Ζητήματα δημοκρατικής νομιμοποίησης στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Δαικυβέρνησηςς

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝΤΟΜΕΑΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΔΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣΔΙΔΑΣΚΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΧΡΥΣΟΜΑΛΛΗΣ

Ζητήματα δημοκρατικής νομιμοποίησης στο πλαίσιο τωνδιαδικασιών της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Διακυβέρνησης

Εργασία του μεταπτυχιακού φοιτητή Κοντοστέλιου ΕμμανουήλΑΕΜ: 2112

Χρυσούπολη 2013

[1]

[2]

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Συντομογραφίες........................................................................................σ.3Εισαγωγή..................................................................................................σ.4Κεφάλαιο ΠρώτοΔυο συστήματα διακυβέρνησης της Ένωσης...........................................σ.6Κεφάλαιο ΔεύτεροΔημοκρατικό Έλλειμμα..........................................................................σ.10Κεφάλαιο ΤρίτοΗ πορεία προς την Ε.Ο.Δ. – Κυριότεροι Σταθμοί .................................σ.14Κεφάλαιο ΤέταρτοΔημοκρατικό Έλλειμμα και Ευρωπαϊκή Οικονομική Διακυβέρνηση... σ.17Αντί επιλόγου .........................................................................................σ.22Βιβλιογραφία...........................................................................................σ.24

[3]

[4]

ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Ε.Ε. = Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΚΑΕ = Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ατομικής Ενέργειας ΕΚΑΧ = Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα ΕΚΤ = Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα ΕΟΔ = Ευρωπαϊκή Οικονομική Διακυβέρνηση ΕΟΚ = Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα ΕΚ = Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ΚΕΠΠΑ = Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας

ΚΠΑΑ = Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας ΟΝΕ = Οικονομική και Νομισματική Ένωση ΣΕΕ = Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση ΣΛΕΕ = Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης

[5]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το παρόν πόνημα επιχειρεί να προσεγγίσει ένα ζήτημα τοοποίο απασχολεί ιδιαίτερα το τελευταίο διάστημα τους λαούς τηςΕυρώπης αλλά και τα ίδια τα όργανα της Ένωσης. Αφορά δε τηδημοκρατική νομιμοποίηση στο πλαίσιο των διαδικασιών τηςΕυρωπαϊκής Οικονομικής Διακυβέρνησης (εφεξής ΕΟΔ). Στα πλαίσιααυτής της συζήτησης που διεξάγεται τόσο στο εσωτερικό τωνκρατών – μελών όσο και εντός των θεσμικών οργάνων της Ένωσης,υπάρχει πληθώρα σχετικών δημοσιεύσεων για το θέμα αυτό. Άλλοτεοι δημοσιεύσεις αυτές κινούνται στα όρια του γραφικού,αναπαράγοντας λαϊκιστικά επιχειρήματα αλλά παράλληλα υπάρχουνκαι σοβαρές προσεγγίσεις, οι όποιες χωρίς αφορισμούς καιυπεραπλουστεύσεις, αναλύουν το θέμα αυτό, εντοπίζονταςστρεβλώσεις και παθογένειες. Στα πλαίσια του γενικότερουπροβληματισμού είδε το φως της δημοσιότητας το προσχέδιο τηςεξεταστικής επιτροπής του Ευρωκοινοβουλίου που εντόπισεπροβλήματα δημοκρατικής νομιμοποίησης πολιτικών της Ε.Ο.Δ.,ιδιαίτερα στις χώρες με οικονομικές δυσχέρειες1.

Έτσι λοιπόν στο A΄ κεφάλαιο του πρώτου μέρους γίνεταιλόγος για τα δυο συστήματα διακυβέρνησης της Ένωσης, ήτοι τηςδιακυβερνητικής και της υπερεθνικής μεθόδου που διαμόρφωσανμια θεσμική ισορροπία των οργάνων της Ένωσης, κάτι που άλλωστεαποτέλεσε κύριο μέλημα του κοινοτικού νομοθέτη αλλά και τουκοινοτικού δικαστή2.Στο δεύτερο κεφάλαιο του β΄ μέρους γίνεταιαναφορά στο έλλειμμα δημοκρατίας που χαρακτηρίζει την Ένωση.

1http://www.europarl.europa.eu/news/en/news-room/content/20131218IPR31303/html/Bailout-Troika-review-preliminary-vies-tabled5Γ.Ε.Φ. Καλαβρού – Θ.Γ. Γεωργόπουλου, Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης – Θεσμικό Δίκαιο, εκδόσειςΝομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2013, σ. 68

2

[6]

Στο δεύτερο μέρος και ειδικότερα στο πρώτο μέροςεπιχειρείται μια συνοπτική, ιστορική αναδρομή μετά την ένταξητης Ελλάδας στην (τότε) ΕΟΚ και στα βήματα προς μια ενιαίαΟικονομική διακυβέρνηση (εφεξής Ε.Ο.Δ.). Στο δεύτερο μέροςγίνεται αναφορά στα χαρακτηριστικά της Ε.Ο.Δ..

Στο τρίτο μέρος επισημαίνεται η έλλειψη δημοκρατικήςνομιμοποίησης που χαρακτηρίζει επιμέρους πολιτικές της Ε.Ο.Δ.

Τέλος, στο τέταρτο μέρος - στο κλείσιμο του παρόντοςπονήματος - κατατίθενται συγκεκριμένες προτάσεις προκειμένουνα αντιμετωπισθεί το έλλειμμα δημοκρατίας και να μην καταστείη Ένωση ένα «πουκάμισο αδειανό», στο οποίο οι λαοί απλώς θασυνυπάρχουν τυπικά, μέχρι να έρθει το τέλος, με αφορμή είτεμια νέα οικονομική κρίση είτε μέσω της ανάπτυξης τουεθνικισμού και της περιχαράκωσης στα στενά εθνικά σύνορα κάθεχώρας.

[7]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟΔΥΟ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

Η κοινοτική εξουσία, όπως διαμορφώθηκε από τονσχηματισμό των τριών Κοινοτήτων μέχρι και τις μέρες μας,χαρακτηρίζεται από τον συνδυασμό διακυβερνητικών καιυπερεθνικών μορφών οργάνωσης3.

Στην πρώτη περίπτωση (διακυβερνητική), η παραγωγήέννομων αποτελεσμάτων στις διεθνείς σχέσεις εκπορεύεται από τηβούληση των κυρίαρχων κρατών που διασφαλίζει ότι τα κράτη –μέλη έχουν τον πρώτο και τελευταίο λόγο στα ζητήματα που3 Γ.Ε.Φ. Καλαβρού – Θ.Γ. Γεωργόπουλου, Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης…ο.π., σ. 68

[8]

αφορούν την κρατική κυριαρχία4.Σύμφωνα με τον Neil Nugent ηδιακυβερνητικότητα αφορά διευθετήσεις – διακανονισμούς μεταξύτων κρατών αναφορικά με καταστάσεις και συνθήκες που μπορούννα ελέγξουν. Αυτός ο έλεγχος επιτρέπει στα συμμετέχοντα κράτη– μέλη να αποφασίζουν για το εύρος της συνεργασίας αυτής,γεγονός που σημαίνει ότι η κρατική κυριαρχία δενυπονομεύεται5. Αντιπροσωπεύει την παραδοσιακή κοινοτική μέθοδοσυνεργασίας της «συντήρησης δια της προόδου» και εκπροσωπείταιαπό τους ευρωσκεπτικιστές6. Προέκυψε δε κατά τα μέσα τηςδεκαετίας του ΄70 όταν μεταξύ των χωρών που αποτελούσαν τηνΕυρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα δημιουργήθηκαν οιδιακυβερνητικοί μηχανισμοί της Ευρωπαϊκής πολιτικήςΣυνεργασίας7. Σύμφωνα με τον Francesco Giumelli, καθηγητή στοΠανεπιστήμιο του Groningen στο τμήμα Διεθνών Σχέσεων καιΔιεθνών Οργανισμών η μορφή αυτή οργάνωσης χρησιμοποιείται σετρεις περιπτώσεις: α) όταν τα όργανα της Ένωσης εξαρτώνται απότα κράτη – μέλη για την παροχή πληροφοριών αλλά και ειδικούς,β) όταν οι δυνάμεις που αποφασίζουν βρίσκονται στιςπρωτεύουσες των κρατών - μελών και γ) όταν απουσιάζουν τακατάλληλα fora ή think tank που θα ασχολούνται με τη λήψη τωναποφάσεων στις Βρυξέλλες8. Αποδίδεται ιδιαίτερη σημασία στονρόλο των κρατών που συναποτελούν την Ένωση και η λήψηαποφάσεων γύρω από τις ακολουθούμενες πολιτικές αποτελείδιαπραγματευτική διαδικασία κυρίαρχων κρατών9. Διακυβερνητικόόργανο της Ένωσης είναι το Συμβούλιο Υπουργών.

