Yazıların içeriğinden - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D01353/1998_13/1998_13_BASERAE.pdf · Ari-. cak bu uyarlama, kavramların içeriğinde ide9lojik bir kınlmayı da berabe

e Vadi Yayınlan: Derleme Dizisi 13

. Mart 1998

tezkire

Sayı: 13

© VadiYayınlan

ı. Baskı: Mart, 1998

Yayima Hazırlayan

Mezher Yüksel

Redaksiyon Şerif Esendemir

HatemEte Recep Gürkan Göktaş

Hamza Taşdelen · Nuh Yılmaz

Dizgi' ESAM

Baskı Zirve Ofset

.ISBN 975-7726-85-0

ı r e Yeni yayın döneminde (Yıllık 4 saYı> tezitire'ye abone olınak isteyenlerin 3.000.000 liralık tutan Ercan Şen'in 104260 numaralı Posta Çeki Hesabı· na yatırarak posta çeki dekontunu V ıidi Yayınlan'nın yazışma adresine göndermesi gerekmektedir. De­kontla birlikte lütfen, adınızi, açık adresinizi, posta kodıınıızu belirtiniZ

--------------- o ---------------

1 •

Yazıların içeriğinden yazarlan sorumludur. Gönderi-len yazılar iade edilmez. Yayınlanmak üzere gönde-

. rilen yazılar Yayın kuruiu tarafından inc.elenir ve gönderildikten sonra en geç iki ay içerisinde yayın­lıinip yayınlanmayacağı belirtilir. Bu işlemin hizlan-. dırılınası için yazıların iki nüsha olarak gönderilme­si,· mümkünse Macintosh veya IBM uyunıluların'

. Microsoft protranıiarında kaydedilmiş disketler iÇe­risinde gÖnderilriıeleri uygıın olur. Yazılarda herhan­gi bir akademik teamüJde kabul edilmiş referans sis­temine. uyulmasına dikkat edilmelidir.

---------------o.,.--------------

Yazıama Adresi

V AI1İ YA YINLARI Meşrutiyet Cad Bayındır ll, 60/5

·Kızılay - ANKARA · Tel: (312) 435 64 89 Fax: 425 63 45

Konya İrtibat Bürosu: Çizgi Kitabevi, Kitapçılar Çarşısı, Zafer Konya

Tel : (332) 353 10 22

Mod~rnleşm~ Ve Qzel Alan .. Kamusal Alan Dikatomisi Açısından .

MÜSLÜMAN KADININ DÖNÜŞÜMÜ

ALEV ERKİLET BAŞER*

Bu yazıda, özel aian~kamusal alan. aynmının tarihsel kökeni ve modern top~ lurnda kazandığı anlam üzerinde durulacak ve bu dikatominin kadın araş~ tırmalarındaki özel yerine ve önemine işaret edildikten sonra, sözkonusu kavramların, genelde Türk modernleşme sürecine, özelde ise müslfunan ka~ dının tarihsel serüvenine uygulahma biçimi eleştirel bir bakışla ele

· alınacaktır.Özel alan~ka:musal alan ayrımının batı. düşüncesindeki kaynaklarına ve modern burjuva toplumunda kazandığı anlama ilişkin değerlendirmelerin, Habermas'ın klasik çalışması olan Kamusallığın Yapısal pönüşümü'ne atıfta bulunmaması düşünülemez. Bu yazıda da kavraıİun kökeni ve içeriği belirl~nmeye çalışılırken, Hapermas'ın bu çalışması esas alına~aktır. Habermas'a göre, özel alan"kamusal alan ayrımının kökeni, olgun Yunan şehir devletlerine kadar geri götürülebilmektedir~ Bu Helenik modelde;_ . ·

özgür. vatandaşların ortak kullandığı (koiile) polis'in alanı, tek tek şahıslara ait olan (idia) oikos'un alanından kesin olarak ayrılmışhr. Kamusal hayat, bios poli­tikos, pazar meydanında, agora' da cereyan eder, fakat mekansal olarak bağlan­mış değildir: karnı;~, mahkeme ve meclis gerüşmeleri biçimine de bürünebilen mü­zakerelerde de oluşabileceği gibi (lex!s), savaşta veya savaş oyunlarındaki gibi or­tak eylemlerde de {praxis) oluşur ... Kainusal hayata kat:ılabilmenin koşulu, bh aile reisi olarak, özel hayat alanında özerk olmakhr: Özel alan, (Yunanca) adı itiba­riyle de eve bağlıdır; dolaşımhalindeki bh serveteya da emekgücüne sahip olmak, ev ekonomisi ve aile üzerindeki egemenliğin ikamesi olamaz ... Yani polis'te bir şahsın konumu, oikos.'taki despotluğuiı.a bağlıdır. Hayalın y~niden üretimi, kölele­rin çalışması, kadınların hizmeti, doğum· ve ölüınoikos despotluğunun şemsiyesi allında cereyan eder (Habei:mas, 1997: 60). ·

Habermas'a göre~ özel alan-kalİmsal alan ayrlllllJla dayanan bu kamu. modeli, Rönesans'tan bugüne dek esas normatif güCü elinde bulundurmuş, ancak asıl işlevini burjuva kamusunun siyasal bilincinin oluşmasına ve hu-

* Kırıkkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü 'öğretim Üyesi (Yard.Doç.).

72 ' tezkire

k~al kurumlaşmasına hj.zmet etmek suretiyle gerçekleştirmiştir. Feodal topliım yapısı ise, yukanda değinilen anlamda bir özel alan-Jc<amusal alan ayrıriuna olanak tanımaz, çünkü "özel şahısların kamu alanına ·onun zemi­ninden çıkarak dahil olacakları, özel hukuka göre kesinleştirilmiş bir statü yoktur'' (Habermas, 1997: 62). Feodal toplumun geneli için sözkonusu edilen bu tesbit, geniş feodal aile yapısı özelinde de geçerlidir.

. Avrupa'da özel alan-kamusal alan aynmı, modern aruamını, feodalizmin çökmeye, bölgesel ve ul,usal devletlerin ortaya çıkmaya başlaması ile ka­zanmıştır. Bu e'l(rede~, özel (privat- private- prive) kavramı kamusal görevi olmayaruan ve devlet aygıtının dışında olmayı; kamusarise <;ievlete ilişkin olanı, kari:m gücünü ifade ediyordu. Bu açıdan bakıldığında, devlet kamusal selamet için, ondan dışlaninış olan tebalan ise kendi özel yararları için çalı­şıriardı (Habermas, 1997: 71). Giderek kristalleşen burjuva toplum yapısı açı­sından bakıldığırida, bu aynının kamusal ucunda devlet ve saray yer alır­ken, diğer ucuitda mal ve emeğin alanı ile çekirdek ailenin içsel alanı yer

. alıyordu. BU evrede özel alan-kamusal alan ayrımı, toplum ile devleti_ de · birbirinden ayıran bir anahat oluşturmuş ve bah siyasal düşüncesindeki ağırlıklı konumuna yerleşmiştir.

