Tokoferol) Protein dokunun onarımı ve üreme organlarının
fonksiyonlarının geliĢimi için önemlidir. Balık yumurtasının oluĢumunda ve
embriyo membranının yapısında bulunur. Vitamin E eksikliğinde anemi,
karında ĢiĢlik, geliĢme ve yem değerlendirmede bozukluk görülmektedir.
Fazlalığında ise geliĢme bozukluğu, toksik karaciğer reaksiyonları ve hatta
ölümlere rastlanmaktadır.
Vitamin K: Bakteriyel enfeksiyonlara karĢı alternatif olan güçlü bir yapıdır.
Balıklarda büyümeyi arttırdığı görülmüĢtür. Kanın pıhtılaĢmasını sağlar.
Vitamin K eksikliğinde anemi ve solungaçlarda hemorajiler (kanın dıĢarı
çıkması) görülür. YeĢil sebzeler ve yapraklı bitkiler ile yonca en iyi K vitamini
kaynağıdır.
24
2.4.1.2. Suda Eriyen Vitaminler
Bu vitaminlerin en önemli özelliği az miktarda alındığında hipovitaminozis olayı
görülürken, fazla miktarda alındığında hipervitaminozise neden olmaz çünkü suda eriyen bu
vitaminlerin fazlalığı böbrekler aracılığı ile vücuttan dıĢarı atılır. Suda eriyen vitaminler
arasında B1 (tiamin), B2 (riboflavin), B6 (pridoksin), B12, niasin, pantotenik asit, biotin,
folik asit, C vitamini (askorbik asit), kolin ve inositol‟dür.
Tiamin (B1 vitamini): Karbonhidrat metabolizmasında önemli rol oynayan bir
vitamindir. ĠĢtah, normal sindirim, büyüme, döllenme ve sinir dokularının
normal fonksiyonları için gereklidir. Tiamin yetersizliğinin alabalıklarda
karbonhidrat metabolizmasının ve sinir sisteminin bozulmasına, yavaĢ
büyümeye, ıĢığa karĢı duyarlılığın artmasına (fotofobi), neden olduğu
bildirilmiĢtir.
B12 vitamini: Vitamin B12 metabolik olaylarda bir koenzim gibi iĢlem görür.
B12 normal büyüme, eritrosit üretimi ve sinir dokuları için gerekli olan bir
vitamindir. B12 vitamini yalnızca mikroorganizmaların metabolik ürünlerinde
ve hayvansal ürünlerde bulunmaktadır. Tüm hayvanlar için metabolik olaylarda
gerekli bir vitamindir. Eksikliğinde iĢtahsızlık, hemoglabin miktarında düĢüklük
ve anemi görülür. Alabalık, salmon, yayın balıkları için yemde 20 mg/kg
oranında B12 vitamin bulunması yeterli olmaktadır.
Riboflavin (B2 vitamini): Dokularda bazı enzim sistemlerinin bir öğesi olarak
görev yapar. Riboflavin özel proteinlerle bağlanarak flavo-proteinleri
oluĢtururlar. Flavoproteinler doku solunumunda ve enerji sağlamak üzere
glikozun parçalanmasında rol oynamaktadır ayrıca protein metabolizmasının
son dönemlerinde de gereklidir. Riboflavince yetersiz yemlerle beslenen
gökkuĢağı alabalıklarında gözde, burun deliklerinde kanama ve %40‟a varan
ölüm tespit edilmiĢtir.
Niasin (nikotinik asit): Balıklarda nikotinik asit yetersizliği 1940‟lı yılların
sonları ile 1950‟li yılların baĢlarında düĢük miktarda niasin içeren yemlerle
yapılan besleme araĢtırmaları sonucu deneysel olarak incelenebilmiĢtir.
Alabalık, salmon, sazan, yayın, yılan balığı, çipura için yetersizlik belirtileri,
iĢtahsızlık, düzensiz hareketler, anemi, karında su toplanması (asites),
ekzoftalmus, ıĢığa karĢı duyarlılık, güneĢ ıĢığı dermatisi, renk koyulaĢması,
bağırsak depresyonları ve ölüm oranında artma olarak bildirilmiĢtir.
Pridoksin (vitamin B6): Pridoksin, pridoksal fosfat halinde aminoasitlerin
dekarboksilleĢmesinde bazı sinir hormonlarının sentezlenmesinde ve yağ
metabolizması ile ilgili enzimlerin yapısında koenzim olarak yer almaktadır.
Vitamin B6 protein metabolizmasında da önemli rol oynar. Bu nedenle etobur
balıkların rasyonlarında yeterli miktarda pridoksin bulunması gereklidir.
GökkuĢağı alabalıklarıyla yapılan bir araĢtırmada pridoksin yetersizliğinin
anemi eğilimini arrtırdığı ve ağırlık kayıplarına neden olduğu belirlenmiĢtir.
Pridoksince yetersiz beslenen yavru sazan balıklarında sinirsel rahatsızlıklar,
ağırlık kaybı, ölüm oranında artmalar olduğu bildirilmiĢtir.
Pantotenik asit: Pantotenik asit koenzim A‟nın bir öğesi olarak pekçok
biyokimyasal reaksiyonda önemli rol oynar. Yağlar, Karbonhidratlar ve bazı
aminoasitleriyle asetil koenzim A oluĢturmak üzere birleĢir. Koenzim A,
25
vücuttaki tüm metabolizmanın önemli bir unsurudur. Ayrıca yağ ve kolesterol
sentezinde esansiyel rol oynar. Pantotenik asit yetersizliği genel olarak
iĢtahsızlık, tembellik, renkte solgunluk ve doku nekrozları Ģeklinde karakterize
edilir.
Biotin (faktör H): Dokularda karbonhidrat ve yağ metabolizmasına etki eden
ve bazı enzimlerin bileĢimine giren biotin vücutta en fazla karaciğer ve böbrekte
birikir. Biotince yetersiz beslenen pasifik salmonlarında renk koyulaĢması, kas
atrofisi, soastik kasılmalar, eritrosit bölünmesi ve iĢtahsızlık meydana geldiği
görülmüĢtür.
Folik asit: Bu vitamin, metil gruplarının sentezindeki ara reaksiyonlarda ve bazı
enzim sistemlerinde görev yapar. YavaĢ büyüme, genel kansızlık, yüzgeçlerin
kırılabilir bir durum alması, koyu deri pigmentasyonu ve uyuĢukluk folik asit
yetersizliği belirtilerinin baĢlıcalarıdır.
Askorbik asit (vitamin C): Askorbik asit beyez, kokusuz, kristal yapıda, suda
çözülebilen ancak yağ çözücülerde çözülemeyen bir maddedir. Askorbik asit,
asit solüsyonunda değiĢmez yapıdadır fakat alkali solüsyonlar bu maddenin
hemen hidrolize olmasına yol açar ve vitamin aktivitesi kaybolur. L-askorbik
asit hidrojen taĢınımında biyolojik açıdan önemlidir. Hidroksilayonda görevli
pek çok enzim sisteminin yapısında yer alır. Askorbik asit hidroviproline‟nin
formasyonunda etkilidir. Ayrıca E vitamini ile birlikte intraselüler antioksidan
gibi görev yapar. Folik asidin folinik aside dönüĢümünde gereklidir. Askorbik
asit eksikliğinde alabalık, salmon, sarıkuyruk, sazan balıklarında ağız ve
burunda hiperplazi (doku veya organın hücre sayısındaki artıĢ nedeniyle
büyümesi) görülür. Yüzgeçlerde hemoraji belirlenmiĢtir. Ayrıca balıklarda
omurga çarpıklıkları görülmektedir. GökkuĢağı alabalıklarında anterior
böbrekteki C vitamini miktarı 100 mg/kg‟dır. (10-12 ve 15C su
sıcaklıklarında). Eğer balık stres altında ise bu gereksinim 2-3 katına çıkar.
Turunçgiller, lahana, karaciğer ve dalak dokuları iyi birer askorbik asit
kaynağıdır.
Kolin: Metil transferinde rol oynamakta ve en fazla bitkilerde bulunmaktadır.
Hayvanlarda sınırlı miktarda sentezlenebildiğinden yemlere kolin ilavesi
gerekmektedir. Bu arada dikkat edilmesi gereken konu kolin‟in yağda eriyen
vitaminleri özellikle E ve K vitaminini etkisiz hale getirmesidir. Bu yüzden bu
vitamin doğrudan suya verilmelidir. Kolin eksikliğinin temel belirtisi
karaciğerde yağlanmadır. Çünkü kolinin yağlanmayı ve kanlanmayı önleyici
etkisi vardır. Ayrıca yayın balıklarında barsak ve böbreklerdeki kanama yılan
balıklarında barsaklarında gri-beyaz renk görülmektedir. Atlantik som balıkları
için 1 kg yemde 600-800 mg Sazan balıkları için ise 1500-2000 mg kolin
bulunması yeterli bulunmaktadır.
Ġnositol: Hayvan dokuları ve bitkilerde bulunmaktadır. Hayvanlarda ya
myoinositol olarak serbest halde ya fosfo lipidlerin bileĢeni olarak ya da
lipositol olarak hücre membranlarında görülür. Yağ metabolizmasını
kolaylaĢtırıcı ve kolesterol birikimini önleyici bir etkisi vardır. GökkuĢağı
alabalıkları inositol bakımından yetersiz yemlerle beslen diklerinde karaciğerde
düĢük seviyede fosfolipid, fazla miktarda gliserit ve kolesterol birikimi
gözlenmiĢtir. Birçok balık türünde büyümede yavaĢlama, anemi ve yüzgeçlerde
26
eksiklik görülmektedir. Sazan va alabalıklar için 1 kg yeme 200-300 mg, som
balıkları için ise 300-400 mg inositol yeterli olmaktadır.
2.4.2. Vitaminlerin Kayıpları
Vitaminler ortam Ģartlarına (ıĢık, nem, ısı gibi) karĢı aĢırı hassastırlar. Uygun olmayan
ortamlarda vitaminlerde kayıplar ve bozulmalar oluĢur. Vitaminlerin kayba uğrama süreçleri,
yem yapımının baĢlangıcındaki ham madde seçiminden depolamaya kadar sürebilen geniĢ
bir periyodu içerir. AĢırı ıĢık, sıcaklık, uzun süre depolama, uv ıĢınları, nem ve su içerisinde
kalıĢ süreleri vitamin kaybına neden olur.
