-
bilimname XVI, 2009/1, 59-90
YAHUDLERLE SAVA HADSNN SNAD AISINDAN TENKD VE DEERLENDRLMES
Sleyman DOANAYDr., Erciyes nv. lahiyat Fak.
[email protected] makalede Yahdlerle Mslmanlarn savandan
bahseden hadisin tenkidi ve deerlendirilmesi yaplmtr. ncelikle,
tahric edilen btn rivayetlerin hadise aidiyetini tespit iin,
rivayet metinleri belli kriterlere gre gruplandrlarak aralarnda
mukayeseler yaplm; bu balamda ri-vayet metinlerinin hadise
aidiyetini tespitin isnat analizinin ilk basama ve temeli olduu
vurgulanmtr. Daha sonra, hadisin btn rivayetleri-nin senetleri
birletirilerek, isnat emas ina edilmitir. na edilen isnat emas yap
olarak deerlendirilmi, isnat zincirleri ravilerinin durumlar
bakmndan tenkit edilmitir. Bu tenkit ve deerlendirmeler sonucunda,
hadisin shhati veya zaaf konusunda yorumda bulunulmutur.
GiriBirey ve toplumun tarih algs zerinde sylemlerin ve o
sylemlerin statik
formu olan metinlerin dorudan etkisi vardr. zellikle belli bir
ideale gre ere-velenmi metinler, birey ve toplumun tarih algs
zerinde dorudan etkin olmakla birlikte, ayn zamanda bu etkiye gre
ekillenen tarih algsnn nda yorumlanr. Yani, metinler tarihin belli
bir dnemine, belli bir olaya veya belli bir kiiye referansla tarih
sylemleri retip snrlandrd gibi, o sylemler vastasyla da her zaman
yeniden yorumlanr.
Metinler aracl ile ekillenen tarih algs, sadece gemie dnk
deildir. Bireyler ve toplumlar, sahip olduklar tarih algs dahilinde
imdiye ve geleceke yaklarlar. Tarih alglar belli metin gruplar
tarafndan erevelenmi olan toplum-larn imdi ve gelecekle ilgili
yaklam biimleri, onlarn varlk algsn tekil eder. Birey ve toplumlarn
tarihe ve varla dnk alg dzeyleri farkl metin gruplarna gre
ekillenip erevelendii iin, onlar arasndaki iletiim ve ilikilerin
dzeyi
-
60 Sleyman Doanay
de ister istemez bu metin farkllndan etkilenir. Zira, farkl
anlam beklerine ve anlam ieriklerine sahip olan metinler,
kendilerini muhatap kabul eden bireylere ve toplumlara eitli varlk
anlaylar sunarlar.
Baz durumlarda, tarih ve varlk algs, dorudan metinler tarafndan
dikte edilen bir ey olmayp, yorum aracl ile de elde edilir.
Toplumsal ve zellikle baz din hareketler tarafndan, metinlerin ar
bir yoruma tabi tutulup, szn mecrasndan saptrlmas ve metne maksadnn
dnda ok farkl anlamlarn yklenmesi ihtimal dahilindedir. Metinleri,
maksadn aan yorumlarla ok farkl anlam alanlarna ekmek, bazen
metinde varolan anlam ait olduu btnden ve sistemden koparmann bir
sonucudur. Bundan dolay, metinleri, ar yorumlarla tketmemek iin,
ait olduu sistem btnl iinde inceleyip, yorum vastasyla da olsa
hakkn teslim etmemiz gerekir. Bu vesile ile, bir metni kendi tarih
zemini1 ve konjonktr iinde anlamaya ve yorumlamaya almann nemini
belirtmeliyiz. Kendi tarih zemininden koparlarak anlalan ve
yorumlanan metnin sunaca tarih tasavvuru ve varlk algs, baz
durumlarda hak etmedikleri halde metnin sahibinin
(yazarn/konumacnn) ve metnin muhatab olan kiilerin (o metnin ait
olduu sisteme sadakatle ballk gsterenlerin/mminlerin) yakk almayan
ithamlara maruz kalmalaryla sonulanabilir.
Baz metinler kendi tarih zemininden, ait olduu kompozisyondan ve
bu kompozisyonun paradigmalarndan soyutland iin, an gerekleriyle ve
deer yarglaryla uyum gstermedii gerekesiyle kurgu (uydurma) olarak
takdim edilebilmektedir. Anakronizme kaplarak herhangi bir aratrma
ve inceleme yap-makszn, metni kurgu diye takdim edip, sahibine
aidiyetini reddetmenin ilm bir tavr olmadn zikretmeye bile gerek
yoktur. Metinle hakettii deerde muhatap olabilmek, ilm ller
dahilinde hareket etmeyi ve ncelikle metinle dorudan ilgili olan
disiplin erevesinde tenkid, anlama ve yorumlama faaliyetinde
bulunmay gerektirir. lm llere gre hareket etmeden metni kurgu
olarak ilan etmek, sadece metinlerin sorumsuzca tketilmesini deil,
ayn zamanda onlarn ait olduu byk kompozisyonun eksik ve yanl
alglanmasn da dourur. Hemen redde ynelmeden nce, anlama ve tenkidin
btn unsurlar dikkate alnp ileme sokulursa, metin ilm llere gre ya
gerekten kurgu/uydurma olarak kabul edilecek ya da doru bir ekilde
yorumlanacaktr.
Mslmanlarn tarih tasavvuru ve varlk algsnn temel dayanaklar
Kuran- Kerm ve hadislerdir. Konuya bu adan bakldnda, Mslmanlarn
varlk ve 1. Bir metni kendi tarih zemini iinde anlamak, metnin sz
formunda ve yazl malzeme zerinde
varlndan nceki fikr zeminden tutalm da, sz ve yazya brnmesini ve
zamanmza gelinceye kadar geirdii btn merhaleleri dikkate almay
gerektirir. Bundan dolay, metinler orijinleri balamnda ve ait
olduklar kompozisyonun btnl iinde anlalmaldr.
-
Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve
Deerlendirilmesi 61zaman algs, bu metinlerle test edilip
deerlendirilmeye allmaktadr. Hatta, yle vahim sonular ortaya
kmaktadr ki, dnyann gz nnde minimal ve marjinal gruplar tarafndan
gerekletirilen ve infial meydana getiren baz olaylarn sorum-luluu,
bireylerde deil de bizzat slamda ve btn Mslmanlarda aranmaktadr.
Metinlerin ait olduu byk kompozisyondan koparlmas ve ar yorumlarla
arptlmas olay da burada balamaktadr.
Kuran ve hadislerin, dolaysyla slamn asla bilimsel ve ho olmayan
bir ekilde eletirilmesi, Mslmanlar arasnda da kayg ve zntyle
karlanmaktadr. Bu vesile ile, slama ve btn Mslmanlara yaktrlan
iddeti ve armlarn reddetmek iin, eletiri konusu olan Kuran yetleri
Mslman aydnlar tarafndan yorumlanmaktadr. Ne var ki, eletiri konusu
hadisler olunca, Kuran yetleri hakknda gsterilen yorumsamac ve
tefsirci yaklamn bir benzeri asla gsterilmemekte, hemen hadisin
reddi yolu tutulmaktadr. Halbuki, Kuran gibi tarih metin olma
zelliine sahip olan hadisler de anlama, yorumlama ve tenkidin
gerekli btn unsurlar dikkate alnarak incelenmelidir.
nceleme konumuz olan hadis de bu tr eletirilerden nasibini alm
ve hatta Hz. Peygambere it olamayaca gerekesiyle reddedilmitir.2
Eletirilen ve uydurma olduu gerekesiyle reddedilen hadisin meali
yledir:
Mslmanlar Yahudilerle savamadka kyamet kopmaz. Bu savata
Ms-lmanlar Yahudileri ldrrler. Hatta bir Yahud tan, aacn arkasna
gizlenir. Bunun zerine o ta, o aa, Ey Mslman, Ey Allahn kulu! te
arkamda bir Yahudi. Gel, onu ldr! der. Yalnzca garkad bir ey
sylemez. Zira o, Yahudilerin aalarndandr.3
Yorum ve tenkidin btn unsurlarn dikkate alarak hadis hakknda
yaplacak olan bir alma4 makale hacmini aaca iin, almamz hadise it
byk edeb yapy tespitle ve isnat analiziyle snrlandryoruz. Bu vesile
ile, hadisin muhtevas 2. Gnmzde tartma ve eletirilere konu olduu
iin hadisin aktel bir boyutu da bulunmakta-
dr. Biz, bu tartmalara girmek istemediimiz iin, yazmzda bunlara
deinmeyeceiz. Hadisle ilgili aktel deerlendirmeler hakknda geni
bilgi iin bkz. http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=185723
(28.04.2006 tarihli gazete);
http://yenisafak.com.tr/arsiv/2006/nisan/30/hhatemi.html
(30.04.2006 tarihli gazete); akan, smail Ltfi, Yahudilere Sava
Hadisi ve Bir Yanlg, Altnoluk Dergisi, Haziran-2006, Say: 244,
Sayfa: 40-42;
http://www.milligazete.com.tr/print.php?type=writers&id=8136
(04.09.2006 tarihli gazete).
3. Hadisin eitli varyantlar bulunmakla birlikte, imdilik sadece
mealini verdiimiz varyantn kaynak-larna iaret etmek istiyoruz. Bkz.
Mslim, Fiten, 82; Ahmed b. Hanbel, II, 417; Hatb el-Badd, Ahmed b.
Ali Ebu Bekr, Tarhu Badd, Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut-Trs., VII,
206.
4. Yorum ve tenkidin btn unsurlarn dikkate alarak hadis hakknda
geni apl bir inceleme yap-mak, hadisin tarih, edeb, coraf, siyas,
felsef vs. bakmlardan detayl bir tenkidi ve yorumuyla meseleye
yaklamay gerektirir.
-
62 Sleyman Doanay
hakkndaki izah ve yorumlarn bu maklenin kapsam dnda olduunu
belirtme-liyiz. ncelikle, isnat emasnn basamaklarndan biri olmas
sebebiyle, hadisin it olduu byk edeb yapy hadis kaynaklarnn
elverdii oranda tespite alacaz. Daha sonra, hadisin ulalabilen
isnadlarnn bir arada sunulduu isnat emasn verecek, emann yaps ve
ravileri asndan analizini yapacaz. Buradan hareketle, hadisin isnat
bakmndan shhatini tespite gayret edeceiz.
A- Hadise it Byk Edeb Yapnn/ Rivayet Metinlerinin
TespitiBalktaki Byk Edeb Yap tabirinin herhangi bir iddiay dile
getirmek
maksadyla kullanlmadn ve buradaki amacmzn son dnem hadis
aratrmala-rnda ska telaffuz edilen metin inas ilemi olmadn
belirtelim. Byk Edeb Yapdan maksadmz, bir hadise it olduu dnlen btn
rivayetlerin toplanmas ile ortaya kan metin eitliinin, isnat emasn
oluturma balamnda bize sunduu manzaradr. Tahrici yaplan btn
rivayetlerin hadise aidiyetinden emin olabilmek ya da bu konuda
baskn kanaat oluturabilmek, rivayet metinleri arasnda dikkatli
karlatrmalar yapmamza baldr. Hadis kitaplarnda bir hadisin
birbirine gre nispeten ksa, orta ve uzun hacimli rivayetleriyle
karlamamz mmkndr. Bu anlamda, isnat emasna basamak tekil edecek
mahiyette hadisin ksa, orta ve uzun hacme sahip btn rivayetlerinin
belirlenmesini byk edeb yapnn tespiti olarak isimlendirmekteyiz.
Burada ksa, orta ve uzun hacimdeki rivayetlerden herhangi birisinin
hadisin orijini veya Hz. Peygamberin lafz olabilecei iddiasnda
deiliz.
Bir hadisin isnat analizine balang yapmann en makul ve en mantkl
yolu, onun btn rivayet yollarn bir arada grmemize imkn salayan
isnat emasn karmaktr. Bunun iin, senetiyle ve metniyle hadise ait
olduu dnlen btn rivayetlerin imknlar lsnde toplanmas, toplanan
rivayet metinlerinin isnat emasn karacamz ayn hadise aidiyetinden
emin olmak iin aralarnda karla-trmalar yaplmas ve nihayetinde
senetlerin birletirilerek isnat emasnn karlmas gerekir. Aratrma
konumuz olan hadisin ok eitli rivayetleri bulunmaktadr. Biz, hem
konuyu datmamak hem de isnat emasnn yapm ve analizini gereksiz yere
uzatmamak iin, hadisi tahric ettiimiz kaynaklar mtekaddimn dnemi
olarak bilinen hicr ilk drt asrlk zaman dilimi ile snrlandrmak
istiyoruz.