_ W:agner'e1göre, kamusal ve özel alaruann birbirinden aynlmasıyla- bir-

likte kamusar alan erkekle, özel alan ise kadınla özdeŞleştiriİdi. Bunun so­ni.ıcti olarak da kadııU.ar, p.iğ~r aşa~ sİnıftarla birlikte (işçi sınıfı ve deliler) liberal düzenden dışlan<4lar: ·

Burjuva yeniden yapılanmalar kadınl.arı özgürleştitmek ve toplumsal dünyanu:ı . tüm alanlarına katılmaya muktedir kılmak şöyle dursun, daha fazla biçimselleş­miş· kurallar sunmuş ve kadınları bir dizi faaliyett.en, özellikle de Eski Rejimler al­tında hiç değilse elverişli koŞullarda daha gayri resmi olarak katkıda bulunabil-. dikleri siyasal katılım alarundan biçirrıSel olar~ dışlarmştır (Wagner, 1996: 71). ·

Kamusal alanın toplumsal cinsiyete (gender) göre örgütlenmesi ve kadın"' ların kariıusal alandan dışlanriıası,-burjuva toplum yapısında yakın zaman"' lara İ<adi:ır genel bir kabul görmüş ve feminist çevreler dıŞında pek fazla ir­delenmemiştir. Bunun gerekçesi olarak da, kadın doğasında duygusallığın ağır basması gösterilılriştir (Wagner 1996:71).

Batı'qa, özel alan ile kamusal alan arasmdaki bu aynşmaya yol açan top- · lumsal koşullar zamanla biçim değiştirmiş olmasına karşın, bu ayrım; 1. devlet-toplum aynmı hatta karşıtlığı biçiminde siyaset sosyolojisindeki, 2. çekirdek ailenin içsel alanı ile onun dışında kalan alanlar (eğitsel, ekonomik, kültürel ve siyasal etkinliklerin alanı) arasındaki ayrım biçiminde de kadın ve aile sosyolojilerindeki yerini almıştır. Ancak, kamusal alan kavramının içeriği toplumsal cinsiyet ve. aile sosyolojilerinde, zamanla görece bir basit:-

Müslüman Kadının Dönüşümü 73

leşmeye uğramış; kadının evsel etkinlikler dışındaki alanlara katılımını içe­ren yalınkat bir kavrama dönüşmüştür.

II

Özel alan-kamusai alan dikotomisinfu çağdaş toplumsal cinsiyet (0ender) araştırmalarında özel bir yeri ve önemi vardır. Kadının toplumsal Vü:;:lığı, kimliği, konumu ve eylemleri. betimlenmeye 1 tanımlanmaya 1 açıklanmaya çalışılırken; referans noktası olarak alınan kavram, kamusal alan kavramıdır. Kadının kamusal alana ·çıkması -ya da bunun engellenmesi- söylemi kadına. ilişkin sosyolçıjik çözümlemenin ayrılmaz parçası, "olmazsa olmaz"ı .olarak karşımız·a çıkmaktadır. Bupun temelinde ise, öncelikle kapitalizmiİl doğuşu ile birlikte 1. kadınların ev (özel alan) dışında çalışıpalarının doğurc:iuğu aile­içi güç çatışmalannı; 2. fabrikada çalışma olgusunun kendilerine eşit işe dü­şük ücret biçiminde. yansıyan olumsuzluklannı aşma çabası içinde olan ka­dınların kapitalistiere ve kapitalist düzene karşı giriştikleri aile-dışı güç ça­tışmalarını ve nihayet 3:-~siyasal haklarını kazanma mücadelelerini çözüm­leme çabalan ,bulunmaktadır.l Çağdaş kadın ve aile ilişkileri açısi:ndan ba­kıldığında ise, bu çözümlemenin, cinsler arasındaki işbölümünün ve güç · dağılımının ortaya çıkarılması-biçimini aldığı söylenebilir (Bott, 1971); '

Batının başl~ngıçta biricik olan tarihsel deneyimini - bir başka. deyişle burjuva toplumunun oluşum ve · yapılaşmasını - çözümlemekte lmllaıulan sosyolojik kavramlar, batılı örüntiilerin doğu-İslam toplumlarina yayılması ile bir~tei bu töplumların çözümlenmesinde de kullamlmaya başlandı. Ari-

. cak bu uyarlama, kavramların içeriğinde ide9lojik bir kınlmayı da berabe­rinde 'getirmiştir. ·o güne dek, tarihsel deneyimin formülasyonlarİ, ya da olaıu anlama-açıklama girişimleri olarak kadınlanri eylemlerini bir adım ge­riden izleyen sosy.olojik çözümlemeler; batılı yaşam tarzının önce siyasal, sonra dcı ekonomik ve kültürel sömürgecilikle birlikte batılı olmayan top­lurnlara yayılması sürecinde ideolojik bir dönüŞtürme aracı olarak işlev gör­meye başladı. Bu evrede sosyoloji, modernleşme kurarnları üreterek bir tür doğubilim (şarkiyatçılık) biçi.mini, alı:nışbr. Örneğin, antropologların ürettiği yapısal.,işlevselci teori, Asaf Hüseyin (1989: 21)'in de belirttiği·gibi, Parsons., 'un çalışmalqrı ile akademik çevrelerdeki e~kisini artırırken, batılı olmayan ·

. toplumlarda, özellikle. de mÜslÜman toplumlarda m.eydana getirilmek iste­nen değişimler konust;ında yeni kuramların. geliştirilmesine de zemin hazır­lamıştır.

Asaf Hüseyin'in'işaret ettiği buolguya, Fransız Cezayir'i özelinde Fanon

1. Batıda kadınların hak mücadelelerinin tarilisel gelişimi için bkz. Tekeli, 1982a, ss.69 vd ..

\

74 tezkir e

da değinrnektedir. Fanon, 1930'lardan itibaren sömürgecilerin, Cezayir'in ulusal kıyafetlerinden biri olan·. hayık'a yönelik müdahalelerinin "Fransızların kurduğu Arap büroları ve yerli işler uzmanlarının !şbirliği yaptığı sosyolog ve ırkiyatçıların araştırmalarından yola çıktığını" (1983; 22). vurgular. Bu evrede sosyolojik çözümleme, sömürgecilerin bir ayrım gözet­meden hepsine birden "Fa tma" adını taktığı müslüman kadınları "özel alan"larından çıkarmanın; "hayık"larından saymanın, modern sömürge okullannda okutup, yabancı dil -sömürgecinin dili- öğretmenin ve kadını dönüştürmek suretiyle çocuğu-aileyi hatta toplumun bütünÜnü evriltmenin kuramsal gereci ve ideolojik meşrulaştırıcısı olma işlevini kazandı. .