2.5. Mineraller
Balıkların ve çeĢitli kabuklu su ürünleri canlılarının metabolizmasında birçok yönden
önemlidir. Balığın vücudunda bütün mineral maddeler bulunmadığından yemle birlikte
verilmesi gereklidir. Balıklar 22 adet mineral maddeye ihtiyaç duymaktadır. Mineraller
balıklara verilme miktarlarına göre MAKRO mineraller ve MĠKRO (ĠZ) mineraller olmak
üzere 2 grupta incelenmektedir.
Makro mineraller hayvan vücudunun her kg‟sinde 50 mg‟den fazla olan elementlerdir.
Bunlar Ca, P, Mg, Na, K, Cl, S‟tür. Ġz mineraller ise hayvan vücudunun her kg‟nin de 50
mg‟den az olan Fe, Cu, Mn, Zn, Co, Mo, Cr, Se, F, I ve Ni gibi elementlerdir.
Mineraller metabolik olaylarda önemli görevler üstlenmektedirler. Balıkların ve
kabukluların iskelet yapısında yer alan mineraller, lipidlerin ve proteinlerin yapısında da
bulunarak biyokimyasal olaylarda görev yapmaktadır. Vücuttaki enzimlerin, kan
pigmentlerinin ve diğer organik bileĢiklerin yapısında bulunmaktadır. Ayrıca ozmotik
basıncın düzenlenmesi ile sinir ve endokrin sisteminin çalıĢmasında rol oynamaktadır.
Sindirim sıvılarının asitlik ve alkalilik durumlarını da mineralle düzenlenmektedir.
Suda erimiĢ minerallerin balıklar tarafından deri ve solungaç yolu ile emilmesi
mümkün olmaktadır. Bu nedenle yemde mineral maddelerin tamamının bulunması diğer
hayvanlarda olduğu gibi çok fazla önemli değildir.
Mineral metabolizması bakımından balık ve kara hayvanları arasındaki en büyük
farklılık osmoregülasyon olayıdır. Balığın vücut sıvısı ile balığın yaĢadığı su ortamı
arasındaki osmotik dengenin sağlanmasıdır. Balıklarda minerallerin diğer biyokimyasal
fonksiyoları sıcakkanlı hayvanlarınkine benzer bazı mineraller kemik, yüzgeç ve pullar gibi
sert dokuların bazıları sülfür ve hemoglobin içerisindeki Fe gibi yumuĢak dokuların
yapıtaĢlarıdır. Zn gibi bazı minerallerin fonksiyonu enzim ve hormonların aktivatör veya
yapıtaĢları olması Ģeklindedir.
Ca, Na, K, Cl gibi bazı çözülebilir elementler kan veya vücut sıvısında
osmoregülasyon, asit-baz dengesi ve kas liflerinde bazı fonksiyonlara sahiptir.
27
2.5.1. Makromineraller
Kalsiyum (Ca): Balıklarda kalsiyum ile yapılan deneysel çalıĢmalarda
kalsiyumun en önemli görevinin kemik ve pullardaki yapısal fonksiyonlara
katılmak olduğu saptanmıĢtır. Bunun yanısıra kan pıhtılaĢması, kas
fonksiyonunun sinir impulslarının taĢınması, osmoregülasyon ve farklı
enzimatik iĢlevlerde ko faktör gibi fonksiyonlarıda yerine getirmektedir.
Kalsiyumun balıklar tarafından elde edilmesi de farklı yollarla olmaktadır.
Örneğin deniz balıkları deniz suyundan kalsiyum elde edebilirken, tatlı su
balıkları bu iĢlevi gerçekleĢtirememektedir. Kalsiyum miktarının büyük bir
çoğunluğu (yaklaĢık %99‟u) iskelet dokusunda bulunmaktadır. Balık
vücudunun bütünü düĢünüldüğünde, kalsiyum oranı %0.5 ile 1 arasındadır.
Yem içerisinde çevre koĢulları da gözönünde tutulmak üzere 5g/kg olarak
bulundurulması tavsiye edilmektedir.
Fosfor (P): YaklaĢık %85-90 oranındaki fosfor vücutta kemiklerin yapısında
bulunmaktadır. Kemiklerdeki fosfor ile kalsiyum kompleks bir yapı
oluĢturmuĢtur. Fosforun diğer fonksiyonları ATP, DNA, RNA, değiĢik
enzimler, hücredeki fosfolipidler ve subselüler membranda bulunmasıdır. Tatlı
sular ve deniz suyu az miktarda fosfor içermektedir. Bu nedenle bu elementin
yemle birlikte verilmesi ve hazırlanan yemdeki seviyenin de bilinmesi gerekir.
Yapılan denemelerde, yemdeki fosfor gereksinimi adi sazanda %0,6, nil
tilapiasında %0,9 çipurada %0.68 ve yılan balığında %0.29 olarak saptanmıĢtır.
Çipuralarda fosfor eksikliğinde omurgada deformasyon, alkali serum fosfatında
artıĢ ve karaciğerdeki glikojen miktarında azalma bildirilmiĢtir. Fosfor, enerji
metabolizmasında esansiyel yapıda olduğundan yemle birlikte 3-5g/kg oranında
bulunması gerektiği önerilmektedir.
Magnezyum (Mg): Balık vücudunda bulunan magnezyumun %70‟i sert
dokuda bulunmaktadır. Magnezyumun diğer fonksiyonları karbonhidrat
metabolizması ve protein sentezinde enzim aktivatörü olarak görev yapmasıdır.
Yem içerisinde 300-500 mg/kg bulunması önerilmektedir. Eksiklik belirtileri ise
kanal yayınlarında düĢük büyüme oranı, yüksek mortalitedir. GökkuĢağı
alabalıklarında mortalite, omurgada bozukluklar, kas fibrillerinde
dejenerasyonlar bildirilmiĢtir. Ayrıca epitel hücrelerde ve kör kesede de
bozukluklar görülmüĢtür. Yüksek düzeyde Mg içeren deniz suyunda yetiĢtirilen
çipuralarda eksiklik belirtileri görülmemiĢtir. Tatlı su balıklarında ise sudaki
Mg içeriği 1-3 mg/lt, karma yem içerisinde %0.025 ile 0.07 düzeyindedir.
Sodyum (Na), Potasyum (K) ve Klor (Cl): Na, K ve Cl osmoregülasyon,
vücut sıvısındaki pH ayarlamaları, sinir impulsları ve diğer bazı fonksiyonlar
için gereklidir. Her üç element de hücre içi sıvıların yapısında bulunmaktadır.
Bu elementler balıkların vücudunda eksik durumda ise balıklar tarafından vücut
içerisinde üretilerek dengelenememektedir. Her üç element için yemde
bulunması önerilen miktar 1-55g/kg‟dır. Na ve Cl birarada bulunduklarında
NaCl‟yi oluĢturmaktadır. Bu bileĢik bazı balıkların tuzlu suya adapte edilmesi
aĢamasında yaĢama gücünü artırmak amacı ile yemlere katılmaktadır.
Sülfür(S): Balıklarda makro düzeyde ihtiyaç sülfit ve sülfat Ģeklindedir. Sülfür
methionine ve cystine metabolizmasına katılmakta, büyüme, anabolizma ve
28
katabolizma için kullanılmaktadır. Yemlerdeki methionine ve cystine
gereksinimleri 3-5g/kg‟dır.
2.5.2. Mikromineraller
Demir (FE): Balık vücudunda demirin ana rolü hemoglobinin içeriğinde
bulunmasıdır. Diğer bir rolü de sitokrom enzim sisteminin içeriği olarak
hücresel oksidasyonda ATP‟yi oluĢturmasıdır. Hemoglobinler, kırmızı kan
hücrelerinde oksijen taĢıyan pigmentlerdir. Bu nedenle vücuttaki demir
eksiklikleri anemiye (kansızlık) yol açmaktadır. Yem miktarındaki demir içeriği
ise (kanal yayınları için) 30mg/kg olarak önerilmiĢtir.
Bakır (Cu): Bakır balık vücudunda demir ile birlikte emilim ve metabolizma
olaylarında görevlidir. Yem içeriği bakır yönünden eksiklik gösteriyorsa vücut
dokusundaki demir içeriği de azalma göstermektedir. Balıkların bakıra olan
ihtiyaçları tam olarak saptanamamıĢ olmakla birlikte yem içerisinde 1-4mg/kg
olarak tahmin edilmektedir ancak yemdeki Cu oranı 100-250mg‟a ulaĢtığında
karaciğerde toksik etki ortaya çıkmaktadır.
Manganez (Mn): Manganez çeĢitli enzim sistemlerinde kofaktör olarak görev
yapmaktadır. Ayrıca aminoasit ve yağ asitlerinin metabolizması ile glikoz
oksidasyonunda da rol almaktadır. Manganez eksikliği sazanlarda ve gökkuĢağı
alabalıklarında büyüme bozukluklarına, aĢırı kuyruk büyümesine ve vücut
uzunluğunun kısalmasına neden olmaktadır. Yem içeriğindeki 2-54 mg/kg Mn
içeriği normal bir orandır.
Çinko (Zn): Enzim sistemlerinde ve kırmızı kan hücrelerinde bulunmaktadır.
Söz konusu enzimler protein sindiriminde ve karbonhidrat katabolizmasında
görev alır. Ayrıca epitel dokulardaki keratinin korunmasında da rolü vardır.
Çinko insülinin yapısında ve iĢleyiĢinde esansiyel yapıdadır. Bununla birlikte
insülin çinko kompleks olarak depolanmaktadır. Alabalıklarla yapılan
çalıĢmalarda yem içerisindeki çinko eksikliğinin katarağa neden olduğu
saptanmıĢtır. Balıkların genel çinko ihtiyaçları 20-50-mg/kg arasında tahmin
edilmektedir.
Kobalt (Co): Kobalt vitamin B12‟nin önemli bir içeriğidir (cobalamine).
Ayrıca B12‟nin bağırsak mikroflorasında sentezi içinde bu elemente gerek
duyulmaktadır. Balık vücudundaki kobalt eksikliği ile avitaminozis olayı ortaya
çıkmaktadır. Bunun yanı sıra kobaltın bazı enzimler üzerine de etkisi vardır.
Yapılan çalıĢmalara göre yemlerdeki kobalt miktarının en az 0.05 mg/kg olması
gerektiği bulunmuĢtur. Bir diğer araĢtırmaya göre ise yemlerdeki kobalt
içeriğinin 1mg ile 6mg/kg arasında olması gerektiği bildirilmektedir.