Tahricini yaptmz btn rivayetlerin aratrma konumuz olan hadise
aidi-yetinden emin olmak iin, rivayetlerin senet ve metinlerini
birlikte deerlendirdi-imizi belirtmeliyiz. Bu ilem, herhangi bir
rivayetin isnat emasn yapacamz hadise ait olup olmadna karar
vermemiz iin nemlidir. Zira, aratrma konumuz olan hadise ait
olduunu dndmz rivayetler bir tek sahabi ravi vastasyla deil de, be
ayr sahabe tarafndan nakledilmitir. Bu durum, rivayetlerin
hadise
-
Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve
Deerlendirilmesi 63aidiyetini tespit iin rivayet metinlerinin5
titizlikle incelenmesini ve aralarnda karlatrmalar yaplmasn gerekli
klmtr. Bu sebeple, rivayet metinleri arasnda zdelik, ortaklk ve
farkllklar bakmndan karlatrmalar yaplmtr. Rivayet metinlerinden
hareketle, her bir senetin isnat emas yaplacak hadise aidiyetinin
tespiti, baka bir hadisin senetinin yanllkla emaya dahil edilmemesi
ve isnat analizinin bizi yanl sonulara gtrmemesi iin nemlidir.
Bu sylediklerimizi somutlatrmak iin, incelememizi tekil eden
hadisin metinlerinden hareketle adm adm isnat emasnn inasna
ilerlememiz faydal olacaktr. Aratrma konumuzu tekil eden hadise
ilikin rivayetleri hicri ilk drt asrda telif edilen kaynaklardan
tahric ettiimizde, karmza belli sayda metin gurubu kmaktadr. Her
grubun kendi iindeki rivayet metinleri arasnda manay etkilemeyecek
dzeyde az da olsa lafz farkllk ve noksanlklar mevcuttur. Burada
yaptmz ilem metin inasna ynelik olmad iin kk lafz farkllklarna
taklp kalmadmz belirtmeliyiz. Maksadmz tahric ettiimiz rivayetlerin
aratrma konu-muz olan hadise aidiyetini tespitten ve onlar
gruplandrmaktan ibaret olduu iin, genel olarak rivayet metinleri
arasndaki lafz benzerliklerini ve konu mterekliini dikkate aldk.
Lafz benzerliklerine ve konu mterekliine dayal olarak yaptmz
karlatrmalar neticesinde, rivayet metinlerini alt grupta kategorize
ettik. Aada grlecei gibi, alt grupta kategorize ettiimiz rivayet
metinlerinden bazs ksa ve muhtasar iken, bazs da olduka uzun
saylabilecek trden metinlerdir.
A Grubu:
).65. Biz bilinli olarak burada rivayet metinleri ibaresini
kullandk. Bu ibare, ravi tasarruflarnn
hadisin metni zerinde deiiklikler meydana getirdiine, bu
deiikliklerin hadisin rivayetleri arasnda metin eitlemesine yol
atna, her bir rivayet metninin hadisin orijinal ve zerinde karar
klnm nih metni olmadna vurgu yapmaktadr.
6. Bu metin Mslim, Fiten, 82ye ait olup, dier kaynaklardaki
yerleri iin ayrca bkz. Abdrrezzak b. Hemmam, Musannef (thk.
Habburrahman el-Azam), el-Mektebetl-slm, Beyrut-1403, XI, 399; shak
b. brahim b. Mahled b. Rahuveyh, Msned (thk. Abdlgaffur b. Abdlhak
el-Bel), Mektebetl-man, Medine-1991, I, 233; Ahmed b. Hanbel, II,
122, 131, 135, 149, 398, 417, 530; Buhari, Cihad ve Siyer, 94,
Menkb, 25; Mslim, Fiten, 79, 80, 81, 82; Tirmiz, Fiten, 56; Nuaym
b. Hammd el-Mervez, Fiten (thk. Semr Emn ez-Zheyr),
Mektebett-Tevhd, Kahire-1412, II,574; Ebu Yal, Ahmed b. Ali b.
el-Msenna, Msned (thk. Huseyn Selim Esed), Darul-Memn lit-Trs,
Dimek-1984, IX, 393; bn Hibban, Ebu Htim et-Temm Muhammed, Sahih
(thk. uayb el-Arnat), Messesetr-Risle, Beyrut-1993, XV, 217;
Tabern, Ebul-Kasm Sleyman b. Ahmed, el-Muceml-Evsat (thk. Tark b.
vedillah b. Muhammed ve Abdlmuhsin b. brahim el-Huseyn),
Darul-Harameyn, Kahire-1415, IX, 74.
-
64 Sleyman Doanay
Hz. Peygamber (a.s.) yle buyurdu: Mslmanlar Yahudilerle
savamadka kymet kopmaz. (Bu savata) Mslmanlar Yahudileri ldrrler.
Hatta bir Yahud tan, aacn arkasna gizlenir. Bunun zerine ta veya
aa, Ey Mslman, Ey Allahn kulu! te arkamda bir Yahudi. Gel, onu ldr!
der. Yalnz garkad bir ey sylemez. Zira o, Yahudilerin
aalarndandr.
B Grubu
7
(Hz. Peygamber yle) buyurdu: Meryem olu Mesih iner; Deccal onu
grd zaman yan eridii gibi erir ve Meryem olu Mesih, Deccali ldrr.
Yahdler Deccalden ayrlrlar ve ldrlrler. Taa varncaya kadar yle der:
Ey Allahn kulu Mslman! te bir Yahd! Gel, onu ldr.
C Grubu
8 Raslullah (a.s.) yle buyurdu: Deccal bu ekilmemi orak araziye
inecek.
(Deccale tabi olmak iin) kanlarn ounluu kadnlar olacak. Hatta,
kii karsn, annesini, kzn, kz kardeini ve halasn Deccale tabi
olacaklar korkusuyla geri evirip iple balayacak. Allah Mslmanlar
Deccale hkim klacak. Mslmanlar onu ve taraftarn ldrecekler. Hatta
Yahdiler aacn veya tan altna saklanacaklar; ta veya aa Mslmana yle
diyecek: te altmda bir Yahud. Onu ldr.
D Grubu
7. Bu metin bn Eb eybeden tahric edilmitir. Bkz. bn Eb eybe, Ebu
Bekr Abdullah b. Muham-med, Musannef (thk. Kemal Yusuf el-Ht),
Mektebetr-rd, Riyad-1409, VII, 493; Nuaym b. Hammd, Fiten, II,
577.
8. Bu metin Ahmed b. Hanbelden tahric edilmitir. Bkz. Ahmed b.
Hanbel, II, 67; Tabern, el-Muceml-kebr (thk. Hamdi b. Abdilmecd
es-Selef), Mektebetl-ulm vel-hikem, Musul-1983, XII, 307.
-
Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve
Deerlendirilmesi 65
9
Raslullah (a.s.) yle buyurdu: Deccalin beraberindeki eytanlar
baz Ade-moullarn Deccalin peine takmak iin ellerinden geleni
yaptklarnda, Deccale tabi olanlar olacak. Bazlar da Siz eytansnz.
diyecektir. Allah Tel, Meryem olu sy Beytl-Makdiste onun peine
takacak ve onu ldrecek. Siz bu hal zere iken, Meryem olu s
Beytl-Makdise inecek. Orada Mslman cemaati ve onlarn halifesi
olacak. Mezzin sabah namaz iin ezan okuduktan ve insanlara iddetli
bir sesle aniden Meryem olu sy duyurduktan sonra, s inecek ve
insanlar ona merhaba diyecek. nsanlar snn inii ve Raslullahn
hadisinin doru kmas sebebiyle sevinecekler. s, mezzine Namaz iin
kmet getir. diyecek. nsanlar ona Bize sen namaz kldr. diyecekler. s
da onlara mamnza gidin! Size o namaz kldracak. O ne gzel imamdr.
diyecek. sa da beraberlerinde iken imam onlara namaz kldracak.
Sonra imam ayrlacak. sya itaat edecek. s insanlarla beraber
yryecek. Deccal onu grd zaman, ziftin eriyip akt gibi akacak.
Allahn izniyle s, Deccale doru yryp onu ve onun beraberinde olan
Allahn diledii kiileri ldrecek. (Deccalin beraberinde olan kiiler
ondan) ayrlp her aacn ve tan altna saklanacaklar. Hatta, aa Ey
Allahn kulu Mslman! Gel! Arkamda ite bir Yahd! Onu ldr! diyecek. Aa
gibi ta da seslenecek. Yahdlerin aac olan arkad yannda olanlar iin
hi kimseye seslenmeyecek. Sonra, Raslullah (a.s.) Akledip anlamanz
ve fikretmeniz iin bunu size anlattm. Buna gre amel edin! Sizden
sonrakilere de bunu haber verin ki, sonrakiler daha sonrakilere
anlat-sn! Deccalin fitnesi fitnelerin en iddetlisidir. Bundan sonra
Allah diledii srece Meryem olu s ile beraber yaarsnz. buyurdu.
E Grubu
9. Nuaym b. Hammd, Fiten, II, 568-569.
-
66 Sleyman Doanay
10
Abdullah b. Amr b. el As yle demitir: stanbulu fethedenler
Deccalin kna yetiecekler. Beytl-Makdiste onunla karlancaya kadar
gidecekler. Ki, oras sekizbin kadn ve onikibin savayla kuatlm
olacak. Onlar daha nce lm olan salih bir kimse gibi geride
kalanlarn hayrllardr. Onlar dolu bulutlar altnda iken, sabahla
beraber (sabah olunca) bulutlar alacak. Bir anda s onlarn arasnda
olacak. s kendilerine namaz kldrsn diye imamlar Ondan geride
kalacak. Meryem Olu s bundan kanacak; bu topluluu onurlandrmak iin
imamlar namaz kldracak. Sonra, (s) lmn eiindeki Deccale doru
yryecek. Ona vurup ldrecek. O esnada yer haykracak. Ta, aa ve hibir
ey kalmayp, ne varsa hepsi de Ey Mslman! te arkamda bir Yahd! Onu
ldr. diyecek. arkad aac konumayacak. O Yahdlerin aacdr. (s) adil
bir hakem olarak inecek. Ha kra-cak, domuzu ldrecek, cizyeyi
kaldracak. Kureyten yneticilik geri alnacak. Ve harp arlklarn
brakacak. Yer gm sofras gibi olacak. Dmanlk, kin ve buz kaldrlacak;
zehirli olan her hayvann zehiri de (sklp alnacaktr). Su kabnn dolup
kenarlarndan tat gibi, yer bar dolacak. Hatta, cariye (kz ocuu)
asla-nn ba zerine binecek; aslan srlarn, kurt koyunlarn arasna
girecek. At yirmi dirhem (gibi dk bir fiyata) satlacak; kzn fiyat
ok pahal olacak. nsanlar salih kiiler olacak. Gkyzne emredilecek ve
yamur yaacak. Yere emredilecek ve bitki bitirecek. Hatta, yer dem
(a.s.)in indii zamandaki gibi olacak. yle ki, birok insan bir
nardan yiyecek (ve doyacak); birok kii zm salkmndan yiyecek (ve
doyacak). nsanlar Babalarmz bu hayat grselerdi. diyecekler.
F Grubu
10. Nuaym b. Hammd, Fiten, II,570-571.
-
Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve
Deerlendirilmesi 67
-
68 Sleyman Doanay
11
(Eb Umme el-Bhil (r.a.)den) Raslullah (a.s.) bir kere bize
konuma yapt. Konumasnn ou bize Deccali anlatan ve ondan sakndran
szden ibaret idi. Raslullahn sz yledir: Allah demin zrriyetini
yarattndan beri yeryznde Deccalin fitnesinden daha byk bir fitne
olmad. Allahn gnderdii her peygam-ber mmetini mutlaka Deccalin
fitnesinden sakndrd. Ben peygamberlerin sonuncusuyum. Siz de
mmetlerin sonuncususunuz ve are yok, o (Deccal) sizin iinizde
kacaktr. Eer ben aranzda iken karsa, her Mslman iin ben onun
hakkndan gelirim. ayet benden sonra karsa herkes kendi (nefsini
savunarak) onun hakkndan gelir. Allah da her Mslman hakknda benim
halifemdir (koruyucu ve yardmcdr). phesiz o, am ile Irak arasnda
bir yoldan kacak ve saa sola fesad (bozgunculuk) saacaktr. Ey
Allahn kullar! Ey nsanlar! Artk (dinde) sebat ediniz. Ben onu size
yle vasflandracam (tantacam)ki, benden nce hi bir peygamber onu o
biimde vasflandrmamtr! O nce Ben bir peygamberim. Benden sonra hi
bir peygamber yoktur. diyecek. Sonra ikinci bir iddiada buluna-rak
Ben Rabbinizim diyecek. Halbuki siz lnceye kadar Rabbinizi
gremezsiniz ve o (Deccal) aver (gz sakat)dir. Rabbiniz aver
deildir. Deccalin iki gz arasmda Kfir yazldr. Onu yazarl olan veya
yazarl olmayan her mmin okur. p-hesiz, beraberinde bir cennet ve
bir cehennemin bulunmas da onun fitnesindendir. Onun cehennemi
cennettir, cenneti de cehennemdir. Kim onun cehennemiyle snanrsa,
Allahtan yardm dileyip Kehf sresinin ilk yetlerini okusun. O
cehennem onun iin souk ve selamet bir hale dnr. Tpk atein
brahim(a.s) hakknda olduu gibi. Bir bedeviye yle demesi de onun
fitnesindendir. ayet sana baban ve anneni diriltirsem, benim senin
rabbin olduuma ahitlik eder misin? Bedevi Evet der. ki eytan annesi
ve babas suretinde gelip derler ki, Ey evladm! Ona tabi ol.
