HADİSTE METİN TENKİDİ MuhittinDuzenli.pdf

OMFD| 225

On

do

kuz

May

s

niv

ersi

tesi

la

hiy

at F

ak

ltes

i Der

gisi

,

20

10

, say

: 2

9, s

s. 2

25

-25

0.

METN TENKD AISINDAN LEL ESERLER

BN EB HTMN LEL ADLI ESER ZELNDE

MUHTTN DZENL*

The Hidden Defect Works from Point of Text Critique

in the Context of Ibn Ebi Hatims ll

Abstract: It is generally argued that any place was not given for the hidden defect

found in the texts in the hidden defect works in classical period of books

and just some evaluations were made in terms of isnd in those books. This

study examines whether this claim is true or not. In this context; our study

indicated that ilel works in general and the text of Ibn Ebi Hatim in particu-

lar either clear or osbcure way, they all gave great important place for the

critique of text

Key Words: Hidden Defect, Text Critique, bn Eb Hatim, Hidden Defect Works.

zet: lel eserleri zerinde yaplan deerlendirmelerde klasik dnem ilel kitapla-

rnda, metinde bulunan illetlere hemen hemen hi yer verilmedii ve sade-ce isnadla ilgili deerlendirmelerde bulunulduu gibi bir eletiri karmza kmaktadr. Biz bu almamzda sz konusu iddiann gereklerle ne dere-ce rttn tespit etmeye gayret ettik. Bu balamda bn Eb Htimin lel adl eseri zelinde yapm olduumuz aratrma iddia edilenin aksine

* Yrd. Do. Dr., Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi Hadis Anabilim Dal

[[email protected]].

MUHTTN DZENL

ONDOKUZ MAYIS NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS [2010] say: 29

226

OMFD

lel eserlerinde gerek sarih gerekse rtl bir ekilde metin tenkidine nem-li lde yer verildiini ortaya karmtr.

Anahtar Kelimeler: llet, Metin Tenkidi, bn Eb Hatim, lel Eserleri.

Giri

Sahabe dneminden itibaren hadislerin Hz. Peygambere aidiyetini belir-

leme noktasnda sadece isnad tetkikini yeterli grmeyenler rivyetleri

metin tahliline de tbi tutmulardr. Ancak metin tenkidine ynelik a-

lmalarn ok az olmas nedeniyle1, bu alann ihmal edildii dncesi

olduka yaygndr.2 Metin tenkidi kavram, kapsam ve mahiyeti ve tarihi

geliimi konusu bu makalenin snrlarn amakla birlikte hadisiler zavi-

yesinden bakldnda tenkd olgusunun dahili ve harici nakd eklinde

iki ksmda deerlendirildiini, harici nakd (d tenkid) kavramnn ha-

dislerin sened asndan, dahili nakd (i tenkid) kavramnn ise metin

asndan tahlile tabi tutulmas anlamnda kullanldn syleyebiliriz.3

Bu balamda, hadis literatrnde kullandmz illet (oulu ilel) kelimesi

bir eye dardan girerek onun zelliklerini deitiren geici zayflk, hastalk ve

1 Metin tenkidine ynelik almalar ve kapsaml bilgi iin bkz.: bnl-Kayym el-

Menrul-Munf, Mektebetul-Matbaatil-slamiyye, Halep, 1403; Msfir Gurmullah ed-

Dumeyn, Mekys Nakdi Mtni's-Snne, Dersaadet, stanbul, ,. 1996, Muhammed

Mustafa el-Azm, Menhecn-Nakd indel-Muhaddisn: Neetuhu ve Tarhuhu. Mektebe-

tul-Kevser, Riyad, trz; Selahaddin el-dlib, Menhecu Nakdil-Metn inde Ulemil-Hads en-

Nebev, Beyrut, 1983; Nureddin Itr, Menhecn-Nakd f Ulmil-Hads. Drul-Fikr, Beyrut,

1997; Muhammed Tahir Cevb, Cuhdul-Muhaddisn fi Nakdi Metnil-Hadis,n-

Nebeviyyi-erf, Tunus, 1986; Muhammed Lokman es-Silefi,.htimm'l-Muhaddisn bi-

Nakdi'l-Hads Seneden ve Nakden, Riyad, 1987; Bedrddin ez-Zerke, (el-cbe Li rdi

mstedrekethu ie alas-Sahbe) Hz. Aienin Sahabeye Ynelttii Eletiriler. ev. Bnyamin

Erul, Kitabiyat, Ankara, 2000; Enbiya Yldrm, Hadiste Metin Tenkidi, (Doktora Tezi),

USBE, Bursa, 1996; Mustafa Ertrk, Metin Tenkidi Prensipleri Asndan Sahih-i

Buharideki Fiten Hadislerinin Deerlendirilmesi, (Doktora Tezi) MSBE, stanbul, 2005;

Nevzat Aydn, Hadisin Tespiti ve Tenkdinde Snnete Arzn Fonksiyonu, (Doktora Tezi),

OMSBE, Samsun, 2008; smail Hakk nal, mam Eb Hanifenin Hadis Anlay ve Ha-

nef Mezhebinin Hadis Metodu, DB Yay., Ankara, 1994; Ahmet Kele, Hadislerin Kur'n'a

Arz, nsan Yaynlar, stanbul, 1998; Salih Karacabey, Hadis Tenkidi, Sr Yaynclk, s-

tanbul, 2001. 2 Karacabey, Hadis Tenkidi, s.169. 3 Ayrntl bilgi iin bkz.: Yldrm, Hadiste Metin Tenkidi, s. 13-14.



227 . OMFD

227

OMFD

zr anlamyla4 hem isnad hem de metin tenkidini iermektedir. unu da

ifade etmeliyiz ki illet kavramnn hadis metinleriyle olan bu ilgisi aslnda

sahh hadis tanmnda da grlmektedir. Nitekim sahih hadisin tarifinde

zikredilen drt husustan ilk ikisi (Ravilerinin adalet ve zabt sahibi olmas

- Senedinin muttasl olmas) d tenkidi ilgilendirirken son ikisi (z

muallel olmamas) ise i tenkde (metne ynelik deerlendirmelere) iaret

etmektedir.5 Sz konusu tarifte zikredilen illet ve zdan arnm olma kay-

d, illet kavramnn, rivyetlerin kategorik tasnifinde gzetilen temel un-

surlarn banda geldiine iaret etmektedir.6 Hadis ilimleri ierisinde en

girift ve en zor konulardan biri olarak kabul edilen lell-Hads bu ne-

mine binaen hadis tarihinde zerinde en fazla durulan alanlardan biri

olmu ve sz konusu alana ynelik olarak azmsanmayacak bir literatr

meydana getirilmitir. Henz nc asrn balarnda meydana getirilen

bu literatr ayn zamanda muhaddislerin konuya verdikleri nemi de

ifade etmektedir.