Sömürgeciliğin siyasal kurumlarını yitirmeye başladığı ancak kendini yeni bir ekonomik ve kültürel sömürgecilik biçimine dönüştürdüğü, bağım­sızlık hareketlerine piralel giden uluslaşma sürecinde, toplumun batılı mo­dellere göre evriltilmesi sorumluluğunu yeni ulus devletlerin yöneticileri üstlendi. Bütün müslüman halkları saran bu yeni dalga, kadınlan bu kez de modernleştirici seçkinler ile karşı karşıya getirdi. Bi.ı süreç, sömürgecilik de­neyimini yaşamış olan müslüman toplumlar kadar, batının karşı' konulmaz. teknolojik ve askeri ilerlemesi karşısında sarsılan konumlarını ·yeniden mşa etme çabasına gi,ren Osmanlı imparatorluğu gibi müslüman tophimlarda da yaşandı. ·

Bu tarihsel süreçlerin sosyolojik çözümlemedeki izdüşümünü .en iyi yan­sıtan kavramlardan biri de kamusal alan kavramıdır. O güne dek, varolan. bir kamusal alanın özel alan ile ilişkisini ve bunların karşılıklı konumlanina.,­larıni sözkonusu eden sosyolojik çözümleme, artık batı türü bir kamusal alcin modelinden söz~tmeye başlamıştı. Özel alan ile kamusal alanın ilişkisi de, bu modele' göre tanİmlanmıştı. Özel alan, o güne dek içine alıp adeta erittiği kadınla birlikte, hatta onun öncülüğünde tarihsel bir misyonla yüklenmiştir:

. kamusal alanın batıdaki örnekleri doğrultusunda oluştunilması misyonuyla . . . Ancak ilginçt:;ir ki, Wagner'in vurguladığı gibi aslında erkek egemen bir ·yapı arzeden ve kadınlan özel alanlarına iterek dışlayan burjuva kamusu, bu yeni misyon çerçevesinde gerçekte olduğundan çok farklı bir biçimde ta­nımlanqı. Kadın özgürlüğünün en iyi biçimde gerçekleştiği tek model ve bu ·bakımdan da diğer toplumlardaki kadınların özgürlük derecelerinin kendisi aracılığıyla ölçülebileceği yegane ölçüt olarak aİtaya konuldu. Müslüman toplumların yönetici seçkinleri tarafından da öylece benimsendi.

Müslüman toplumlarda yapılan toplumsal cinsiyet araştırmalarındaki özel alan-kamusal alan ayrımı açısından bu tarihsel süreçlerin taşıdığı ön~m, gerek sömürgeciİik döneminde gerekse modernleşmenin yerli seçkinler eliyle yürütüldüğü dönemde kadınların özel (evsel) ya da kamusal alanda (ev dışı etkiniilierin alanı) konumlanmalannın, siyasal toplumun onlar hak-

Müslüman Kadının Dönüşümü 75

kında aldığı kararlara bağlı ve bağımlı olmasından kaynaklanmaktadır. Ka­dının evsel konumu, tüm toplumsal gerilillerin (bahdan geri kalışın) ana kaynağı ve nedeni olarak damgalan.İnakta ve siyasal müdahalelerle dönüş- · türiİlmek istenmekteydi. İşte tam bu noktada, kadınların konumu ile ilgili olan özel alan-kamusal alan ayrımı, siyasal süreçlerle ilgili olan özel alan (toplum)-kamusal alan (devlet) dikatomisi ile çalqşmaktadır.

1718' den başlahlan Türk modemleşmesi açısından bakıldığında, Osuıan- · lı'nın balıdan geri kc;ılışını kadının statüsüncieki geriliğe bağlama eğiliminin Tanzimat'la birlikte ortaya çıkhğı söylenebilir. Nitekim, Tanzimat döne­minde balıcılar kadar modernist İslamcı düşünürler de poligaminin kaldırıl­~ası ya da sınırlaridırılması yönünde görüş belirtmişlerdir (Tekeli 1982b: 377). I. Meşrutiyet'ten Cumhuriyet'e kadar olan dönemde ise, kadının ko­numu ile ilgili tarhşmaların Abdullah Cevdet ve Ziya Gökalp tarafından yü..: rütüldüğünü görüyoruz. Abdullah Cevdet, "hem Kur'an'ı hem de kadınlan aç" slogaru ile başlathğı tarhşmalarda, aile reformu ile ilgili önerilerde de bu.:. lunmuştur. Gökalp ise, kadınlara serbest mesleklere ahimada ve eğitim ala­nında olduğu kadar evlenme-boşanma ve miras konularında da erkeklerle eşit haklar verilmesi gerektiğini savurimuştur. Hatta 1917 Hukuk-u Aile Ka­ramai:nesi'nin' çıkarılmasında bile, 1916'da Ziya Gökalp ve aı:kadaşlarının dini devletten ayırma genel hedefine yönelik olarak sundtığu bir muhtıranın ·

. etkili olduğu bilinmektedir (Berkes tarihsiz: 436, 440, 453). Ancak, devletin, İslam'ın en mahrem saydığı aile kurumuna el uzatması ve ~odemleşme ha­reketlerinin ilk defa bu kadar ileri gÖtürülmesi, özellikle İslamcı düşüriürle- · rin eleştirilerine konu olmuş ve kanun .1919 yılında yürürlükten kaldırılmış­hr. · Türkleri son yüzyıllarda geri bırakhğı düşünülen kurumların yıkılınası

süreci olarak da tanımlayabileceğimiz devrimler dörteminde ise, kadın ve aile ile ilgili siyasal düzenlemeler son şeklini almışhr. Kız çocuklarının oku­masını devlet güvencesi alhna alan Tevhid-i Tedrisat· Kanunu'nun çıkarıl­ması (3 Mart 1924)1Mederii Kanun'un kabulü (17 Şubat 1926), 1930 Belediye seçimleri ile 1934 Milletvekili seçimlerinde kadınlara oy kullanma hakkı ve­rilmeşi, Türk Tarih Kurumu aracılığıyla Türklerin atalannın Sümerler ve Eti­ler olduğu biçiminde yeni tarih tezlerinin ortaya alılması bu düzenlemeler arasında sayılabilir. Caporal (1982: 191-193)'e göre, Sümer ve Eti uygarlıkla-

. rının önemi, kadınlannın saygıİl.bir konuma scıhip- oluşunda yatmaktadır. Tekeli ise, Türkiye' de ka dilliann siyasal haklarının kazanılışının olağandışı koşullarda ve tepeden inme bir biçimde gerçe1cleştiğini vurgulamaktadır. Tekeli (1982a: 218)'ye göre, · ·

bu hakların kazanılma süreci, kadınların denetleme ve hatta izleme yeteneğine bile

76 tezkire

sahip olmadıkları iniş ve çıkışlargöstermiş ve sonuÇ ol~ak kadınların istemiyle değil; Türkiye' de Eski Düzeni yıkmak isteyen küçük bir" devriınci grubun ve onun -önderinin iradesiyle gerçekleştirilmiştir.