4 Ο.π., σ.665 Neil Nugent, The government and Politics of the European Union, Palgrave Macmillan, 6th edition,2006,σ.3 6 Γ.Ε.Φ. Καλαβρού – Θ.Γ. Γεωργόπουλου, Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης…ο.π., σ.687 Μιχάλη Δ. Χρυσομάλλη, Η Συνθήκη της Λισαβόνας & η βελτίωση της δημοκρατίας και τηςαποτελεσματικότητας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, εκδόσεις Βασ. Ν. Κατσαρού, Αθήνα 2010, σ. 50 8 Francesco Giumelli, Beyond Intergovernmentalism: The Europeanization of restrictive measures, Metropolitan University of Prague και δημοσίευση στην επιθεώρηση Journal of Contemporary European Recearch, 2013, σ. 390 -4059 Mark Pollack, The engines of European integration: Delegation, agency and agenda setting in the E.U, Oxford University Press, 2003

[9]

Η δεύτερη μορφή οργάνωσης (υπερεθνική), πουδημιουργήθηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, σημαίνει άσκησηαρμοδιότητας κατά τρόπο που προσήκει στο κράτος, ως πρωταρχικήμορφή άσκησης κυριαρχίας στον σύγχρονο κόσμο, αλλά πουυπερβαίνει το παραδοσιακό επίπεδο της κρατικής αρμοδιότητας.Περαιτέρω, η μορφή αυτή περιλαμβάνει κράτη τα οποίασυνεργάζονται μεταξύ τους με έναν τρόπο όμως που δεν τουςεπιτρέπει να διατηρούν πλήρη έλεγχο σε επιμέρους τομείς πουσημαίνει ότι τα κράτη αυτά μπορεί να υποχρεωθούν, στα πλαίσιατης συνεργασίας αυτής, να προβούν σε ενέργειες και ναεφαρμόσουν πολιτικές που είναι αντίθετες στα συμφέροντα τους10.Σύμφωνα με μια άλλη άποψη η υπερεθνικότητα αναφέρεται σε έναμεγάλο αριθμό εξουσιών – αρμοδιοτήτων που δίδονται σε μια αρχήη οποία θεωρητικά, τοποθετείται πάνω από το κράτος, σεαντίθεση με τη διακυβερνητικότητα, η οποία εστιάζει στηνσπουδαιότητα των κρατών και στην διατήρηση της εθνικής τουςκυριαρχίας11. Αυτή η μορφή οργάνωσης επηρεάζει τα κράτη μέληπου την συναπαρτίζουν και παράγει αποτελέσματα αντίστοιχα μεεκείνα της κρατικής κυριαρχίας12.

Κύρια χαρακτηριστικά της είναι τα εξής:

Η αποτελεσματικότητα στην επιδίωξη τιθέμενων στόχων13 ωςαπόρροια των όσων αναφέρονται στη συνέχεια, ήτοι:

Στην κατά πλειοψηφία λήψη αποφάσεων Στην υπεροχή του υπερεθνικού κανόνα έναντι του εσωτερικού

κανόνα Στην υποχρεωτική επίλυση των ενδοκοινοτικών διαφορών μέσω

της δικαιοδοτικής μεθόδου Στην ίδρυση δικαιοδοτικού μηχανισμού δικαστικού χαρακτήρα

που παράγει νομικά δεσμευτικές αποφάσεις και τέλος,

10 Neil Nugent, The government ...ο.π. 11 Paul- Gilbert Colletaz, Introducing the European Union: Between supranationalism and intergovernmentalism, Euroculturer, 4th of November 201312 Γ.Ε.Φ. Καλαβρού – Θ.Γ. Γεωργόπουλου, Το Δίκαιο…o.π., σ.7613 Μιχάλη Δ. Χρυσομάλλη, Η Συνθήκη της Λισαβόνας...ο.π.,σ. 49

[10]

Στην αναγνώριση του ατόμου ως υποκειμένου της υπερεθνικήςέννομης προστασίας και κατά συνέπεια την αναγνώριση αμέσουεφαρμογής του υπερεθνικού συστήματος έννομης προστασίας14.

Με τις τροποποιήσεις που επέφερε η Συνθήκη της Λισσαβόνας,η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί μια υπερεθνική νομική οντότητα(supranational legal entity), υπέρ της οποίας τα κράτη μέλη μεβάση την αρχή της δοτής αρμοδιότητας, μεταβίβασαν προς αυτή,σε συγκεκριμένους τομείς, εθνικές αρμοδιότητες15. Αυτόαναφέρεται σαφώς στο άρθρο 1 παρ.1 ΣΕΕ όπου ορίζεται ότι τακράτη μέλη απονέμουν στην Ένωση αρμοδιότητες για την επίτευξητων κοινών τους στόχων δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στα κράτημέλη ως τη βασική νομιμοποιητική βάση της ένωσης16. Υπερεθνικάόργανα είναι α) το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, β) η ΕυρωπαϊκήΕπιτροπή, γ) Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και δ) το ΕυρωπαϊκόΔικαστήριο17

Η μορφή αυτή οργάνωσης επιτρέπει στην Ένωση ναλειτουργεί με τρόπο αποτελεσματικό, διαφανή18 και δημοκρατικό19

(παρά τις εν μέρει δικαιολογημένες ενστάσεις για την ύπαρξηδημοκρατικού ελλείμματος20 για το οποίο γίνεται λόγοςπαρακάτω), με συνεργασία (και συναπόφαση, όπου απαιτείται) των

14 .Ε.Φ. Καλαβρού – Θ.Γ. Γεωργόπουλου, Το Δίκαιο Ο.π.,σ.6615 Παναγιώτη Κανελλόπουλου, Το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα –Θεσσαλονίκη 2010, σ.90, και περαιτέρω περί μεταφοράς αρμοδιοτήτων από τις παραδόσειςτου καθηγητή Μιχάλη Χρυσομάλλη στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών, τουτομέα Διεθνών Σπουδών του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης και ειδικότερα στο μάθηματου Ευρωπαϊκού Δικαίου16 Βασίλειου Χριστιανού, Συνθήκη Ε.Ε. & ΣΛΕΕ, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2012,σ.σ.5-617 Kubra Dilec Azman, The problem of democratic deficit in the European Union, Fatih University, και αναδημοσίευση στην επιθεώρηση International Jourrnal of Humanities and Social Science, Μάιος 2011, σ.24218 http://europa.eu/Lisbon_treaty/glance/democracy/index_en.htm19 Ο.π.20 Σύμφωνα με τους Amand Menon και Stephen Weatheril “η υπερεθνικότητα αποτελεί θεραπείαγια το δημοκρατικό έλλειμμα που χαρακτηρίζει επιμέρους λειτουργίες της Ένωσης καθώςενσωματώνει εντός των εθνικών πολιτικών και διοικητικών συστημάτων την υποχρέωση νασέβονται τα συμφέροντα των κρατών - μελών που η φωνή τους είναι αποκλεισμένη ή αδύναμηστα κέντρα λήψης των αποφάσεων. Amand Menon and Stephen Weatherill, Democratic Politics in aglobalizing world. Supranationalism and legitimacy in the European Union, London School of Economics,2007

[11]

τριών αυτόνομων οργάνων ήτοι της Επιτροπής, του ΕυρωπαϊκούΚοινοβουλίου και του Συμβουλίου. Η αλληλεπίδραση αυτήπροσλαμβάνει τα εξής επιμέρους χαρακτηριστικά:

Η Επιτροπή έχει το αποκλειστικό δικαίωμα ανάληψηςνομοθετικών πρωτοβουλιών

Το Συμβούλιο αποφασίζει κατά περίπτωση (είτε με ομοφωνία,είτε με ειδική, είτε με απλή πλειοψηφία)

Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εκλέγεται άμεσα από τους πολίτες Τα θεσμικά όργανα διαδραματίζουν ρόλο στην εφαρμογή της

πολιτικής στο σύνολο της και ιδιαίτερα όπου απαιτείταιεναρμονισμένη προσέγγιση21.

Παρόλα αυτά όμως υπάρχουν τομείς δράσης στους οποίους ηΈνωση διατηρεί τον διακυβερνητικό της χαρακτήρα. Τούτο αφοράτους τομείς της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και ΠολιτικήςΑσφάλειας (ΚΕΠΠΑ) και της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας καιΆμυνας (ΚΠΑΑ). Ιδίως σε ότι αφορά την ΚΕΠΠΑ, τα κράτη μέλη δεναπονέμουν αρμοδιότητες στην Ένωση. Οποιαδήποτε απόφασηλαμβάνεται στο πλαίσιο αυτό, δεσμεύει τα κράτη μέλη καιστηρίζεται στον κανόνα της ομοφωνίας. Επιπροσθέτως και σύμφωναμε το άρθρο 24 ΣΕΕ22 διέπεται από ειδικούς κανόνες καιδιαδικασίες, χαράσσεται και υλοποιείται από το ΕυρωπαϊκόΣυμβούλιο και το Συμβούλιο, τα οποία αποφασίζουν μεομοφωνία23..

Συνοψίζοντας, οι δυο αυτές μορφές οργάνωσης πουσυνυπάρχουν στο εσωτερικό της Ένωσης και διέπουν τη δομή καιτις λειτουργίες της, διαδραματίζουν ρόλους σε τρεις βασικέςλειτουργίες ενός μοντέρνου κράτους. Ειδικότερα: α) να21 Για το όλο θέμα βλέπε και: Neill Nugent, Πολιτική και Διακυβέρνηση στην ΕυρωπαϊκήΈνωση, εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2004, σ.σ.20-22 22 Βασίλειου Χριστιανού, Συνθήκη Ε.Ε. & ΣΛΕΕ…, ο.π., σ.10123 Αναφορά στην ιδιαίτερη φύση της ΚΕΠΠΑ γίνεται πέραν του σχετικού άρθρου της ΣΕΕ καιστις Δηλώσεις υπ΄ αριθ. 13 και 14 από τις οποίες τεκμαίρεται ότι αποτελεί ιδιαίτερη – ξεχωριστή κατηγορία αρμοδιότητας (άρθρο 2 παρ. 4 ΣΛΕΕ), στην οποία δεν έχει γίνει παραχώρηση αρμοδιοτήτων από τα κράτη μέλη, σε ότι αφορά τη χάραξη και άσκηση της εξωτερικής τους πολιτικής.

[12]

νομοθετήσουν και να σχηματοποιούν πολιτικές, β) ναδιαχειριστούν και να επιβάλλουν τις πολιτικές αυτές και γ) ναεπιλύουν διαφορές που παρουσιάζονται κατά καιρούς σε ότι αφοράτις πολιτικές που χαράσσονται ή την εφαρμογή των νόμων24.