lel eserleri zerinde yaplan almalara bakldnda; zellikle kla-

sik dnemde telif edilen ilel kitaplarnda, metinde bulunan illetlere he-

4 Eb mer Osman b. Abdurrahman e-ehruzr bn Salh, Ulmul-Hadis, thk. Nured-

din Itr, Drul Fikr, Beyrut, 1986, s.70. 5 Sahih hadis, klasik literatrde adalet ve zabt sahibi rvlerin muttasl bir isnadla ri-

vyet ettikleri z ve muallel olmayan hadis olarak tanmlanm ve hemen hemen tm

usulcler bu tanm zerinde ittifak etmilerdir. Sz konusu tanmlar iin bkz.: bn Salh,

Ulmul-Hadis, s.11-12; Abdurrahman ibn Ebi Bekir es-Suyt,, Tedribur-Rvi f erhi Tak-

ribin-Nevev, thk. Ahmed mer Haim, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut, 1985, (I-II), c.1,

s.27; emsuddin Ebl-Hayr Muhammed b.Abdurrahman es-Sehv, Fethul-Mus erhu

Elfiyetil-Hads, thk. Muhammed Salh, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1996., c.1, s.27-

29; Tahir bn Salih bn Ahmed el-Cezir, Tevchun-Nazar il Uslil-Eser, Drul-Marife,

Beyrut, trz., s.69; Muhammed Cemalu'd-Dn el-Kasm, Kavidu't-Tahds min Funni

Mustalahi'l-Hads, Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut, trz., s.79; Nureddin Itr, Menhecun-

Nakd f Ulmil-Hads, Drl-Fikr, Dmak, 1981, s.242; Eb'l-Feth Muhammed bn Ali

bn Dakiku'l-yd, el-ktirh f Beyni'l-Istlh ve m Udfe il zalike mine'l-Ehdsi'l-Maddeti

fi's-Shh, Matbaatl-rd, Badat, 1402/1982, s.154-155; Muammed es-Sann,

Tavdhul-Efkr li-Meni Tenkihil-Enzr, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1997, c.1, s.24. 6 llet kavram hakknda detayl bilgi iin bkz. Muhittin Dzenli, Klasik Literatrdeki

llet Tanm Ve Kapsam zerine Baz Mlahazalar, Dinbilimleri Akedemik Aratrma

Dergisi, Cilt: 9, Say: 2, ss.97-121 (http://www.dinbilimleri.com/Makaleler/428629578_

09020333.pdf).

MUHTTN DZENL


228

OMFD

men hemen hi yer verilmedii ve sadece isnadla ilgili deerlendirmeler-

de bulunulduu gibi bir eletiri ile kar karya kalmaktayz. 7 Son d-

nemlerde ilel ilmi ile ilikili olarak yaplan almalarda bu husus ak bir

ekilde vurgulanmaktadr. rnein Dumeyn, konuyla ilgili grn u

ekilde dile getirir:

Muhaddislerin senedlerin ne derece sahih olduunu bilmeyi

temin eden ller koyduklarnda phe yoktur. Onlarn rvilerin

tenkidi ve rvilerin durumlarn aratrmalar son derece nemli bir

itir. Rvilerin durumlar ve hadis illetleri hakkndaki almalar ger-

ekten oktur. Bu kitaplarda muhtelif hadislerin senedlerini tenkid

ederken gz nne aldklar kkl esaslar ve geni tenkidler bulun-

maktadr. Ancak ilel ve rical kitaplarn inceleyen kimse bu eserlerde

hadislerin metinlerinin tenkidine rastlayamaz.8

Hadis tenkidi konusunda yazlan eser trlerinden biri de ilel ki-

taplardr. Ancak bu kitaplar bilindii zere yalnzca isnadlarn illet-

lerini ele almaktadrlar. Bu kitaplardan biri bnl-Medn'nin lel'l-

Hadis ve Marifet'r-Ricl adl eseridir. Ben, bu kitab batan sona kadar

inceledim ve, metin asndan tek bir hadisi tenkit ettiini grmedim. Keza

Ahmed ibn Hanbel'in el-lel ve Marifet'r-Rical ile Yahya ibn

Main'in et-Tarih ve'l-lel'i, Tirmizi'nin Sneninin sonundaki el-lel'i

ve bn Ebi Hatim'in lel'l-Hadis'i bu konuda yazlm eserlerin ba-

lcalardr. Ancak bunlarn hibirisinde herhangi bir metin tenkidi mevcut

deildir. Yaplan sadece sened tenkidinden ibarettir 9

el-dlib de ayn kanaatte olduunu ve lel eserlerinin ounlukla is-

nadlardaki illetleri ele aldn ifade etmekte, bnul-Mednnin

lelindeki illetlerin tamamen isnadlarla ilintili olduunu belirtmektedir.10

Yaplan bu eletiriler nda konuyu ele alrken zellikle ilk dnem

lel eserlerinin tamam zerinde younlamay ve bu eserlerden rnekler

vererek tartmay dnmyoruz. Zira, sonraki dnem lel eserleri ge-

nelde Abdurrahman b. Eb Htim er-Raznin (.327/938) el-lel fil-Hads

adl eserinden aktarmalar yaparak ekillenmitir. Bu nedenle almam-

7 Suyut de ayn gre paralel olarak lletlerin ounlukla senedlerde olduunu ifade

etmektedir. Bkz. Suyt, Tedribur-Rvi, c.1, s.136. 8 Dumeyn, Mekys Nakdi Mtni's-Snne, s.5. 9 Dumeyni, Mekys Nakdi Mtni's-Snne, s.244 10 el-dlib, Menhecu Nakd, s. 22.



229 . OMFD

229

OMFD

zn bu eserle snrlandrlmasn genel bir kanaatin olumas asndan

yeterli olarak grmekteyiz.

bn Eb Htimin lel Adl Eserinde Metin Tenkidinin zleri

Abdurrahman b. Eb Htim er-Raznin (.327/938) el-lel fil-Hads adl

eseri nemli klasik ilel eserleri arasnda saylmaktadr. 11 bn Eb Htim,

sz konusu eserinde 2840 rivyeti muhtelif ynlerden tenkit etmi ve

illetlerini ortaya koymutur. Daha ok isnd ksmyla alakal olduu id-

dia edilen bu illetler arasnda mevkf haberin merf olarak rivyet edil-

mesi, isnadlarda yaplan hatalar, rvilerin cerhi ve benzeri birok husus

saylabilir. Ancak, hadis metinlerine ynelik olarak yapt tenkitlerin

says da azmsanmayacak niteliktedir. Tarz olarak bn Eb Htim, eserin-

de Eb Htim er-Rz (.275/878), Eb Zur (.264/877) ve dier hocala-

rnn rivyetlere ynelik grlerini toplamtr. Asl ad Kitbul-lel ve

Beynu m Vakaa minel-Hati vel-Hall fi bazi Turukil-Ehdsil-Merviyye

fis-Snnetin-Nebeviyye olan bu eser iki cilt halinde Mektebetl-Msenn

tarafndan Badatta yaymlanmtr.