Kadına ve aileye ilişkin_bu_piyasal müdahalelerin, diğer müslüman top­lumlar üzerinde de etkili olduğu ve benzer amaçlarla girişilen benzer, uygu- . larnalara bu toplumlarda da rastlandığı bilinmektedir. ·

Müslüman toplumlarda· özel alan-kamusal· alan: ayrımının ·kadına ve aileye ilişkin boyutu ile siyasete ilişkin boyutu arasındaki bu özgün çakış­manın hatta eklemlennienin nedeni; kadınları eve bağlı (özel) alanlanndan kamusal alana çekme girişimlerinin ..:ki bu girişimlerin nihai amacı toplum­sal yap:ıiUİl bir bütün olarak bahlı modele göre değiştirilmesini sağlamaktı-. yerli seçkinler tarafından bii 'medenileşme gereği' olarak benimsenmesi ve hukuksal yaptınmlarla desteklenerek ulusal politikalara bağlanmış olması­dır. Bu ulusal politikalar, kadınların kamusal alana çıkışlarını bir özgürleşme süreci olmaktan çıkararak, kadınlc,m devlet-toplum karşıtlığının doğurduğu çalışmaların nesnesi haline getirmiştir. Özel alan-kamusal_alan ayrışmasının ve etldleşim:iniİı. müslüman toplumlarda kazandığı bu özgün biçim, kadın araştırmalarında da dikkate alınmas~ gereken tarihsel bir temel oluşturmak-

. tadır ve kaiumızca, bu özgün tarihsel deneyimin sosyolojik çözümlerneye de yansıhlması gerekmektedir .

. Bu açıdan bakıldığında, müslüman toplumlarda kadın sorunu üzerinde ' . ' \.

. dtirulurken, özel alan~kamusal alan ayrımı,· gerek eve bağlı olma-eğitsel, kültürel, ekonomik ve siyasal etkinliklere kahlma ayrıİnı çerçevesinde,·2 ge­rekse bah siyasal düşüncesinin devlet-toplum karşıtlığını formüle etmede kullandığı biçimde yani deviet (siyasal toplum)-sivil toplum ayrımı çerçeve­sinde ele alınmalıdır. Çünkü müslilınan topluiniarda kadının kamusal alana · çekilmesi, kendiligmden bir toplumsal değişimin sonucu olmayıp, devletin sivil topluma müdahalesinin başlıca alanlarından birini oluşturmaktadır.

Devlet-sivil toplum ayrımı siyaset sosyolojisinin temel kavrarrilanndadır. Sassoon, sivil toplum kavramının herı:ı. marksist hem de marksist olmayan düşilnürlerqeki kullanılış tarzının, politika kavramıİun kendisinin incelen­mesine-yol açacağını belirti!. Ona göre, "bu inceleme bireylerarasındaki, bi.: reyler ve topluluk arasındaki ilişkileri, örgütlü olarak veya değil bir toplum görüşünü, kamusal ve özel alan ayrııl:unı kapsar" (1993: 506). Kamusal ve · özel alan ayrımının kadın araşhrmalarında özel bir önem taşıması ve müs­lüman toplumlardaki kadın sorununun devlet-sivil toplum ilişkileri ile içiçe geçmiŞ olması_ bakımından, mü_slüman toplumlar üzerine yapılan kadın ve

2. Türkiye'deki kadın araştırmalannda özel-kamusal alan ayınmıyla kastedilen de ge­_nelde budur. Örneğin bkz. İlyasoğlu, 1994, ss.l 10-118 ve Göle, 1992, ss.95-l00.

Muiiuman Kadının Dönüşümü 77

aile sosyolojisi çalışmalarında, siyaset sosyolojisinin kavramlarından da geniş ölçüde yararlanma zorunluluğu doğmaktadır.

m Müslüman toplumlarda kadının konumunu ele alan çalışmaların, daha çok toplumun erkek egemen yapısını .ve kadıİlın eve bağlı konumunu vurgula­dıklan, bu konumun modem örüntülerle çeliştiği kabulüne dayandıkları ve bu çelişkinin.modemlik lehine çözülebilmesi için neler yapılabileceği konu­sunda reçeteler ürettikleri gözl~nmektedir. Örneğin Sabbah (1992)'ın İslam'in Bilinçaltında ·Kadın adlı çalışması, müslüman yazınında kadın imajı üzerinde odaklanm:akta ve müslüman kadından beklenenleri ya da ona biçilen rolü (az konuşan, evde oturan, itaatkar v. s. ) eleştirel·bir biçimde ele almaktadır: Türkiye' de kadın üzerine yapılan çalış:ınalarda daa> m sav ları görmek mümkündür. Örıieğin Toprak (1982: 162), "İfuk toplumunda kadıprn rolüne ilişkin değerlendirmeler; laik kanunlarla İslami gele~ekler ar·asmdaki etkile­şimi gö,zönüne almak zorundadıi" demekte ve hukuksal hakların tanınması ile kadının gerçek ö~gürlüğü arasında önemli bir fark old115unu vurgula­maktadır. Bu anlan;ıda hukuki düzenlemeler özgürlüğün gerek şartını oluş­tursı;ılar bile yeter şartını oluşturmazlar .. Bu açıdan bakıldığında, cinsel rol­le.re ilişkin geleneksel dinci eğilimler toplumda geçerliğini. koruduğu sürece hukuksal reformların başarısı sınırhkcilınaya mahkumdur.

Bu konudaki çalışmalar,. müslüman kadınlarm kendi konumlarını belir­lemekiçin ahfta bulundukları kutsal metinleriri yerine, "modernitenin kut-

. salları"na ahfta bulurlınakta ve modernleşmenin göstergesi olai:ak kamusal alana çıkma talebini ve/veya başörtüsüz olarak kamusal alana çıkma davra­ruşıru seçmektedirler. Burada bir ikilem sözkonusudur; evsel alanda kalma/ örtünme bileşimi İslami gelenekselliğin göstergesi olarak bir uçta·yer alırken, ,kamusal alana ·kahlına/ açık olma Türk modemliğinin göstergesi olarak skalaruıi öteki ucuna yerleştirilmekte~. ·

Bu net ölÇekleme çabalarını çıkınaza sokup, çözümlemeleri karmaşıklp.ş­hra.I1. olgu ise, kamusal alana örtülü olarak çıkma talepleridir. Bu talepler ge-, .

rek Türk sosyatdüşüncesinde, gerekse siyasal toplumun förmülasyonlarında, modernleşme süreciiıe yönelik gizli ya, da henüz bilincine varılınamış bir tehdit olarak algılaiunaktadı! .. Bu anlamda, siyasal ve akademik .resmi. ~öy­lemlerm kamusal alanda yer alına talebinde bulunan. ve arhk bir sosyolojik olgu niteliği kazanan başörtülü müslüman kadınların moderniteye karşı ko­numunu' doğru tarutnlayamadığını (kullandığı ikili skalanın yetersizliği ne-deniyle) söyleyebiliriz. ·

Ancak, Türkiye sosyolojisinde yukanda değinilen türden çalışmalar ya-

78 tezkir e

nında müslüman kadınlar!n özellikle de başörtülü müslüman kadınların kamusal alana çıkışlarının temel dinamiklerini irdelemeyi amaçlayan çalış­malara da -sayıca çok az da olsalar- rastlanmaktadır. Göle ve İlyasoğlu'nun çalışmaları bu ikinet kategoride değerlendirilebilir.