24 George Tsebelis and Geoffrey Garret, The institutional foundations of intergovernmentalism andsupranationalism in the European Union,2000, σ.1,διαθέσιμο στον ιστότοποhttp://journals.cambridge.org/ac

[13]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟ ΕΛΛΕΙΜΜΑ

Η προηγούμενη αναφορά στα συστήματα – μορφέςδιακυβέρνησης της Ένωσης θα ήταν ελλιπής αν δεν γινόταν μνείαγια την κριτική που δέχεται αυτό το σύστημα λήψης αποφάσεων,από μεγάλη μερίδα Ευρωπαίων πολιτών. Η κριτική εστιάζεται στοέλλειμμα δημοκρατίας που χαρακτηρίζει τη λειτουργία της Ένωσηςκαι έχει απασχολήσει κατά καιρούς και κορυφαία όργανα, όπως τοΕυρωπαϊκό Κοινοβούλιο25. Περί του θέματος αυτού υπάρχουν δυοαπόψεις. Η πρώτη άποψη θεωρεί ότι ο ίδιος ο σχεδιασμός τωνοργάνων της Ένωσης δεν είναι δημοκρατικός, αφού οι μηεκλεγμένοι τεχνοκράτες των Βρυξελών με τις αποφάσεις τουςεπηρεάζουν τις ζωές εκατομμυρίων πολιτών χωρίς να λογοδοτούνπουθενά, αποκομμένοι πλήρως από τη σκληρή πραγματικότητα πουβιώνουν κάτοικοι χωρών, ιδίως του Ευρωπαϊκού Νότου26, ενώ ηδεύτερη άποψη θεωρεί ότι το μόρφωμα αυτό δεν μπορεί νααποτελέσει μια πραγματική δημοκρατία, καθώς η συνοχή και τακοινωνικά ερείσματα που συνθέτουν μια δημοκρατική κοινωνία,απουσιάζουν πλήρως από αυτή27. Η δεύτερη άποψη θεωρείπεραιτέρω ότι η Ένωση αποτελεί ένα sui generis οργανισμό με τοδικό της μοναδικό σύστημα λήψης αποφάσεων, το οποίο όμωςεμφανίζει δυσχέρειες σε ότι αφορά την ίδια τη λειτουργία του28.

25 Μaria MIlouv http://europeansting.com/2013/01/31 - (political newspaper), EU Parliamentsemi worried over democratic deficit26 http://www.theguardian.com/commentisfree/2013/may/20/, What’s all this about the EU’s democraticdeficit?, by Peter Millar27 Kubra Dilek Azman, The problem...ο.π., 2011,σ.128 Ο.π.

[14]

Σύμφωνα με τον Marcus Horeth η Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξητου 1987 και περαιτέρω η συνθήκη του Μαάστριχτ το1992, είχανως αποτέλεσμα τη μεταφορά της πολιτικής δύναμης από το εθνικόστο ευρωπαϊκό επίπεδο29. Αυτό οδήγησε στην εξασθένιση, τηςδημοκρατικής επιρροής και της δυνατότητας άσκησης ελέγχου απότους πολίτες των επιμέρους κρατών χωρίς όμως να δημιουργηθούνως αντιστάθμισμα, ισοδύναμης ισχύος, θεσμικά όργανα καιδιαδικασίες σε κεντρικό επίπεδο30. Την έλλειψη δημοκρατικήςνομιμοποίησης των οργάνων της Ένωσης έχει επισημάνει και οDavid Marquand, βρετανός ακαδημαϊκός, που διατύπωσε την άποψηότι υπάρχει χάσμα στη δομή της ένωσης ανάμεσα στο είναι και σεαυτό που θα έπρεπε να είναι31.

Πριν όμως προχωρήσουμε σε μια πιο ουσιαστικήπροσέγγιση γύρω από το θέμα αυτό ας εξετάσουμε τι σημαίνειαλήθεια ο όρος Δημοκρατία, ο οποίος προέρχεται από τις αρχαίεςελληνικές λέξεις Δήμος και Κράτος, οι οποίες σημαίνουνσυνάθροιση ανθρώπων και κυριαρχία, ισχύ και δύναμη,αντίστοιχα32. Σύμφωνα με τον ακαδημαϊκό Robert Alan Dahl οιβασικές αρχές σε μια πραγματική δημοκρατία είναι οι εξής: Τοδικαίωμα να ψηφίζεις ελεύθερα, να εκλέγεσαι σε δημόσιααξιώματα, το δικαίωμα των πολιτικών αρχηγών να αγωνίζονται γιαυποστήριξη και ψήφους, ελεύθερες και δίκαιες εκλογές,ελευθερία στις συναθροίσεις και ελευθερία έκφρασης,εναλλακτικές πηγές πληροφόρησης, κοινοβουλευτικά όργανα πουβασίζονται σε δημοκρατική νομιμοποίηση, με δημοκρατικό τρόποανάδειξης33.

29 Marcus Horeth, The Trilemma of legitimacy multilevel governance in the E.U. and the problem of democracy,Center for European Integration Studies, 1998, σ.430 Ο.π.31 Εκ παραπομπής από Mihail Milev, A democratic deficit in the European Union, σ.10 , διαθέσιμηστον ιστότοπο http://www.geopolitics.net/Europe32 Giovanni Sartori, The theory of democracy revisited, New Jersey, Chatam House Publishers, 1987, σ. 27833 Robert Alan Dahl, A democratic dilemma: system effectiveness versus citizen participation, Political Science Quarterly, vol.109, 1998,σ.26

[15]

Πλέον, προσδιορίζοντας τα βασικά χαρακτηριστικά τουδημοκρατικού πολιτεύματος, θα επιχειρήσουμε να προχωρήσουμεστον ορισμό της έννοιας “δημοκρατικό έλλειμμα”. Σύμφωνα με τουςακαδημαϊκούς Andrea Follesdal και Simon Hix δεν υπάρχειακριβής ορισμός της έννοιας αυτής καθώς οι ορισμοί ποικίλουνανάλογα με το έθνος, την ιδεολογική τοποθέτηση του εκάστοτεγράφοντος και τις προτεινόμενες λύσεις περί του προβλήματος τοοποίο αναλύεται34. Την ίδια άποψη διατύπωσε και ο Joseph H.H.Weiler καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Θεωρεί ότιο όρος αυτός είναι ένα συνονθύλευμα απόψεων ακαδημαϊκών,δημοσιογράφων, πολιτικών αναλυτών αλλά και απλών πολιτών35.

Τέλος, σύμφωνα με τον επίσημο διαδικτυακό τόπο τηςΕυρωπαϊκής Ένωσης το δημοκρατικό έλλειμμα είναι μια έννοια πουχρησιμοποιείται κυρίως για να τονιστεί ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα όργανά τηςστερούνται δημοκρατικής νομιμότητας και ότι φαίνονται απρόσιτα στον πολίτη,εξαιτίας της περίπλοκης λειτουργίας τους36. Περαιτέρω για την όληπροβληματική γύρω από το θέμα αυτό αναφέρονται στην ίδιαιστοσελίδα τα εξής, προκειμένου να καταδειχτεί ότι το θέμααυτό απασχολεί τα θεσμικά όργανα της Ένωσης:

“Σε κάθε στάδιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, το ζήτημα της δημοκρατικήςνομιμοποίησης ετίθετο κατά τρόπο όλο και πιο έντονο. Οι συνθήκες του Μάαστριχτ,του Άμστερνταμ και της Νίκαιας συνέβαλαν στη βελτίωση της δημοκρατικήςνομιμότητας του θεσμικού συστήματος, ενισχύοντας τις αρμοδιότητες τουΚοινοβουλίου σε θέματα διορισμού και ελέγχου της Επιτροπής και διευρύνονταςδιαδοχικά το πεδίο εφαρμογής της διαδικασίας συναπόφασης. Η συνθήκη τηςΛισσαβόνας ακολουθεί και αυτή την ίδια οδό. Από τη μία, ενισχύει τις αρμοδιότητεςτου Κοινοβουλίου σε νομοθετικά και δημοσιονομικά θέματα, και του επιτρέπει ναασκήσει πιο αποτελεσματικό πολιτικό έλεγχο στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή μέσα από τηδιαδικασία διορισμού τού προέδρου της Επιτροπής. Από την άλλη, επιδιώκει να34 Andreas Follisdal – Simon Hix “Why there is a democratic deficit in the E.U. – A response to Majone andMoravcjiK”, σ.4 επ. από τον ιστότοπο www.princeton.edu35 Joseph H.H. Weiler, European Democracy and its critique, West European Politics, Vol.18, N.3, σ.σ. 4-49 36 http://europa.eu/legislation_summaries/glossary- democratic_deficit_el.html

[16]

βελτιώσει τη συμμετοχή των πολιτών στη δημοκρατική ζωή της Ένωσης,δημιουργώντας δικαίωμα πρωτοβουλίας των πολιτών και αναγνωρίζοντας τησημασία τού διαλόγου μεταξύ των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων και τηςκοινωνίας των πολιτών. Εξάλλου, η συνθήκη προβλέπει ότι οι σύνοδοι τουΣυμβουλίου Υπουργών είναι στο εξής δημόσιες, προκειμένου να ενισχυθεί ηδιαφάνεια και η πληροφόρηση των ευρωπαίων πολιτών”37.

Αποτελεί όμως η Ένωση ένα νέο σύστημα πολιτικήςδιακυβέρνησης το οποίο κινείται μέσα στα πλαίσια μιαςπαραδοσιακής δημοκρατίας38. Οι σχέσεις μεταξύ του ΕυρωπαϊκούΣυμβουλίου, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του ΕυρωπαϊκούΚοινοβουλίου ώθησαν την Ένωση να προσπαθήσει να θεμελιώσει έναδικό της δημοκρατικό σύστημα που θέτει σε δοκιμασία τιςκλασικές αντιλήψεις περί δημοκρατίας καθώς αποτελεί έναυπερεθνικό μόρφωμα με τελείως διαφορετική δημοκρατικήλειτουργία, σε σχέση με τα όσα μέχρι τώρα γνωρίζαμε39.