Burada zikretmemiz ve zerinde durmamz gereken nemli bir hu-

sus bn Eb Htimin eserinde isnd ile metne ynelik deerlendirmelerin

ne kadar hacme sahip olduu konusudur. Bugn elimizde bulunan ve en

eski ilel eserlerinden biri olarak kabul edilen bn Eb Htimin lell-

Hadis adl eseri bu gzle tarandnda karmza, anlan iddiay pek de

dorulamayacak bir sonu kmaktadr. Nitekim bn Eb Htimin sz

konusu eseri zerinde yapm olduumuz detayl inceleme akabinde

nemli olduunu dndmz baz sonulara ulalmtr. bn Eb

Htimin eserinde rivyetlere ynelik tenkitler, ou zaman babas Eb

Htim er-Rzye (.275/888) veya Eb Zuraya (.264/877) rivyet hak-

knda sorulan sorular ve alnan cevaplardan olumaktadr. Deerlendir-

melerin byk ounluu Babam dedi ki ve Eb Zura dedi ki tarznda

belirginlemi ve sz konusu ifadeden sonra Eb Htim er-Rz ve Eb

11 Bu eser hakknda Erzurumda bn Eb Hatim ve lell-Hads Adl Eseri adyla yaplan

Yksek Lisans almas da bulunmaktadr. Bkz. Halit Boz, bn Eb Hatim ve lell-Hads

Adl Eseri. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, ASBE, Erzurum, 1997.

MUHTTN DZENL


230

OMFD

Zurnn rivyete ynelik yorumu ortaya konmutur. Bu deerlendirme-

lerde Eb Htim er-Rznin tarz olarak farkl yaklamlar sergiledii

grlr. rnein; bu hadis bu isnadla btldr, bu hadis bu isnadla mnkerdir,

bu hadis mnkerdir, bu hadisin asl yoktur, bu hadis btldr, bu hadis cidden

mnkerdir, Hadisin metni ve isnd btldr, bu hadis uydurmadr ve asl yok-

tur eklindeki yarglarn yaplan deerlendirmelerde olduka fazla

yekn oluturduu grlmektedir.

Zikrettiimiz btn bu deerlendirmeler, mutlak olarak baka bir

gereke zikredilmeksizin dile getirilmitir. Dolaysyla bu tr ifadelerin

byk oranda metin ile ilikili olduu sylenebilir. snd ile ilgili olan

deerlendirmelerde Eb Htim er-Rz gerekesini mutlaka ortaya koy-

mu, rivyetin isndyla ilgili bir problem varsa bunu, zellikle rvinin de

ismini zikrederek ve sebebini de belirterek aklama yolunu tercih etmi-

tir. Yani yaplan tenkitler isnadlarla ilikili olduunda gerekelendirilmi-

tir. Zira, isndnda bir kusur bulunmas o rivyetin kullanlamayaca

anlamna gelmemektedir. Ayn rivyetin belirtilen hatalardan yoksun

olan varyantnn tespiti bu illeti telafi etmekte ve rivyetin kullanmna

engel de bylece ortadan kalkmaktadr. Birok rivyet iin kullanlan bu

isnadla btldr,12 bu isnadla mnkerdir13 bu isnadla uydurmadr14 bu

isnadla asl yoktur15 eklindeki vurgunun da bu amala oluturulduu

sylenebilir. ayet isnaddaki problem dolaysyla rivyetin shhati gideri-

lemeyecek durumda ise Eb Htim er-Rz bu isnadla btldr, bu isnad-

la mnkerdir szlerinden sonra gerekesini de ortaya koymakta, mesela;

burada u rvi mehldur veya sem yoktur vb. cerh tabirleri ile16 illet

12 rnekler iin bkz. bn Eb Hatim er-Rz, lelu bn Eb Htim, Drl-Marife, Beyrut, 1405,

c.1, s. 67, 166, 258, 454, 458 c.2, s.107, 109, 116, 174, 180, 293, 300, 353, 387, 389 13 rnekler iin bkz. bn Eb Htim, lel, c.1, s.69, 146, 153, 204, 292, 320, 383, 410, c.2, s.69,

73, 74, 132, 152, 153, 222, 300, 321, 342, 350, 364, 421, 429 14 rnekler iin bkz. bn Eb Htim, lel, c.1, s.313, c.2, s. 75, 120, 236, 375. 15 rnekler iin bkz. bn Eb Htim, lel, c.2, s. 9, 126 16 rnekler iin bkz. bn Eb Htim, lel, c.1, 5.175, 180, 220, 246, 320, 361, 362, 385, 391, 418,

472, C.2, 5.18, 19, 73, 82, 106, 111, 112, 115, 118, 122, 127, 130, 158, 161, 174, 177, 182, 204,

224, 242, 252, 256, 262, 277, 278, 283, 284, 286, 292, 297, 307, 320, 323, 368, 369, 339, 341,

358, 361, 380, 382, 335, 399.



231 . OMFD

231

OMFD

gerekesini de belirtmektedir. Mutlak olarak hibir gereke zikretmeksi-

zin bu hadis btldr17, bu hadis mnkerdir18, bu hadisin asl yoktur19, bu

hadis uydurmadr20 eklinde yaplan deerlendirmeler (ki bu ifadeler ok

yerde mutlak olarak kullanlp baka hibir gereke zikredilmemitir)

isnaddan ziyade metinle ilgili problemlerin varln artrmaktadr.

zellikle metinde hata yapldna iaret edilen yerler21 de bu bilgilere

eklendiinde metin tenkidine ynelik deerlendirmelerin iddia edildii

kadar aznlkta olmad ortaya kmaktadr. Yine bu hadis mnkerdir

vb. tabirlerin de isnadla ilikili olduunda gerekeli olarak zikredilmesi

de bu kanaatimizi dorular niteliktedir.22 Kald ki akabinde isnadla ilgili

gerekeleri de zikretmesi bu tr tenkitlerin metne ynelik olmadn

gstermez. Dolaysyla, metnin her zaman iin nceliini koruduunu

zellikle ilel eserlerinde hadis mnekkidlerinin rivyetleri yalnzca isnad-

17 rnekler iin bkz. bn Eb Htim, lel, c.1, 5.149, 169, 210, 218, 249, 278, 286, 287, 297, 366,