Molibden (Mo): Molibden ile yapılan çalıĢmalarda, bu elementin
xanthineoxidaz, hidrogenaz ve redüktaz için gerekli olduğu bildirilmiĢtir ancak
yemlerdeki kullanım miktarı üzerine yapılan araĢtırmalar yetersiz durumdadır.
Krom (Cr): Glikoz metabolizmasında görevlidir. Yem içeriğinde kullanımına
dair yapılan çalıĢmalara rastlanamamıĢtır.
Selenyum (Se): Balıklar için esansiyel bir elementtir. Birinci derecedeki görevi,
seleno aminoasitler sayesinde beyaz kaslardaki hastalıkları ve karaciğer
nekrozlarını engellemektir. Selenyum ayrıca arsenik ve E vitamini ile de yakın
29
iliĢki içerisindedir. Balıklar selenyum gereksinimlerini sudan ve yem
içeriğinden sağlamaktadır. Sudaki selenyum değerleri çoğunlukla 0.1 mg/l‟nin
altındadır. Bu miktarın 30-40 mg‟a ulaĢması balıklar için toksik etki
yapmaktadır. Selenyum eksikliğinde bakteriyel hastalıklara zemin hazırlandığı
bildirilmektedir. Yapılan denemelerde balıkların selenyuma olan ihtiyaçlarının
30-100 mg/kg olduğu saptanmıĢtır.
Flor (F): Flor kemik materyalinin sentezinde görevlidir. Balıklarda flor
eksikliği ile ilgili belirtilere rastlanmamıĢtır. Yapılan bazı araĢtırmalarda ergin
balıklar için günlük dozun 1mg olabileceği belirlenmiĢtir.
Ġyot (I): Troid hormonlarını sentezlemek ve metabolik aktivitenin seviyesini
düzenlemek amacıyla balıklar tarafından kullanılmaktadır. Eksiklik durumunda
ise troidin hipertrofisine ve guatra sebep olmaktadır. Balıklarda askorbik asit
eksikliği ise troid dokuları tarafından iyodinin azalmasına yol açmaktadır. Yem
içeriğinde iyot miktarı 0.6-1.1 mg/kg arasında bulunmuĢtur.
2.5.2. Yemlerde Kullanılan Mineral Madde Miktarı
Yem ile birlikte verilen mineral maddeler, balıklarda normal hayatsal faaliyetlerin
devamı ve canlının büyüme periyodu boyunca iyi bir performans sağlamasına yardımcı
olmaktadır. Yemlerdeki mineral madde miktarı, deniz ve tatlı su balıkları arasında farklılık
gösterir. Deniz balıkları yaĢadıkları ortam nedeniyle yem içerisindeki mineral maddeye daha
az gereksinim duyarlar.
Mineral maddelerin eksiklikleri genelde geliĢme bozuklukları, mortalite, anemi ve
kafada oluĢum bozukluklarına yol açar.
30
UYGULAMA FAALĠYETĠ Balıkçılık laboratuvarına veya yem fabrikasına giderek türe uygun besin ögelerini
sınıflandırınız.
ĠĢlem Basamakları Öneriler
Protein ihtiyacını belirleyen faktörleri
ayırt ediniz.
Balıkçılık atölyesinde çalıĢıyor iseniz
atölye güvenlik kurallarına uyunuz.
Tekniğine uygun ve ekonomik malzeme
kullanmaya özen gösteriniz.
Lipidleri ayırt ediniz.
Karbonhidratları ayırt ediniz.
Vitaminleri ayırt ediniz.
Mineralleri ayırt ediniz.
UYGULAMA FAALĠYETĠ
31
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME AĢağıdaki cümlelerin baĢında boĢ bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen
bilgiler doğru ise D, yanlıĢ ise Y yazınız.
1. ( ) Besinlerin içindeki enerji kaynakları protein, yağ, karbonhidrat gibi organik
bileĢiklerdir.
2. ( ) Proteinlerin asıl görevleri ise enerji kaynağı olarak kullanılmasıdır.
3. ( ) Hayvanlar yaĢama, geliĢme, üreme için devamlı olarak dıĢarıdan protein almak
zorundadırlar.
4. ( ) 10 tane aminoasit balıklar tarafından sentezlenememektedir.
5. ( ) Lipidler hücre yapısında ve bulunabildikleri gibi bunların enerji ihtiyaçlarının
karĢılanmasında rol almaktadırlar.
6. ( ) Omnivor balıkların rasyonunda karbonhidrat düzeyi karnivor balıklarınkinden
daha düĢüktür.
7. ( ) Vitaminler, hayvansal organizmaların hayatını sürdürebilmesi için çok fazla
miktarlarda gereklidir.
8. ( ) Yağda çözünen vitaminler C ve B grubu vitaminlerdir.
9. ( ) Yağda eriyen vitaminler fazla alındığında hipervitaminozis hastalığına neden olur.
10. ( ) Deniz balıkları yaĢadıkları ortam nedeniyle yem içerisindeki mineral maddeye
daha fazla az gereksinim duyarlar.
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karĢılaĢtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
32
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–2
Bu faaliyet ile uygun ortam sağlandığında, Yem ham maddelerini ayırt edecek ve
karma yem hazırlayabileceksiniz.
Bir yem fabrikasına giderek;
Yem ham maddelerini,
Karma yemin ne olduğunu,
Karma yemde kullanılan malzemeleri,
Karma yem hazırlarken kullanılan metodları araĢtırınız.
Edindiğiniz bilgileri öğretmeninizle ve arkadaĢlarınızla paylaĢınız.
3. YEM HAM MADDELERĠ
3.1. Yem ve Karma Yem
Su ürünleri yetiĢtiriciliğinde hedef en ekonomik Ģekilde en kaliteli ürünü elde
etmektir. Bu bakımdan yetiĢtiriciliği yapılan canlıdan kaliteli ürün almak için değiĢik türdeki
besin maddelerinin, hayvanlarca tüketilmesi gerekir. Bu da hazırlanan yemler sayesinde olur.
Pratikte elde edilmiĢ olan deneyimlerin gösterdiği sınırlar içerisinde kalan miktar ve
Ģartlar altında balıklara yedirildiği durumda sağlıkları üzerinde hiçbir zararlı etki yapmayan,
balıkların faydalanabilecekleri Ģekillerde organik ve inorganik besin maddelerini içeren
materyale yem denir.
Yem tanımına uygun birçok ham madde vardır. Yem olarak tek bir ham madde ya da
birden çok ham madde bir arada kullanılabilir ancak balıklarda tek bir yem ham maddesi ile
yetiĢtiricilik yapılamaz. ĠĢte Ģimdi karĢımıza “karma yem” olgusu çıkmaktadır. Buna göre
karma yem; yetiĢtirilen canlının kaliteli ve fazla miktarda ürün vermesini sağlayan, yapısı
garanti edilmiĢ, organik ve inorganik maddelerden oluĢan ve birden fazla yem ham
maddesinin karıĢımı ile elde edilen yemlerdir. Karma yemin içeriğinde bulunan anorganik
maddeleri vitamin ve mineral karıĢımlar oluĢtururken, diğer besin madde içerikleride yemin
organik kısmını oluĢtururlar.
Karma yemler hazırlanırken katkı maddeleri de kullanılır. Katkı maddeleri; yem
üreticileri tarafından karma yemlere veya protein konsantrelerine özel amaçla eklenen
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–3
ARAġTIRMA
ÖĞRENME KAZANIMI
33
maddelerdir. Kendi baĢlarına besin kaynağı değildirler. Bu maddeler içine renk maddeleri,
antioksidanlar, pelet bağlayıcıları, antibiyotikler, tat-koku maddeleri girmektedir.
3.2. Karma Yemlerin Sınıflandırılması
Su ürünlerinde kullanılan yem tipi karma yem grubuna girer. Çok farklı beslenme
alıĢkanlıkları olması nedeniyle farklı tip yemleri ve farklı teknolojileri içermektedir.
Su ürünlerinin beslenmesi amacıyla kullanılan karma yemler, yaĢ yemler ve kuru
yemler olmak üzere 2 grupta incelenir.
3.2.1. Kuru Yemler
Kuru yemler genellikle %7-13 oranında nemli olan ham maddeler ile yapılmaktadır.
Kuru yemleri oluĢturan yem tipleri pelet, toz ve pul yemler olmak üzere 3 bölümde
incelenmektedir. Pelet yemler un ya da küspe halindeki kuru ham maddeler ve bunların
Ģekillendirilmesi ile imal edilmektedir. Pelet yemlerin boyutları yetiĢtiriciliği alınan balığın
boyutlarına bağlı olarak değiĢmektedir.
Pelet yemler yapım teknolojisine göre 2 grupta incelenmektedir. Bunlar pres
pelet ve ekstruder sistemleridir.
Pres pelet yöntemi ile batan yemler yapılmaktadır. Yavru balıkların
beslenmesinde kullanılan pelet yemlerin yanı sıra larva ve juvenil
aĢamadaki balıkların beslenmesinde mikropartikül yemlerden
yararlanılmaktadır. Bu tip yemlerin larval balık yetiĢtiriciliğinde
kullanılmaya baĢlanması oldukça kısa bir geçmiĢe sahiptir.
Ekstruder sistemi ile batan, yavaĢ batan ve yüzen yemler yapılmaktadır.
Kuru yemlerin diğer bir bölümünde yer alan toz yemler ise pelet yemlerin
kırılması ve elekten geçirilmesi ile elde edilen yem türleridir.
Diğer bir kuru yem çeĢidi de pul yemlerdir. Pul yemlerin uygulama alanlarının
baĢında akvaryum balıklarının beslenmesi gelmektedir. Bunun yanı sıra yavru
balıklar ve karideslerin post larva dönemlerinde de bu tür yemler
kullanılmaktadır.
3.2.2. YaĢ Yemler
Karma yem tiplerinde ikinci grubu yaĢ yemler oluĢturmaktadır. YaĢ yemler temel
olarak az nemli ve çok nemli olmak üzere 2 bölümde sınıflandırılmaktadır. Her iki grupta yer
alan yemler arasında kesin bir ayrım söz konusu değildir.
Az nemli yemler kuru ve yaĢ ham maddelerin karıĢımından ya da kuru
yemlere su eklenerek yapılmaktadır. Nem oranları %18-45 arasında
değiĢmektedir.
Çok nemli yemler denildiğinde ise ekonomik önemi olmayan balıklar gibi
nem oranı yüksek ham maddeler ile yapılmıĢ yemler anlaĢılmaktadır. Bu tür
yemlerin yapısındaki nem oranı %45-70 arasında değiĢmektedir.