Muhakkak o senin rabbindir. Yine onun fitnesinden biri de bir kiiye
musallat olup onu ldrmesi ve testere ile onu iki paraya ayrlncaya
kadar yarmasdr. Sonra der ki u kuluma bakn. Muhakkak ben onu imdi
dirilteceim. Sonra o benden baka rabbi olduunu iddia edecek. Allah
o kulu diriltir. Habis (Deccal) ona Rabbin 11. bn Mace, Fiten, 33;
eybn, Ahmed b. Amr b. ed-Dahhk, el-Ahd vel-msenn (thk. Faysal
Ahmed el-Cevabira), Darur-rye, Riyad-1991, II, 446-449; Nuaym b.
Hammd, Fiten, II, 566-567; Ryn, Muhammed b. Harn, Msned (thk. Eymen
Ali Eb Yemn), Messeset Kurtuba, Kahire-1416, II, 295-298.
-
Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve
Deerlendirilmesi 69kimdir? der. O da Rabbim Allahtr. Sen Allahn
dmansn. Sen Deccalsn. Allaha yemin olsun ki, bu gnk basiretimden
daha iddetlisine sahip olmamtm. der. Ebul-Hasen et-Tanfis el-Muhrib
Ubeydullah b. el-Veld el-Vassf Atyye Eb Sad el-Hudr senetiyle
Raslullah Bu adam mmetimin cennette derece bakmndan en stndr.
buyurmutur. Eb Sad Allaha yemin olsun. mer b. el-Hattbn lnceye
kadar bu adam olduunu zannederdik. demitir. Muhrib Sonra, Eb Rfiin
hadisine geri dndk. demitir.12 (Raslullah yle buyurmu-tur): Onun
fitnesinden biri de gkyzne yamur iin emredip yamur yadrmas, yere
bitki bitirmesi iin emredip bitki bitirmesidir. Fitnesinden biri
de, bir beldeye urayp onu yalanladklarnda, salam hibir yaylm hayvan
kalmayp hepsinin helak olmasdr. Baka bir beldeye urayp onu tasdik
ettiklerinde gkyzne emrederek yamur yadrmas, yeryzne emrederek
bitki bitirmesi, yle ki o gnde hayvanlarn olduklarndan daha fazla
semiz, kalalar daha byk ve geni olup memelerinin bol st vermesi
onun fitnesindendir. Yeryznde basmadk arazi brakmaz, Mekke ve
Medine haricinde (her yerde) ortaya kar. Kaplarndan hi birinden
onlara (Mekke ve Medineye) giremez, ancak melekler onu keskin
kllarla karlarlar, t ki Medinenin yaknnda orak krmz bir araziye
iner. Medine, aha-lisini kere iddetli ekilde sallar. erde mnafk
erkek ve kadndan kimse kalma-yp hepsi kar. Krk demirin pisliini dar
att gibi Medine, iinde bulunan habisleri dar atar. Bu gne halas
(kurtulu) gn denir. Ebu Ukrenin kz mm erik dedi ki: Ya Rasulullah o
gnde Araplar nerdedir? Buyurdu ki: O gn Arap-lar ok azdr. ounluu
Beytl-Makdistedir. mamlar salih bir adamdr. mam-lar onlara sabah
namaz kldrmak iin ne getiinde, sabahleyin o anda Meryem olu sa
iner. Bu imam brakp dner ve geriye doru yrr ki, s ne geip
insan-lara namaz kldrsn. sa elini onun iki omuzu arasna kor, sonra
yle der: ne ge ve namaz kldr. Zira senin iin kamet edilmitir.
mamlar onlara namaz kldrr. Namaz bitince sa (a.s.) der ki: Kapy an.
Kap alr; arkasnda, beraberinde hepsi kl ve kalkanla kuanm yetmibin
Yahd bulunan Deccal vardr. Deccal, say grnce, su iinde tuzun eridii
gibi erir ve kap gider. sa (a.s.) der ki: Muhakkak bana karlk
veremeyecein ekilde seni dvmem gerekir. Onu (Dec-cali) dou
tarafndaki Luddi kapsnn yannda yakalayp ldrr. Allah Yahudileri
hezimete uratr. Yahdlerin kendisi ile rtnebilecei Allahn yaratt
hibir ey 12. Ebul-Hasen et-Tanafis senetiyle balayan ve Muhrbnin
Sonra, Eb Rfiin hadisine dndk.
cmlesiyle sona eren bu rivayet, Rabbim Allahtr deyip Deccale kar
kan adamn kimlii hakknda erh mahiyetinde bir ara cmledir. Anlalan o
ki, rivayetin bnyesine bu ara cmle sonradan ilave edilmitir. Zaten,
Muhribnin Sonra, Eb Rfiin hadisine geri dndk cmlesi, aada isnat
emas zerinde de grlecei gibi, Eb mme el-Bahil Yahy b. Eb Amr e-eybn
smail b. Rfi Eb Rfi Abdurahman el-Muhrib Ali b. Muhammed senetine
sahip ve devam etmekte olan uzunca rivayete iaret etmektedir.
Dolaysyla, erh mahiyetindeki bu ara cmlenin seneti isnat emasnda
dikkate alnmamtr.
-
70 Sleyman Doanay
kalmaz (kendilerini gizleyemezler); ta, aa, duvar ve hayvan, ne
varsa Allah o eyi konuturur. Ancak arkad mstesnadr. Zira bu onlarn
aac olup Yahudiyi haber vermez. Dierleri konuup Ey Allahn kulu
Mslman! u Yahudidir, gel onu ldr. (derler.) Resulullah (a.s.) yle
buyurdu: Deccalin gnleri krk senetir. Bir senesi, senenin yars
gibidir. Bir senesi ay gibidir. Bir ay Cuma gibidir. Dier gnleri
kvl-cm gibidir. yle ki sizden biri ehrin kapsnda sabahlar, akama
kadar dier kap-sna ulaamaz. Denildi ki: Ya Rasulullah! O ksa
gnlerde nasl namaz klarz. Buyurdu ki: u uzun gnlerinizde taktir
ettiiniz gibi taktir edersiniz ve namaz klarsnz. Rasulullah (as.)
(konusmasna devamla) buyurdu ki: sa b. Meryem mmetim iinde adaletli
bir hakim ve adil bir imam olacak. Ha krp ezecek ve domuzu
ldrecektir. Cizyeyi kaldracak ve zekat terkedecektir. Artk ne koyun
srs, ne de deve srs zerine zekat memuru altrlmayacaktr. Kin ve buz
da kaldrlacaktr. Zehirli olan her hayvann zehiri de sklp alnacaktr.
Hatta kk olan ocuu, elini ylann azna sokacak da ylan ona zarar
vermeyecektir. Kk kz ocuu da arslan kamaya zorlayacak da arslan ona
zarar vermeyecek-tir. Kurt, koyun srs iinde srnn kpei gibi
olacaktr. Kabn su ile dolmas gibi yeryz barla dolacaktr. Din birlii
de olacak, artk Allahtan bakasna tapl-mayacaktr. Sava da arlklarn
brakacak. Kureyten hkmdarlk zorla alna-caktr. Yeryz gm sofras gibi
olup Adem (a.s.)in zamanndaki gibi bitkisini bitirecektir. Hatta
bir zm salkm zerinde bir topluluk toplanacak da, o salkm onlar
doyuracak. Bir nar zerinde bir topluluk toplanacak da, o nar onlar
doyu-racak. kzn fiyat u kadar (stn deerdeki) mal olacak, atn fiyat
da birka (nemsiz) dirhemcik olacaktr. Sahabler Ya Rasulullah! At
ucuzlatan nedir? diye sordular. O Sava iin ata ebedi olarak
binilmeyecektir (nk hi sava olmaya-caktr) buyurdu. Ona kzn fiyatn
(bu kadar) pahallatran nedir? diye soruldu. O Yerin tamam
srlecektir. Deccalin kmasndan evvel (ktl) iddetli yl vardr, o
yllarda insanlarn bana iddetli bir alk (felaketi) gelecektir. Allah
ge, birinci yl yamurunun te birini tutmasn emredecek ve yere de
bitkisinin te birini tutmasn emredecektir. Sonra Allah ge ikinci
emredecek, gk de yamurunun te ikisini hapsedecektir ve Allah yere
emredecek, yer de bitkisinin te ikisini hapsedecektir. Sonra Allah
ge nc yl emredecek, gk de yamu-runun tamamn hapsedecektir. Artk bir
damla yamur yamayacaktr. Allah yere de emredecek ve yer bitkisinin
tamamn hapsedecektir. Artk yer yeillik diye hi bir ey
bitirmeyecektir. Artk ift trnakl hibir hayvan kalmayp hepsi helak
olacak, Allahn (yaamasn) diledii hayvan hari buyurdu. (Ona) O
zamanda insanlar yaatan (azk) nedir? diye soruldu. O Tehlil (yani
La ilahe illallah), tekbir (yani Allah ekber), tesbih (yani
Sbhanallah) ve tahmid (yani el-Hamdu lillah)dir. Bunlar insanlara
yemek yerine geirilecektir. buyurdu. (Muellifimiz) Ebu Abdillah
dedi ki: Ebl-Hasen et-Tanfisyi yle derken iittim: Ben
Abdurrahman
-
Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve
Deerlendirilmesi 71el-Muhribden unu duydum: Bu hadis, okullarda
ocuklara retmesi iin retmene verilmelidir.
Yukarda da grld zere, hadisin eitli rivayet metinleri temel
olarak alt grupta toplanmaktadr. Aralarnda az da olsa farkllklar
bulunmakla birlikte, genel anlamda benzerlikler dikkate alnd iin
hemen hemen birbirinin ayn diyebileceimiz metinler bir grupta
toplanmtr. Dipnotlarda kaynaklardaki yer-lerine iaret etmi olduumuz
zere, grup ii rivayet metinleri arasnda yaplacak karlatrma ilemi,
byk orandaki benzerlikleri gzler nne serecei gibi, az miktardaki
farkllklar da hemen grmemizi salayacaktr. Bu balamda, bir gruptan
dier bir gruba geite uzunluk bakmndan metinler aras farkllklarn
arttn, dolaysyla konu olarak metinlerin ieriklerinin eitlilik
gsterdiini belirtelim. Bu ksa alma dahilinde her bir rivayet
metnini verip, aralarndaki benzerlik ve farkllklar detaylca
irdelememiz mmkn olmad iin, biz lafzda ayniyet, ben-zerlik ve
manada birlik gibi genel karakteristiklerine gre metinleri
gruplandrp, her gruptan temslmahiyette sadece bir tek metni vermi
bulunmaktayz. Burada nemli olan, tahricini yapm olduumuz her bir
rivayet metninin aratrma konu-muz olan hadise aidiyetinin
tespitidir.
Bir gruba it metinler arasnda farkllklar az olmakla birlikte,
yukarda grl-d gibi, gruplar aras metin farkllklar bariz olarak fark
edilmektedir. A, B ve C grubu metinler, D, E ve F grubundaki
metinlere nazaran olduka ksa ve muhta-sardr. Her grubun
metinlerinin lafz ve ierikleri dikkate alndnda, hepsinde de
Yahdlerle Mslmanlarn sava balamnda aa ve talarn dile gelmesinin ve
arkalarna saklanan Yahdileri haber vermelerinin mterek hususlar
olduu grlr. Zikredilen bu hususlarn yannda B ve C gurubu metinlerde
ksa da olsa Hz. sann nzl ve Deccalin ortaya kndan bahsedilmektedir.
Zikretmi olduumuz bu hususlarn aynsna ve lafz bakmndan benzerlerine
D, E ve F grubundaki metinler ierisinde de rastlamaktayz. Bu durum,
A, B ve C grubundaki metinlerin sann nzl ve Deccalin ortaya kndan
uzun uzadya bahseden D, E ve F grubu metinlerden ihtisar ve takti
yaplarak rivayet edildii veya ksa metinlerin zaman iinde ravi
tasarruflar sonucunda genileme eilimi gsterdii ihtimalini
glen-dirmektedir. Bu sadece bir ihtimal olmakla birlikte, kesin
olan husus, gruplar aras rivayet metinleri arasnda kk farkllklara
ilaveten, lafz ve anlam bakmndan birbirinin ayn, benzer ve mterek
olan daha baka noktalarn ounlukla mevcut olmasdr. Bu durum,
tahricini yapp gruplandrdmz btn rivayetlerin bir tek hadise ait
olduunu gstermektedir.