383, 387, 409, 412, 416, 417, 470, 478 c.2, 5. 31, 55, 56, 95, 96, 101, l05, 106, 110, 113, 131,

132, 178, 239, 264, 285, 291, 296, 297, 299, 307, 309, 332, 346, 376, 385, 386, 397, 432, 433,

437, 441. 18 rnekler iin bkz. bn Eb Htim, lel, c.1, 5.57, 74, 131, 132, 133, 141, 149, 153, 155, 158,

165, 166, 167, 168, 181, 187, 188, 190, 194, 197, 212, 216, 219, 220, 227, 238, 243, 244, 245,

247, 251, 256, 257, 284, 289, 290, 294, 297, 298, 299, 313, 316, 330, 335, 345, 346, 356, 359,

359, 363, 366, 367, 368, 370, 382, 386, 391, 396, 397, 398, 413, 414, 415, 416, 423, 437, 439,

442, 443, 449, 450, 453, 459, 461, 461, 470, 476, 478, 484, 486; c.2, 5.11, 14, 17, 20, 21 22, 23,

27, 31, 33, 36, 38, 39, 43, 58, 67, 73, 76, 77, 78, 79, 117, 119, 121, 123, 124, 125, 127, 128, 138,

139, 141, 145, 151, 153, 158, 165, 171, 175, 176, 182, 186, 189, 191, 205, 205, 206, 209, 210,

219, 224, 255, 275, 276, 282, 284, 285, 288, 290, 291, 292, 294, 296, 297, 303, 306, 308, 309,

320, 321, 322, 323, 325, 326, 328, 335, 339, 342, 343, 351, 360, 363, 365, 368, 369, 370, 377,

379, 381, 401, 402, 404, 405, 412, 413, 415, 418, 419, 420, 421, 426, 431, 435, 439, 441 19 rnekler iin bkz. bn Eb Htim, lel, c.1, s.46, 66, 122, 123, 88, 135, 166, 203, 387, 389,

407; c.2, s.73, 96, 158, 319, 323, 441 20 rnekler iin bkz. bn Eb Htim, lel, c. 1, s. 5, 8, 68, 74, 78, 106, 147, 205, 259, 266, 416;

c.2, s. 38, 48, 113, 117, 121, 126, 151, 157, 158, 163, 209, 263, 279, 292, 299, 304, 307, 319,

321, 342, 343, 368, 376, 385, 417, 434 21 Metinde hatalar iin bkz. s.87, 91, 96, 98, 99, 108, 130, 134, 123, 141, 143, 160, 162, 164,

175, 206, 220, 265, 280, 292, 354, 358, 375 Metinde idrac ziyade s.65, 122, 123, 113, 106,

108, 99, 106, 172, 87, 288 htisar, 91, 146, 160 22 rnekler iin bkz. bn Eb Htim, lel, c.1, 5. 29, 47, 99, 113, 122, 125, 140, 141, 148, 155,

159, 162, 164, 174, 177, 189, 195, 197, 198, 198, 210, 221, 222, 243, 247, 249, 250, 251, 255,

287, 321, 351, 369, 377, 392, 422, 452, 455, 472, 474, 475, 479, 491, 493, c.2, 5.32, 34, 36, 51,

58, 67, 82, 106, 111, 115,203,220,256,261, 262,298,305,307,310,319,333,335,357,370,409,414,

418, 435.

MUHTTN DZENL


232

OMFD

larna deil, ayn zamanda metinlere de bakarak deerlendirdikleri sy-

lenebilir. rnein, bir muhaddis metnin btl ya da yalan olduunu

syleyip akabinde rvilerden birinin tannmadn belirttiinde ilk anda

bu rvi tannmad iin hadis hakknda bu yargya varld zannedilebi-

lir. Halbuki, muhaddis hadisin uydurma olduuna ou kez metinden

hareketle karar vermekte; ilaveten bu hatay yapan tespit etmek, bylece

ondan nakledilen dier rivyetleri deerlendirirken bu tespitten yarar-

lanmak maksadyla da isnaddaki ravilerden hata yaptn zannetti-

i/bildii kiiyi aratrmaktadr.23 Bu nedenle bu hadis btldr, bu

hadisin asl yoktur eklindeki kullanmlarda her ne kadar rvi ile ilgili

hususlar zaman zaman belirtilmi olsa da rvinin durumundan evvel

metnin sahh olmadnn zaten bilindii anlalmaktadr.

Tark b. vazillah da erhu Lugatil-Muhaddis adl eserinde ayn hu-

susa iaret etmi ve la asle lehu tabirinin sika olsun veya olmasn rvi-

nin isnadda ve metinde yapm olduu hatalara iaret ettiini sylemi-

tir.24 bn Eb Htim de el-hadsul-btl ifadelerinin ise kizb ve uydurma

hadisleri iaret etmek iin kullanldn ve kizb, btl kavramlarnn

ayn olduunu ifade etmektedir.25

Ayhan Tekine de asl kelimesinin kullanm iin unlar syle-

mektedir:

Asl kelimesi metnin shhatini ifade etmek iin metinle birlikte kulla-

nlmtr. Bir metnin asl olmadn sylemek onun sahte mevz

olduunu ifade eder. Muhaddisler, bu hadisin asl yoktur dedikle-

rinde bazen metni kastederler ve hadisin gerek olmadn, yani uy-

durma olduunu ifade etmek isterler. Mesela hadis mnekkidi bn

Hibbn bir rvi hakknda O, sika rvilerden asl olmayan eyler ge-

tirmeye balad derken bu manay kastedmitir. Hadisiler bir ri-

vyet iin asl yoktur dediklerinde bazen byle bir hadis yoktur an-

lamn kasteddikleri gibi bazen de hadis bu rvinin rivyeti olarak ya

da bu isnadla gelmemitir, anlamn kastedmilerdir. Mesela Ahmed

23 Ayhan Tekine, Gelenein Altn Zinciri, Ensar Neriyat, stanbul, 2006, s. 277-278. 24 Ebu Muaz Tark b. vazillah b. Muhammed, erhu Lugatil-Muhaddis Manzume fi lmi

Mustalahil-Hadis, Mektebetu bn Teymiyye, Cize, 2002, s.327. 25 bn Eb Htim, lel, c.1, s.350.