Bu yazıda ise, toplumsal gelişmeler karşısında, başörtülü müslüman ka­dınların. modernite ile ilişkilerine dair resmi söylem kadar, İslamcı söylemin de paradoksal hale geldiği öne sürülmektedir. Başörtülü müslüman kadınla-. rın konllınu, yine özel alan-kamusal alan ayrımı çerçevesinde, ancak farklı bir perspektiften hareketle ele alınmakta ve kamusal alana çıkma talebinde bulunan başörtülü müslüman kadınların -gerek İslamcı -çevrelerde gerekse· resmi söylernde idd!a edildiğinin aksine- giderek modern örü'ntülerin yeni­den-üretilmesi sürecinin bir parçası haline gelmeye başladıkları vurgulan­maktadır.

N

Modernleşme sürecine giren müslüman toplumların yönetici seçkinle~inin, devletin tüm gücünü ve olanaklarını seferber ederek ulaşınaya çalışlıkları hedefin, müslüm~ kadını, kadın araşhrmalarının esas aldığı anlamda özel alandan kamusal alana çekmek olduğu daha önce belirtilmişti .. Bu çabalara karşı müslüman halkların istisnasız ortak tepkisi Cezayir' de sömürgecilere karşı hayık.'ın savunu~asında' olduğu gibi (Fanon 1983: 21-47), geleneksel kadın kıyafetine ve örtüsüne sahip çıkmak ve kadının kamusal alana çıkışını · engellemeye Çalışmak biçiminde olmuştur. Çünkü kadının giyimi ve ev­sel/özel alandaki konumu, kültlirünü ve topyekün yaşam biçimini tehdit al­tında gören müslüman toplumun "mukavemet ).<alesi" (Fanon -1983) olarak addedilmiştir. Modernlik karşıh miislüman söylernde kadının özel bir yeri olmasının ve onun evsel bir varlık olduğunun israrla vurgulanmasının ar­dında yatan temel neqen de budur. Hemen .tüm çağdaş İslamcı düşünürler, İslami bir toplumun ideolojik hatta ütopik tasarımını yaparken, kadının ör­tünmesinin zorunluluğuna ve onun anne ve eş olarak asli· fonksiyanlarına vurgu yapmışlardır (Kutub 1987, 1995; Verdar:ıi 1988, 1991).

Çağdaş müslüman toplumların hepsinde görülen bu pasif direnme, "muk<ivemet kalesini korumaya" ya da kadını evsel' alanda tutmaya yönelik bu çabalar, toplumsal süreçlerce iki yönden aşındırılmakt?dır;

1. olağanüstü dönemlerde, geleneksel müslüman kadın tipinin sömürge yönetimlerine karşı giriştiği ulusal bağımsızlık mücadelelerinin ya da yerli yönetici seçkinlere karşı giriştiği devrimci mücadelenin kendisi tarafından;

2. olağan dönemlerde ise, müslüman kadının burjuva kadın ve aile mo­. dellerini benimseni.esini hatta onlan. yeniden üretmesini sağlayan kamusal

Müslünutn Kadının Dönüşümü 79·

etkinlik alanlannın doğası tarafından. Bu iki toplumsal sürecin müslüman kadınlar üzerindeki etkilerini daha

iyi görebilmek için üzerlerinde biraz daha ayı:ınhlı olarak durmak gerek­mektedir.·

1. Cezayir Bağımsızlık Savaşı ve İran Devrimi, diğer bir çok örnek ya­nında, müslüman kadınların olağanüstü toplumsal koşullarda geçirdikleri değişimin önemli göstergelerini sağlamaktadırlar. Bu iki. örnek, geleneksel evsel yaşam biçimini siyasal-toplumsal haskılara karşı korumaya çalışan ka­dınların toplumsal konumlarını bütünüyle değiştirmiştir. Fanon (1983: 82-83)'un deyişiyle, Cezayir'in ulusal bağımsızlığı kadının tarihe girişi ile öz­deştir:

Cezayir ve Konstantin şehri caddelennde el bombaları ve makineli tüfek şarjörleri taşıyan bu kadın, ... eski (geleneksel) davranışiarına en ııı .. ~ teferruahna kadar dö­nemezdi artık ... Bu kadın ... aynı zamanda hem sömürgeelliğın ezilmesine hem de yeni Cezayir kadınının dağınasına sebep olıir ... 1955'ten sonra Cezayir'de kadın­ların modelleri vardır artık ... Cezayir kadınının hayalleri bu militan kadınların

, kahramanlıkları ile süslenir. Evlilik için kadın görüşü yerini eylem için kadına bı-rakır. · · ·

Benzer bir süreç İran devrimi sırasında da yaşanmış ve Humeyni 1963'te -Şah'ın Ak Devrimi sırasında seçme ve seçilme haklarıİun tanınmasına karşı çıktığı (Hüseyin 1988: 155) kadınlara~ devrim sonrasında b~ hakları kendi eliyle vermiştir. Bunun nedenlerinden biri ve. belki de en önemlisi kadınla­rın devrimci mücadelede oynamış oldukları etkin roldür. İran' dave Cezayir-

. 1de müslürrii:ın kadınların kamusal alana çıkışlannın olağanüstü toplumsal koşullar altında ve geleneksel İslami yaşam biçiİnlerinin korunması adına gerçekleşmiş·olmasına karşın, sonuÇta kadının geleneksel İslam düşüncesin­deki eve bağlı konumunu ciddi biçimde değiştirçliği görülmektedir. Bu ol- .

. dukça paradoksal bir.dtırumdur. Çünki! kadınlar, tarihin hiç bir döneminde bu· kadar etkin biçimde savunmak durumunda kalmadıkları -bu, o zamana dek, daha Çok erkeklerin yerine getirm~k durumuİlda olduğu bir işlevdi- İs­·ıami değerleri ve yaşam biçimle:İirii savunurken, o yaşam biçiminin sürdü­rülebilmesinin bir parçası olan ev' e bağımlılıktan uzaklaşmaya başlamışlar- . dır.

2. Müslüman kadıniari evsel alanda tutmaya yönelik çabaları aşındıran ikinci eğilim ise, bir~cisinden farklı olarak, daha çok olağan toplumsal ko­şullar altında ortaya çıkmakta ve· bize göre müslüman kadınlan modern örüntüleri yeniden-üretme, hatta 'modern' denilen kadından daha etkin bi­çimde yeniden üretme noktasına getirmektedir. Bu süreç, özellikle başörtülü · · oldukları için Türk kadınııUn modern örüntüleri benimsenı.esinin önünde bir

80 tezkir e

engel oluşturdukları düşünülen baŞörtülü müslüman kadıniann burjuva ka-dın ve aile modellerini içselleştirilm.esinin tarihine karşılık gelir. .