A grubu rivayet metinleri arasnda yer alan Tirmiz, Fiten, 56
(IV, 508)daki rivayetin konu bal Deccalin Alametleri Hakknda (Bize)
Ulaan Hadisler (
-
72 Sleyman Doanay
eklindedir. Bu durum, isnat emas yaplrken ilgili rivayetin ( de
snn nzl ve Deccalin ortaya kndan bahseden B, C, D, E ve F gurubu
rivayet metinleriyle birlikte deerlendirilmesi gerektiine iaret
etmektedir. D, E ve zellikle F gurubu metinlerde snn nzl ve
Deccalden uzun uzadya bahsedildii dikkate alndnda, her gruptaki
rivayetlerin bir tek hadisin farkl varyantlarndan ibaret olduu aka
anlalmaktadr. Ayrca, A grubu rivayet metinleri arasnda
deerlendirilen ve Abdrrezzak b. Hemmamn Musannefinin son cildinde
yer alan Mamer b. Raidin Cmiindeki rivayetin13 Deccal bal ( )
altnda yer almas, bu gruptaki hemen hemen birbirinin ayn olan
metinlerin mstakil birer metin olmadklar ihtimalini
glendirmektedir. Bu husus, A, B ve C grubundaki birbirinin ayn ve
benzer olan bu metinlerin, daha byk bir edebi btn olan Deccalin k
ve snn nzlyle ilgili D, E ve F grubundaki metinlerle birlikte
deerlendirilmeleri gerektii konusunda bir veri saylabilir.
Muhammed Nsruddn el-Elbn Mesih Deccal ve sann Nzul Kssas14 (
adyla yaynlad almasnda, Deccal ve snn nzlyle ( ilgili F grubunda
verdiimiz metni krk dokuz madde halinde blmledikten sonra, her bir
blmn tahricini yapm ve her bir blm ayr ayr ele alarak onlar
destekleyen eitli hadisleri kaynaklaryla birlikte zikretmitir.
Yukarda zikretmi olduumuz A, B, C, D ve E grubu metinler, bizim
dncemize paralel olarak Elbannin almasnda da F gurubu metin
ierisinde deerlendirilmitir.15 Dolaysyla, hadisin isnat emasnn
yapmnda A, B, C, D ve E grubu metinlerine sahip rivayetlerin,
kendilerinden daha byk bir edebi btn olduu anlalan F grubundaki
rivayetlerle birlikte deerlendirilecei16 ve isnat emasnda her bir
rivayetin senetinin yer alaca aa kmaktadr.
B- Hadisin snad emas ve snad Analizi Asndan Durumunceki balk
altnda, Yahdlerle Mslmanlarn savandan bahseden riva-
yetin Deccalin k ve snn nzlyle ilgili uzunca hadisin bir paras
olduu; 13. Abdrrezzak b. Hemmam, Musannef, XI, 399.14.
Mektebetl-slmiyye, Amman-Trs.15. Elbnnin bu almas, F grubunda yer
alan Deccalin ortaya k ve snn nzlyle ilgili hadise,
dier hadislerden destek arama mahiyetinde bir alma olup, geni
bilgi iin bkz. Elbn, Muhammed Nsruddn, Kssatl-Meshid-Deccl ve nzli
s, Mektebetl-slmiyye, Amman-Trs.
16. Bunu sylerken, uzun olan F grubu metninin orijinal ve asl
metin olduunu kastetmediimizi belirtmeliyiz. Burada, tahric
ettiimiz btn rivayetlerin bir hadisin eitli versiyonlarndan ibaret
olduuna ve en uzun versiyonun F gurubu rivayet olduuna dikkat ekmek
istiyoruz. Bir rivayetin uzunluu, asla onun orijinal ve asl rivayet
olduunu gstermez. Orijini itibariyle uzun olan metin-ler, raviler
tarafndan ihtisar ve takti edilmi olabilecei gibi, yine orijinal
olarak ksa olan metinler zaman ierisinde ravi mdahaleleri sonucunda
genileme eilimi de gstermi olabilir.
-
Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve
Deerlendirilmesi 73isnat emasnn Yahd-Mslman savan da konu edinen
btn rivayetlerin senetine dayal olmas gerektii sonucuna varmtk. Bu
vesile ile, aada verdiimiz isnat emasnn Yahdlerle Mslmanlarn
savandan bahsedip aa ve talarn dile gelmesini ifade eden lafzlar
muhtev rivayetlere ait olduunu bir kez daha vurgulamakta fayda
gryoruz. Zr, aadaki isnat emasnn, Deccalin k ve snn nzlnden
bahseden uzunca hadisin muhtasar ve tam metin olarak btn
rivayetlerinin senetlerine dayal olduu zannedilmemelidir. Yukarda
ismini verdiimiz Elbnnin almasnda da grlecei zere, bu uzun hadis
hem tam metin olarak hem de eitli ekillerde ihtisar ve takti
edilmek sretiyle kitaplarda tahric edilmitir.
Hadisin hicr ilk drt asra ait kaynaklardan tahric ettiimiz
rivayetlerinin senetlerine dayal olarak oluturduumuz isnat emasn
aada vermekteyiz. snad emas paralanmakszn bir tek sayfada verilmesi
gerektii halde, uzun ve geni hacimli bir yapya sahip olmas
nedeniyle paralayarak iki ayr sayfada vermek zorunda kaldk. emada
hadisin sahabi ravileri dikkate alndnda, her bir sahabi ravinin
ismi altndaki isnat kmelerinin byk oranda birbirinden bamsz
olduk-lar grlr. Bu durum, emay paralayarak vermekte bize kolaylk
salamtr. Biz isnat emasn paral olarak iki ayr sayfada versek de,
ema yap olarak deerlen-dirilirken ve isnat analizi
gerekletirilirken btn olarak dikkate alnmas gerekir. Hadisin isnat
analizi, isnat emasnn yap olarak deerlendirilmesi ve her bir isnat
zincirindeki ravilerin durumlarnn tespiti olmak zere iki aamal
incelemeden mteekkildir.
1- snad emasnn Yap Olarak DeerlendirilmesiYukarda belirttiimiz
gibi, isnat emasnn yap olarak deerlendirilmesi, onu
parac bir yaklamla deil de btn olarak incelemeyi gerektirir.
Zaten, hadisin isnat emasn ina etmenin amalarndan biri de budur.
snad emas bu minvalde ele alnd zaman, para niteliindeki isnat
zincirleri emann btnne gre deer ifade edecektir. Bu arada, emay btn
olarak incelemenin para niteliindeki isnat zincirleri ve ravi
isimleri hakknda asla deerlendirmede bulunmamak anlamna
gelmeyeceinin altn izelim. Zira, ema mantna gre, btnn oluumuna ve
anlamna paralar katkda bulunurken, paralar da btn iindeki
konumlarna gre bir anlam ve deer ifade eder. Dolaysyla, btne ait
bir para, btn iindeki yerine ve dier paralara nazaran konumuna gre
anlam ve nem ifade etmekte-dir. Buna binen, isnat emasn yap olarak
incelerken, para mahiyetindeki isnat kmelerini, isnat zincirlerini
ve ravi isimlerini emann btn iindeki yerlerine gre ele alp, buradan
hareketle emann btn hakknda deerlendirmelerde bulunmaya alacaz.
-
74
' :g_--~c: (.,
I
't ft7{: ~ ~
'" ~r
--oc t
fL~:
~ 1 t ~
-\+-i .,-= .c~
(~
' .{~
-~ t. ~.
~
-~-! t... k
t
Sleyman Do
-
Ln ['--
-~
.
~ "' 1::'. >~ q :;: ] "' ~ "' ~ ~ !:2
~
l -~
"' ;;: ~ ~ ~ c ~ .;,
' .E;
J.-)1
~ ~0-!J..y:.
.ili~.Y.~l... ~ ~G
1 ~ c;Y')I .bJh,:_'-!~-" ~.:."'!~ ~':J ~.:r:,J~ clJt.
1 1 1 ~ 1 ..l!..J.:..J-!~5:! >"-"-" ~ .sr>-11 ._?\ ~-.: 1
UL:S ~ r:J~ ,:~ .>! ~ 06-...w!)...;~ - A 'me.,.._ Ebu Muaviye
senediyle mevkuftur.
-
76 Sleyman Doanay
Bizim burada paralardan hareketle btn hakknda ve btnden
hareketle paralar hakknda yapacamz deerlendirmeler dorudan hadisin
shhati veya zaafyla ilgili deildir. snad emasnn sunduu manzara,
genel olarak hadisin rivayet srecini ve servenini ksa yoldan
grmemizi salamaktadr. Bu manzarayla ilgili deerlendirmelerden
hareketle hadisin shhati veya zaaf konusunda bir sonuca ulamaya
almak yanltc olabilir.
snad emas zerinde de grlecei zere, hadisin iki varyant dndaki
btn rivayetler merfu hkmndedir. Abdullah b. Amr b. el-As (.65/684)
rivayeti Raslullaha ulamayp mezkur sahabide kalmaktadr. Ayn ekilde,
isnat emas zerinde iaret ettiimiz gibi, Abdullah b. mer (.73/692)
Hayseme (.85/704) el-Ame (.147/764) Eb Muaviye (.183/799) bn Eb
eybe (.235/849) rivayeti Raslullaha ulamayp bn merde
kalmaktadr.
Herhangi bir hadisin btn senetleri bir arada mtlaa edildiinde,
genellikle sahabe ve hatta tbin tabakasnda ravi adedinin birer kii
olduu ve bu tabakalarda hadisin hd yolla nakledildii grlr. snadlarn
tbin veya ounlukla etbdan sonra dalm gstermesine birok hadiste
karlaabiliriz. Bu anlamda, isnat zin-cirlerinin kendisinden sonra
dalm gsterdii raviye mterek ravi denilmektedir. snad analizinde
mterek ravinin nemi, haber veya hadisin rivayetinin kendisi
sebebiyle ve kendisinden sonra yaygnlamasndan17 ileri gelmektedir.
Buna gre, mterek ravi haber veya hadisin yaylmasnda byk rol
sahibidir. Bir hadisin mterek ravisinin tespiti, ayn zamanda
hadisin hangi zaman diliminden veya hangi tabakadan itibaren
yaylmaya baladnn tespitine de katk salar.
Aratrma konumuz olan hadis, mterek ravi olgusu bakmndan istisn
bir zelliktedir. Hadisin isnat zincirlerinin sahabe, tbin ve etb
olmak zere nesil sonra deil de, Hz. Peygamberden itibaren dalma
sahip olduu grlmektedir. Hz. Peygamberi mterek ravi diye nitelemek
baz anlam sapmalarna yol aabilecei iin, ilgili hadis balamnda Onu
mterek kaynak veya mterek anlatc olarak nitelemenin uygun olaca
kanaatindeyiz. Hadisin sahabe tabakasndaki ravi adedi Eb Hureyre
(.57/677), Eb mme el-Bhil (.86/705), Huzeyfe b. el-Yemn (.36/656),
Abdullah b. Amr b. el-As ve Abdullah b. mer olmak zere be kiidir.
Grne gre, sahabe arasnda hadis yaygn olarak rivayet edilmi olmaldr.
Yine 17. Burada yaygnlama tabiri ile uydurma anlam
kastedilmemektedir. yaygnlamadan maksad-
mz, hadisin ayn tabakada birden fazla ravi tarafndan rivayet
edilmesidir. lk dnemlerin, zellikle Hz. Peygamber, sahabe ve ksmen
tabin dnemlerinin imkn ve artlar dikkate alndnda, btn hadislerin
ksa bir zaman diliminde yaygnlk kazanmas mmkn deildir. Hadis
rivayet sistemi ve rivayetle ilgili teknik imknlar zamanla
olgunlatna gre, hadislerin sahabe ve tabin tabasndaki ravi adedinin
ounlukla birer kii olmas ve sonraki tabakalarda ravi adedinin
artmas (isnad zincirlerinin kollara ayrlmas) son derece doaldr.
-
Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve
Deerlendirilmesi 77sahabe tabakasn incelediimizde Ebu Hureyre ve
Abdullah b. merin mterek ravi olduklar grlmektedir. Ayn ekilde,
hadisin Eb mme el-Bhil isnat kmesinde daha sonraki tabakalardan
biri olan Damra b. Reba (.202/817) da mterek ravi konumundadr.