233 . OMFD

233

OMFD

b. Abdurrahman b. Vehb Msrl bir rvidir. Balangta amcasndan

dzgn rivyetler nakletmi; bn Huzeyme ve benzeri muhaddisler

de rivyetlerini yazmlardr. Daha sonra amcasndan asl olmayan

haberler rivyet etmeye balam ve bu sebeple terk edilmitir. Bunun

zerine bn Hibbn sanki yer yarld da yerin iinden hazineler da-

r kt diyerek, alayc bir uslpa onun aslsz rivyetlerini eletirmi-

tir.26

Bu durumda sz konusu bu hadis btldr, bu hadisin asl yoktur

eklindeki mutlak deerlendirmelerin bn Eb Hatimin eserinde ne kadar

hacme sahip olduu sorulabilir. Yaptmz aratrmada bu deerlendir-

melerin 284 rivyette zikredildii grlmektedir. bn Eb Hatimin ese-

rinde sadece illetli hadisleri ele almad ve bazen rivyetlere sahihtir

hkmn verdii de dikkate alndnda ve buna gerekeli olarak zikret-

tii bu hadis btldr, bu hadisin asl yoktur ifadelerinin de byk bir

ksm eklendiinde ortaya kan rakamn metin tenkidi asndan son

derece nemli olduu ifade edilebilir.

imdi bn Eb Hatimin eserinden metin tenkidine ynelik rnekler-

den bir ksmn zikredelim:

rnek 1

Ebul-Ahvas Simk Ksm b. Abdurrahmn Babas Eb

Brde isndyla nakledildiine gre Hz. Peygamber yle buyurmutur:

Kaplardan iin ve sarho olmayn27

Bu rivyeti eserinde zikreden bn Eb Htim yle demektedir: Eb

Zuraya Ebul-Ahvas Simk Ksm b. Abdurrahmn Babas

Eb Brde isndyla naklettii Resulullah kaplardan iin ve sarho ol-

mayn ( ) hadisini sorunca yle cevap verdi:

Ebul-Ahvas vehme derek isnd Simk Ksm b. Abdurrahmn

26 Tekine, Gelenein Altn Zinciri, s. 243. 27 bn Eb Htim, lel, c.2, s.24

MUHTTN DZENL


234

OMFD

Babas Eb Brde ( ) eklinde isnd

ters evirerek (kalbederek) ve bir yerinde de tashf yaparak nakletmitir.

Kalbetmesi; bn Breyde diyecei yerde Eb Brde demesidir. Ayrca

an ibni Breyde an ebhi demesi gerekirdi. Dolaysyla isndn tmn

deitirip irkin bir hata yapmtr. Ancak bundan daha irkin ve kt

olan hadisin metninde yapt tashftir. Zira bu hadisi bn Breyde

Babas Eb Sinan Dirr b. Mrra Zubeyd el-Ym Muharib b.

Disr vastasya nakletmi ayrca Simk b. Harb Mure b. Subey

Alkame b. Mersad Zbeyr b. Adiyy Ata el-Horasn Seleme b.

Kuheyl bn Breyde Breydeden u ekilde nakletmilerdir: Sizi

kabirleri ziyaret etmekten men etmitim; ancak imdi ziyaret edebilirsi-

niz. Kurban etlerini gnden fazla saklamanz nehyetmitim. Uygun

grdnz sre onlar saklayabilirsiniz. Deri tulum dndaki kaplardan

nebz imenizi yasaklamtm. Artk btn kaplardan iebilirsiniz. Yalnz

sarholuk veren ikiyi imeyin ( ). Baz rvilerin hadisinde

buras her trl sarho vericiden saknn ( ) eklindedir.

Ancak bu rivyetlerin hibirinde sarho olmayn denmemitir. Dolay-

syla isimleri verilen bu rvilerin ittifakndan da Ebul-Ahvasn hadisin-

deki hata ortaya kmaktadr.28

bn Eb Htimin metindeki tashifi daha irkin daha iren (efahu,

enau) eklinde ar ifadelerle eletirmesi, phesiz meselenin fkh boyu-

tuyla ilgili hassasiyet nedeniyledir. Zira, Rical kitaplarnda snnet ve

ittib sahibi sika bir rvi olarak tanmlanan Ebul-Ahvasn hadisin met-

ninde dt bu nemli hata, sarho olmayacak kadar iki iilmesini

mubah gren anlaya zemin hazrlamaktadr.29 bn Eb Htim de sz

konusu bu hatay, Ebul-Ahvas naklettii metni ayn konudaki dier ha-

dis metinleriyle karlatrmak suretiyle belirtmektedir. Mellif bu deer-

lendirmede her ne kadar isnadla ilgili hususlar ortaya koysa da aslnda

rivyetin metni, mnekkidin zihnindeki sarholuk veren eylerin haram

28 bn Eb Htim, lel, c.2, s.24 29 Detayl bilgi iin bkz. Ahmet Tahir Dayhan, Hadislerde Tashf ve Tahrf, DESBE Yaym-

lanmam Doktora Tezi, zmir, 2005, s.128.



235 . OMFD

235

OMFD

olduuna ynelik genel kabule ters dmektedir. Bu nedenle konuyla

ilgili dier rivyeti de zikretmek suretiyle, rivyetin metnine ynelik ha-

taya iaret etmitir.

rnek 2:

:

Cabir b. Abdullahtan rivyet edildiine gre Hz. Peygamber yle

buyurmutur: Kim zekerine dokunursa abdest alsn30

Zikredilen hadisi lel adl eserinde ele alan ve rivyetin devamnda

kadnlar iin de durum ayndr kaydn ekleyen bn Eb Htim, rivyeti

benzer isnadla zikrettikten sonra hadiste iki yerde vehim sonucu hata

yapldn ifade etmi, bunlardan birincisinin hadiste kadnlarn da zik-

redilmesi olduunu, ayn zamanda rivyetin isndnda olmayan bir kii-

nin isnda dahil edildiini belirtmitir.31

Sz konusu rivyeti eserinde iki ayr yerde daha zikreden bn Eb

Htim bunlarn birinde rivyeti Cabirden kim zekerine dokunursa ab-

dest alsn eklinde mutlak olarak naklettikten sonra habere ynelik de-

erlendirmesinde rivyetin hatal olduunu belirtmi, aslnda Cbir zik-

redilmeksizin haberin mrsel olmas gerektiini belirtmitir.32

Dierinde ise ayn rivyeti kim namazda iken zekerine dokunursa

abdest alsn eklinde ve iki ayr isnadla33 belirtmi ve hadisin zayf oldu-

una iaret etmitir. Ayn zamanda bu rivyeti Yahydan baka kimse-

nin rivyet etmediini, Yahyann Zhrden bu hadisi iitmediini ve

isnda mehur olmayan ahslar eklendiini ve saylan bu delillerin hadi-

sin hatal olduunu ortaya koyduunu deerlendirmesine eklemitir.34

Ayn rivyet iki ayr isnadla Ahmed b. Hanbelin lelinde de zikredil-

30 bn Eb Htim, lel, c.2, s.39. 31 bn Eb Htim, lel, c.1., s. 39 32 bn Eb Htim, lel, c.1., s. 19 33 bn Eb Htim, lel, c.1., s. 36 34 bn Eb Htim, lel, c.1., s. 36