34
Az nemli ve çok nemli yemler peletlenmiĢ veya peletlenmemiĢ Ģekilde
kullanılabilmektedir. PeletlenmemiĢ yaĢ yem ürünlerinden de Ģekillendirmeden hamur
Ģeklinde ve küçük parçacıklar halinde yararlanılabilmektedir.
3.3. Karma Yem Hazırlamada Beslemeye ĠliĢkin Bilgiler
Balık yetiĢtiricilik ortamında tutuluyorsa ve ortamdan doğal yoldan besin alamıyorsa,
verilecek yemin besleme bakımından tam olması gerekir. Karma yem yapımı esnasında
canlıların beslenmesi ile ilgili birtakım faktörlerin göz önünde tutulması gerekmektedir. Bu
faktörleri Ģu Ģekilde sıralamak mümkündür:
Kuru madde: Hayvanlar tür, yaĢ ve canlı ağırlıklarına göre belli miktarda kuru
madde tüketirler. Kuru madde, yemin içerdiği suyun dıĢında kalan ve esas besin
maddelerini oluĢturan kısımdır. Genç hayvanlar yaĢlı olanlara nazaran her birim
canlı ağırlık için daha fazla kuru madde tüketirler. Aynı tür ve yaĢtan olanlar
arasında ise canlı ağırlığı daha fazla olanlar daha fazla kuru madde tüketirler.
Protein: Karma yemdeki protein oranı veya miktarı hayvanın fizyolojik durumu
ve canlı ağırlığına bağlıdır. Proteinin çok önemli bir besin maddesi olması
nedeni ile karma içinde istenilen miktarda bulunmasına özellikle dikkat
edilmelidir. Ayrıca türlerin gereksinim duyduğu aminoasitlerin yem içindeki
varlığına dikkat etmek gerekir.
Enerji: Enerji ihtiyacı hayvanın fizyolojik durumuna ve canlı ağırlığına
bağlıdır. Yemdeki enerji kaynağı lipidler, karbonhidratlar ve proteinlerdir.
Karma içindeki tüm sindirilebilir besin maddelerinden elde edilen enerji
sindirilebilir enerji (SE), Metabolik enerji (ME), Net enerji ve niĢasta birimi
(NB) olarak bildirilir.
Mineraller: Karmadaki mineral maddelerden özellikle Ca, P düzeyi çok
önemlidir. Çünkü sucul hayvanlar diğer minerallerden çok daha fazla düzeyde
bu iki minerale ihtiyaç duyarlar. Ca ihtiyacı hayvanın fizyolojik durumuna göre
değiĢmektedir ve yerine baĢka bir maddenin kullanılması mümkün değildir.
Karma içinde miktar olarak ifadesi total kalsiyum veya % Ģeklindedir. Fazlası
sindirimi olumsuz etkilerken eksikliği de iskelet deformasyonlarına neden olur.
P ihtiyacı da Ca‟a olduğu gibi fizyolojik duruma bağlıdır. Karma yem içinde
bulunması istenen Ca ve P miktarı Ca/P 2/1 Ģeklinde ifade edilir.
3.4. Yemin ĠĢlenmesinin Beslenme Üzerine Etkileri
Bir yemin yapım iĢlemleri, o yemin üzerinde birtakım fiziksel ve kimyasal
değiĢikliklere neden olur. Fiziksel değiĢimler, yeme nem ilavesi, basınçla iĢleme sokulma,
parçacıkların topaklaĢması, boyutlarının küçülmesi, gibi iĢlemlerdir. Kimyasal değiĢimler ise
niĢastanın molekül yapısında oluĢan değiĢimler, proteinlerdeki parçalanmalar Ģeklinde olur.
Bunun sonucunda yemin sindirimi ve metabolik son ürünlerde değiĢimler olur.
Yemlerin çeĢitli yöntemlerle iĢlenmesinin amaçlarını; yemin verimliğini arttırarak
daha fazla kazanç sağlamak, parçacık büyüklüğünü, nem içriğini, yem yoğunluğunu, yemin
lezzetini ve besin madde içeriğini değiĢtirmek, besin maddelerinden yararlanmayı arttırmak,
35
istenmeyen özellikleri etkisiz hale getirmek, depolama özelliklerini arttırmak ve küf
salmonella gibi zararlı bileĢikleri azaltmak olarak sıralıyabiliriz.
3.5. Karma Yem Yapımında Kullanılan Ham Maddeler
Hayvansal üretim yapan yetiĢtiricilerin amacı kaliteli ve ekonomik bir üretim
geçekleĢtirmektir. Böylesi bir üretimde ancak kaliteli yemler ve uygun karmalarla olur.
Bunun için en önemli konu üretimi yapılan canlıların besin madde ihtiyaçlarının
bilinmesidir. Buna bağlı olarak da uygulamada kullanılacak yem ham maddelerinin besin
içeriklerinin canlının ihtiyacına cevap verebilecek Ģekilde seçilmesi ve kullanılması
gerekmektedir. Ayrıca yem materyallerinin bilinmesi kullanımda ortaya çıkabilecek bir
takım zararlı durumların önlenmesini sağlayacaktır.
3.6. Yem Ham Maddelerinin Sınıflandırılması
Çiftlik yemleri
YeĢil yemler
Kök ve yumru yemler
Meyveler
Silo yemleri (ekĢitilmiĢ yemler)
Tohum ve dane yemler
o Buğdaygil tohumları
o Baklagiller
o Yağlı tohumlar ve meyveler
o Diğer dane, tohum ve meyveler
Saman, kabuk ve kavuzlar
o Buğdaygil samanları
o Baklagil samanları
o Diğer samanlar
o Kavuz ve kabuklar
o Baklagil kavuz ve kabukları
o Buğdaygil kavuz ve kabukları
o Diğer kavuz ve kabuklar
Ticari yem ham maddeleri
Endüstri yan ürünleri
o Değirmencilik yan ürünleri (buğday kepeği, pirinç kepeği, yulaf
kepeği, mısır kepeği, çavdar kepeği)
o NiĢasta sanayi yan ürünleri (buğday gluteni, mısır gluteni)
Fermentasyon yan ürünleri
o Alkol sanayi yan ürünleri
o Bira sanayi yan ürünleri
o ġarapçılık yan ürünleri
Meyve iĢleme yan ürünleri
ġeker sanayi yan ürünleri
36
o YaĢ Ģeker pancarı posası
o Kuru Ģeker pancarı posası
o Melaslı pancar posası
o Melas
Yağ sanayi yan ürünleri
o Pamuk tohumu küsbesi
o Ayçiçeği tohumu küsbesi
o Soya küsbesi
o Diğerleri
Hayvansal kökenli yemler
o Süt ve süt ürünleri (süt, yağsız süt, süt tozu, peynir suyu tozu)
o Sütün diğer yan ürünleri
o Mezbaha artıkları (et unu, kemik unu, et-kemik unu, kan unu,
kadavra unu, kuluçkahane artıkları unu)
o Su ürünlerinden elde edilen yemler (balıklar, balık unu, balık silajı,
balık yağı, kril)
Mineral yemler
o Makro elementler (kalsiyumlu mineral yemler, fosforlu mineral
yemler, magnezyumlu mineral yemler, sodyum tuzları, kükürtlü
mineral yemler)
o Mikro elementler demir, çinko, manganez, bakır, kobalt, iyot,
molibden
Etkicil yemler
o Antibiyotikler
o Hormon
o Aroma ve tad maddeleri
o Antioksidanlar
o Renk maddeleri
3.7. Balık Yemi Yapımında Kullanılan Bazı Önemli Ham Maddeler
3.7.1. Pamuk Tohumu Küspesi
Pamuk genelde tekstilde kullanılan lifleri için (linter) üretilmektedir. Linter alındıktan
sonra iç kısımdan yağ alınır ve bundan sonra geriye bir küspe kalır ki bu küspe oldukça
değerlidir. Öğütülen küspeler kabuk içermiyorlarsa açık sarı renkte, kabuk içeriyorsa koyu
renkte olur. Pamuk tohumu küspesi özellikle lysin, methionin ve sistin bakımından
fakirdirler. Yeterli miktarlarda A ve E vitamini içermektedirler. Küspenin hazmolma değeri
kabuğun soyulup soyulmamasına bağlı olarak, kabuk içermeyenlerde bu değer daha
yüksektir.
3.7.2. Ayçiçeği Tohumu Küspesi
Ayçiçeği küspesinin değeri, kabuk içerip içermemesine bağlı olarak değiĢmektedir.
Kabuk ayrılmamıĢsa ham protein oranı %15‟e kadar düĢebilmekte, ham selüloz ise %38‟e
37
kadar çıkabilmektedir. Kabuk içermeyenlerde ise durum tam tersine dönmektedir. Ayçiçeği
tohumu küspesi proteince zengin olduğu gibi, protein kalitesi de yüksektir.
3.7.3. Soya Küspesi
Tüm küspeler içerisinde proteince en zengin olan küspedir. Protein kalitesi de çok
yüksek olup, hayvansal protein kalitesine yakındır. Aminoasit içeriği bakımından çok zengin
olmasına rağmen, Lysince zengin, methionin ve sistin bakımından fakirdir.
3.7.4. Buğday Gluteni
Buğdaydan niĢasta elde edilmesinden sonra geriye kalan atıklardır. Yalnız baĢlarına
yedirilmeleri uygun değildir ve kalsiyum fosfor ilavesine gerek duymaktadır.
3.7.5. Mısır Gluteni
Protein bakımından oldukça zengindir. Özellikle lysin bakımından zengin olduğundan,
buğdayla beraber kullanıldığında karmanın biyolojik değerini arttırmaktadır. Ayrıca karotin
B1, B2, nikotinik asit ve E vitamini bakımından da zengindir.
3.7.6. Melas
ġekerli suyun buharlaĢtırılmasından sonra Ģekerin kristalleĢmesi ile oluĢan pekmez
renginde ve kıvamında Ģekerce çok zengin bir maddedir. YaklaĢık %50 oranında Ģeker
içermekte ve enerji düzeyi çok fazla olmaktadır. %77.3 kuru madde, %10.1 ham protein,
%8.5 ham kül içermekte, ham yağ ve selüloz bulunmamaktadır. Saman ve kuru ot gibi hazım
edilmesi güç yemlerin kullanıldığı besleme Ģekillerinde melasın olumlu etkisi olduğu gibi,
balık beslemede pelet yem yapımında yapıĢtırıcı etkisinden dolayı peletlerin dağılmaması
amacı ile de sık sık kullanılmaktadır.