Sahabeden sonraki tabin tabakasnda ravi says Eb Zra b. Amr,
Zekvn (.101/719), el-Arec (.117/735), Amr b. Abdullah el-Hadram,
Mekhl (.112/730), Eb Seleme (.94/713), Slim b. Abdullah (.106/724),
Hayseme (.85/704) ve Nfi (.117/735) olmak zere toplam dokuz kiiye
ulamaktadr. Buna gre, tbin taba-kasnda hadisin daha yaygn olarak
rivayet edildii grlmektedir. Mterek raviden itibaren dalm gstermi
olan isnadlar, daha sonraki tabakalarda belli ravilerden sonra da
dalm gsterirse, bu ravilere ksm mterek ravi denilmektedir. Buna
gre, hadisin mterek ravileri konumundaki Eb Hureyre ve Abdullah b.
mer isnat kmelerinde ksm mterek ravilerin varolduunu grmekteyiz. Eb
Hureyre el-Arec varyantnda Abdullah b. Zekvn (.130/747), Abdullah
b. mer varyantnda Salim b. Abdullah ksm mterek ravi olmakla
birlikte, kendisinden sonra Zhr de ksm mterek ravi konumundadr. Ayn
ekilde, Abdullah b. mer varyantnda Nafiin ve Nafiden sonra
Ubeydullah b. merin (.147/764) ksm mterek ravi olduklar
grlmektedir. Hadisin isnat emasndan hareketle daha ok mterek ravi
ismi zikretmek mmkndr. Konuyu datmamak iin bu kadaryla yetinmeyi
uygun grmekteyiz.
snad emasnn yapsyla ilgili hususlardan biri de tersten ksm
mterek ravi olgusudur. Nasl ki, isnat zincirlerinin kendilerinden
sonra dalm gsterdii ravilere mterek ravi deniliyorsa, bir rivyeti
iki veya daha fazla eyhten alp onu bir veya daha fazla talebeye
aktaran raviye de tersten ksm mterek ravi denilir.18 snad
kmelerindeki tersten ksm mterek ravinin nemi, birka eyhten
dinle-mek sretiyle ilgili rivyetin doruluunu teyid etmesinden ileri
gelmektedir. Ayn hadisi birka hadis eyhinden dinleyen bir ravi,
metin ve senet asndan rivayetin kontroln de yapm olmaktadr. Bu
demektir ki, kontrol ilemiyle birlikte rivayetin doruluu da
aratrlmtr.
Hadisin Huzeyfe b. el-Yemn rivayetinde shk b. Eb Ferve
(.144/761) ve bn Sbrun (.200/815) rivayetlerinin kendisinde
birlemesi hasebiyle Sveyd b. Abdlazz (.194/810) tersten ksm mterek
ravidir. Yine, hadisin mevkf rivayeti olan Abdullah b. Amr b. el-As
(.65/684) Eb Seleme (.94/713) Sad b. Eb Hill (.149/766) Halid b.
Yezd (.139/756) varyantndaki bn Leha (.174/790) ve Leys b. Sad
(.175/791) rivyetlerinin ve ayrca Abdullah b. mer (.73/692) Slim
b.
18. Juynboll, G.H.A., snad Analiz Metodlar: Kadn Kart Birka
Rivyet rnei, snad Analiz Yntemleri (Der. ve ev. Salih zer), Ankara
Okulu Yaynlar, Ankara-2005, s. 76.
-
78 Sleyman Doanay
Abdullah(.106/724) Zhr (.124/742) Ynus b. Yezd (.159/776)
rivyetinin Abdullah b. Vehbde (.197/812) birletii grlmektedir. Bu
demektir ki, Abdul-lah b. Vehb hadisi hem bn Leha, hem Leys b. Sad,
hem de Ynus b. Yezd olmak zere ayr hocadan dinlemi ve Nuaym b.
Hammd (.288/901) ve Harmele b. Yahyya (.244/858) aktarmtr.
Dolaysyla, Abdullah b. Vehb tersten ksm mterek ravidir. Abdullah b.
mer Slim b. Abdullah Zhr diye devam eden isnat zincirinde Zhrnin
talebelerinden yeeninin (Muhammed b. Abdullah b. Mslim b.
Ubeydullah b. Abdullah b. ihb (.157/774) rivayeti ve Slih b. Keysn
brahim b. Sad (.185/801) rivayeti tersten ksm mterek ravi olan
Yakub b. brahimde (.208/823) birlemektedir. Yine, Abdullah b. mer
isnat kmesinde bn Eb eybenin (.235/849), hadisi Eb sme (.201/816),
Eb Muviye (.183/799) ve Muhammed b. Bir (.203/818) olmak zere ayr
eyhten rivayet ettii ve Mslime aktard grlmektedir. Buna gre, bn Eb
eybe tersten ksm mterek ravidir. Tersten ksm mterek ravi balamnda
isnat emasnn deerlendirilmesine baka musannifleri de dahil edecek
olursak rnekleri oaltmamz pekl mmkndr. Biz, imdilik bu kadarn
yeterli grmekteyiz.
Metin olgusu da asla isnat emasnn yapsndan bamsz deildir. Hadise
ait rivayet metinlerini isnat emasnn temelinde yer alan yap talar
gibi yorumlaya-biliriz. Zr, isnat emasn in iin tahric ettiimiz
rivayetlerin inceleme konumuz olan hadise aidiyetini belirlemede
dayandmz yegne unsur, lafz ve manasyla birlikte metindir. Herhangi
bir rivayetin hadise aidiyetini ncelikle metinden yola karak
belirlemi olmamz, isnat emasn in basamaklarndan ilkinin metin olduu
anlamna gelir.
Yukarda verdiimiz isnat emasnda, musannif ravilerin isimleri
altnda hadisi tahric ettiimiz kaynaklara iaret ederken parantez
iinde A, B, C, D, E ve F iaret-lerini kullandk. Bunlar, daha nce
gruplar halinde verdiimiz rivayet metinlerine iaret etmektedir.
Dolaysyla, isnat emasnda hadisin tahricini zikrettiimiz yer-lerde
parantez iinde kullandmz harf iareti, referansta bulunduumuz kitabn
ilgili bbnda veya sayfasnda hangi gruptaki metnin varolduunu
gstermektedir. Mesel, hadisin Eb Hureyre Eb Zra Ammra b. Kakaa Cerr
(.188/804) shak b. Rhuveyh (.238/852) Buhr (.256/870) isnat
zincirinde biri shak b. Rhuveyhin Msnedi I, 233 iin, dieri Buhrnin
Sahihinin Cihad ve Siyer kitbnn 94. bb iin (A) iaretini kullandk.
Bu, her iki kaynan ilgili sayfa ve bbnda A gurubundaki metnin
varolduunu gstermektedir.
snad emasn btn olarak incelediimizde dikkatimizi eken ilk ey,
genellikle belli metin gruplarnn belli isnat kmelerine gre dalm
gstermesidir. Hadisin Eb Hureyre rivyetini tahric eden drt musannef
eserin alt yerinde A grubu metin
-
Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve
Deerlendirilmesi 79bulunurken, Abdullah b. mer rivayetini tahric
eden eserlerde de ounlukla A grubu metnin varolduu grlmektedir.
Hadisin Abdullah b. mer versiyonunu biraz daha dikkatlice
incelediimizde ounluu A grubu olmakla birlikte, B ve C grubu
metinlerin de varl gze arpmaktadr. Abdullah b. mer rivayetinin
Zhrden itibaren dalm gsteren isnadlarnn hepsi, Salim b. Abdullah
mer b. Hamza Eb sme (.201/816) eklinde devam eden isnat zinciri ve
Nafinin ismi altndaki isnat kmesi A grubu metne sahiptir. Yine,
Abdullah b. mer rivayetinin Hayseme (.85/704) Ame (.147/764) Eb
Muviye (.183/799) isnat zinciri B grubu ve Salim b. Abdullah
Muhammed b. Talha (.111/729) Muhammed b. shak (.151/768) Muhammed
b. Seleme (.192/808) isnat zinciri C grubu metne sahiptir. A, B ve
C grubu metinler hadisin en ksa versiyonlardr. Hepsinde Mslmanlarla
Yahdlerin sava, Yahdilerin Mslmanlardan kamas ve aa, ta arkasna
sak-lanmalar ortak noktalar olmakla birlikte, aralarndaki tek fark
Hz. sann nzul ve Deccalin ksa da olsa zikredilip zikredilmemesidir.
Dolaysyla, bu gruptaki metinler arasnda hacim ve lafz olarak geni
apta farkllklarn mevcut olmamas, aslnda Abdullah b. mer
rivayetlerinin mterek metne sahip olduu eklinde yorumlanabilir.
Hadisin Huzeyfe b. el-Yemn ve Abdullah b. Amr b. el-As
rivayetleri E grubu metne, Eb mme el-Bhil rivayetleri ise F grubu
metne sahiptir. Bu durum, sahab ravilerine gre deerlendirildiinde
her bir isnat kmesinin kendi iinde mterek metne ve homojen bir
yapya sahip olduunu gstermektedir. Hadis rivayeti a-sndan
deerlendirildiinde, isnat kmelerinin kendi iinde mterek metinlere
sahip olmas, sahabi ravilerden musanniflere gelinceye kadar, belli
isnat yaplar dahilinde belli metin gruplarnn titizlikle rivayet
edilip muhafaza edildii eklinde yorumlanabilir. Baka bir ifade ile,
Eb Hureyre ekolnde A grubu, Abdullah b. mer ekolnde az da olsa B ve
C ile birlikte- genellikle A grubu, Huzeyfe b. el-Yemn ve Abdullah
b. Amr b. el-As ekollerinde E grubu, Eb mme el-Bhil ekolnde ise F
grubu metinler titizlikle rivayet edilip muhafaza edilmitir.
Metinlerin titizlikle rivayet edilip muhafaza edildiinin en byk
delili, Ahmed b. Hanbel, Nuaym b. Hammad ve Mslim gibi farkl
sahabilerden rivayette bulunan musanniflerin, her bir sahabiye ait
metin grubunu kitaplarnda tahric etmi olmalardr.
snad emas zerinde hadisi tahric ettiimiz eserleri dikkatle
inceleyecek olursak, hadisi tahric eden en erken tarihli eserin
Mamer b. Raidin (.151/768) el-Cmii olduunu grrz.19 snad emasnda
kaynak olarak Abdrrezzakn Musannefini vermi olsak da, Mamerin
el-Cmii Abdrrezzakn Musannefinin 19. Abdullah b. mer Salim b.
Abdulah Muhammed b. Talha Muhammed b. shak varyantndan
hareketle, hadisin bn shakn (.151/768) Sresinde bulunabileceini
dnmemize ve aratr-mamza ramen, Srede hadisin herhangi bir
rivayetine rastlam deiliz.
-
80 Sleyman Doanay
son cildinde yer ald iin belirtilen cilt ve sayfa numaras
hadisin el-Camideki yerine iaret etmektedir. Verilen bu bilgiler
isnat emas ile birlikte deerlendiril-diinde, elde mevcut verilere
gre en erken tarihli eserdeki rivayet A grubundaki metni ihtiva
etmektedir.
Netce itibariyle, isnat emasna gre sahabe tabakasnda hadisin
yaygn ola-rak rivayet edildii, tabin ve daha sonraki tabakalarda
rivayetin daha da yayld, sahabe tabakasnda mterek ravi olgusunun
varolduu, daha sonraki tabakalarda ksm mterek ravilere ve tersten
ksm mterek ravilere rastland grlmektedir. snad emasnn incelenmesi
neticesinde mterek, ksm mterek, tersten ksm mterek ravilerin varlnn
tespiti, yapsal olarak isnat zincirlerinin birbirini des-tekledii
eklinde yorumlanabilir. Fakat, emann bu ekilde yapsal olarak
izahnn, hadisin isnat asndan shhati konusunda bizi kesin sonulara
ulatrmayacann da farknda olmalyz. Btn isnat zincirlerindeki raviler
tek tek incelenip hakla-rndaki cerh-tadil hkmleri ve biyografik
bilgiler dikkate alnmadan hadisin isnat asndan shhati hakknda
yorumda bulunmak doru olmaz.
snad emasnn yaps hakknda yapm olduumuz bu genel deerlendirmeden
sonra, hadis rivayeti asndan ravilerin durumlarnn tespitine almamz,
hadisin isnadnn shhati konusunda daha somut bilgilere ulamamz
salayacaktr.