Ποιοι όμως είναι οι λόγοι που επικαλούνται όσοι ισχυρίζονταιότι υπάρχει δημοκρατικό έλλειμμα στην Ένωση;

1.Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είναι ένα μη εκλεγμένο όργανο, μευπερβολικά μεγάλη πολιτική εξουσία που δεν αντλεί τηνκυριαρχία της από τους πολίτες και δεν λογοδοτεί σεαυτούς. Παρόλα αυτά έχει καθοριστικό ρόλο στη λήψηαποφάσεων40

2.Αν και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο είναι το μόνο εκλεγμένοόργανο, εντούτοις δέχεται δριμεία κριτική για την έλλειψηισορροπίας μεταξύ αντιπροσωπευτικότητας και ισχύος41

37 http://europa.eu/legislation...ο.π.,38 Robert Alan Dahl, A democratic dilemma: system effectiveness...ο.π.39 Kubra Dilek Azman, The problem…ο.π.σ.340 Kristin Archick, The European Union: Questions and Answers, Gongressional Research Service, 2014, σ. 2 κ.επ.41 Yves Bertoncini – Valentin Kreilinger, What political balance of power in the next Europeanparliament,2013, διαθέσιμο και στον ιστότοπο www . notre - europe . eu , αναφορικά με τιςισορροπίες που θα διαμορφωθούν μετά τις ευρωεκλογές του Μαΐου 2014 και για το πώς τοαποτέλεσμα τους θα επηρεάσει τις σχέσεις του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου με τα άλλαθεσμικά όργανα της Ένωσης

[17]

3.Το Κοινοβούλιο έχει μικρή συμβολή σε ότι αφορά τηνπαραγωγή νομοθετικού έργου σε σχέση με την Επιτροπή,γεγονός που αυξάνει την κριτική σε βάρος του αφού δενμπορεί να προστατεύσει ή να εγγυηθεί τα συμφέροντα τωνανθρώπων που το εκλέγουν

4.Η δομή των οργάνων της Ένωσης είναι περίπλοκη και μηκατανοητή από τους πολίτες των κρατών – μελών42

5.Υπάρχει δυσαρμονία μεταξύ της λογικής της εσωτερικήςπολιτικής των κρατών - μελών και της πολιτικής της Ένωσηςπου θεωρείται ελιτιστική και τεχνοκρατική43

6.Οι εκλογείς της Ευρώπης δεν έχουν επαρκή έλεγχο αναφορικάμε τη διαδικασία λήψης των αποφάσεων στις Βρυξέλλες

7.Υπάρχει μεγάλη συγκέντρωση εξουσιών στους ειδικούς καιστους γραφειοκράτες, ιδιαίτερα σε θέματα που σχετίζονταιμε την Οικονομική Διακυβέρνηση44

8.Σε μια κλασσική δημοκρατία οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμανα εκλέγουν και να αντιπροσωπεύονται από μια κυβέρνηση ήαντίστοιχα να την καταψηφίζουν. Ωστόσο δεν έχουν τέτοιαεξουσία σε ότι αφορά τα όργανα παραγωγής πολιτικής στηνΈνωση45

9.Σε κάποιες περιπτώσεις το Δικαστήριο της Ένωσης έχεικατηγορηθεί ότι ενεργεί καθ΄ υπέρβαση των αρμοδιοτήτωντου46

10. Η μη ύπαρξη Δήμου ή Πολιτών της Ένωσης (με την αρχαίαελληνική σημασία των λέξεων αυτών) δεν υπάρχει πραγματικήδημοκρατία σε αυτήν47

42 Kubra Dilek Azman, The problem…ο.π.σ.443Alberta M. Sbragia, Post-National democracy: A challenge to political science? Paper delivered as anintroductory presentation, University of Pittsburgh, σ.13 44 Kubra Dilek Azman, The problem…ο.π.σ.445 Ο.π.46 Ο.π.47 Λίνας Παπαδοπούλου, Σκέψεις για το Δήμο και τη Δημοκρατία στην Ευρωπαϊκή Ένωση, εκδόσειςΣαββάλας, Αθήνα 2011, σ.158, διαθέσιμη και στον ιστότοποhttp://www.constitutionalism.gr

[18]

11. Δεν υπάρχει διαδικασία άμεσης εκλογής για τηνπολιτική ηγεσία της Ευρώπης καθώς και δυνατότηταπαρέμβασης των λαών της στη χάραξη πολιτικής ατζέντας48

12. Οι πολιτικές επιλογές των πολιτών της Ένωσηςαναφορικά με τις ευρωεκλογές διαμορφώνονται με όρουςεσωτερικής πολιτικής και έχουν χαρακτήρα δημοψηφίσματοςγια τις εθνικές κυβερνήσεις. Πάντως αυτό που δενσυζητείται ή συζητείται ελάχιστα είναι η Ευρωπαϊκή Ατζέντατων κομμάτων – πολιτικών ομάδων που συμμετέχουν σε αυτές49

και τέλος,13. Το χάσμα που υπάρχει μεταξύ των πολιτικών που παράγει

το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, η Επιτροπή και το ΕυρωπαϊκόΣυμβούλιο και των απόψεων – αναγκών –αναζητήσεων τωνπολιτών50.

48 Andreas Follisdal – Simon Hix ,Why there is a democratic deficit in the E.U...ο.π., σ.4 επ. από τονιστότοπο www.princeton.edu49 Ο.π.50 Ο.π.

[19]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΟΔ – ΚΥΡΙΟΤΕΡΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ

Με τη δεύτερη συνθήκη διεύρυνσης στις 28 Μαΐου 1979 ηΕλλάδα κατέστη το δέκατο μέλος της Ευρωπαϊκής ΟικονομικήςΚοινότητας. Η ισχύς της Συνθήκης ξεκίνησε από την 1η

Ιανουαρίου 1981. Στη συνέχεια με τη συνθήκη προσχώρησης τηςΙσπανίας και της Πορτογαλίας, τα κράτη μέλη της ΕΟΚ έγινανδώδεκα, από την 1η Ιανουαρίου 1986.

Σημαντικό σταθμό της πορείας προς την ευρωπαϊκήολοκλήρωση αποτέλεσε η Συνθήκη της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης(Ε.Ε.Π.) που τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιουλίου 1987. Με τη συνθήκηαυτή θεσπίσθηκαν νέες διατάξεις σε αρκετούς τομείς και, ιδίωςστο σκέλος της ενοποιημένης εσωτερικής αγοράς, εντός τηςοποίας τα πρόσωπα, τα εμπορεύματα, οι υπηρεσίες και τακεφάλαια θα κινούνταν ελεύθερα χωρίς εθνικά σύνορα καιπεριορισμούς.

Η κατάρρευση των καθεστώτων του «υπαρκτού σοσιαλισμού»άλλαξε άρδην τις παγκόσμιες ισορροπίες και επηρέασε και τηστρατηγική της ΕΟΚ στο σύνολο των πολιτικών της.

Όμως καθοριστικό βήμα προς την ΕΟΔ αποτέλεσε η Συνθήκητου Μάαστριχτ, που υπογράφτηκε από τα δώδεκα μέλη της ΕΟΚ στις7 Φεβρουαρίου 1992, με την οποία τα κράτη μέλη ίδρυσαν μια νέαοντότητα, την Ευρωπαϊκή Ένωση και θέσπισαν νέες διατάξεις,μεταξύ άλλων, για τα κάτωθι:

για την Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας(ΚΕΠΠΑ), τη συνεργασία στους τομείς της Δικαιοσύνης καιτων Εξωτερικών Υποθέσεων (ΣΔΕΥ)

για την Ιθαγένεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Οικονομική και Νομισματική Ένωση

[20]

για την υιοθέτηση του κοινού νομίσματος

Αξίζει παρόλα αυτά να αναφέρουμε την άποψη του ΠαναγιώτηΚανελλόπουλου, ο οποίς θεωρεί ότι η Συνθήκη του Μάαστριχταποτέλεσε οπισθοδρόμηση, “αφού για τη νέα οντότητα, την Ε.Ε., υιοθετήθηκε τοπρότυπο της διακυβερνητικής συνεργασίας και όχι η κοινοτική μέθοδος, που από το1958 είχε δοκιμαστεί με επιτυχία στις ευρωπαϊκές κοινότητες”51.

Περαιτέρω σύμφωνα με τον καθηγητή του τμήματος Νομικήςτου Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης Μιχάλη Χρυσομάλλη ηεγκαθίδρυση της ΟΝΕ βασίσθηκε στην παραχώρηση κρατικώναρμοδιοτήτων και στην αποκλειστική αρμοδιότητα της Ένωσης στοντομέα της Νομισματικής Πολιτικής για τα κράτη – μέλη μενόμισμα το ευρώ με παράλληλη διατήρηση της αυτονομίας τωνκρατών μελών στην άσκηση της Οικονομικής – Δημοσιονομικής τουςΠολιτικής, γεγονός που αποτέλεσε θεμελιώδη δομική ασυμμετρία52

της ΟΝΕ.

Στην πορεία προς το ενιαίο νόμισμα υιοθετήθηκε τον Ιούνιοτου 1997 το Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης, με πολιτικήαπόφαση των αρχηγών των κυβερνήσεων των κρατών – μελών. Στόχοςτου είναι να εξασφαλίσει ότι η προσπάθεια για δημοσιονομικήπειθαρχία των κρατών μελών θα συνεχιστεί μετά την εισαγωγή τουενιαίου νομίσματος, του ευρώ.