3.7.7. Balık Unu
Tüketilmeyen veya iĢleme fazlası olan balıkların, kılçık, pul, deri, iç organları vs.
alındıktan sonra kurutulup öğütülmesi sonucunda balık unu elde edilmektedir. Balık
unlarının besin madde içerikleri kullanılan balığa ve kurutma metoduna bağlı olarak
değiĢiklik göstermektedir. Balıklar açık ve kapalı buhar basınçlı kaplarda kurutulmakta,
kapalı kazanlarda kurutulan balık unları daha fazla vitamin içerdikleri ve proteinin hazım
derecesi daha yüksek olduğundan daha değerli olmaktadır. Tüm balık unlarının %55‟ten az
protein içermemesi istenmektedir, ayrıca su oranı %12‟yi aĢmamalıdır. Aksi halde kolayca
bozularak zararlı etkiler yaratabilir. Yine balık unlarının %8‟den fazla yağ içermemesi
istenmektedir. Ġyi bir balık unu %2 civarında CaCO3 ihtiva eder. Fosfor için % 4,3, CaCO3
%3 üst sınır olarak kabul edilir. Balık unlarında tuz miktarınında %4‟ü aĢmaması istenir.
Balık unlarında yüksek ham kül miktarı, unların içinde fazla miktarda kum ve tuzun
bulunduğunu gösterir. Normal olarak %1‟den az kum bulunmalıdır.
38
3.8. Karma Yem Yapım Teknolojisi
Karma yemler hayvan yetiĢtiriciliğinin geliĢmesinde çok büyük paya sahiptirler.
Karma yemler yapılarındaki besin madde içerikleri ile yetiĢtiriciliği yapılan türün tüm besin
madde ihtiyaçlarını karĢılayarak, istenilen büyüklüğe kısa sürede, daha sağlıklı ve ekonomik
koĢullarda getirilmesini sağlamaktır. Bu da temel amacı kısa sürede daha fazla verim almak
olan yetiĢtiricilik çalıĢmalarının en önemli kısmını teĢkil etmektedir.
YetiĢtiricilikte kullanılan karma yemlerin yapımında farklı yöntemler
kullanılmaktadır. Yöntemler arasındaki fark yemin Ģekillendirildiği aĢamada ortaya
çıkmaktadır. Diğer aĢamalar tüm karma yem yapım tekniklerinde aynı olup iĢlem sırası
Ģöyledir:
Ham maddelerin fabrikaya alımı ve depolanması tartım KarıĢtırma
Paketleme Eleme Yağlama Soğutma ġekillendirme (iĢleme)
3.8.1. Ham Maddelerin Fabrikaya Alımı ve Depolanması
Ham maddeler fabrikaya yapılarına göre ve fabrikanın bulunduğu mevkiye bağlı
olarak nakledilirler. Sıvı maddelerin taĢınmasında kamyon veya trenler üzerime
yerleĢtirilmiĢ tanklar kullanılır. Diğer ham maddeler ise toz, dökme, dane ve ambalajlı
oluĢlarına göre yine kamyon, tren ve gemi gibi araçlarla fabrikaya nakledilirler.
Fabrikaya getirilen ham maddeler fabrikaya öğütülmeden önce veya sonra, karma
yemler ise üretimden hemen sonra silo adı verilen yapılarda stoklanmaktadırlar. Silolar, içine
konulacak ham maddenin cinsine, miktarına ve fabrikanın kapasitesine göre inĢa
edilmektedir. ĠnĢa sırasında kullanılan materyalin ekonomik, dayanıklılığı fazla,
kullanımının kolay olmasına ve içine stoklanacak maddenin verimli bir Ģekilde
stoklanmasına ve nem, sıcaklık kaybına engel Ģartla taĢmayacak bir yapıda olmasına dikkat
edilmelidir.
3.8.1.1. Sıvı Ham Maddelerin Fabrikaya Alımı ve Depolanması
Karma yem yapımında kullanılan baĢlıca sıvı ham maddeler yağlar, melas,
fermantasyon ürünleri Kolin klorür, metionin çeĢitleridir. Balık yemi yapımında yağlar ve
melas en çok kullanılan sıvılar arasındadır. Fabrikaya gelen yağların kalite kontrolü için
örnekleme yapıldıktan sonra santrifüj ve diĢli pompalar kullanılmak suretiyle tankerlerden
alınarak tanklara nakledilmektedir. Alım sırasında kullanılan pompalar bozulmalara karĢı
yedekli olarak yapılmalıdır. Yağ depolama ve naklinde kullanılan iletim sistemleri yağların
donmaması için ısı tertibatlı yapılmaktadır. Yaygın olarak kullanılan yöntem tankın dıĢ taban
kısmına izole edilmiĢ dıĢ panel serpantinleri (coil) koyarak yapılan sistemlerdir.
Melasın taĢınması, aktarılması ve depolanmasında fiziksel özellikleri dikkate
alınmaktadır. (Bu açıdan 6 çeĢit melas vardır. Pancar melası, Ģeker kamıĢı melası, rafineri
39
melası, mısır Ģekeri melası, turunçgil melası, odun melası) yapı itibarı ile melasın sıcaklığı
arttıkça vizkozitesi düĢmektedir. Bu nedenle melasla ilgili iĢlemlerde melasın ılık olması
istenir. Melasın iletiminde vizkozitesinden dolayı vidalı veya diĢli pompalardan
yararlanılmaktadır. Melas depo tankları yekpare beton veya çelikten, iletim borukları ise
çelik veya galvanizli çelikten yapılmalıdır. Melas yüksek sıcaklıklarda bozulur. Bu nedenle
sıcaklığın 21 0C civarında tutulması gereklidir.
3.8.1.2. Katı Ham Maddelerin Fabrikaya Alımı ve Depolanması
Katı maddelerde kendi aralarında ambalajlı, toz, dökme veya daneli yapılarda
olmalarına göre sınıflara ayrılmaktadırlar. Fabrikaya çeĢitli yollarla gelen ham maddeler,
fabrika dıĢında güneĢten korunmuĢ alanlara boĢaltılır. Ham maddelerin çeĢidine göre taĢıma
araçları farklı Ģekil ve yapıda olmaktadır. Dökme tipindeki ham maddelerin (dane, kepek,
küspe) taĢınmasında kullanılan yöntem pnömatik sistemlerin kullanılmasıdır. Pnömatik
sistemlerin dıĢında zincirli, helezonlu bantlı taĢıyıcılarda ham maddelerin naklinde
kullanılmaktadır. Fabrikaya alınan ham maddeler içerisine karıĢmıĢ olabilecek yabancı
maddelerden temizleyebilmek için eleme iĢlemine tabi tutulur. Eleme iĢlemi sırasında çuval
parçaları taĢ, cam gibi materyaller tutulmaktadır. Metal parçalar ise uygun yerlere konan
güçlü elektro mıknatıslar sayesinde temizlenmektedir.
Katı haldeki ham maddelerin depolanmaları yine ham maddenin tipine ve Ģekline göre
değiĢebilmektedir Ambalajlı olanlar nemden uzak depolarda stoklanırken, dökme Ģeklinde
olanlar silolarda depolanır. Siloda muhafaza edilecek ham madde önceden kurutulmuĢ olmalı
nem oranı %12-14‟ü geçmemelidir. Uzun süreli stoklamalarda bazı maddelerin oksidasyon
ve küflenme nedeniyle kaliteleri bozulmaktadır. Bu tür maddelerden balık yemi yapımında
önemli bir yere sahip olan balık unları antioksidan ilavesi ile muhafaza edilmelidir. Dane
yemler ise küflere karĢı koruyucu maddelerle homojen bir Ģekilde karıĢtırılarak
stoklanmalıdır.
3.8.1.3. Karma Yemlerin Depolanması
Yemin depolanacağı silonun dıĢ ortamdaki nemi ve sıcaklığı içeri geçirmeyecek, depo
içerisinde yemlerin etkisi ile oluĢabilecek nem ve sıcaklığı dıĢarı atabilecek havalandırmaya
sahip olması, temizliğinin kolay olması, güneĢ almaması, silo duvarlarının yem akıĢını
engellemeyecek yapıda olması gerekmektedir.
3.8.2. Tartım
Karma yemler ham maddelerin hesaplanan besin madde içeriğine göre belli oranlarda
karıĢtırılması ile elde edilmektedir. Oranların doğru hesaplanması ve ölçülmesi doğrudan
yemin maliyetine ve beslenmeye etki etmektedir. Bu yüzden ham maddelerin fabrika
giriĢinde ve karmaya girmeden önce hassas olarak tartılmaları gerekmektedir. Karma yem
yapımında tarım için kullanılan aletleri (baskül) bantlı ve otomatik olarak iki ana baĢlık
altında inceleyebiliriz.
40
Bantlı tartılar zamanımızda pek kullanılmayan, hareketli bir bant üzerine belirli bir
zamanda dökülen yem miktarının bantın hareketi arttırılarak veya azaltılarak ayarlanması
prensibiyle çalıĢan sistemlerdir. Otomatik tartılarda ise mevcut ağırlığın tespitinden önce
saptanan ağırlığa eĢ ağırlıkta bir tartım yapılmaktadır.
Tartım yapıldıktan sonra tartım kabının altının açılmasıyla ham maddelerin
boĢaltılmasını sağlayan otomatik tartılardır. Bu tip tartılar çok küçük partiküllü ve çabuk
tozuma özelliğinde olan maddelerin ölçümlerinde kullanılmamaktadır. Karma yemlerin
ambalajlanmasında aynı baskül sistemleri kullanılır. Özellikle karma yemlerin
ambalajlanması sırasında kullanılan basküller, otomatik olarak istenilen miktardaki yemi
çuvala boĢaltmakta, dolan çuvallar kontrol baskülleri adı verilen basküllerde tutularak
doğruluğu kontrol edilmektedir.
3.8.3. Öğütme
Karma yem yapımının ilk ve en önemli aĢaması ham maddelerin öğütülmesidir.
Fabrikaya alınan ve depolanan ham maddeler kullanılacak oldukları yemin içeriği ve Ģekline
göre öğütme iĢlemine tabi tutulmaktadırlar. Bunun dıĢında granül yem yapımında yine aynı
öğütücülerden faydalanılmaktadır. Öğütmenin amaç ve yararları Ģu Ģekildedir:
Büyüklükleri farklı maddelerin karıĢımları, homojen olamamakta ve iri
maddeler karıĢımın alt tabakalarında toplanmaktadır. Karma yem yapımında
kullanılan ham maddelerin büyüklükleri de birbirinden farklıdır ve iyi bir
karıĢım için öğütülerek hepsinin eĢit büyüklüğe getirilmesi zorunludur.