Bu süreç,· Türk modernleşmesinin başladığı yıllardan itibaren kadını · devlet politikalar~ eliyle kamusal alana çekme çabalarının, gerek müslüman­lar gerekse devlet açısından yine paradoksal olan bir sonucudur. Başörtülü müslüman kadın, eğitim, çalışma, seçme ve özellikle seçilriıe haklanndan yararlanmak yani kamusal alana çıkmak istemekte .(ki bu durum İslamcı söylem açısından paradoksaldır); siyasal toplum işe Türk modernleşmesinin başlangıcından beri sağlamayı amaçladığı bu talebe· yine modernleşme adına ket vurmaya çalışmaktadır (bu durum da devlet açısından

paradoksaldır): Burada vurgulanması gereken husus, laik eğitimden geçmiş ve meslek sahibi olmuş başörtülü müslüman ka.dınların, . gerçekte, kendilerini modernleşme adına kamusal alanın dışına (evsel alanlarına) ltıneye-çalışan siyasal toplumdan, kelimenin sosyolojik anlamıyla daha modern olduklandır.

Eğitim alma ve meslek edinme taleplerinin ardındaki amaç ne olursa ol­sun, (Göle'nin Modern Mahrem'de ahfta bulunduğu gibi 'daha iyi tebliğ yapma, kadınlara .hizmet etine, daha iyi çocuk yetiştirme, ilmi nerede olursa olsun alma, ycı da bir başka İslami gerekçe), mesleğe aday 1 mesleği icra eden bir kişi olabilmenin gerekleri başlı başına kadın özneyi dönüştüren etkenler olarak işlev görmektedirler.· Tıpkı erkek meslekdaşlar~ gibi, onlardan ne daha az, ne de daha fazla. balıası hadiste sözü edilen ilmin, modern bilimler . olmadığı; yahut da daha iyi çocuk yetiştirmek için hukukçu ya da mühendis olınak gerekıİıediğiherkesin malumudur.

Bu çelişki, genelde müslüman toplumun, özelde:ise başörtülü müslüman kadının kimliğine içkindir. Siyasal toplumun kendisine kapatmak istediği kamusal alanın çeperlerini zorlarken, -bUİlu ister engellenen eğitim hakkını kullanmak için yaphğı eylemlerde, isterse çalışmahaklarının engellenme::

. sine karşı verdiği mücadeleyle gerçekleştirsin farketmez- aslında kadim bir . çahşmayı .geleneksellik.,.modernlik çahşmasıni modernleşme lehine aşmakta­dır. Talepleri, Tekeli'nin bahlı kadınların hak mücadelelerinin tarihsel geli­şimi bağlamınc;la değindiği taleplerle birebir örtüşmektedir. Örneğin, Tekeli (1982: 74)'nin bahdaki kadın hareketinin gelişimi ile ilgili olarak verdiği ör­neklerden biri.de şudur:

Ote yandan burjuva kadınları da, erkeklerin icra ettikleri mesleklere girmek;' dok­tor; memur, bankacı olabilmek, kendi adiarına ticaret yapabilmek ve oy hal<kından yararlanmak amaoyla eylemlerini sürdürüyodardı ... Kadın hakları için Louis Philippe' e bir ~·· ricaname sunan Mıne. de Mauchamps' ab anker burjuvazinin Ii be-

. ral kralının verdiği cevap ünlüdür: kadınların ve proleterlerin eşit haklardan ya­. rarlanabilmeleri için henüz ~aman er kendir, daha bir süre eğitilsinler, çalışsınlar ve sosyal ve mali mevkilerini sağlamlaştırsınlar.

Müslüman Kadının Dönüşümü 81

1800'lerdeki burjuva kadın hareketi ile ilgili bu alıntıyı, Göle'nin başör­tülü müslüman kadınlarla yaptığı mühıkatlardan alınan örneklerle karşılaş­tırdığım.ızda aradaki çarp\cı paralellik çlaha kolay görÜlebilecektir:

Buradaki arkadaşların hiçbiri herhangi bir şeyi işpatlamak amacım taşıımyor. Faydalı olmak istiyoruz, dişçi arkızdaşımız11i belirttiği gibi müslüman kadınlara hiZinet etmek istiyoruz... ·

Arkadaşl;;rın okula gitmelerinin bir ana faktörü de herhangi bit yerde çalışmak değil de, samyorum İslam terminolojisinde tebliğ dediğimiz .•. olayı gerçekleştirmektir. Toplumda değer atfedilen bazı meslekler var, doktorluk, eczacılık falan. Tesettürlü bir arkiıdaşı.miz; doktor veyahut eczacı alıirak vazife aldığında tebliğ dediğimiz hadiseyi biraz daha kolay gerçekleştiieceğini samyor.3

Tekeli'nin TÜrkiye' de kadının ekonomik ve siya,sal haklarının kazanıl­mış değil, Cu!l1huriyetçi seçkinler tarafından demokrasiye geçişin bir kanıtı olarak ve diktatörlük suçlariı.alarını ortadan kaldırmak amacıyla · ihsan. edil­miş olduğu ve bu ne:denie de yeterli düzeyde kullanılamadığı·biçimindeki savı4 Türkiye'de gelinen bu noktada yeniden gözden geçirilmelidir. Çünkü, belki de Türk modernleşme tarihinde. ilk kez, kadınlar bu kadar kitlesel bi­çimde ve tabandan gelen doğal biritkiyle modem burjuva toplumunUn sağ­ladığı haklan kullanmak istemektedirler; Bu nedenle de, Aktaş (ı991: Sl)'ın "başörtülü öğrenci fenomenlıiin müslüman toplumlarda yüzyıllardır yerleşti­rilmeye çalışılan modemizme karşı bekle~edik bir çıkışı ifade ettiği" biÇi­mindeki. yorumuna katılmak, kadınlann niyetleri değil, süredn kadınlar

3. Alıntılardaki italikler bize aittir. 4. Tekeli'nin bu savına karşın Çaha (1996: 10-11), Osmanlı'nın mödernleşmeye başla­masıyla bidikte, 19 .. yy. ikinci yansından itibaren çok güçlü bir kadın hareketinin baş­ladığını, hatta· devleti Aile Hukuku Kararnamesini _yürürlüğe sok.maya zorlayan etkenin de bu olduğunu örie sürmektedir. Çaha''ya göre, Cumhuriyet döneminde !:m hareket kay­bolmuştur. Çaha bu kaybolma döneminin· )980 sonrasına dek sürdüğü kanısındadır.

A~cak bize göre, gerek Çaha'nın sözettiği Osmanlı kadın hareketini~ gerekse. Tekeli'nin sözettiği kadına yönelik lütııflann hiçbiri, yukanda sözedilen türden kitlesel ve taban­dan doğan (üst-sınıfsal koriumda bulunan kadınlardan çok alt ve orta sınıf kadınıann

etkinliği olması anlamında ve ·tümüyle kendiliğindenisivil olması anlamı~da) bir kadın : hareketlililiğinden doğmaıiıış ve/veya yol. açmamıştır. Nitekim Tanzimat dönemi kadın hareketleri, Aktaş '(1989: 66)'ın da vurguladığı gibi, aslındadış dinamiklerle yakından ilintili idi ve daha· çok kentli seÇkin kadınlanil ilgisini çekmişti. Burada bir kadın ha­rek.etinderi çok bir. kadın hareketliliğinden . sözetmemiz de kasıtl~dır. Burada . başörtülü müslüman kadının ketlenen sosyal, siyasal ve. ekonomik haklannı elde etme çabalannın, halihazırda tam oliırak örgütlenmiş, amaçlan netleşmiş v~ bütü~sel bir hare)<:et görünü~ münde olmadığı kastedilmektedir. - .