2-Hadis Rivayeti Asndan Ravilerin Durumlarnn Tespitisnad emas
zerinde de grld gibi, hicr ilk drt asrlk zaman zarfnda
hadis olduka kabark sayda kii tarafndan rivayet edilmitir. Buna
gre, isnat analizine ynelik olarak emada yer alan btn ahslarn
biyografik bilgileri ve cerh-tadil asndan durumlar incelenecektir.
snad analizinde net sonular ortaya koyabilmek ve konuyu ravilerin
biyografik ve cerh-tadil bilgileriyle bomamak iin, cerhedilen
raviler hakknda ksa bilgiler vererek, hangi isnat zincirlerinin
pheli veya zayf olduuyla ilgili sonular ortaya koymak istiyoruz. Bu
demektir ki, rivyet asndan sika durumda olan ve hakknda cerh
ifadesi bulunmayan ravilerle ilgili tek tek deerlendirme
yaplmayacak, gerekirse sika ravilerden mteekkil isnat zincirleri
hakknda genel bir deerlendirmeyle yetinilecektir. Bizim burada
cerhe urayan raviler hakknda bilgiler vermemiz, o ravilerin ve
isimlerinin yer ald isnat zincirlerinin cerh sebebiyle tamamen zayf
olduu anlamn tamamaktadr. Zaten, cerhe urayan ravileri, tadil
edenlerin de bulunduunu dikkate alacak olursak, yeri geldike
raviler hakknda cerh bilgilerinin peinden tadile ilikin bilgileri
de vereceiz. Buradan hareketle, cerh-tadil dengesini de dikkate
almak sretiyle, raviler ve onlarn isimlerinin getii isnat
zincirlerinin shhati hakknda yorumlarmz yapacaz.
Bir ravinin hadis rivayeti asndan durumunun tespiti noktasnda,
temelde
-
Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve
Deerlendirilmesi 81ravilerin biyografilerine ve cerh-tadiline
ilikin literatre dayanmak esastr. Bunun iin ilgili literatrden
durumlar aratrlan ravilerle ilgili baz bilgiler toplanr. Detaylarna
girmeden ksaca ifade edecek olursak, ravilerin kimliklerinin tehis
ve tespiti iin tam isim, knye ve lkablar, (varsa doum ve) lm
tarihleri, hoca ve talebeleri, cerh-tadil imamlarnn ravi hakkndaki
grleri dikkate alnr. Ayrca, ravilerin biyografileri incelenirken,
aratrma konumuz olan hadisle ilgili deerlen-dirmelerde faydal
olabileceini dndmz detay trnden baka bilgiler de dikkate alnmaldr.
Zikrettiimiz bu ilemler, isnat emas zerinde ismi grlen her bir ravi
hakknda titizlikle yrtlm; gerektiinde faydalanmak zere detay trnden
bilgilerin saklanmasna ve gz nnde tutulmasna zen gsterilmitir. Bu
bakmdan, yukardaki paragrafta zikrettiimiz snrlar dahilinde,
durumlarnn tespitine alacamz ravilerle ilgili bilgiler ve isnat
zincirlerine dir bizim yorumla-rmz, uzun soluklu aratrma ve
inceleme ilemlerinin bir hlsasndan ibarettir.
Hadisin Eb Hureyre (.57/677) Zekvn [Eb Salih](.101/719) Sheyl b.
Eb Salih [Zekvn] (.138/755) Yakb b. Abdurrahman (.181/797) Kuteybe
b. Said (.240/854) isnat zincirindeki20 Sheyl b. Eb Salih [Zekvn]
cerhedilmitir. Zehebnin ifadesine gre, byk hfzlardan biri olmakla
birlikte, hastalk sebebiyle hafzas deimitir. Sfyn b. Uyeyne Sheyl
b. Eb Salihi hadiste salam adde-derdik. derken, Ahmed b. Hanbel
hadisinin dzgn olmadn, Yahya b. Man ise hadisinin huccet olmadn
sylemilerdir. Eb Hatim, Sheylin hadisinin yazlabileceini fakat
ihticac edilemeyeceini sylemitir. Sheylin cerhedildiine ilikin bu
bilgilerin yannda, bir baka sznde bn Man, Sheylin sika olduunu
ifade etmi; Nes bir saknca olmadn ( ) belirtmi; bn Adiy, Sheylin
imamlarn rivayette bulunduu bir nshas olduunu ve sakncal olmayp
salam biri olduunu sylemitir.21 Sheyl b. Eb Slih hakknda verilen bu
bilgiler sadece cerhe ilikin ve tek ynl olmayp, ayn zamanda
gvenilir biri olduu da belirtil-mektedir. Sheylin cerhedilmesine
sebep olan husus ise, yukarda grld gibi hastalk sebebiyle hfzasnn
sonradan deimi olmasdr. Sheylin ilgili rivayeti hastalndan nce mi
yoksa sonra m naklettiinin tespiti eldeki verilere gre mmkn olmad
iin, rivayet metin olarak deil de senet asndan phelidir. Zr,
rivayet metninin A grubu metne sahip olan dier rivayetlerle uyum
iinde olduu grlmektedir.
Hadisin bu varyantna dir ilgin bir husus ise, Ahmed b. Hanbelin
Sheyl hakknda hadisinin dzgn olmadn syledii belirtildii halde, her
nedense onun 20. Bu isnat zinciri ksm dzeyde de olsa bir ile isnad
niteliindedir. snad zincirinde grld
zere, Sheyl b. Eb Salih, hadisi babas Zekvn Eb Salihten almtr.
21. Zeheb, Muhammed b. Ahmed b. Osmn b. Kaymz, Siyeru almin-nbel
(thk. uayb el-Arnat
ve Muhammed Nuaym el-Arguss), Messesetr-risle, Beyrut-1413, V,
459.
-
82 Sleyman Doanay
vastasyla kendisine ulaan bu rivyeti kitabna almtr. Bu, Ahmed b.
Hanbelin Sheyli cerhettiine ilikin bilgi ile Sheyl vastasyla gelen
bu rivayeti kitabna almas arasnda ak bir elikinin olduunu
gstermektedir. Burada, hadisin bu versiyo-nunun tenkidi balamnda
Ahmed b. Hanbelin Sheyl hakkndaki cerhi mi, yoksa rivayeti kitabnda
tahric etmesi mi dikkate alnacaktr? gibi bir problem karmza
kmaktadr. Ahmed b. Hanbelin Sheyli cerhettii ile ilgili bilginin
trh deeri olsa bile, rivayetin tenkidi ve deerlendirilmesi bakmndan
Ahmedin kitabndaki tutumu, yani rivayeti kitabna alm olmas tercih
edilecektir. Zr, Ahmedin Sheyli cerhetmi olmas dolayl bir bilgi
iken, rivayeti kitabna almas bizzat gzlerimizle grp okuduumuz
dorudan bir bilgi niteliindedir. Netice itibariyle, Ahmed b.
Hanbelin Sheyl vastasyla gelen bu rivayeti kitabnda tahric etmesi,
rivayetin deeri hakknda onun olumlu bir kanaatte olduunu
gstermektedir.
Eb Hureyre [Abdurrahman b. Hrmz] el-Arec (.117/735) Abdullah b.
Zekvn [Ebuz-Zind] (.130/747) Virk [b. mer b. Kleyb] Ali [b. Hafs]
senetinde, Virk [b. mer b. Kleyb]in sika olduu belirtilmekle
birlikte, hakknda cerh ifadeleri de kullanlmtr. Virk hakknda Ahmed
b. Hanbel, sika ve sahibu snnet derken; bn Man bir rivayette sika,
dier bir rivayette slih olduunu sylemitir. Muaz b. Muaz ondan vgyle
bahsederken; Eb Zra, Virkn hocas Ebuz-Zinddan rivayette onun dier
talebelerinden daha salam olduunu sylemitir. Eb Hatim, ubenin
Virkdan vgyle bahsettiini nakletmitir. ncelemelerimize gre, Virk
hakknda yaplan cerh, kesin olmamakla birlikte onun irc dncesine
sahip olduu ve isnadlarnda hata bulunan baz hadisler rivayet ettii
ynndedir.22
Virk [b. mer b. Kleyb]in irca dncesine sahip olduu ynnde cerh
bulunsa da, bunun inceleme konumuz olan hadise etkisi sz konusu
deildir. nk, isnat emasnda da grld zere, ilgili rivayeti Abdullah
b. Zekvndan sadece Virk deil, ayn zamanda Zide [b. Kudme]
(.161/778) de nakletmektedir. Dolaysyla, Zidenin rivayeti Virkn
rivayetine mtbet etmektedir. Virkn isnadlarnda hata bulunan baz
hadisler rivayet ettiiyle ilgili cerh, hadisin bu isnadla
rivayetini pheli hale getirmektedir. Verilen bilgiler dikkate
alndnda, bu phenin aslnn olmad grlr. Zir, Zide [b. Kudme]nin de
hadisi bu isnadla rivayet etmesi ve bunun yannda, mam Buhrnin Eb
Hureyrenin isnadlarnn en sahihinin Eb Hureyre el-Arec Abdullah b.
Zekvn [Ebuz-Zind] isnad olduunu belirtmesi,23 bu phenin aslnn olmad
eklinde yorumlanabilir.
Hadisin cerh kaynakl tenkide konu olabilecek bir baka isnad, Eb
mme 22. snadlarnda hata bulunan baz hadisler rivayet ettii ynndeki
cerh, bn Adiyden gelmekle birlikte,
ayn zamanda bn Adiy, Virkn geri kalan hadislerinde bir saknca
olmadn da sylemitir. Bkz. bn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askaln,
Tehzbt-tehzb, Drul-fikr, Beyrut-1984, XI, 101.
23. Zeheb, Siyer, V, 446.
-
Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve
Deerlendirilmesi 83el-Bahl (.86/705) Yahya b. Eb Amr e-eybn
(.148/765) smail b. Rafi Eb Rfi Abdurrahmn [b. Muhammed b. Ziyd]
el-Muhrib (.195/811) Ali b. Muhammed [b. shk et-Tanfis] (.233/847)
isnaddr. Bu isnat zincirinde tenkide konu olan ravilerden ilki,
Yahy b. Eb Amr e-eybndir. Mnekkidler tarafndan sika ve doru szl
olduu belirtilmitir.24 Fakat, bn Hacer sika olduunu belirtmekle
birlikte, sahabeden rivyetinin mrsel olduunu da ilave etmitir.25 bn
Hacerin verdii bu bilgiyi, isnat emas zerinde de mhade etmek
mmkndr. snad emasnda da grld gibi, Yahy b. Eb Amr e-eybnnin Eb
mmeden yapt rivayetin mrsel olma ihtimali son derece yksektir.
Zaten, bn Hacerin vermi olduu bilgiyi de kontrol mahiyetinde rical
kitaplarndan yaptmz ara-trmalarda, Eb mme ile Yahy arasnda
hoca-talebe ilikisini tespit edememi olmamz, verilen bu bilginin
doruluunu desteklemektedir.
Eb mme isnadnda cerhedilen bir dier ravi smail b. Rf Eb Rfidir.
Ahmed b. Hanbel ve Yahy b. Manin hadisinin zayf olduunu
syledikleri, bir baka rivyette de Yahya b. Manin Leyse bi ey hkmn
verdii belirtilmitir. Nes, metrkl-hads olduunu ifade etmitir.26 Bu
isnadda cerhedilen ravilerden birisi de Abdurrahmn [b. Muhammed b.
Ziyd] el-Muhribdir. Her ne kadar, bn Man ve Nes, Abdurrahmann sika
olduunu belirtmilerse de, Eb Htim sikalardan rivayetinde doru szl
olduunu, fakat, mehul kiilerden mnker hadisler rivayet ettiini
sylemitir. bn Sad, onun sika olmakla birlikte hatasnn ok olduunu
belirtmitir. Ahmed b. Hanbel ise tedlis yapan biri olduunu ifade
etmitir.27 Verilen bu bilgiler nda, Eb mme isnadnn bu varyantnn
cerhten ve zaaflardan uzak olmad, hatta, dier metinlerle uyum
arzetmesi hasebiyle metin asndan olmasa bile, senet olarak zayf
olduu ortaya kmaktadr.
Huzeyfe b. el-Yemn isnadndaki baz raviler de cerhedilmitir. Bu
ravilerden biri Mekhl (.112/730)dr. cl sika olduunu belirtmitir.28
Biyografik eserlerden hoca ve talebelerini aratrmamza ramen, Mekhln
hocalar arasnda Huzeyfe b. el-Yemna rastlam deiliz. Ayn durum,
Mekhln isnadda talebeleri olarak
24. Mizz, Ebul-Haccc Yusuf b. ez-Zek, Tehzbl-keml (thk. Ber Ivd
Marf), Messesetr-risle, Beyrut-1980, XXXI, 482; Zehebi, Mznl-itidl
f nakdir-ricl (thk. Ali Muhammed Muavvz ve Adil Ahmed Abdlmevcud),
Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut-1995, VII, 208-209.
25. bn Hacer, Takrbt-tehzb (thk. Muhammed Avvme), Drur-red,
Suriye-1986,I, 595.26. bn Eb Htim, Abdurrahmn, el-Cerh vet-tadil,
Dru ihyit-trsil-Arab, Beyrut-1952, II,
168; bnl-Cevz, Ebul-Ferec Abdurrahmn b. Ali b. Muhammed, ed-Duaf
vel-metrkn (thk. Abdlkd), Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut-1406, I, 112;
Zeheb, Mznl-itidl, I, 384.
27. bn Hacer, Tehzbt-tehzb, VI, 238.28. cl, Ebul-Hasen Ahmed b.