Συγκεκριμένα, το σύμφωνο σταθερότητας και ανάπτυξης είναιένα πακέτο που αποτελείται από ένα ψήφισμα του ΕυρωπαϊκούΣυμβουλίου (που εγκρίθηκε στο Άμστερνταμ τον Ιούνιο του 1997)και από δύο κανονισμούς του Συμβουλίου της 7ης Ιουλίου 1997που προσδιορίζουν τις τεχνικές λεπτομέρειες (επίβλεψη τωνδημοσιονομικών θέσεων και του συντονισμού των οικονομικών51 Παναγιώτη Κανελλόπουλου, Το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης…ο.π.,σ.1352 Ο όρος είναι “δανεισμένος» από τις παραδόσεις και το εποπτικό υλικό του καθηγητήΜιχάλη Χρυσομάλλη, στα πλαίσια του μαθήματος του Ευρωπαϊκού Δικαίου, του ΠΜΣ τουτμήματος Νομικής του ΔΠΘ. Περί δομικής ασυμμετρίας έχει κάνει λόγο και ο Nicolas Jabkoστη δημοσίευση του με τίτλο: Which economic governance for the European Union – facingthe problem of divided sovereighty, Sweedish Institute for European Policy Studies(Sieps), Report 2th, Μάρτιος 2011

[21]

πολιτικών· εφαρμογή της διαδικασίας που αφορά τα υπερβολικάελλείμματα). Ύστερα από συζητήσεις σχετικά με την εφαρμογή τουΣΣΑ οι δύο κανονισμοί τροποποιήθηκαν τον Ιούνιο του 200553.

Σε υλοποίηση της συνθήκης αυτής και ενώ έχει προηγηθεί ηπροσχώρηση της Αυστρίας, Σουηδίας και Φινλανδίας από 1η

Ιανουαρίου του 1995, από 1η Ιανουαρίου του 2002 κυκλοφόρησαντα χαρτονομίσματα και τα κέρματα του ευρώ στα δώδεκα κράτη –μέλη της ευρωζώνης.

Στις 13 Δεκεμβρίου 2007 στη Λισαβόνα υπογράφτηκε από τουςαρχηγούς των κρατών μελών της Ένωσης και των Κυβερνήσεων τουςη Συνθήκη της Λισαβόνας η οποία τέθηκε σε εφαρμογή την 1η

Δεκεμβρίου 2009. Με τη συνθήκη αυτή τροποποιήθηκε η Συνθήκηγια την Ε.Ε. και η Συνθήκη περί ίδρυσης της Ε.Κ.

Με το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης και την κατάρρευσητης Lheeman Brothers, η Ένωση με τις αποφάσεις του ΕυρωπαϊκούΣυμβουλίου που ελήφθησαν στις 24 και 25 Μαρτίου 2011 στιςΒρυξέλλες μετέβαλε το δευτερογενές δίκαιο της και δημιούργησεένα ισχυρό δίκτυο εποπτείας επάνω στα κράτη – μέλη της54 μεστόχο την εμβάθυνση της ΕΟΔ και την αντιμετώπιση της κρίσηςχρέους των κρατών – μελών της ευρωζώνης, εμμένοντας όμως στομοντέλο του Μάαστριχτ, ήτοι, στον συντονισμό των εθνικώνοικονομικών πολιτικών και όχι στην κοινή οικονομική πολιτική55.

Στα πλαίσια αυτά υιοθετήθηκε η δέσμη των έξι νομοθετικώνμέτρων «εξάπτυχο» six – pack, το φθινόπωρο του 2011 πουαποτελείται από 5 κανονισμούς και 1 οδηγία56 και η οποία τέθηκεσε ισχύ στις 13 Δεκεμβρίου 2011. Πλέον η Ένωση υπεισέρχεταιστο πεδίο άσκησης της μακροοικονομικής εποπτείας εξετάζονταςτις μακροοικονομικές ανισορροπίες που ενδεχομένως παρουσιάσουν

53 http://europaeu/legislation_summaries54 www. Geopolitics.com,Θ. Πιτικάρη,Six pack / two pack – νέα οικονομικά δεδομένα στην Ένωση 55 Μιχάλη Χρυσομάλλη, ο.π.56 http://gr2014.eu/el/six-pack

[22]

οι οικονομίες κρατών μελών της Ένωσης, οι οποίες οφείλονται σεαστοχίες και λάθος χειρισμούς των εθνικών κυβερνήσεων

Μεσούσης της οικονομικής κρίσης, στις 8 Οκτωβρίου 2012ιδρύθηκε με διακυβερνητική συμφωνία, ο Ευρωπαϊκός ΜηχανισμόςΣταθερότητας, με σκοπό τη διασφάλιση της σταθερότητας τηςΕυρωζώνης καθώς και τη χορήγηση δανείων ή οικονομικής βοήθειαςστα κράτη – μέλη του ευρώ57.

Στις 2 Μαρτίου 2012, εικοσιπέντε κράτη μέλη της Ένωσηςυπέγραψαν τη Συνθήκη για τη Σταθερότητα, τον Συντονισμό και τηΔιακυβέρνηση στην ΟΝΕ (Δημοσιονομικό Σύμφωνο), η οποία τέθηκεσε ισχύ την 1η Ιανουαρίου 201358, είναι νομικά δεσμευτική ωςδιεθνής συμφωνία και ανοικτή για τις χώρες της ΕΕ που δεν τηνυπέγραψαν εξαρχής.

Τέλος, η δέσμη των δυο νομοθετικών μέτρων (two pack)αποτελεί την τελευταία ψηφίδα στη δέσμη αλλαγών τηςακολουθούμενης ΕΟΔ (Μάιος του 2013). Αποτελείται από δυοκανονισμούς που συμπληρώνουν το εξάπτυχο και το δημοσιονομικόσύμφωνο, καθιερώνοντας μεταξύ άλλων τις διαδικασίες τουΕυρωπαϊκού Εξαμήνου που αφορά την αξιολόγηση τωνπροϋπολογισμών του επόμενου οικονομικού έτους, των κρατώνμελών της Ευρωζώνης, από την Επιτροπή59.

57 http://www.esm.europa.eu/index.htm58 http://www.european-council.europa.eu/home-page/highlights/fiscal-compact-enters-into-force-on-1-january-2013?lang=el59 http://www.europarl.europa.eu/news/en/news-room/content/20130304BKG62046/html/Economic-governance-two-pack-background-note

[23]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟ ΕΛΛΕΙΜΜΑ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ

Η δημοκρατική λειτουργία της Ένωσης έχει κατοχυρωθεί μετη Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στην οποία προστέθηκε ειδικόκεφάλαιο με τίτλο: Διατάξεις περί των δημοκρατικών αρχών μετις οποίες κατοχυρώνονται οι εξής αρχές:

1.Η αρχή της ισότητας των πολιτών της Ένωσης καθώς σύμφωνα με τοάρθρο 9 ΣΕΕ «σε όλες τις δραστηριότητες της, η Ένωση σέβεται την αρχήτης ισότητας των πολιτών της, οι οποίοι τυγχάνουν ίσης προσοχής από ταθεσμικά και λοιπά όργανα και τους οργανισμούς τους»60

2.Η αρχή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας , σύμφωνα με το άρθρο 10ΣΕΕ στο οποίο αναφέρονται τα εξής: «Η λειτουργία της Ένωσηςθεμελιώνεται στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Οι πολίτεςεκπροσωπούνται άμεσα στο επίπεδο της Ένωσης στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.Κάθε πολίτης έχει το δικαίωμα να συμμετέχει στο δημοκρατικό βίο τηςΈνωσης. Οι αποφάσεις λαμβάνονται όσο το δυνατόν πιο ανοιχτά καιεγγύτερα στους πολίτες. Τα πολιτικά κόμματα, σε ευρωπαϊκό επίπεδο,συμβάλλουν στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής πολιτικής συνείδησης και στηνέκφραση της βούλησης των πολιτών της ένωσης»61

3.Η αρχή της συμμετοχικής δημοκρατίας η οποία κατοχυρώνεται με τιςδιατάξεις του άρθρου 11 ΣΕΕ «Τα θεσμικά όργανα δίδουν, με τακατάλληλα μέσα, στους πολίτες και στις αντιπροσωπευτικές ενώσεις τηδυνατότητα να γνωστοποιούν και να ανταλλάσουν δημόσια τις γνώμες τους σεόλους τους τομείς δράσης της ένωσης»62

4.Η αρχή της διαφάνειας, με το άρθρο 11 ΣΕΕ «Τα θεσμικά όργαναδιατηρούν ανοιχτό, διαφανή και δημοκρατικό διάλογο με τιςαντιπροσωπευτικές ενώσεις και την κοινωνία των πολιτών. Προκειμένου να

60 Μιχάλη Δ. Χρυσομάλλη, Η Συνθήκη της Λισαβόνας...ο.π.,σ.7561 ο.π.62 Ο.π.,σ.76

[24]

εξασφαλίζεται η συνοχή και η διαφάνεια των δράσεων της Ένωσης, ηΕπιτροπή διεξάγει ευρείες διαβουλεύσεις με τα ενδιαφερόμενα μέρη»63

Σύμφωνα με τον καθηγητή του Δημοκρίτειου ΠανεπιστήμιουΘράκης κ. Χρυσομάλλη Μιχάλη “οι παραπάνω αρχές συντελούν στηνεμβάθυνση της πολιτικής ενοποίησης μέσω της σταδιακής ανάδυσης ευρωπαϊκούπολιτικού δήμου, ο οποίος βρίσκεται ακόμη στα σπάργανα”64.

Ως πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση αυτή προωθήθηκε ηΕνιαία Οικονομική Διακυβέρνηση (Ε.Ο.Δ.), ένα σύνολο δηλαδήκανόνων, κανονισμών και οδηγιών με σκοπό τον συντονισμό τωνοικονομικών πολιτικών των κρατών μελών.

Όμως η διαδρομή εγκυμονεί κινδύνους που αφορούν την ίδια τηνΔημοκρατία στην Ευρώπη και ιδιαίτερα τη διαδικασία λήψηςαποφάσεων που αφορούν τη ζωή εκατομμυρίων πολιτών, χωρίς όμωςοι ίδιοι να μετέχουν σε αυτές. Το έλλειμμα δημοκρατίαςεντοπίζεται στα κάτωθι πεδία της ΕΟΔ.

1.Εξαιτίας του συμπληρωματικού χαρακτήρα των διακυβερνητικώνσυμφωνιών που την αφορούν και οι οποίες διέπονται από τοδιεθνές δίκαιο65 ο ενωσιακός δικαστής δηλώνει αναρμόδιοςκαταρχήν να ερμηνεύσει τις διατάξεις66 αλλά και τη νομιμότητακατά συνέπεια των συμφωνιών αυτών των οποίων ή σύναψη δενπροβλέπεται από τις Συνθήκες κατά τρόπο ρητό καικατηγορηματικό που δεν επιδέχεται αμφισβητήσεις καιδιαφορετικές ερμηνείες67.