82

üzerindeki etkiı;i bakımından, olanaklı görünmemektedir. Modem kamusal . örüntüler;-siyasaltoplum ve müslümanlar bunun henüz farkına varmamış olsalar da, başörtüsünün içerdiği toplumsal başkaldıriyı yutmaya ve asimile­etmeye başlamıştır. Bunu sadece müslüman kadının kamusal alana yönelik taleplerinde değil, tesethlrün bir moda biçimi ve sanayi sektörü haline geti­rilmesinde veya bir televizyon reklamında olduğu gibi başörtüsü markaları­nın "1. sınıf dünyalar"la (lüks arabalara, bodyguard'lara, gösterişli alışveriş merkezlerine endekslenmiş hayatlatla) özdeşleştirilmesinde de görmek olcı.- _

- naklıdır. Bu olgunun sonuçlanın betimlemede kullanılabilecek en çarpıcı kavram-.

lardan biri, belki de, Baudrillard'ın ego con:sumans (tüketen ego)_ kavramı­dır. Emek gücünün, yoksun bırakma aracılığıyla sömürülmesinin belli bir eşikten sonra dayanışmacı bir görünüme bürünerek sınıf bilincinin dağma­sına yol açacağını belirten Baudrillard (1997: 96)'a göre:

tüketim nesneleti ve mailarına sahip olma ise bireyselleştirici; dayanışma ruhunu kırıcı, tarihdışılaştırıcıdır.,. ya da ... tüketim nesnesi bir statü tabakalaşİnasını be­lirginleştirir: eğeı: yalnızlaştırmaz ise farklılaştırır, tüketicileri kolektif olarak bir koda dahil eder, bıin_unla birlikte (tersine) kolektif dayarıışmaya yol açmaz.

1 .

Bu bağlamda X marka eşarp kulla:ru:l:ıak başörtülü kadını modem yaşam tarzlarından ya da "İslami"plmayan tarzlardan farklılaşhrmaz; (aksine) 2. ve 3. sınıf dünyalardan farklılaştırırken, 1. sınıf olduğu halde İslami olmayan . taı:zlara yaklaştırır. Bu düzlemde, müslüman kadının başörtüsü ile moder:.. nizme karşı çıkışı arasındaki bağ kopar.

Kadının kültürel ve ekonomik mal ve hizmetlerin üretim sürecinde ye­ralması üzerine kurulu· olan kamusal alan söylemi, yerini -gerek balıda ge­rekse onu zamansal açıklıklada izleme eğiliminde olan diğer toplumların hayatlarında üretimin Öı;ı.eminin görece azalmasına ve fi!ketimin öneminin artmasina paralel olarak (Crompton 1993: 166)- tüketim üzerine kurulu bir kamusal alan söylemine bırakacal< gibi görünmektedir. Yine Baudrillard (1997: 96-97)'ın deyişiyle; .

Halkın Demokrasiye karşı çıkmasırtlar diye .. : Demokrasi tarafından yüceltilme-' sinde olduğu gibi, tüketicilerin egemenliği tanınır ki, toplumsat sahnede hakim rol oynamaya çalışmasınlar. Halk emekçilerdir, yeter ki örgütlenmemiş olsunlar; Kamu, kamuoyu.tüketicilerdir, yeter ki tüketmekle )'etirlsinler. ·

Bir başka deyişle, kamusal alana çıkmak, tüketim alaruna (da) çıkrriak demektir.

Modemliğin bir önceki evresinde burjuva kadın, üretim alanına, hizmet

Müslüman Kadının Dönüşümü · 83

alanına çıkma talebinde bulunuyordu. Kadının kamusal alanda yer alarak özgürleşmesi söylemi, özellikle de Türkiye'de ve başörtülü müslüman ka­dınlara yönelik bir eleştiri ve düzeltme söylemi olarak anlamını yitirmiştir. İslamcı başkaldırı söylemi açısından bakıldığında da benzer bir durum söz­konusudur. Çünkü gelinen noktada ve ö:z;ellikle kamusal alanda yer alma ta­lehinde bulunan başörtülü müslüman kadın açısından tesettürün "modern olup 1 olmama~' ile bağlanhsı kopmuş tur.

Geç-modern evrede ise, vurgu üretim alanından tüketim alanına kaymış­tır. Üretim toplum:u yerini tüketim topluinuna bırakırken, sınıfsal konumla­rm belirlenmesinde de, üretim araçlanna sahip olmanın yerini yapılan tüke­timin kalite ve miktarı almaya başlamışhr. Türkiye örn~ğinde .müslüman kadın da bu evrelerden geçerek modernleşmektedir. Ancak bu, yine para­doksal olarak, İslami söylemin temel dayanaklanndan birini yitirmesiıle yol açmaktadır. Okuma ve çalışma talepleri, müslüman kadını modernliğin ilk evresindeki eşikten atlatırken, İslami sermayenin yahnmlarına pazar bulma ihtiyacı ikinci eşikteli atıatacak gibi görÜnmektedir.

Baudrillard .(1997: 98-99)'a göre, kişi olmayı, kendisi olmayı tüketilen nesneler arasındaki küçük nüanslara (arabasının rengindeki ya da boyayla elde ettiği saç renginin tonundaki nüanslara) indirgeyen tüketim toplumu­nun, bireyleri kişiselleşmeye zorlamasının ardlnda, bu-toplumda 'kişi'nin as­lında ölü ya da kayıp olması yatmaktadır. Ölü ya da kayıp olan mutlak de­ğer olarak kişidir. Kendini göstergelerle ve hatta göstergelerde kurmak ihti­yacında olmayan, küçük ton değişikliklerinden sentez bir. bireysellik yarat­maya çalışmayan kişidir. İslami söylem bu var:lığı 'tesettürlü kadın'da so-

. mutlaştırmışh. Modaya ve onun kalıplarına karşı çıkan başörtülü kadın, mo­dern kadın iinajını yıkıp, evsel alanında müslüman nesiller yetiştirerek ve eve bağlı işler yaparak ·(evde dikiş dikmek gibi ekonomik kazanım sağlayan işlere de olumlu bir gözle bakılıyordu) moderniteyi kalbinden vuracakh. Zaman geçtikçe, bu iinajlar elinde T cetveli ile üniversite kapısında bekleyen ya da çalışma haklarının engellenmesine karşı mücadele veren tesettürlü

. kadın iinajına dönüştü. Son olarak da, bodyguardları eşliğinde l.İ.rr!-uzininden inen, 2. ve 3. sınıf dünyalardan olanlarm hayranlık dolu bakışları arasında dev alışveriş merkezlerinden büyük paketlerle ayrılan tüketici müslüman kadın imajına lılaşıldı.