Karma yemlerin kullanım amacı beslenen türün tüm besin madde ihtiyaçlarını
karĢılayabilecek bir yapı içermesidir. Bu yüzden bunların beslenmesinde
kullanılan yemlerin her bir tanesindeki besin madde içeriği yemin bütünü için
hesaplanan oranda olması gerekmektedir. Bu da ancak yemin içeriğini oluĢturan
ham maddelerin çok küçük boyutlarda öğütülerek karıĢımın her bir tanesinde
homojen bir yapı göstermesi ile olabilmektedir.
Öğütülen maddelerin sindirimi kolaylaĢmakta ve hızlanmaktadır. Öğütme
sonucu aromatik esansiyel yağ asitleri ortaya çıkmakta bu defa yem alımı ve
besleme üzerinde olumlu etki yapmaktadır.
Öğütülen ham maddelerin iletim sistemleri ile diğer üniteler taĢınması ve yeme
Ģekil verilmesi daha kolay olmaktadır.
Öğütme sırasında fabrikanın ekipmanları beslenecek tür, yapılacak yemin türü
gibi konular gözönünde tutulmalıdır. Gereğinden fazla yapılacak öğütme hem
ekonomik olmamakta hem de yemlerde tozlaĢmaya neden olarak tüketimi
zorlaĢtırmaktadır. Öğütme iĢlemi için 3 farklı değirmenden faydalanılır:
Çekiçli değirmenler
Valzli (trommel, tambur) değirmenler
TaĢ değirmenler
41
3.8.4. KarıĢtırma
Karma yem hazırlamada en önemli basamaklardan biri de karıĢtırmadır. Karma yemin
beslenecek türün tüm besin madde ihtiyaçlarını karĢılayabilecek yapıda olması için çok iyi
oranda homojen olarak karıĢtırılması gerekmektedir. Bu iĢlem için karıĢtırıcı (mikser)
kullanılır. KarıĢtırıcılar çalıĢma sistemleri ve kullanım amaçlarına göre ayrılmaktadır. Bazı
karıĢtırıcılardan ham maddenin içine konulduğu karıĢtırma deposu hareketli olmaktadır. Bir
eksen üzerine bağlı olan depo silindir yapıda bir veya daha fazla parçanın birleĢtirilmesi ile
oluĢturulmuĢtur. Bu tür karıĢtırıcılar kapasiteleri düĢük olduğu için laboratuvar veya
çiftliklerde kullanılır. Diğer karıĢtırıcı tiplerinde ise karıĢtırma karmanın konulduğu depo
sabitken içindeki yardımcı parçaların hareketi ile sağlanmaktadır. Bunlar kendi aralarında
3‟e ayrılmaktadır:
Yatay karıĢtırıcılar
Dikey karıĢtırıcılar
Devamlı karıĢtırıcılar
Karma yem yapımında kullanılan karıĢtırıcılarda karıĢma süresi 3-20 dk. arasında
değiĢmektedir. Bu süreyi sınırlayan en önemli faktörle karıĢtırıcının kapasitesi ile karıĢıma
giren maddelerin miktarı ve özellikleridir.
3.8.5. Karma Yem Yapım Makineleri
Karma yem yapım makinelerinin çalıĢmalarındaki temel prensip karma haline
getirilen ham madde ile katkı maddelerinin basınç, nem ve sıcaklık altında
Ģekillendirilmesidir. Yemler balığın türüne büyüklüğüne, beslenme çeĢidine ve besin madde
ihtiyacına göre değiĢen yapıda üretilmektedir. Bunun için yenlerin yapımında kullanılan
makinelerde bazı farklılıklar içermektedir.
Karma yemlerin yapımında pelet, granül, mikro kapsül ve pul yem makineleri
kullanılmaktadır. Tüm bu sistemlerde aynı olan nokta karmanın çeĢitli sistemlerle Ģeklinin
verildiği pres kısmına getirilmesidir. Fark yeme Ģekil verme sırasındadır.
3.8.5.1. Pelet Makineleri
Peletleme önceden öğütülmüĢ ve karıĢılmıĢ en az iki yem ham maddesinin nem,
sıcaklık, basınç etkisi altında mekanik araçlar kullanılarak yemin verileceği balığın tür
yapısına uygun bir silindirik Ģekle getirilmesidir. Pelet yemlerin diğer yemlere göre birçok
üstünlüğe sahip olması kullanım alanlarını geniĢletmiĢ ve pelet yem yapımında kulllanılan
mekanizasyonlarının geliĢmesine neden olmuĢtur. Pelet yemlerin diğer yemlere üstünlükleri:
Üretim sırasında belli sıcaklık nem ve basınç etkisi altında kaldığından kendine
has lezzet ve kokuya sahip olmakta bu da hayvanlar tarafından istekle
tüketilmesine neden olmaktadır.
Peletleme sonucu homojen bir besin madde içeriği gösteren yemler oluĢmakta
bu da bu yemle beslenenen canlı için eksiksiz beslenme sağlamaktadır.
42
Yemlerin toz yemlere göre peletleme dıĢ etkilerden etkilenmesi ve yemlerin
oksidasyonunun geciktirilmesine neden olmakta
TaĢıma ve depolama kolaylığı sağlamakta
3.8.5.2. Ekstruder
Diğer bir pelet yapım sistemi olan ekstruder sistemler ekstrüzyon prensibi ile
çalıĢmaktadır. Ekstrüzyon kelime anlamı olarak zorla itip dıĢarı çıkarma anlamına
gelmektedir. Ekstrüzyon iĢleminde karma ekstruder makinasından yüksek basınç
kullanılarak Ģekillendirildiği için sisteme bu ad verilmiĢtir. Ekstruder sistemlerin presle
peletlemeye göre avantajları Ģunlardır;
Yemlerin yoğunluğu kontrol edilebilmektedir. Bu sayede yüzen, batan, yavaĢ
batan ve yumuĢak yaĢ yemler yapılabilmektedir.
Pres peletle yapılan yemlere göre daha fazla yağ taĢıma kapasitesine sahiptir.
Yemlerin sindirilebilirliği artmakta, ete dönüĢüm oranı yükselmekte ve suda
kirlilik azalmaktadır.
Mikroorganizmalar ve diğer kontaminanatlar bu iĢlemle yok edilmektedir.
Bu yemlerin sudaki stabilitesi diğer karma yemlere göre çok daha fazladır.
Tüm bu avantajlara rağmen ekstruder sistemler pres peletler göre daha pahalıdır.
Ektruder sistemler ile yem yapımında presle peletlemeden farklı olarak karmaya daha yüksek
ve sıcaklık uygulanmaktadır. Sıcaklık ve basınç, karmanın içeriğinde yapılan değiĢikliklerle
yemlerin yoğunlukları kontrol edilebilmekte bu sayede farklı özellikteki yemlerin yapımı
mümkün olmaktadır. Ekstruder sistemler pres pelet makinalarından farklı olarak içinde
giriĢten çıkıĢa doğru diĢ aralığı düĢen birbiri arkasına dizilmiĢ sonsuz vidaların bulunduğu
kovan adı verilen bir bölüm içermektedir. Bu bölüm karmanın peletlendiği bölüm olup
sıcaklık ve basınç karmaya bu bölümde verilmektedir. Karmanın Ģekillendiği kısım disk
olarak adlandırılmakta ve kovanın en ucunda yer almaktadır. Diskin delik büyüklükleri
yemin çapına göre değiĢmekte delik sayıları basıncın arttırılması amacı ile az tutulmaktadır.
Kovanın tek veya çift oluĢuna gör e bu sistemler yaĢ ve kuru sistemle çalıĢılabilmektedir.
3.8.6. Soğutucu ve Kurutucular
Yem üretiminde çıkan ürün sıcak ve nemlidir. Bu yemlerin depolanabilmesi ve
korunabilmesi için nem ve sıcaklığının uygun düzeye getirilmesi gerekir. Bu amaçla
soğutucu ve kurutuculardan yararlanılır.
Pres pelet sisteminde sadece soğutuculardan yararlanılır. Ancak ekstruder sistemde
hem kurutucu hem de soğutuculardan yararlanılmaktadır.
Soğutucular peletleme sırasında fazla ısıyı ve nemi belli bir düzeye indirir. Böylece
peletin dayanıklılığı artar. Soğutucudan çıkan peletin sıcaklığı çevre sıcaklığından 4-5 oC
üzerinde olmalıdır. Soğutucular dikey ve yatay olmak üzere 2 tiptir.
43
Ekstrüzyondan çıkan yemleri kurutmak için tünel tip kurutuculare kullanılmaktadır.
Ürünler 177-190 0C‟de 4-6 dk arasında bekletilir.
3.8.7. Elekler
Ġyi bir karma yem yapabilmek için partiküllerin eĢit büyüklükte olması gerekir.
TozlaĢm veya birleĢmeler dolayısıyla ürünler elekten geçirilerek eĢit büyüklükte olması
sağlanır. Elek sayısı ne kadar artarsa yemin kalitesi o derece artar. Elekler özellikle öğütme,
karıĢtırma, soğutma ve yağlamadan sonra kullanılır. Elekler iyi bir eleme yapmak için
titreĢimli yapılmıĢtır. Eleklerin delikleri tıkanabileceğinden sık sık kontrolleri yapılmalıdır.
3.8.8. Yağlama Ünitesi
Yemlerdeki yağın bir kısmı peletleme sırasında (genellikle %1), geri kalanı
peletlemeden hemen sonra olacak Ģekilde yemlere ilave edilir. Yemlere yağ ilavesi hem
yemin besin madde içeriğini ayarlamakta hem de yemin yüzeyindeki yağlanma nedeniyle
tozlaĢmayı önlemektedir. Özellikle balık yemlerinde yağlama, balık yağı ile yapılarak
kazandığı koku sayesinde balıklar yemi severek tüketmektedir. Yağlamada en önemli kısım
yeme fazla yağ vermemektir.
3.8.9. Paketleme
Yağlandıktan sonra belli bir süre silolarda dinlendirilen ürün taĢıyıcı sistemlerle
paketleme ünitesine gelir. Yaygın olarak 30-50 kg‟lık paketler halinde hazırlanır. Eğer talep
çok ise dökme olarak gönderilir. Paketleme üniteleri fabrikanın kapasitesine uygun
olmalıdır. Paketleme kapasitesi az olursa yemler paketleme öncesi depolarda fazla
beklediğinden yem kalitesi bozulabilir.