2.Η μη ισχύς όμως των διατάξεις του Ευρωπαϊκού Δικαίουαποστερεί και τη δυνατότητα μηχανισμών ελέγχου τωνδιαδικασιών που περιλαμβάνουν οι διακυβερνητικές αυτές

63 Ο.π.64 Ο.π.. Περαιτέρω για τον Δήμο ως έννοια βλ. και Λίνα Παπαδοπούλου Σκέψεις για το Δήμο...,ο.π.

65 Για τον διακυβερνητικό χαρακτήρα των συμφωνιών αυτών και ιδίως του Fiscal CompactTreaty βλ. Anna Kocharov, Another Legal Monster? An EUI Debate on the Fiscal Compact Treaty,Department of Law, Florence, 2012, διαθέσιμο στην ιστοσελίδαhttp://cadmus.eui.eu/handle/1814/2149666 Γ.Ε.Φ. Καλαβρού – Θ.Γ. Γεωργόπουλου, Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης …ο.π., σ. 24067 ΔΕΚ, υπόθεση 130/73, απόφαση της 27ης Νοεμβρίου 1973, Vandeweghe

[25]

μορφές συνεργασίας με ότι αυτό συνεπάγεται για τις ζωέςεκατομμυρίων πολιτών της Ένωσης που καθίστανται όμηροιομάδων τεχνοκρατών που δεν έχουν δημοκρατική νομιμοποίηση ήπολιτικών που δεν δεσμεύονται από το Δίκαιο της Ένωσης.

3. Ο φονταμενταλισμός των αγορών68 αποτελεί οδηγό στην χάραξη τηςόποιας οικονομικής πολιτικής των κρατών μελών αλλά και τηςΈνωσης στο σύνολο της. Έτσι, στο βωμό της αγοράςκαταστρατηγούνται διατάξεις των εθνικών συνταγμάτων μεαμφιβόλου νομιμότητας διεθνείς συμφωνίες69, όπως γιαπαράδειγμα το ξεθεμελίωμα του κοινωνικού κράτους στηνΕλλάδα, η ύπαρξη του οποίου είναι συνταγματικά κατοχυρωμένη.

4.Το επιχείρημα ότι η ανεξαρτησία από τη δημοκρατική αρχή καιτον έλεγχο καθιερώθηκε με σκοπό την αποφυγή των πολιτικώνπαρεμβάσεων και την απρόσκοπτη και αποτελεσματική λειτουργίατων επιμέρους μορφών της ΕΟΔ που δεν διέπονται από το Δίκαιοτης Ένωσης δεν ευσταθεί, καθώς η ασκούμενη από τα εθνικάκοινοβούλια εξουσία συνεχώς περιορίζεται. Η ουσιαστικήεκχώρηση αρμοδιοτήτων και εξουσιών που μέχρι πρότινοςθεωρούνταν εθνικοί, όπως η νομισματική πολιτική, τα θέματαανταγωνισμού κ.λ.π. που μέχρι πρότινος θεωρούνταν εθνικά,σημαίνει ότι ο λαός όσο και το κοινοβούλιο χάνουν τηνεπιρροή τους στη λήψη πολιτικών αποφάσεων από όργανα τηςΈνωσης70 που όμως δεν αντλούν τη νομιμότητα τους από τονλαό71.

5.Οι διακυβερνητικές συμφωνίες κατοχυρώνουν πρωτίστως τασυμφέροντα των πολιτών των κρατών μελών που είναι οι

68 Λουκά Τσούκαλη, Ποια Ευρώπη…,ο.π.,σ.15669http://greek-critical-legal.blogspot.gr/2010/10/blog-post.html . (Σχετικό άρθρο τουκαθηγητή του ΔΠΘ Γιώργου Κατρούγκαλου με τίτλο: Το οικονομικό σύνταγμα και το«παρασύνταγμα» του μνημονίου70 Σύμφωνα άλλωστε με το άρθρο 130 ΣΛΕΕ και το άρθρο 7 του πρωτοκόλλου 4, ηλειτουργική ανεξαρτησία της ΕΚΤ και των Εθνικών Κεντρικών Τραπεζών ανάγεται σεθεμελιώδη αρχή ύπαρξης των φορέων αυτών. Για το θέμα βλέπε και σε Γ.Ε.Φ.Καλαβρό – Θ.Γ. Γεωργόπουλο, Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης …ο.π.,τ.2, σ. 245 καθώς και:Χριστιανός Βασίλειος, Συνθήκη Ε.Ε. & ΣΛΕΕ…ο.π., σ.σ. 709-711 ο οποίος θεωρεί ότι το άρθρο130 ΣΛΕΕ περιέχει μια ενωσιακή επιταγή, σαφή, απόλυτη και πολυεπίπεδη τόσο ως προς ταπροστατευόμενα υποκείμενα, όσο και ως προς τους αποδέκτες της , μια υποχρέωση σεβασμούτης ανεξαρτησίας, που επαναλαμβάνεται αυτούσια στο άρθρο 7 του καταστατικού της ΕΚΤ καιτου ΕΣΚΤ71 Λίνας Παπαδοπούλου, Σκέψεις για τον Δήμο…,ο.π.,σ.166

[26]

λεγόμενοι νικητές των διαπραγματεύσεων που λαμβάνουν χώραπριν από τη σύναψη των συμφωνιών αυτών72

6.Οι ασκούμενες οικονομικές πολιτικές και οι στρεβλώσεις πουδημιουργούν σε επίπεδο δημοκρατίας απασχόλησαν σοβαρά και τοΕυρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Ειδικότερα, σε επιμέρους συνεδριάσειςτου, στις οποίες μεταξύ άλλων ζητημάτων τα οποία έθεσανΕυρωβουλευτές και μέλη των Εθνικών Κοινοβουλίων,διατυπώθηκαν ενστάσεις: α) για τη διαδικασία του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, κατά τηνοποία οι Εθνικοί Προϋπολογισμοί θα πρέπει να παίρνουν το«πράσινο φως» πρώτα από την Επιτροπή. Μόνο τότε και εφόσονεγκριθούν από την Commission θα εισάγονται προς ψήφιση σταΕθνικά Κοινοβούλια73. Η ένσταση του εδράζεται στο γεγονός ότιένα μη εκλεγμένο όργανο της Ένωσης αποκτά αυξημένεςαρμοδιότητες και ειδικότερα αποφασιστικό λόγο σε θέματα πουάπτονται της οικονομικής – δημοσιονομικής πολιτικής πουχαράσσουν δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις και

β) περαιτέρω στα πλαίσια γενικότερα της νέας ΕΟΔ,περιορίζονται οι αρμοδιότητες του καθώς και το κεκτημένοτου δικαίωμα στη συναπόφαση74.

7.Περιορίζοντας τις αρμοδιότητες του Ε.Κ. και το κεκτημένο τηςσυναπόφασης, ενισχύει και διαχέει το έλλειμμα δημοκρατίαςκαι στις χώρες μέλη ενώ παράλληλα δεν προβλέπεται καμίαδιαπραγμάτευση με τους κοινωνικούς εταίρους και τιςοργανωμένες ομάδες πολιτών κατά την χάραξη της πολιτικήςαυτής αλλά και του συνόλου των πολιτικών της Ένωσης75 .

8.Συνεπώς η νέα διακυβερνητικότητα στη χάραξη της ΕυρωπαϊκήςΟικονομικής Πολιτικής, μεσούσης της οικονομικής κρίσης,αποφεύγει καθ΄ ολοκληρία την προσφυγή στη βούληση τωνΕυρωπαϊκών λαών μέσω δημοψηφισμάτων ή άλλων μορφώνσυλλογικής συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων. Απότοκος αυτής τηςεπιλογής είναι η ενίσχυση των γραφειοκρατικών διαδικασιώνπου απολιτικοποιούν τις όποιες εντάσεις στο εσωτερικό τηςΈνωσης. Η αναταραχή στον χώρο του Ευρωπαϊκού Νότου αποτελεί

72 Stefan Collignon, Democratic Requirements for a European Economic Government, InternationalPolicy Analysis, Δεκέμβριος 2010, διαθέσιμο και στον ιστότοπο: http:library.fes.de/pdf-files/id/ifa/07710/pdf,σ.673 http://europeansting.com/2013/1/3174 Γιάννη Μπαλαμπανίδη, Θεσμοί και Δημοκρατία στην Ε.Ε. Το νέο πλαίσιο Οικονομικής Διακυβέρνησης, σ. 1575 Ο.π.

[27]

προάγγελο των όσων οδυνηρών εξελίξεων θα συμβούν στο σύνολοτων κρατών – μελών της αν δεν αντιμετωπισθεί η παθογένειααυτή. Ακριβώς αυτή η αποφυγή της έκφρασης βούλησης τωνπολιτών αποτελεί την αχίλλειο πτέρνα των ως άνω συμφωνιών καιπεραιτέρω ακριβώς εξαιτίας της ελεύθερης βούλησης συμμετοχήςσε συμφωνίες τέτοιας φύσης εξασθενίζει στην πράξη την ίδιατη συνοχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης76.