Abdullah, Marifets-sikt (thk. Abdlalm Abdlazm el-Bestv),
Mektebetd-dr, Medne-1985, II, 295.
-
84 Sleyman Doanay
zikredilen shak b. Eb Ferve (.144/761) ve [Muhammed b. uayb] bn
Sbbr29 (.200/815) iin de sz konusudur. Mekhln talebeleri arasnda bu
iki ravinin ismine de rastlam deiliz.30 Eb Htimin Eb Mshire
ynelttii Mekhul sahabeden hi kimseyi iitti mi? sorusuna, Eb Mshirin
Enesten iitti. cevabn vermesi; Tirmiznin, Mekhln Vsile b. el-Eska,
Enes ve Eb Hind ed-Dryi iittiini, bunlardan bakasndan semann olmadn
sylemesi,31 Mekhln hocalar arasnda Huzeyfe b. el-Yemnn olmad
eklindeki kanaatimizi desteklemektedir. Kald ki, Eb Bekir el-Bezzr
da, Mekhln Ubde, mmd-Derd, Huzeyfe, Eb Hureyre gibi sahablerden
semnn olmadn, dolaysyla bu sahabilerden mrsel rivayette bulunduunu
sylemitir.32
Huzeyfe b. el-Yemn isnadnda Mekhln talebeleri arasnda
zikredilen, fakat talebeleri arasnda rastlayamadmz shak b. Eb
Fervenin rivayetinden Ahmed b. Hanbel nehyetmi,33 Yahya b. Man onun
hibir deer ifade etmediini ve yalanc (kezzb) olduunu sylemi, Eb Zra
rivayetinin terk edilmesi gerektiini ifade etmitir.34 Ali b.
el-Medin mnkerul-hads olarak nitelendirirken,35 Nes metrkul-hads
olduunu sylemitir.36 Yine, isnadda Mekhln talebesi olarak
zikredilen, fakat onun talebeleri arasnda ismine rastlayamadmz bn
Sbbr hakknda verilen bilgiler, hadisin bu rivayetinin mrsel ve
munkat olduunun bir baka delilidir. Belirtildiine gre, Muhammed b.
uayb b. Sbbrun doumu hicr 116 yldr.37 Buna gre, Mekhl (.112/730)
onun doumundan nce lmtr. Dolaysyla bn Sbbrun Mekhlden iitmi olmas
mmkn deildir. Huzeyfe b. el-Yemn rivayetinin cerhedilen bir dier
ravisi Sveyd b.Abdlaziz (.194/810)dir. Ahmed b. Hanbel, onun
metrkul-hads olduuna hkmetmekle birlikte, Yahya b. Man deersiz
olduunu sylemitir.38 Nes zayftr derken, bn Hibbn hatasnn 29. Tam ad
Muhammed b. uayb b. bbr el-Emev olup, Eb Abdillah ed-Dimek
knyesiyle
de anlmaktadr. bn Sbbr denilen ahsn bu kiiden bakas olmas mmkn
deildir. Btn aratrmalarmza ramen Mekhln talebeleri arasnda bn Sbbr
denilen birine rastlayamadk. Fakat, Muhammed b. uayb b. bbr isimli
ahs, yle anlalyor ki, Nuaym b. Hammdn Fiten isimli eserine Sbbr
olarak girmitir. Nitekim Sbbr kelimesinin bbr olarak sylendiine
ilikin bilgi de mevcuttur. Bkz. bn Eb Htim, el-Cerh vet-tadil, IX,
223.
30. Mekhln hoca ve talebelerine dair en geni listeye bkz. bn
Hacer, Tehzbt-tehzb, X, 258.31. bn Hacer, Tehzbt-tehzb, X, 258. 32.
bn Hacer, Tehzbt-tehzb, X, 259.33. Buhr, Muhammed b. sml,
et-Trhul-kebr (thk. Es-Seyyid Him en-Nedv), Drul-fikr, I,
396.34. bn Eb Htim, el-Cerh vet-tadil, II, 227.35. bn Adiy,
Abdullah, el-Kmil fi duafir-ricl (thk. Yahy Muhtr azv), Drul-fikr,
Beyrut-
1988, I, 326.36. bn Adiy, el-Kmil fi duafir-ricl, I, 327.37. bn
Hacer, Tehzbt-tehzb, IX, 198.38. bn Eb Htim, el-Cerh vet-tadl, IV,
238.
-
Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve
Deerlendirilmesi 85ok ve vehimli olduunu sylemitir.39 Bunlara
ilaveten, baka mnekkidlerin de Sveyd b. Abdlazzin zayf olduu ynnde
tenkidleri mevcuttur.40 ncelemelerimiz neticesinde, hadisin Huzeyfe
b. el-Yeman rivayetinin ravileri arasnda hoca ve talebe ilikisinin
mevcut olmamasndan dolay mrsel ve munkat olduu, ravilerinin de
cerhten zde olmamalar nedeniyle zayf olduu ortaya kmaktadr.
Abdullah b. Amr b. el-As rivayetinin, Hz. Peygambere ulamayp
mevkuf olduu grlmektedir. Sahabenin, kendi akl yrtmesi ile
bulamayaca, ancak Hz. Peygamberin haber vermesi ile bilecei
konularda konumas, hkmen merfu olmaktadr. Hadisin ierii, ister
hakkat anlamnda alnsn isterse mecaz olarak yorumlansn,41 Hz.
Peygamber dndaki birinin kendi aklyla nfz edebilecei nitelikte
deildir. Bu bakmdan, Abdullah b. Amr b. el-As rivayeti hkmen merfu
olarak yorumlanabilir. Fakat, deineceimiz zere, bu rivayetin isnat
asndan problemli ve zayf olmas, hkmen merfu eklinde yorumlanmasna
engel te-kil etmektedir. Abdullah b. Amr b. el-As rivayetinin
ravilerinden Hlid b. Yezd (.139/756) ve Abdullah b. Vehb b. Mslim
(.197/812) dndakilerin cerhedildii grlmektedir. Eb Seleme (.94/713)
ile Said b. Eb Hill (.149/766) arasnda hoca-talebe ilikisini tespit
edemeyiimiz, Said b. Eb Hillin vehimli olduunun ve Eb Seleme ile
karlamadnn (dolaysyla ondan bir ey iitmediinin) sylenmesi,42 Leys
b. Sadn gevek biri olduunun belirtilmesi43 ve Abdullah b. Lehann da
telkin kabul eden zayf biri olduunun ve hadisiyle ihticac
edileme-yeceinin ifade edilmesi,44 Abdullah b. Amr b. el-As isnat
zincirinin problemli ve salam olmadnn gstergeleridir. snad salam
olmayan bu rivayetin Abdullah b. Amr b. el-Astan rivayeti pheli
olduu gibi, bu phe hkmen merfu olgusunu da ortadan
kaldrmaktadr.
Abdullah b. mer (.73/692) Slim b. Abdullah (.106/724) Zhr
(.124/742) Mamer (.151/768) isnadnn devamndaki mehur hadis imam
Abdrrezzak b. Hemmm (.211/826), grme duyusunu kaybettikten sonra
telkine maruz kald iin cerhe konu olmutur. fadeye gre, kendi
kitabnda bulunmayan hadisleri bile telkin neticesinde kabul eder
olmutur.45 Abdrrezzak hakknda dile getirilen grme duyusunu kaybetme
sebebiyle telkne maruz kalma ynndeki cerhin, kesin 39. bnl-Cevz,
ed-Duaf vel-metrkn, II, 33.40. bn Hacer, Tehzbt-tehzb, IV, 242.41.
bn Hacer, Fethul-br (thk. Muhammed Fuad Abdlbk ve Muhibbddn
el-Hatb), Drul-
marife, Beyrut-1379, VI, 610.42. bn Hacer, Tehzbt-tehzb, IV, 83;
Al, Eb Sad b. Halil b. Keykeld, Camiut-tahsl (thk. Hamdi
Abdlmecd es-Selef), Aleml-ktb, Beyrut-1986, 185.43. bn Hacer,
Tehzbt-tehzb, VIII, 414-416.44. bn Hacer, Tehzbt-tehzb, V,
329-331.45. Zeheb, Mzn, c. IV, s. 343.
-
86 Sleyman Doanay
olmamakla birlikte, sz konusu isnat zinciri hakknda bir hkm
ifade edemeye-ceini belirtmeliyiz. nk, hicr 126 senesinde doan
Abdrrezzakn Mamere talebelii yirmili yalarnda,46 yani hicr 140l
yllarda olmutur. Belirtildiine gre, Abdrrezzakn grme duyusu hicr
200 senesinden nce salamdr. Bu yldan sonra kendisinden yaplan
rivayetler sema asndan zayftr.47 Dolaysyla, Abdrrezzakn ilgili
rivayeti Mamerden nakli hicr 200 senesinden ok ncelere dayand iin,
bu konuda onun telkine maruz kalmas pek muhtemel grnmemektedir.
Kald ki, hadisi Abdrrezzaktan rivayet eden Abd b. Humeyd (.249/863)
sika ve salam biridir.48 Sika ve salam birinin telkinde bulunmayaca
ise aktr.
Abdullah b. mer Slim b. Abdullah Zhr bn Ehiz-Zhr (Muhammed b.
Abdullah b. Mslim b. Ubeydullah b. Abdullah b. ihb (.157/774) Yakb
b. brahm b. Sad (.208/823) isnadnda, Zhrnin yeeni olan Muhammed b.
Abdullah b. Mslim b. Ubeydullah b. Abdullah b. ihb cerhe maruz
kalmtr. Fakat, onun hakkndaki cerh ifadelerinin ar olmadn ve
kendisini tevsk eden kiilerin de bulunduunu belirtmeliyiz. Bir
rivayete gre Yahy b. Manin kuvvetli olmadn syledii, bir baka
rivayete gre salih (dzgn) olduunu syledii nakledilmitir. Dier bir
rivayette ise, Yahya b. Manin onun hakknda Zayftr, hadisiyle
ihticac edilmez. dedii belirtilmitir. Eb Htim, Kuvvetli olmamakla
birlikte, hadisi yazlr. demitir. Muhammed b. Abdullah hakknda bu
cerh ifadelerinin yan sra kendisinde bir saknca olmayp salihul-hads
ve sika olduu ynnde tadil ifadeleri de bulunmaktadr.49 Cerh
ifadelerinden yola karak Muhammed b. Mslimin tamamyla zayf biri
olup rivayetine gvenilemeyecei eklinde bir kanaat belirt-memiz doru
olmaz. Kald ki, hakknda kullanlan cerh ifadeleri mfesser (niin
cerhedildii belirtilmi) deildir ve kullanlan tadil ifadeleri sika
biri olabilecei konusunda ak bir kap brakmaktadr.
Hadisin Abdullah b. mer varyantnn cerhten azde olmayan bir baka
isnat zinciri, Salim b. Abdullah Muhammed b. Talha (.111/729)
Muhammed b. shk (.150/767) Muhammed b. Seleme b. Abdullah Ebul-Esba
[Abdlaziz b. Yahy el-Harrn] (.235/849) Eb Ukayl [Enes b. Selem
el-Havln] eklindeki isnat zinciridir. Bu isnat zincirinin
ravileriyle ilgili yaptmz aratrmalar sonucunda, Muhammed b. shak ve
Ebul-Esban cerhedildiklerini grmekteyiz. bn shk diye de anlan ve
mehr es-Sretn-nebeviyye isimli eserin sahibi Muhammed b. shak
hakkndaki tek cerh ifadesi, mam Mlikin Deccallerden bir deccaldir.
cmlesidir. Buhr, Malikin bn shak hakkndaki konumalarn akranlarn
birbiri hakkndaki 46. Zeheb, Mzn, c. IV, s.342.47. Zeheb, Mzn, c.
IV, s.342.48. Mizz, Tehzbl-keml, c. XVIII, s. 527.49. bn Hacer,
Tehzbt-tehzb, IX, 248.
-
Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve
Deerlendirilmesi 87konumalar balamnda ele alm ve Malikin bn shak
hakkndaki szn genel nitelikli bir sz deil de cz bir konuyla alkal
olarak deerlendirmitir.50 Kald ki, Ali b. el-Medin, Rasulullahn
hadislerinin medr olan alt kiinin ismini zikrettikten sonra, bu alt
kiinin ilminin oniki kiiye getiini ve bunlardan birinin de bn shak
olduunu belirtmitir.51 Zhrnin onun hakknda Benden sonra bn shak
olduu mddete Mednede ilim zil olmayacaktr. dedii rivayet
edilmitir.52 bn shak hakkndaki tadil ifadelerini oaltmak mmkndr.53
Biz bu kadaryla yetinmekle birlikte, onun hakknda Malikin yapt
cerh, Buhrnin de deerlendirmesinde olduu gibi, zel bir konuya binen
akranlarn birbirleri hakknda konumasndan ibaret olsa gerektir.
Akranlarn birbirleri hakkndaki cerh ifadelerinin ise, ihtiyatla
karlanmas gerektii bilinen bir husustur.