MUHTTN DZENL


236

OMFD

mekte ancak haberle ilgili herhangi bir aklama yaplmamaktadr.35 Yap-

lan tenkidlerin aorlk noktasn rivyetin isnad olutursa da, rivyetin

ikinci varyantnda metne ynelik tenkidlerde bulunmas, isnadn yannda

metni de dikkate aldn gstermektedir. Ayn tutumu Hanef alimlerin-

den Serahsnin deerlendirmelerinde daha net bir ekilde grmekteyiz:

Bununla amel etmeyiz. Zira hadisin rvisi Busre herkesin bilmesi ge-

reken bir konuda rivyetiyle tek kalmtr. Sylenen udur: Hz. Pey-

gamber bu hkm sadece ona retmitir. Halbuki onun buna ihtiya-

c yoktur. Buna son derece ihtiyac olan dier rvilerin bu hadisi bil-

memeleri ise imkanszdr.36

Busre binti Safvan hadisi, sahh olmaktan uzaktr. Yahya b. Man ko-

nuyla ilgili yle demitir: ey vardr ki, bu konularda Peygam-

berden (s.a.v.) hadis vrid olmas sahh deildir. Bunlardan biri de

bu meseledir. Peygamberden sahabenin ileri gelenleri huzurunda bu

konuda bir ey sylememi de, bir kadn olan Bsrenin nnde mi

sylemi! Halbuki Hz. Peygamber, rts iindeki bakire bir kzdan

daha hayal idi.37

Grld zere, zekere dokunmakla abdestin bozulacana dair ri-

vyet Hanef limleri tarafndan Umm-i Belvya aykr olmas ile illet-

lendirilmi ve bu konularda ulatklar fkh hkmler de sz konusu

rivyetlerde belirtilen hkmn aksi olmutur.

rnek 3

Eb Hureyrenin naklettiine gre Hz. Peygamber Sabah namaznn

iki rekatn gne doduunda kld.38

35 Ahmed b. Hanbel, el-lel ve Marifetr-Ricl, Mektebetl-slm, Beyrut, 1408/1988, c.2,

s.579 36 Ebu Bekir Muhammed bn Ahmed bn Ebi Sehl es-Serahs, Mebst, Drl-Marife,

Beyrut, 1978, c. 1, s.368 37 Serahs, Mebst, c. 1, s.66 38 bn Eb Htim, lel, c.1, s. 91



237 . OMFD

237

OMFD

bn Eb Htim rivyeti naklettikten sonra Mervnn hadisi ihtisr39

ederken hata yaptn olayn aslnn u ekilde olduunu ifade etmitir:

Rasulullah (s.a.v.) bir seferde iken Bilale geceleyin bizim iin kim n-

bet tutar? diye sorunca Bilal, bu ii yapabileceini syledi. Ancak, Bi-

lal uyuyakald ve gne doana kadar uyanamadlar. Bunun zerine

Hz. Peygamber Bilale ezan okumasn ve ashabna da sabah namaz-

nn iki rekatn klmalarn emretti. Sonra onlara namaz kldrd. G-

ne doduktan sonra hem snneti hem de farz kldlar.40

Grld zere hadis ihtisr edilirken sebeb-i vrdunun da atl-

masyla rivyetten karlan anlam tamamyla deimi ve sanki normal

artlarda da, gne doduktan sonra sabah namaznn klnabilecei gibi

bir anlam ortaya kmtr. Sabah namaz ile ilgili dier rivyetler gz

nne alndnda elikili bir durum ortaya kmaktadr. rnein, bir-

ok rivyette Hz. Peygamberin sabah ezann duyduunda sabah nama-

znn iki rekatn (snnetini) kld vurgulanmakta, bir baka rivyette de

39 Szlk anlam olarak ksaltmak anlamna gelen ihtisr, hadis terimi olarak ise rvi-

nin hadisin bir ksmn rivyet edip bir ksmn da brakmas eklinde tanmlanmtr.

Bkz.: Ebl-Fadl Cemalddin Muhammed b. Mkerrem bn Manzur, Lisnul-Arab, I-XV.

Dru Sadr, Kahire, trz, c.5, s.80; Mcteba Uur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl,

TDV Yay., Ankara, 1992, s.149. Bir baka tanma gre ihtisr hadisin anlatmak istedii

mnay btnyle aktaracak ekilde ksaca ifade etmek, eitli mlahazalarla mnay

bozmadan hadisin bir ksmn hazfederek dier bir ksmn rivyet etmek olarak ifade

edilmektedir. Bkz.: Aydnl, Abdullah, Hadis Istlahlar Szl, Tima Yaynlar, stan-

bul, 1987, s.73. mam afii de htilful-Hads adl eserinde ihtisr konusuna deinerek,

rvilerin bazen ezberleyebildikleri ksm rivyet edip ezberlemediklerini braktklarn,

bazen de hadisin bir blmnde phe ve tereddt olduu iin pheli ksm terk ede-

rek dier ksm rivyet ettiklerini ifade ederek bir anlamda ihtisrn nedenlerine dein-

mitir. Bkz.: Muhammed b. dris e- fi, er-Risle. thk. Ahmed Muhammed kir,

Drt- Turs, Kahire, 1993, s.249.