9.Η προσήλωση σε τέτοιες συμφωνίες οδηγούν στην απομάκρυνσηαπό την αρχή της ισότητας μεταξύ των κρατών – μελών (σχετ.άρθρο 9 ΣΕΕ)77. Αν τα όποια βήματα προς την κατεύθυνση τηςΕΟΔ υιοθετούνταν μέσω της διαδικασίας των ενισχυμένωνσυνεργασιών (άρθρο 20 ΣΕΕ και 326 επ. ΣΛΕΕ)78 θαεπιτυγχάνονταν τα εξής:α) θα ήταν εφικτή μια πιο αποτελεσματική αξιοποίηση τωνκοινοτικών οργάνων β) θα ήταν αποτέλεσμα των κοινοτικών διαδικασιών και θαδιέπονταν από το κοινοτικό δίκαιο και γ) θα επέτρεπε τον πραγματικό εμπλουτισμό της πολιτικής καιοικονομικής συνεργασίας στα πλαίσια της ΕΟΔ, κάτι το οποίοοι συμφωνίες διακυβερνητικού χαρακτήρα δεν προβλέπουν79

10. Η επιχειρούμενη συγκέντρωση των εξουσιών άσκησηςμακροοικονομικής πολιτικής των κρατών – μελών της Ένωσης καιη απουσία οποιασδήποτε δυνατότητας δημοκρατικού ελέγχου απότους πολίτες είναι ανεπίτρεπτη. Δυστυχώς οι προτάσεις τουΠροέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Herman Van Rompuy80 σεσυνεργασία με τον Jose Manuel Barroso, τον Jean – ClaudeJunker και τον Mario Draghi δεν προβλέπουν καμία τέτοιαδυνατότητα για τους λαούς της Ευρώπης.

11. Η λειτουργία του eurogroup, του sui generis οργάνου πουεπισήμως γίνεται λόγος γι΄αυτό στο άρθρο 137 ΣΛΕΕ μεπαραπομπή στο πρωτόκολλο 14 που προσαρτάται στη Συνθήκη81,

76 Stefan Collignon, Democratic Requirements for…,ο.π.77 Παναγιώτη Κανελλόπουλου, Το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης…ο.π.,σ.47978 Για τις ενισχυμένες συνεργασίες και το θεσμικό πλαίσιο που τις διέπει βλ. σχετ.Μιχάλη Δ. Χρυσομάλλη, Η Συνθήκη της Λισαβόνας....ο.π., σ. 118 79 Anna Kocharov, Another legal…ο.π.80 Herman Van Rompuy, Towards a Genuine Economic and Monetary Union, Δεκέμβριος 2012, διαθέσιμηστον ιστότοπο http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_Data/docs/pressdata/en/ec/134069.pdf81 Δ. Καραγκούνη – Μ.Ι. Ράντου, Η νομική φύση των πράξεων του Eurogroup, Ελληνική ΕπιθεώρησηΕυρωπαϊκού Δικαίου, τόμος 33, Απρίλιος – Ιούνιος 2013, σ.141

[28]

των ανεπίσημων δηλαδή συσκέψεων των Υπουργών Οικονομικών τηςζώνης του Ευρώ με τη συμμετοχή του Αντιπροέδρου τηςΕπιτροπής, αρμόδιου για τα Οικονομικά και το Ευρώ, αλλά καιτου Προέδρου της ΕΚΤ, έχει προκαλέσει αρκετές κριτικέςκυρίως από μέλη του Ευρωκοινοβουλίου καθώς θεωρούν ότι ηθεσμοθέτηση του αποτελεί μια μετατόπιση εξουσίας από το Ε.Κ.προς το Συμβούλιο και την Επιτροπή που αποτελούν τουςλιγότερο δημοκρατικούς πυλώνες της Ένωσης82. Μια από τις πιοηχηρές κριτικές σε βάρος του μορφώματος αυτού διατυπώθηκεαπό τον Υπουργό Οικονομικών της Γαλλίας, Πιερ Μοσκοβισί, σταπλαίσια συνεδρίου για το μέλλον της Ευρώπης που οργάνωσε ηΕΝΑ (Εθνική Σχολή Διοίκησης), στις 4 Απριλίου 2013, στοΣτρασβούργο. Συγκεκριμένα, διατύπωσε ενστάσεις για τηνομιμότητα και τη δημοκρατικότητα του οργάνου αυτού, τοοποίο θα πρέπει, σύμφωνα με τα λεγόμενα του, να λειτουργείκαλύτερα και με μεγαλύτερη διαφάνεια, με δυνατότηταδικαστικού ελέγχου των συστάσεων του οι οποίες όμωςυπαγορεύουν, πολλές φορές με τρόπο ιδιαίτερα αυστηρό, τοπεριεχόμενο νομικά δεσμευτικών πράξεων της Ένωσης83 καιτέλος

12. Η έλλειψη ηγετών με όραμα για την Ευρώπη και η χάραξη τηςΕΟΔ από αρχηγούς κυβερνήσεων κρατών μελών, χωρίς φαντασίακαι χωρίς ευελιξία στην αντιμετώπιση κρίσεων και προκλήσεωνπου αδυνατούν να συλλάβουν το μέγεθος της αλληλεξάρτησης τωνοικονομιών των χωρών που μετέχουν στο Ενωσιακό Εγχείρημα,αποτελεί δυστυχώς παράγοντα που επιτείνει την ανησυχία στουςλαούς και στρώνει τον δρόμο σε λογής - λογής δημαγωγούς πουυπόσχονται τα πάντα σε όλους, μέσα από «μαγικές» συνταγέςκαι επικίνδυνους πειραματισμούς.

΄Eτσι οι λαοί είναι αμέτοχοι σε πολιτικές που λαμβάνονται γι΄ αυτούς αλλά χωρίς αυτούς. Η απουσία όμως δημοκρατικού ελέγχου και λογοδοσίας αποθρασύνει τους τεχνοκράτες που, υποταγμένοι στα κελεύσματα των αγορών χαράσσουν πολιτικές που διαλύουν κοινωνικούς ιστούς, οικονομίες και προκαλούν στο όνομα της

82 Wolfgang Kowalsky, Towards a new European Order: The New Economic Governance Architecture hinders democracy, 24-9-2012,http://www.social-eupore.eu/author/wolfgang-kowalsky83 Δ. Καραγκούνη – Μ.Ι. Ράντου, Η νομική φύση…ο.π., σ.σ. 143 - 145

[29]

δημοσιονομικής πειθαρχίας χιλιάδες νεκρούς αλλά και σοβαρά τραύματα στην ίδια τη συνοχή της κοινωνίας.

[30]

Αντί επιλόγου Η οικονομική κρίση είναι μια κρίση βαθιάδημοκρατική84. Είναι μια αποτυχία όλων των κρατών – μελών καιιδίως ενός, το οποίο υπερθεματίζει για τη δημοσιονομικήσταθερότητα. Είναι το ίδιο κράτος, του οποίου μια εσφαλμένηεκτίμηση των υπηρεσιών υγείας για ένα συγκεκριμένο λαχανικό,προκάλεσε ζημιές αρκετών εκατομμυρίων σε χιλιάδες ευρωπαίουςαγρότες85. Είναι το ίδιο κράτος, του οποίου οι τράπεζεςπροκάλεσαν πιστωτική φούσκα στις χώρες του Νότου προκαλώνταςμια κρίση η οποία παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τηνχρηματοπιστωτική κρίση στις ΗΠΑ86.

Παρόλα αυτά και επειδή το κακό έχει ήδησυντελεσθεί ας διδαχτούμε από τις αστοχίες του παρελθόντος καιπλέον στη συζήτηση γύρω από το έλλειμμα Δημοκρατίας, σταπλαίσια της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Διακυβέρνησης, είναισκόπιμο να προταθούν λύσεις που θα βασίζονται σε ψύχραιμεςπροσεγγίσεις.

Σε αυτή την φάση που οι χώρες κυρίως τουΕυρωπαϊκού Νότου έχουν πληγεί από τις συνέπειες τηςοικονομικής κρίσης, ο ενωσιακός προϋπολογισμός θα πρέπει νααποτελεί ένα αναπτυξιακό κεφάλαιο κατάλληλο να διευθετήσει τηνκρίση χρέους των κρατών – μελών της ένωσης, όπου υφίσταταιπρόβλημα χρέους, μέσω προγραμμάτων προσαρμογής87.

Περαιτέρω, θα πρέπει να υπάρξουν νέες πολιτικές πουθα διορθώσουν τις υπάρχουσες ασυμμετρίες, που εν μέρει84 Miguel Poiares Maduro, The democratic governance of Europe,διαθέσιμο στον ιστότοπο http://cadmus.eui.eu/handle/1814/23981,201285 Miguel Poiares Maduro, A new governance for the European Union and the euro: Democracy and Justice,Robert Schuman, Centre for Advanced Studies (RSCAS), Policy Papers 2012/11, GlobalGovernance Programme, διαθέσιμο στον ιστότοποhttp://network.globalgovernanceprogramme.eu/wp-content/uploads/2012/11/report.pdf86 Dani Rodrik, The globalization paradox – democracy and the future of the worldeconomy, Norton, New York 2011 και στον ιστότοποhttp://www.iie.com/publications/papers/rodrik20110504ppt.pdf87 Miguel Poiares Maduro, A new governance …o.π.

[31]

ευθύνονται για την σημερινή κατάσταση, σε επίπεδο νομισματικήςκαι οικονομικής ένωσης.

Όμως αυτές οι αλλαγές δεν θα κινούνται μόνο σεεπίπεδο πολιτικής διαχείρισης. Η Ευρώπη χρειάζεται κάτιπερισσότερο από αυτό. Οι αλλαγές θα έχουν να κάνουν με τηνίδια τη φύση των παραγόμενων πολιτικών καθώς και τηνδιαδικασία μέσω της οποίας αυτές εκπορεύονται καθώς και στοντρόπο με τον οποίο αυτές διαχέονται στους πολίτες88. Αυτές οιαλλαγές θα δώσουν την κατάλληλη δυναμική η οποία θασυμπαρασύρει καταστημένες αντιλήψεις που ανθίστανται στηνανάγκη υιοθέτησης και εφαρμογής ουσιαστικών – συστημικώναλλαγών στο εσωτερικό των κρατών –μελών της ένωσης89.

Αυτές οι αλλαγές δεν είναι εφικτό να υλοποιηθούνχωρίς να χρησιμοποιηθεί η, πανταχόθεν βαλλόμενη, γραφειοκρατίατων Βρυξελών. Η όποια συζήτηση για τυχόν παρεμβάσεις στην δομήτης θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη της όχι το πώς δουλεύει έναδιοικητικό σύστημα αλλά το γιατί δουλεύει και με ποιόν τρόποθα γίνει αποδοτικότερο, προκειμένου να επιτύχει τον σκοπότης90.