3.9. Karma Yem Hazırlarken Kullanılan Hesaplama Yöntemleri
Balık yemi hazırlanırken dikkat edilmesi gereken hususlar:
Balığın besin maddesi ihtiyaçları
Yem ham maddesinin besin madde içeriği
Yem ham maddesinin fiyat ve bulunabilirliği
ÇeĢitli yem ham maddelerinden balığa gerekli besin maddelerinin sağlanması
Bazı yem ham maddelerinin sınırlayıcı faktör özelliklerinin bilinmesi
Yem yapım sistemlerinin bilinmesi ve iĢlem değiĢkenliklerine dikkat edilir.
Karma yem rasyonları hazırlanırken en çok kullanılan yöntem Pearson yöntemidir. Bu
yöntemle rasyon hesaplamayı aĢağıdaki örneklerle açıklayalım.
44
3.9.1 Rasyonda Ġki Besin Ham Maddesi Kullanıldığında Ġzlenecek Yol
ÖRNEK :
AĢağıda besin madde içeriği bildirilen iki yemi kullanarak %40 ham protein içeren bir
karıĢım hazırlayınız.
Ham madde 1: Balık unu ham protein değeri: %60
Ham madde 2: Mısır unu ham protein değeri: %27
ÇÖZÜM:
1. Yem maddesi BU 60 13
40
2. Yem maddesi
MU
27 20
+
33
Ham protein oranı % 40 olan bir karma yem hazırlanacaktır. Öncelikle karıĢım kaçı
hazırlanır. Ham protein oranı yem ham maddelerinin ham protein oranından büyük veya
küçük olamaz. Ġkisinin arasında olmalıdır.
Yem ham maddelerinin HP oranları üst üste yazılır. Hazırlanacak olan HP oranı ise
sağ ortaya yazılır. Daha sonra 1. yem ham maddesinin HP oranı istenen HP oranından
çıkarılarak karenin sağ alt köĢesine yazılır. Aynı Ģekilde 2.yem ham maddesinin HP oranı
istenen HP oranından çıkarılarak karenin sağ üst köĢesine yazılır. Buna göre 33 birim
içerisinde 13 birim balık unu, 20 birim mısır unu karıĢtırılarak %40‟lık HP hazırlanmıĢ olur.
Balık unundan alınacak miktar:
33‟de 13 ise
100‟de X olur
X = 13x100/33
X = 39.39 Yani rasyonun %39.39‟u balık unu olacaktır.
Mısır unundan alınacak miktar:
33‟de 20 ise
100‟de X olur
X = 20x100/33
X = 60,60 Yani rasyonun %60,60‟ı mısır unu olacaktır.
45
Buna göre %40 HP‟lik bir karma yem için balık unundan %39,39, mısır unundan ise
%60,60 oranında kullanılması gerekir. Bu toplam %100 olmalıdır. Aksi halde hatalı olmuĢ
olur.
ĠĢlemin sağlaması:
Birinci yem ham maddesinin HP değeri ile kullanım oranı çarpılır. Yine 2. yem ham
maddesi içinde aynı iĢlem yapılır. Çıkan değerlerin toplamı istenen % HP değerini
vermelidir.
Buna göre:
3.9.2. Rasyonda Ġkiden Fazla Besin Ham Maddesi Kullanıldığında Ġzlenecek Yol
Rasyonda 3 veya daha fazla yem ham maddesi olması durumunda yapılacak ilk iĢlem;
istenen % değerden düĢük olanları bir grupta, yüksek olanları bir grupta toplamaktır.
ÖRNEK:
AĢağıda besin madde değerleri verilen yemlerle %42 HP içeren bir alabalık karma
yemi hazırlayınız.
ÇÖZÜM:
Birinci ve ikinci grup % HP değerleri bulunduktan sonra sanki 2 yem ham maddesi
varmıĢ gibi tek pearson karesi yöntemi uygulanır. Sonuç bulunur.
Birinci Grup 22 25
42
Ġkinci Grup 67 20
+
45
46
Birinci Grubun oranı:
45 ‟ de 25 ise
100‟ de X olur
X = 25x100/45
X = 55,55 Bu grupta 3 çeĢit ham madde olduğundan 55,55/3 = 18,51
olur.
Ġkinci grubun oranı:
45 ‟ de 20 ise
100‟ de X olur
X = 20x100/45
X = 44,44 Bu grupta 2 çeĢit ham maddeolduğundan 44,44/2 = 22,22 olur.
ĠĢlemin Sağlaması:
Sağlamasında karıĢım oranlarının toplamı, istenen % HP değerini veriyorsa doğrudur.
Örneğimizdeki %0,2‟lik hata payı vardır. Bu değer 0,01 değerler lalinde iki yeme ilave
edilerek %42‟lik HP değeri bulunur.
47
UYGULAMA FAALĠYETĠ
Balıkçılık laboratuvarına veya yem fabrikasına giderek yukarıda öğrendiğiniz gibi
balık yemi rasyonlarını hazırlayınız.
ĠĢlem Basamakları Öneriler
Yem ham maddelerini ayırt ediniz. Tekniğine uygun ve ekonomik malzeme
kullanmaya özen gösteriniz.
Hijyen kurallarına uyunuz.
ĠĢ yerinde güvenlik tedbirleri alınız.
Karma yem hazırlama için ham madde
temin ediniz.
Karma yem rasyonu hazırlayınız.
UYGULAMA FAALĠYETĠ
48
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
AĢağıdaki cümlelerin baĢında boĢ bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen
bilgiler doğru ise D, yanlıĢ ise Y yazınız.
1. ( ) Balıklarda tek bir yem ham maddesi ile yetiĢtiricilik yapılamaz.
2. ( ) Kuru yemleri oluĢturan yem tipleri pelet, toz ve pul yemlerdir.
3. ( ) Bir yemin yapım iĢlemleri, o yemin üzerinde birtakım fiziksel ve kimyasal
değiĢikliklere neden olmaz.
4. ( ) Tüm balık unlarının %55‟ten az protein içermemelidir.
5. ( ) Pelet yemlerin taĢıma ve depolaması zordur.
6. ( ) Pelet yemler ucuzdur.
7. ( ) Yemlere yağ ilavesi hem yemin besin madde içeriğini ayarlamakta hem de yemin
yüzeyindeki yağlanma nedeniyle tozlaĢmayı önlemektedir.
8. ( ) Paketleme üniteleri fabrikanın kapasitesine uygun olmalıdır.
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karĢılaĢtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
49
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–4
Bu faaliyet ile uygun ortam sağlandığında, yemleme programı hazırlayıp kültür
balıklarını yemleme yapabileceksiniz.
Balık yetiĢtirme çiftliğine ya da yem fabrikasına gidip;
Hazırlanan yemleme programlarının uygulanıĢını araĢtırınız, edindiğiniz
bilgileri öğretmeninizle ve arkadaĢlarınızla paylaĢınız.
4. YEMLEME PROGRAMLARI
Su ürünleri yetiĢtiriciliğinde yemlerin balıklara hangi oranlarla verileceği oldukça
önemli bir konudur. Özellikle entansif yetiĢtiricilikte balıkların en hızlı ve ekonomik dolarak
üretilerek pazarlama aĢamasına getirilmesi iĢletmeciler açısından her zaman istenen bir
durumdur. Ülkemizde balık yemi üreten fabrikalar çeĢitli yemleme programları
geliĢtirmektedir. Bu programların ortak özelliği su sıcaklığına, üretim yapılan sahadaki
balıkların ortalama canlı ağırlığına ve yem boyutlarına göre bu oranların belirlenmesidir.
Bu amaçla çeĢitli yem fabrikalarınca oluĢturulan yemleme programlarından değiĢik
örnekler verilmiĢtir. Tabloların kullanımında su sıcaklığı değerleri ile balık ağırlığı
kesiĢtirilmelidir. Ġki değerin kesiĢme noktası o gün verilmesi gereken yem miktarı toplam
canlı ağırlığın %‟si olarak belirtilmektedir.
Ancak verilen tabloların kullanımı iĢletmelerin özelliklerine göre farklılıklar
gösterebilmektedir. Yani her iĢletmenin bulunduğu konum, su özellikleri (akıntı, derinlik,
bulanıklık vb.), üretim sistemlerinin yapısı, stok yoğunluğu, yemleme sistemlerinin
farklılıkları, yem tipleri, yemleme yapan kiĢiler vb. tüm unsurlar nedeniyle farklılıklar
görülebilir. Bu amaçla her iĢletmenin en az 3 üretim periyodu boyunca kontrollü yemleme
yaparak kayıt tutması ve buna göre kendi besleme tablolarını oluĢturmaları gerekir.
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–4
ARAġTIRMA
ÖĞRENME KAZANIMI
50
Tablo 4.1: 2 mm pelet yeme göre alabalık yavru yemleme programı
Tablo 4.2: Sazan yavru yemleme programı
LEVREK PELET YEMLERĠ ĠÇĠN YEMLEME TABLOSU
Tablo 4.3: Sazan yavru yemleme programı
51
4.1. Yem Kartları
Balık yemi üreten firmalar yem beyanlarının yanı sıra yem ambalajlarının üzerinde
yemin tanıtılmasına iliĢkin kartlar bulundurmaktadırlar. Bu kartların üzerinde hangi balık
türü için üretildiği, yemin büyüklüğü, yemin temel besin madde içeriği, vitamin-mineralleri
ve diğer kullanılan maddelerin en az en çok miktarları yer almaktadır.
Tablo 4.4: Yem kartı
4.2. Yem Beyanları
Balık yemi üretimi yapan fabrikalarda yemler için bir beyanname doldurulması ve
bunun için Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığına gönderilmesi gerekmektedir. Bu nedenle
yemlerle ilgili bir beyannamenin eksiksiz ve dikkatli bir biçimde doldurulması
gerekmektedir.
Bu beyannamenin ilk bölümünde fabrika ile ilgili bilgiler vardır. Fabrikanın adı,
adresi, telefonu, iĢletme sahibi ve sorumlusu ve beyan edilen yemin adı bu bölümde yer
almaktadır.
Bundan sonraki bölümde ise beyan edilen karma yemin besin içerikleri
bulunmaktadır. Daha sonra makro elementler ve miktarları yer alır.
52
4.3. Su Ürünlerinde Yemleme Sistemleri ve Otomasyon
Su ürünlerinde iyi bir yetiĢtiricilik, iyi bir besleme ile sağlanmaktadır. Besleme
çalıĢmaları yetiĢtiriciliğe alınan türün sadece ağırlık kazanması ile ilgili değildir. Üretim
periyodu boyunca balıkların tüm metabolik faaliyetlerinin düzenlenmesi, en sağlıklı ve en
hızlı bir biçimde pazarlama aĢamasına getirilmesi besleme yemleme ile doğrudan ilgilidir.