SONUÇ YERİNE

Yukarıda çözümlerneye çalışhğımız bu süreç, başörtülü kadınların tek başla- · nna yaşadığı bir süreç değildir; erkekleri ile birlikte ve hatta toplumun bü­tünü ile birlikte içinden geçmekte oldukları bir süreçtir. Kur'an tedris eden

84 tezkir e

. taşralı hoca imajından Necip Fazıl'lara ve İslam entelijansiyasına, MNP-MSP­RP deneyimlerinden İslam sosyetesine, İslam sermayesi ve finarıS kurumla­

. rına ve oradan da İslami medyaya· doğru uzanan değişimierin kadınların payına düşen kısmıdır. .

Bu süreci hala Gökalpçi bir.iyimserlikle yorumlamaya çalışan ve İslam­laşmak-Türkleşmek-Mu.asırlaşmak denkleminin ima ettiği farklı kutucuklara özenle yerleştirilııtiş hayat alanl.anİun ve tarzlannın birbirlerini etkilemeksi­zin, öylece kendileri olarak varolmaya devam edebileceğinde ısrarlı görünen İslami söylem biçiminin yeniden gözden geçirilmeye muhtaç olduğu ortaya çıkmaktadır; Kadın ve kamusal alan. tarhşmalan da, kaİumızca bu bağlamda ele alınmalıdır. Burada yapılan çözümleme kadına yönelik resmi söylemin de dayanaksız olduğunu düşündürmektedir. Dahası, kadıniann geçirdiği ta­rihsel dönüşümün toplumsal dönüşümden de, ve bu anlamda erkeklerin ge-çirdiği dönüşümden de aynlamayacağını göstermektedir. · ·

Bir başka deyişle, başörtülü müslüman .kadınların modernleşme serüve­nini Türkiye' deki İslami oluşumların geçirdiği evrelerden ay n düşünmek ,olanaklı görünmemektedir. Her ikisi için de temel güncel sorun, kaybedil-

. mekte olan "mutlak değer olarak kişi"yi -ya da buradaki anlamıyla "müslüman kişi"yi,. bulma sorunudur, Bu zorlu meydan okuma, belki de, Üretim yabancılaŞmasına ve giderek de tüketim yabancılaşmasına ··kadar u.Zanan bir alanın yeniden değerlendirilmesini gerekli kılmaktadır.

KA.YNAKÇA

AKTAŞ, Cihan {1989}, Kılık Kıyafet ve İktidar I (Tanzimat'tan Günümüze), İstanbul, Ne-bir Yayınlan. · · . · ·

__ {1991), Tesettür ve Toplum (Başöitülü Öğrencilerin Toplumsal Kökeni. Gzerine Bir İncel~me), İstanbul, Nehir Yayınları.

BAUDRILLARD, Jean (1997}, Tüketim Toplumu, Çev. HazalDeliceçaylı ve Ferda Keskin, İstanbul, Ayrmh Yayınları. .

BERKES, Niyazi (tarihsiz), Ttırkiye'de Çağdaşlaşma, İstanbul, Doğu-Bah Yayınları. BOIT, Elizabeth (1971), Family and Social Network, New York, The Free Press. CAPORAL, Bernard (1982), Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasında Ttırk Kadını (1919-

1970), Ankara, Türkiye İş Bankası I<:ültür Yayınları. CROMPTON, Rosemary (1993), Clasş and Stratification: An Introdu.ction to Current De-

bates, Cambridge, Polity Press. . ... . .. ÇAHA, Ömer (1996), Sivil Kadın (Ttırkiye'de Sivil Toplum Ve Kadıiı), Çev. Ertan Özen­

.sel, Ankara, Vadi'Yayınlan. FANON, FrantZ (1983}, Cezayir Bağımsızlık Savaşının Anatomisi, İstanbul, Pinar Yayın­

ları. GÖLE, Nilüfer (1992), Modern Mahrem (Medeniyet ve Örtünme), İstanbul, Metis

Yayınları.

Müsliiman Kadıriın Dönüşümü 85

HABERMAS, Jürgen (1997), Kamusallığın Yapısal Dönüşümü, Çev. Tanıl Bora ve Mithat Sancar, İstanbul, İletişim. . ·

HÜSEYİN, Asaf (1988), İran'da Devrim ve Karşı Devrim, Çev. Taha Cevdet; İstanbul, Pı-n~ Yayınları. . . · . . ·

__ (1989}, "Oryantalizmin Ideolojisi," Oryantalistler ve Islamiyatçılar: Oryantalist İdeolojinin Eleştırisi, Der. Asaf Hüseyin, Robert Olson ve Cemil Kureşi, Çev. Be-dirhan Miı.hib, İstanbul, İnsan Yayınları. .

İLYASOCLU, Aynur (1994), Örtülü Kimlik (İslamcı Kadın Kimliğinin Oluşum Ögeleri). İstanbul, Metis Yayınları. · ·

KUTUB, Seyyid (1987},Dünya Barışı ve İslam, Çev. Bekir.Sadak, İstanbul, Ebru Yayın-lan. ·

__ (1995), Kur'an'ın Gölgl!sinde Kadın, Der. Ahmet Faiz, Çev. Mustafa Nuhoğlu, İs-tanbul, Ravza Yayınları. .

sABBAH, Fetna Ayt (1992), İslam'ın Bilinçaltında Kadın, Çev. Ayşegül Erol, İstanbul, Ayrıntı Yayınları.

SASSOON, Anne Showstack (1993), "Sivil Toplum," Çev. Mehmet Küçük, Marxisi pü­. şünce Sözlüğü, Yay. Yön. Tom Bottomore, İstanbul, İletişim Yayınları.

TEKELi, Şirin (1982a), Kadınlar ve Siyasal-Toplumsal Hayat, İstanbul, Birikim Yayın­ları.

__ (1982b), "Türkiye'de Kadıiun Siyasal Hayattaki )(eri," Türk Toplumunda Kadın. · . Der.Nermin Abadan-Unat, tslanbul, Araştırma; Eğitim, Ekin Yayınları, ss. 375-

396. . TOPRAK,Binnaz (1982), "Türk Kadıiu ve Din," Türk Toplumunda Kadın, Der.Nermin

Abadan-Unat, İ stanbul, Araştırma, Eğitim, Ekin Yayınları, ss. 361-373. · VERDANİ, Salih (1988}, Mısır'da İslami Akımlar I, Çev. H. Acar ve Ş. Duman, Ankara,

Fecir Yayınları. . · · .. · __ (1991), Mısır'4a Islami Akımlar II, Çev. Usame Zeydoğlu, Artkara, Fecir Yayınları·. WAGNER, Pefer (1996),_Modernliğin Sosyolojisi, Çev. Mehmet Küçük, İstap.bul, Sarmal

Yayınevi. · · · · ·