Αυτονόητο είναι βέβαια το γεγονός ότι αυτές οικινήσεις δεν θα πρέπει να γίνουν με την απειλή κυρώσεων αλλάδιαμέσου θετικών κινήτρων προς την κατεύθυνση αυτή, με τελικόσκοπό την πολιτική ενοποίηση91.

88 Για την ανάγκη δημοκρατικών αλλαγών στην Ευρώπη βλ. David Lidington (ΒρετανόςΥπουργός υπεύθυνος για θέματα Ευρώπης, από ομιλία του στο Foreign and Common WealthOffice, 16 Ιανουαρίου 2014, με θέμα Open Europe and fresh start, διαθέσιμη στον ιστότοπο;http://www.gov.uk/government/spech 89 Miguel Poiares Maduro, A new governance…ο.π.90 Martin Lodge – kai Wegrich, Bureaucrasy may be the solution, rather than the problem, For issuesof European Governance, Απρίλιος 2014, διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόποhttp://blogs.lse.ac.uk/europpblog/2014/04/2391 Jurgen Habermas, Peter Bofinger and Julian Nida – Pumelin, Only deeper EuropeanUnification can save the eurozone,9 Αυγούστου 2012, στον ιστότοποwww.theguardian.com. Η γερμανική έκδοση του άρθρου είναι διαθέσιμη στον ιστότοπο τηςεφημερίδας Frankfurter Algemeine Zeitung

[32]

Συνοψίζοντας, αντί να επικεντρωνόμαστε στα θεσμικάόργανα της Ένωσης και στις όποιες δυσλειτουργίες τους, θεωρώότι θα πρέπει να ασχοληθούμε με την εμβάθυνση της δημοκρατίαςσε ένα sui generis μόρφωμα, όπως είναι αυτή τη στιγμή ηΕνωμένη Ευρώπη, μέσα από τον μετασχηματισμό των πολιτικών της.Μόνον έτσι θα μπορέσουμε να εισάγουμε στις θεσμικέςλειτουργίες της τον πραγματικά δημοκρατικό χαρακτήρα, ο οποίοςπαραμένει ζητούμενο στις μέρες μας, μέσα από την ανάδειξη μιαςνέας ηθικής, της ηθικής του πλουραλισμού και της πολυφωνίας92

που δεν θα διαχωρίζει τους λαούς της Ευρώπης σε πατρίκιους καιπληβείους και θα προσφέρει κοινωνική δικαιοσύνη και αλληλεγγύηεκεί που τα κράτη – μέλη αδυνατούν πλέον να παρέμβουν.

Αυτή η επιλογή σίγουρα δεν είναι η μόνη, καθώς τατελευταία χρόνια ακούγονται διάφορες προτάσεις εξόδου από τηνκρίση. Πιστεύουμε όμως ότι είναι η μόνη επιλογή που δεν θααφήσει να ξεπροβάλουν στο προσκήνιο όλα εκείνα τα φαντάσματατου παρελθόντος που δίχασαν και αιματοκύλισαν την Ευρώπη.

92 Για αυτήν την νέα ηθική βλ. Michael D. Higgins, seminar on democracy and popularlegitimacy in the European Union, Dublin European Institute, 20 Μαρτίου 2014, διαθέσιμηστον ιστότοπο http://www.president.ie./uncategorized/seminar- on -democracy-and -popular- legitimacy

[33]

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνική

1.Γιάννης Μπαλαμπανίδης, Θεσμοί και Δημοκρατία στην Ε.Ε. Το νέοπλαίσιο Οικονομικής Διακυβέρνησης,2013

2.Γ.Ε.Φ. Καλαβρός –Γεωργόπουλος Θ.Γ., Το Δίκαιο της ΕυρωπαϊκήςΈνωσης – Θεσμικό Δίκαιο, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα2013

3.Δ. Καραγκούνη – Μ.Ι. Ράντου, Η νομική φύση των πράξεων τουEurogroup, Ελληνική Επιθεώρηση Ευρωπαϊκού Δικαίου, τόμος 33

4.Λίνα Παπαδοπούλου, Σκέψεις για το Δήμο και τη Δημοκρατία στηνΕυρωπαϊκή Ένωση, εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2011

5.Λουκάς Τσούκαλης , Ποια Ευρώπη, εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα 20046.Μιχάλης Δ. Χρυσομάλλης, Η Συνθήκη της Λισαβόνας & η βελτίωση της

δημοκρατίας και της αποτελεσματικότητας στην Ευρωπαϊκή Ένωση,εκδόσεις Βασ. Ν. Κατσαρού, Αθήνα 2010

7.Neill Nugent, Πολιτική και Διακυβέρνηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση,εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2004

8.Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης,Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη 2010 ΧριστιανόςΒασίλειος, Συνθήκη Ε.Ε. & ΣΛΕΕ, εκδόσεις Νομική ΒιβλιοθήκηΑθήνα 2012

9.Πέτρος Στάγκος – Σαχπεκίδου Ρ. Ευγενία, Δίκαιο τωνΕυρωπαϊκών Κοινοτήτων και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ΕκδόσειςΣάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη 2000

[34]

Ξενόγλωσση1.Alberta M. Sbragia, Post-National democracy: A challenge to political

science? Paper delivered as an introductory presentation,University of Pittsburgh

2.Amand Menon and Stephen Weatherill, Democratic Politics in aglobalizing world. Supranationalism and legitimacy in the European Union,London School of Economics, 2007

3.Anna Kocharov, Another Legal Monster? An EUI Debate on the FiscalCompact Treaty, Department of Law, Florence, 2012

4.Andreas Follisdal – Simon Hix “Why there is a democratic deficit inthe E.U. – A response to Majone and MoravcjiK

5.Dani Rodrik, The globalization paradox – democracy and thefuture of the world economy, Norton, New York, 2011

6.Francesco Giumelli, Beyond Intergovernmentalism: TheEuropeanization of restrictive measures, Metropolitan MetropolitanUniversity of Prague, 2013

7.George Tsebelis and Geoffrey Garret, The institutionalfoundations of intergovernmentalism and supranationalism in the EuropeanUnion,2000

8.Giovanni Sartori, The theory of democracy revisited, NewJersey, Chatam House Publishers, 1987

9.Herman Van Rompuy, Towards a Genuine Economic and Monetary Union,Δεκέμβριος 2012

10. Joseph H.H. Weiler, European Democracy and its critique, WestEuropean Politics, Vol.18, N.3

11. Jurgen Habermas, Peter Bofinger and Julian Nida –Pumelin, Only deeper European Unification can save theeurozone,9 Αυγούστου 2012

[35]

12. Kristin Archick, The European Union: Questions and Answers,Gongressional Research Service, 2014

13. Kubra Dilec Azman, The problem of democratic deficit in theEuropean Union, Fatih University, και αναδημοσίευση στηνεπιθεώρηση International Jourrnal of Humanities and SocialScience, 2011

14. Μaria Milouv, EU Parliament semi worried over democratic deficit(political newspaper), 2013

15. Mark Pollack, The engines of European integration: Delegation,agency and agenda setting in the E.U, Oxford University Press,2003

16. Marcus Horeth, The Trilemma of legitimacy multilevel governance inthe E.U. and the problem of democracy, Center for EuropeanIntegration Studies, 1998

17. Martin Lodge – kai Wegrich, Bureaucrasy may be the solution,rather than the problem, For issues of European Governance,Απρίλιος 2014

18. Michael D. Higgins, seminar on democracy and popularlegitimacy in the European Union, Dublin EuropeanInstitute, Μαρτίος 2014

19. Miguel Poiares Maduro, The democratic governance ofEurope,2012

20. Miguel Poiares Maduro, A new governance for the EuropeanUnion and the euro: Democracy and Justice, Robert Schuman, Centrefor Advanced Studies (RSCAS), Policy Papers 2012/11

21. Mihail Milev, A democratic deficit in the European Union22. Nicolas Jabko στη δημοσίευση του με τίτλο: Which

economic governance for the European Union – facing theproblem of divided sovereighty, Sweedish Institute forEuropean Policy Studies (Sieps), Report 2th, Μάρτιος 2011

23. Paul - Gilbert Colletaz, Introducing the European Union:Between supranationalism and intergovernmentalism,Euroculturer,2013

24. Robert Alan Dahl, A democratic dilemma: system effectivenessversus citizen participation, Political Science Quarterly,vol.109, 1998

[36]

25. Stefan Collignon, Democratic Requirements for a EuropeanEconomic Government, International Policy Analysis,Δεκέμβριος 2010

26. Yves Bertoncini – Valentin Kreilinger, What politicalbalance of power in the next European parliament,2013

27. Wolfgang Kowalsky, Towards a new European Order: TheNew Economic Governance Architecture hindersdemocracy,2012

Ι στοσελίδες 1.http://www.esm.europa.eu/index.htm2.http://europa.eu/legislation_summaries/glossary-

democratic_deficit _el.html 3.http://www.europarl.europa.eu/news/en/news-room/content/

20130304BKG62046/html/Economic-governance-two-pack-background-note

4.http://www.european-council.europa.eu/home-page/highlights/fiscal-compact-enters-into-force-on-1-january-2013?lang=el

5.http://europeansting.com/2013/01/31 - (political newspapper)

6.http://europaeu/legislation_summaries7.http://europa.eu/Lisbon_treaty/glance/democracy/

index_en.html8.http://www.europarl.europa.eu/news/en/news-room/content

/20131218IPR31303 /html/Bailout-Troika-review-preliminary-views-tabled

9.http://www.ft.com/intl/cms/s/0/663ab6b6-3da2-11e3-9928-00144feab7de.html.

10. http://gr2014.eu/el/six-pack11. www. Geopolitics.com12. http://www.theguardian.com/commentisfree/2013/may/20/

[37]