Ġnsan kontrolünde yetiĢtiriciliği yapılan en hassas hayvan balıklardır. ĠĢletmelerde
yemleme etkinliğinin ve yemden yararlanmanın en yüksek dozda olması istendiğinden en az
yem kaybı ile en ekonomik üretim planlanmaktadır.
Ġyi bir yetiĢtiricilik için yemleme oranında uygun olmalıdır. Balıklara gereğinden fazla
yem verilmesi; yem kaybına, su kirliliğine, kondisyon bozukluğu ile çeĢitli hastalıklara yol
açmaktadır. Bunun tersine yemleme oranı az olduğunda üretimin yavaĢlaması ve üretilen
canlının azalmasına neden olmaktadır. Her iki durumda da ekonomik yönden zarar
oluĢmaktadır.
Besleme periyodu boyunca balıklara verilen yem miktarı, balığın ağırlığına ve su
kalitesine göre değiĢiklik gösterir. Örneğin bir havuzda 10000 adet, ortalama 7 g ağırlığında
balık bulunmakta ve canlı ağırlığın %7‟si kadar yem verilmesi hesaplanıyor ise verilcek yem
Ģöyle hesaplanır:
(10000x10x7) / 100 = 7000 g (7 kg) olacaktır.
Günlük olarak verilecek yem miktarı balık büyüdükçe azaltılır. Çünkü balığın
metabolik faaliyeti de azalmaktadır. Balıktaki büyüme boy ve ağırlık iliĢkisine bakılarak
yapılmaktadır. Bu yüzden yemleme oranı her tür için, türdeki büyüklükler için ve su kalitesi
için ayrı ayrı hesaplanır. Ayrıca yemleme yapılırken balıklarda gözlemlenmelidir.
Balıkların beslenmesi ve dolayısı ile en iyi yemleme sisteminin seçimini etkileyen
faktörler Ģunlardır:
YetiĢtiriciliğe alınacak tür
Bu türün bulunduğu dönem, yaĢ ve ortalama canlı ağırlığı
Su sıcaklığı, çözünmüĢ oksijen, tuzluluk ve diğer su kalitesi parametreleri
Yem çeĢidi, kalitesi ve öğün sayısı
Populasyon yoğunluğu ve üretim tekniği
Gün içerisindeki değiĢimler
Yemleme sisteminin maliyeti
Su ürünlerinde balıkların beslenmesi amacı ile 3 çeĢit yemleme faaliyeti bulunur:
Serbest (elle) yemleme
Mekanizasyon (otomatik) yemleme
Otomasyon yolu ile yemleme
53
4.3.1. Serbest Elle Yemleme
En yaygın Ģeklidir. DüĢük üretim kapasitesine sahip aile iĢletmelerinin tercih ettiği
yöntemdir. Serbest yemleme larval beslemede tanklardaki balık ve yem miktarının kolayca
denetlenmesini sağlayarak kannibalizmi önler. Bu sistemde yem kaybı da olmaktadır.
4.3.2. Otomatik Yemleme
Yemlemede mekanizasyon, insan gücü yerine makinadan yararlanmaktır. Bunun için
de otomatik yemlikler kullanılır. Bu yemlikler zaman ve insan gücünden tasarruf
ettirmektedir. Aktif ve pasif olmak üzere 2 gruba ayrılır.
4.3.2.1. Pasif Yemlikler
Hareketli ve ergin balıkların yemliğe dokunmasıyla yem dağıtan yemliklerdir. Yemlik
sadece balığın yem alma davranıĢıyla hareket eder. Enerji ile çalıĢmazlar. 2 çeĢittir:
Yemleme tavaları ve ızgaralar
Sarkaçlı yemlikler
4.3.2.2. Aktif Yemlikler
Balıkların bütün hayat dönemlerince kullanılabilen yemliklerdir. Bu yemlikler yem
haznesi ile mekanik ya da elektronik yem dağıtma düzeneğinden oluĢur. Balıkların
bulunduğu ortama istenilen zaman ve miktarda yem verilebilir. Bu sistem iĢletmenin
yemleme programına göre çalıĢmaktadır.
Bantlı yemlikler
Sonsuz vidalı yemlikler
Mekanik serpmeli yemlikler
Üflemeli yemlikler
YaĢ yem dağıtan düzenekler
Bilgisayar kontrollü yemlikler
Yemleme robotları
Hava basınçlı bilgisayar kontrollü yemleme ünitesi
4.3.3. Yemlemede Otomasyon Kullanımı
Otomasyon bir imalatın her noktasında insanın iĢe karıĢmasına gerek kalmadan
denetleyen bir sistemdir. Yemleme otomasyon sistemi, yemlemede ana etken olan
parametrelerin (susıcaklığı, tuzluluk, çözünmüĢ oksijen, pH gibi) sensörlerle ölçülerek
bilgisayara bildirilmesi ve bilgisayarında verileri değerlendirerek ortama yem göndermesi
iĢlemidir.
Bu sistemde iĢgücü ihtiyacı azalmakta, canlının metabolik ihtiyaçları uygun değer
düzeyde karĢılanmakta ve yemden yararlanma en üst seviyeye ulaĢmaktadır.
54
UYGULAMA FAALĠYETĠ Balık çiftliğine giderek öğrendiğiniz yemleme kurallarını ve oranlarını uygulayınız.
ĠĢlem Basamakları Öneriler
Yemleme programını hazırlayınız.
Hijyen kurallarına uyunuz.
ĠĢ yerinde güvenlik tedbirleri alınız.
Stres faktörlerini azaltınız.
Su ürünlerinde yemleme sistemlerini
hazırlayınız.
HazırlanmıĢ yemleme programının
uygulanyınız.
UYGULAMA FAALĠYETĠ
55
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
AĢağıdaki cümlelerin baĢında boĢ bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen
bilgiler doğru ise D, yanlıĢ ise Y yazınız.
1. ( ) Yemleme programların ortak özelliği su sıcaklığına, üretim yapılan sahadaki
balıkların ortalama canlı ağırlığına ve yem boyutlarına göre yem oranlarının
belirlenmesidir.
2. ( ) Her iĢletme aynı yem programını uygulayabilir.
3. ( ) ĠĢletme en az 3 üretim periyodu boyunca kontrollü yemleme yaparak kayıt tutmak
zorundadır.
4. ( ) Yem kartı yemin tanıtılmasına iliĢkin bilgi içerir.
5. ( ) Yem fabrikaları yemler için beyanname doldurup, Tarım ve Köy ĠĢleri
Bakanlığına gönderir.
6. ( ) En iyi besleme elle beslemedir.
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karĢılaĢtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise “Modül Değerlendirme” ye geçiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
56
MODÜL DEĞERLENDĠRME
Yakınınızda bulunan balık üretim ve yetiĢtirme tesisine veya yem fabrikasına giderek
giderek yetiĢtirme ve yem hazırlama çalıĢmalarına katılınız.
KONTROL LĠSTESĠ
Bu modül kapsamında aĢağıda listelenen davranıĢlardan kazandığınız becerileri Evet
ve Hayır kutucuklarına ( X ) iĢareti koyarak kontrol ediniz.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır
1. Balıklarda sindirim sistemini açıkladınız mı?
2. Sindirim sisteminde görev yapan organları ayırt ettiniz mi?
3. Balıkların beslenme alıĢkanlıklarını ayırt ettiniz mi?
4. Balıklarda beslanmeyi etkileyen faktörleri ayırt ettiniz mi?
5. Balıklarda enerjiyi etkileyen faktörleri ayırt ettiniz mi?.
6. Balıklarda büyümesini etkileyen faktörleri ayırt ettiniz mi?
7. Protein ihtiyacını belirleyen faktörleri ayırt ettiniz mi?
8. Lipidleri ayırt ettiniz mi?
9. Karbonhidratları ayırt ettiniz mi?
10. Vitaminleri ayırt ettiniz mi?
11. Mineralleri ayırt ettiniz mi?
12. Yem ham maddelerini ayırt ettiniz mi?
13. Karma yem hazırlama için ham madde temin ettiniz mi?
14. Karma yem rasyonu hazırladınız mı?
DEĞERLENDĠRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” Ģeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetlerini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize baĢvurunuz.
MODÜL DEĞERLENDĠRME
57
CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALĠYETĠ-1’ĠN CEVAP ANAHTARI
1 YanlıĢ
2 Doğru
3 Doğru
4 Doğru
5 YanlıĢ
6 YanlıĢ
7 YanlıĢ
ÖĞRENME FAALĠYETĠ-2’NĠN CEVAP ANAHTARI
1 Doğru
2 YanlıĢ
3 Doğru
4 Doğru
5 Doğru
6 YanlıĢ
7 YanlıĢ
8 YanlıĢ
9 Doğru
10 YanlıĢ
ÖĞRENME FAALĠYETĠ-3’ÜN CEVAP ANAHTARI
1 Doğru
2 Doğru
3 YanlıĢ
4 Doğru
5 YanlıĢ
6 YanlıĢ
7 Doğru
8 Doğru
ÖĞRENME FAALĠYETĠ-4’ÜN CEVAP ANAHTARI
1 Doğru
2 YanlıĢ
3 Doğru
4 Doğru
5 YanlıĢ
CEVAP ANAHTARLARI
58
KAYNAKÇA
HOġSU Belgin, KORKUT Ali Yıldırım, KOP Aysun, Balık Besleme ve Yem
Teknolojisi Cilt 1-2, Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Yayınları No: 50,
Ġzmir, 2012
ERDOĞAN Fatime, Alabalık Yemlerinde Alternatif Protein Kaynakları
Kullanımı ve Kültür Balıkçılığının Geleceği Açısından Önemi, Eğirdir Su
Ürünleri Fakültesi Dergisi Cilt 4 Sayı 1-2, 2008
BĠLGÜVEN Murat, Yemler Bilgisi Yem Teknolojisi Balık Besleme,
Akademisyen Yayınevi Mersin, 2002
ġENER Erdal, Balık Besleme, Ġstanbul Üniversitesi, Ġstanbul, 2001
ERGÜL Mustafa, Karma Yemler ve Yem Teknolojisiisi, E.Ü. Ziraat
Fakültesi Ofset Basımevi, Ġzmir, 1984
DEMĠR Necla, Ġhtiyoloji, Nobel Yayınevi, Ġstanbul, 2006
KAYNAKÇA