Senedde ismi geen Ebul-Esba [Abdlaziz b. Yahy el-Harrn]yi Buhri
zayflar arasnda zikretmi ve hadisinin alnmayacan sylemitir.54 bn
Hacere gre ise, Ebul-Esba doru szl olup vehme kaplm olmas ihtimal
dahilindedir.55 Buhrnin cerhinin mfesser olmad ak olmakla birlikte,
her insann az veya ok vehme kaplmas ihtimal dahilindedir. Kald ki,
bn Hibbn, onu es-Sikt isimli eserinde zikretmi;56 bn Adiy,
rivayetinde saknca olmadn sylemitir.57 Ayrca, isnat emas zerinde
mhade edildii gibi, bu rivayeti Muhammed b. Selemeden sadece
Ebul-Esba deil, sika olduu belirtilen Ahmed b. Abdlmelik [b. Vkd]58
(.221/836) da nakletmitir. Buna gre, Ahmed b. Abdlmelik, Ebul-Esbaa
mtbet etmitir. Netice olarak, belirtmi olduumuz hususlar erevesinde
bn shak ve Ebul-Esba hakkndaki tenkitlerin bu isnat zincirinin
shhatini zedeleyecek dzeyde olmadn ifade etmeliyiz.
Abdullah b. mer rivayetindeki Slim b. Abdullahn talebelerinden
Amr b. Hamza [b. Abdullah b. mer b. el-Hattb] hakknda bn Man ve Nes
cerh sebebini zikretmeksizin zayf hkmn verirken, Ahmed hadislerinin
mnker olduunu sylemitir.59 bn Hacer de onun zayf olduu kanaatini
paylamaktadr.60 50. Zeheb, Siyer, VII, 40.51. Ali b. el-Medin, lel
(thk. Muhammed Mustafa el-Azam), el-Mektebetl-slmi,
Beyrut-1980,
s. 36-37.52. Zeheb, Siyer, VII, 36.53. bn shakn tadiline ilikin
bilgiler iin bkz. Zeheb, Siyer, VII, 36 vd.54. Zeheb, Mznl-itidl,
IV, 376-377.55. bn Hacer, Takrbt-tehzb, I, 35956. bn Hibbn,
Muhammed Eb Htim, Sikt (thk.es-Seyyid erefddn Ahmed), Drul-fikr,
Beyrut-
1975, VIII, 397.57. Zeheb, Mznl-itidl, IV, 376-377.58. bn Hibbn,
Sikt, VIII, 7; Mizz, Tehzbl-keml, I, 393.59. bnl-Cevz, ed-Duaf
vel-metrkn, II, 207.60. bn Hacer, Takrbt-tehzb, I, 411
-
88 Sleyman Doanay
bn Adiy, hadisinin yazlabileceini sylerken, bn Hibbn
Kitbs-siktta kendisini zikretmi ve hata eden biri olduu bilgisini
de eklemitir.61 Amr b. Hamzann cerh sebebi zikredilmeksizin zayf ve
hata eden biri olduu bilgisine yer verilse de, sika ve salam olan
Eb sme [Hammd b. sme b. Zeyd]62 (.201/816) kendisin-den rivayette
bulunmutur. Ayrca, onun vastasyla gelen rivayet metninin dier
metinlerle uyumlu olduu da grlmektedir. Bu hususlar, Amr b. Hamzann
hata eden biri olmasnn rivayet metnine yansyp yansmad konusunda
fikir verir kanatindeyiz.
snad emasnda iaret ettiimiz zere, Abdullah b. mer Hayseme
(.85/704) Ame (.147/764) Eb Muviye [Heym b. Bir b. el-Ksm b. Dnr]
(.183/799) bn Eb eybe (.235/849) isnadnn mevkuf olduu grlmektedir.
snad emasnda, rivayetin ayn isnadla Nuaym b. Hammd ve Mslim
tarafndan tahric edildii de grlmektedir. Dolaysyla, bn Eb eybe
rivayetinin aslnda merfu olmas ve yanllkla mevkuf rivayet edilmi
olmas muhtemeldir.
Hadisin btn ravileri hakknda derinlemesine aratrma yapm olmamza
ramen, makale leindeki bu yazda, hadisin cerhe maruz kalm ravileri
hakknda genel bilgiler aktarmaya ve bu bilgilerden hareketle isnat
zincirlerinin shhati konu-sunda ictihd nitelikte yorumlarda
bulunmaya altk. Hibir yorum yanlma ve hatadan uzak deildir. Bu
sebeple, bizim raviler ve isnat zincirleri hakknda yaptmz yorum ve
deerlendirmeler zerinde, bunlarn ncl mahiyetindeki biyografik ve
cerh-tadil bilgilerinin sunduu ereve ve snrlarla birlikte, kendi
znelliimizin etkisi sz konusudur. Yukarda grld gibi,
deerlendirmesini yaptmz baz isnat zincirlerinin, cerhe maruz kalm
ravileri sebebiyle gerekten zayf hkmnde olduu kanaatine vardk.
Bazlarnn da raviler hakkndaki mfesser olmayan cerhe tadili tercih
etmemiz veya hadisin bir baka rivyeti/isnad zinciri tarafndan
destek grmesi hasebiyle shhatinden bir deer kaybetmedii
kanaatindeyiz. Kald ki, bizim buradaki tenkit ve
deerlendirmelerimiz sadece cerhedilmi ravilerin isimlerinin yer ald
isnat zincirleriyle snrldr. Sika olduklar belirtilen ve haklarnda
cerh ifade-sine rastlayamadmz ravilerden mteekkil salam isnat
zincirleri, konuyu ar uzatmaktan ve okuru skmaktan sakndmz iin bu
tenkit ve deerlendirmenin dnda tutulmutur. Ravilerinin sika olmas
nedeniyle salam olarak addettiimiz isnat zincirlerini ema zerinde
mhede etmek mmkn olmakla birlikte, yine de bunlar genel olarak
maddeler halinde sralamak istiyoruz:
1-Eb Hureyre (.57/677) Eb Zra Ammra b. el-Kaka Cerr [b.
Abdulhumeyd] (.188/804) shk b. Rhuveyh (.238/852) Buhr
(.256/870).
61. bn Hibban, Sikt, VII, 168.62. bn Hacer, Tehzbt-tehzb, III,
3-4.
-
Yahudilerle Sava Hadisinin snad Asndan Tenkidi ve
Deerlendirilmesi 892-Eb mme el-Bhil (.86/705) Amr b. Abdullah
el-Hadram Yahy b. Eb Amr
e-eybn (.148/765) Damr b. Reba (.202/817) diye devam eden isnat
kmesi.
3-Abdullah b. mer (.73/692) Salim b. Abdullah (.106/724) Zhr
(.124/742) bn Ehiz-Zhr (Muhammed b. Abdullah b. Mslim b. Ubeydullah
b. Abdullah b. ihb (.157/774) diye devam eden isnat zinciri dndaki
Zhr ile devam eden isnat kmesi.
4-Abdullah b. mer (.73/692) Hayseme (.85/704) Ame (.147/764) Eb
Muviye(.183/799) Nuaym b. Hammad (.288/901) ve bn Eb eybe
(.235/849).
5-Abdullah b. mer Nfi (.117/735) diye devam eden isnat
kmesi.
Sika ravilerden mteekkil salam isnat zincirlerine dair yukardaki
maddeleri sadece genel olarak verdik. Burada, uzatmaktan saknmak
iin isnat kmelerini detaylca zikretmedik. Dolaysyla, 2, 3 ve 5.
maddelerde ksaca iaret ettiimiz isnat kmelerini detayl bir ekilde
isnat emas zerinde grmek mmkndr.
SonuAratrma konumuz olan ve Yahdlerle Mslmanlarn savandan
bahseden
hadise ait rivayetlerden bazlar, isnadn da cerhe uram ravi(ler)
bulunmas veya ravileri arasnda hoca-talebe ilikisinin mevcut
olmamas sebebiyle isnat asndan zayftr. Ama bu, ilgili isnadlar
vastasyla bize ulaan metinlerin de zayf olduu anlamna
gelmemektedir. nk, sz konusu zayf veya pheli isnadlar vastasyla
gelen metinlerin, dier salam isnat zincirlerine sahip metinler
tarafndan destek-lendii grlmektedir.
Zayf veya pheli isnat zincirlerinin yannda, hadisin baz
rivayetleri salam isnat zincirleri ve isnat kmelerine sahiptir.
Yukarda be maddede toplamaya altmz isnat zincirleri ve kmeleri bunu
gstermektedir. Buna gre, klasik hadis usl ve tenkidi balamnda
Yahd-Mslman savandan bahseden hadisin isnat asndan shhati ortaya
kmaktadr. Salam metinler salam isnadlardan elde edilir. anlaynn
klasik hadis uslnde hkim olduu zannedilebilir. Ayrca, isnadlarn
salamlndan hareketle metinlerin deerlendirilmesi, bir nebze de olsa
metne dnk kayglar gideriyor olabilir. Fakat, isnadlarn salaml, her
bir hadis zelinde metinlerin shhatini dourmayabilir. Bundan dolay,
klasik uslde muhaddislerin metinleri dikkate alp tenkide tbi
tuttuklar bilinmektedir. Buna gre, metinde tahrifin olmamas artyla,
bu hadis bu isnadlarla sahihtir denilebilir.
Klasik hadis uslnn verilerine ilveten, modern anlamda da hadisin
metin tenkidi ilemi gerekletirilmelidir. Genel bir ifade ile
sylersek, modern anlamda
-
90 Sleyman Doanay
tenkit ve analiz, metinlerin birbiriyle mukayesesi ve bu
mukayesenin sonularnn temel ilkeler balamnda deerlendirilmesi gibi
baz ilemlerden mteekkildir. Hadisin metin tenkidi ve analizi asndan
bir sonuca ulamak, makale hacminin ok tesinde detayl ve geni apl
aratrmalar gerektirir. Zr, yukarda rivayet metinlerinin birbiri ile
mukyesesinin ortaya kard sonuca gre, hadis sadece Yahd-Mslman
savandan bahseden metinden ibaret deildir. Hadise it bu ksa
metinlere ilave olarak, Deccalin k ve snn nzlyle ilgili daha uzun
ve hacimli metinler de vardr. Hatta, bu uzun ve hacimli metinlerin
Yahd-Mslman savayla ilgili blmnn dndaki dier blmlerinin de ksa ve
orta hacimde eitli rivayetleri mevcuttur. Bunun iin, hadisin
birbirlerine nispeten uzun, ksa ve orta hacimli rivayetlerinin
hepsinin, seneti ve metniyle tahrici, tenkidi ve deerlendirmesi
yaplmaldr. Bu yaplmad mddete, hadisin hangi rivayetinin asl
olduuna, hangi rivayetinin ihtisar ve takti edilerek rivayet
edildiine veya uzun rivayetlerin ksa rivayetlerden sonradan terkip
edilip edilmediine hkmetmek doru olmaz. Hatta, btn bu ilemlerin
gerekletirilmesinden sonra hadisin Kurana, snnete ve akla uygunluk
gibi temel ilkeler asndan muhteva tahlili yaplmaldr. Aksi halde,
parac bir yaklamn sunumlaryla hadis hakknda yanl deerlendirmelerde
bulunmamz kanlmaz olacaktr.
Biz makale boyunca, hadisin aktel tartmalara konu olduu ve
sadece Yahd-Mslman savandan bahsedildii haliyle btn rivayetlerini
tespit etmeye, isnat emasn karp yapsal olarak incelemeye ve isnat
asndan pheli, zayf ve salam olan rivayetlerini belirlemeye altk.
Yahd-Mslman savandan bahseden rivayetin sahabe arasnda ve daha
sonraki dnemlerde yaygn olarak nakledildiini isnat emasnda dorudan
mhade etmek mmkndr. st paragrafta deindi-imiz zere, hadisin uzun,
ksa ve orta hacimli eitli rivayetlerinin tahrici ve isnat emas
yapld takdirde, muhtemelen sahabe arasnda ve sonraki dnemlerde daha
da yaygn olarak rivayet edildii fark edilecektir. Ama bu yaygnlk,
modern anlamda metin tenkidine ve muhteva tahliline tabi
tutulmadka, hadisin shhati-nin garantisi olmayacaktr. Zr, hadis
hakknda nih hkm olarak ifade edilen bir karara ulaabilmek, her
eyden nce isnat analizi ve tenkidine ilaveten metin tenkidini de
gerektirir. Ama bu tenkid, sadece lafz tahlili ve
deerlendirmesinden ibaret deildir. Bunun yannda, o lafzlarn dellet
ettii ierik ve muhtevann tahlili de hesaba katlmaldr. erik
tahlilinin ise, Hz. Peygamber dnemi ve sonrasna ait btn din,
geleneksel, kltrel fenomenleri ve tarih olgular dikkate alaca su
gtrmez bir gerektir.