Hadiste anlam kaymasna yol amayacak nitelikte olan ihtisrl-hadis, makul olan mna

ile rivyetle ayn ekilde deerlendirilmesine ramen, rivyetin anlamn deitirebile-

cek nitelikte olan ihtisr ise rivyette kastedilen anlam olumsuz ynde etkileyebilecei

iin muhaddisler tarafndan kabul grmemi, Hz. Peygamberin Benim szm iitip,

onu ezberleyen ve duyduu gibi rivyet edenin Allah yzn aartsn Bkz.: Ebu Bekir

bn Ebi Davud Sleyman b. el-Eas, es-Snen, ar Yay., st., 1992, c.4, ss.68-69. hadisi

ihtisrn caiz olmadnn delili olarak kabul edilmitir. Bkz.: Ahmed b. Ali Eb Bekir el-

Hatib el-Badd, el-Kifye f lmir-Rivye, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1988, s.189-

190. 40 bn Eb Htim, lel, c.1., s. 91

MUHTTN DZENL


238

OMFD

kim sabah namaznn iki rekatn (snnetini) klmay unutursa gne

doduktan sonra klsn41 eklindeki uyarsyla sabah namaznn snneti-

nin kazasna iaret edilmektedir. Rivyetin mana btnl gzetilme-

den ihtisr edilmesi hadisten anlalan anlam tamamen deitirmi ve bu

ekliyle muallel olmasna neden olmutur.

rnek 4:

Enesden nakledildiine gre Hz. Peygamber namazda parmayla

iarette bulunmutur.42

bn Eb Htim rivyeti naklettikten sonra u deerlendirmeyi yap-

maktadr:

Abdurrezzak bu haberi ksaltarak rivyet etmitir. Metnin tamam u

ekildedir: Hz. Peygamber hastaland, insanlara namaz kldrmas

iin Hz. Eb Bekiri ne geirdi. Daha sonra Hz. Peygamber geldi.

Abdurrezzak yapt bu ksaltmada hata yapm ve bu haberi teeh-

hdde parmayla iaret eden kimse babna sokmu ve bylece in-

sanlarda Hz. Peygamberin teehhdde parmayla iarette bulundu-

u vehmi ortaya kmtr. Halbuki durum byle deildir. bn Eb

Htim babasna: Hz. Peygamberin bu iareti ya namazda ya da na-

maza balamadan nce olmutur dedi. Babas ise: uaybn Zuh-

riden rivyet ettii hadiste buna delil olabilecek herhangi bir ey

yoktur. demitir.43

Rivyetin ksaltlarak nakledilmesi ayn zamanda metnin iaret ettii

anlamla ilikisi olmayan bir baka babda deerlendirilmesine sebep ol-

mu ve haber muallel kabul edilmitir. htisrn tespit edilmesi ve ri-

vyetten kastedilen asl anlama ulalabilmesi ancak rivyetlerin karla-

trlmas sonucu belirlenebilmektedir. Mnay bozabilecek nitelikteki

ihtisr (zetlemeler) verilen rneklerde de grld zere hem rivye-

41 Eb Bekr Muhammed b. shk bn Huzeyme, Sahh, nr. M. Mustafa el-Azam, Beyrut

1390/1970, c.II, s.165 42 bn Eb Htim, lel, c.1., s. 161 43 bn Eb Htim, lel, c.1., s. 161



239 . OMFD

239

OMFD

tin asl maksadnn dnda kullanlmasna ve muhtasar rivyetten kar-

lan hkmlerin de farkl olmasna yol aabilmektedir. Dolaysyla anlam

bozabilecek nitelikteki ihtisarla nakledilen rivyetlerin muallel olarak

nitelendirilmesi kanlmazdr. Bu tr rivyetler ancak mufassal (ihtisar

edilen ksmn da zikredildii rivyet) olan ekilleriyle deerlendirildiin-

de kastedilen anlam karlayabilmektedir.

rnek 5:

Cbirden rivyet edildiine gre o yle demitir: Hz. Peygamberin

atein dokunduu eylerden dolay abdest alma konusunda en son yap-

t ey abdest almamak olmutur.44

bn Eb Htim rivyetin metninin muztarib45 olduunu ifade etmi ve

buna gereke olarak da sz konusu haberin, sika rvilerin rivyet ettii ve

Hz. Peygamberin krek kemii yedii ve abdest almad ynndeki

rivyete46 muhalif olmasn gstermitir. Ayrca ztrbn, uaybn ri-

44 bn Eb Htim, lel, c.1., s. 61; 64-66. 45 Iztrb, szlkte dalgalanma veya iddetli hareket sebebiyle dalgalarn birbirine arp-

mas anlamna geldii gibi, bir iteki ihtill, fesd ve bozulma manalarnda da kulla-

nlmaktadr. bn Manzur, Lisnul-Arab, c.4, s.29. Hadis Uslnde ztrb ise bu anla-

mndan hareketle, rvinin veya rvilerin zabt ynnden zayflklarna delalet etmek

zere, bir hadisin muhtelif ekillerde rivyet edilmesi anlamna gelmektedir Bkz.:

Sehv, Fethul-Mus, c.1, s.256.. Dolaysyla ztrb teriminin muhalefetten doan bir

zayflk sebebi olduu sylenebilir.

Iztrb bazen metinde bazen isnadda bazen de her ikisinde bulunabilir. lel eserlerinde

muztaribl-hads eklinde nitelenen rvilere ve muztaribul-metn eklinde metninin muz-

tarib kabul edildii rivyetlere rastlamaktayz. Bu ynyle ztrb, hem metni hem

isnd ilgilendirmektedir. Iztrb, rvilerin zabt noksanl nedeniyle meydana gelen ha-

ta ve yanlmalarla ilikili olduundan hadisin zayflna ve reddine yol amaktadr.

Ancak, muhaddislerin, muztarib hadiste her iki rivayetin de msavi olmasn ve tercih

imknnn da bulunmamasn art komalar, muztarib hadise rnek bulmay zorlatr-

maktadr. Nitekim ilk dnem hadis limlerinin rnek olarak zikrettiklerini, daha sonraki

limler, tercih imknnn olduu veya bazan bilfiil tercih edildiini ileri srerek kabul

etmemilerdir Dumeyni, Mekys Nakdi Mtni's-Snne, s.124). 46 Eb Dvd, Snen, c.1, s.48.

MUHTTN DZENL


240

OMFD

vyeti hafzasndan nakletmesi nedeniyle meydana geldiini ifade etmek-

tedir.47 Sz konusu rivyet sahh kaynaklarda zikredilmesine ramen

birok muhaddis tarafndan neshedilen hkmler ierisinde mtalaa

edilmitir.48 Ayn rivyeti lelinde deerlendiren bnl-Cevz ise rivye-

tin isndnda bulunan Yahy b. Ense adl rvinin kizb ile ithm edildii-

ni ve rivyetin bu nedenle metrk saylmas gerektiini ifade etmekte-

dir.49

rnek 6:

brahim b. Tahmn Hiam b. Hassn Muhammed b.Srn Eb

Hureyre isnadyla nakledildiine gre Hz. Peygamber yle buyurmutur:

Sizden biriniz uykudan uyandnda ellerini kaba sokmadan kez

ykasn. Zira ellerinin nerede gecelediini bilemez. Sonra su kabndan sa

eliyle avulayp su alsn ve sol eline dkp alt tarafn ykasn.50

Eb Htim rivyeti deerlendirirken Sonra su kabndan sa eliyle

avulayp su alsn ve sol eline dkp alt tarafn ykasn ifadesinin bra-

him b. Tahmna ait olduunu ifade etmi ve zira o szn hadisin he-

men ardndan sylyor, dinleyen de bunu fark etmiyordu (

) diyerek sz konusu ksmn idrc51 olduunu

47 bn Eb Htim, lel, c.1., s. 64. 48 Eb Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Hakim en-Neysbr, el-Mstedrek ale's-

Sahhayn, Drl,Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1990, c.I, s.393; Ahmed ibn Huseyin ibn Ali

ibn Musa Eb Bekir el-Beyhak, es-Snenl-Kbr, Mektebet Daril-Bz, Mekke,

1414/1994, c.1, s.153. 49 bnul-Cevz, lel!l-Mtenhiye, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1403/1983, c.1, ss.364,

603. 50 bn Eb Htim, lel, c.1, s.65. 51 drc "" Arapa derc )( kknden gelen edrace )( fiilinin masdar kalb

olarak kullanlmaktadr. Szlkte, araya sokma, ekleme, dahil etme, tketme, son ver-

me gibi anlamlara gelmektedir. Bkz.: bn Manzur, Lisnul-Arab, c.5, ss.237-238. Hadis

stlahnda ise hadisin senedine veya metnine rvilerden birisi tarafndan aslnda ol-



241 . OMFD

241

OMFD

ifade etmitir.52 Sahih kaynaklarda da rivyetin bu ekliyle aktarlmad

dikkate alndnda hadisin metnine yaplan idrc da net bir ekilde belir-

lenebilmektedir.

rnek 7

Eb Hureyrenin naklettiine gre Hz. Peygamber yle buyurmu-

tur: Kim hastayken lrse ehid olur ve kabrin fitnelerinden korunur.53

bn Eb Hatim rivyetin bu ekliyle hatal olduunu ifade ederek

dorusunun kim nbet tutarken lrse eklinde olmas gerektiini

ifade etmi ve hadisin bu ekliyle illetli olduunu belirtmitir.54 Muhte-

melen asl metinde bulunan murabitan kelimesi harekeleme ve noktalama

eksiklii yznden marzen eklinde okunmu ve bu ekilde rivyet edil-

mayan bir ilavenin yaplmasna idrc, bu ekilde nakledilen hadislere de mdrec hadis

denmektedir. Suyt, Tedrbur-Rv, c.1, s.177-178. Zayf rvinin gvenilir bir rviye,

gvenilir rvinin de kendisinden daha gvenilir bir baka rviye muhalif olarak rivyet

ettii hadisler de yine mdrec kapsamnda deerlendirilmektedir Ahmed b. Ali Eb'l-

Fadl bn Hacer, el-Askaln, Nzhetun-Nazar f Tavdhi Nuhbetil-Fiker. thk. Nurettin Itr.

Dimak, 1993, ss.90-91. Bir rvinin dier rvilere muhalefetle, metnin aslndan olmayan

baz szleri ilave ederek bunlarn hadisten olmadn beyan etmeksizin rivyet etmesi-

ne mudrecull-metn bir rvinin sika rvilere muhalefetle isndnda deiiklik yaparak

rivyet ettii hadise de mudrecull-isnd ad verilmektedir. bn Hacer Nzhetun-Nazar,

s.91). Ziyde ise gvenilir bir rvinin hadisin rivyeti esnasnda yapm olduu ekle-

me iin kullanlmaktadr. Bkz.: Suyt, Tedrbur-Rv, c.1, s.131. drc hadise dardan

eklenen bir sz olabilecei gibi, baka bir hadis metninden rivyete eklenmi bir blm

de olabilmekte, bazen de iki hadis metninin tamamen birbirine kartrlp nakledilmesi

eklinde karmza kabilmektedir. phesiz meydana gelen bu durumlarn tamam

hadis metninin otantikliini bozabilecek bir illet tr olarak mtalaa edilmemektedir.

Ancak muhaddisler hadis metinlerine yaplan eklemeleri ho karlamamlar ve bu tr

rivyetleri tespit etmeye zen gstermilerdir. Hatib el-Badd, Kifye, ss.223-224). 52 bn Eb Htim, lel, c.1., s.65. 53 bn Eb Htim, lel, c.1., s.358. 54 bn Eb Htim, lel, c.1., s.358.

MUHTTN DZENL


242

OMFD

mitir. Ebu Zuraya da ayn hadis sorulduunda doru olann murabitan

kelimesi ile nakledilen ekli olduunu ifade etmitir.55

Ancak marzen eklinde nakledilen eklinin muallel olduu ifade

edilmesine ramen rivyetin muhtelif hadis eserlerinde nakledildii ve

sz konusu bu illete ynelik bir aklama yaplmad grlmektedir.56

Rivyetteki hastalk tm rahatszlklara hamledilmi ayrca Nevev de

Buhri ve Mslimin almadklar hadis olmasna ramen sahihlii ze-

rinde bir ihtilaf olmadn ifade etmitir.57 Ancak illetli olduu ifade edi-

len rivyetin mevdat literatrnde de zikredildii grlmekte ve

isndnda bulunan rviler ve ayrca szn ettiimiz tashf sebebiyle

uydurma olduu belirtilmektedir.58

rnek 8

Eb Sadden nakledildiine gre, Eb Sad dedeyi kastederek Biz

Resulullah zamannda onu miras yapardk demitir.

bn Eb Htim ve Mslim, rivyetteki tashfe iaret ederek rivyetin

aslnn Biz Hz. Peygamber zamannda ftr sadakas veriyorduk (

) eklinde olmas gerektiini ifade

etmilerdir. Mslimin Temyz ve bn Eb Hatimin lel adl eserlerinde

zikredildii zere rvi sadece bu tashifi ile kalmam, ayn zamanda bunu

yorumlayarak yani dedeye (varis oluyorduk) eklindeki bir aklama

55 bn Eb Htim, lel, c.1., s.358; Eb Ahmed Hasan b. Abdullah b. Said el-Asker,,

Ahbrl-Musahhafn, thk: Subhi el-Bedi, Aleml-Ktb, Beyrut, 1402, c.1, s.134. 56 Muhammed b. Yezid bn Mace, el-Kazvn, es-Snen, ar Yay., st., 1992, c. 1, s.515;

Ahmed ibn Ali ibn el-Musen Eb Yal,, Msned Eb Ya'l, Dar'l-Me'mn li't-Turs,

Dimak, 1404/1984, c. 11, s.6. 57 Abdurraf el-Munv,. Feyzul-Kadr. I-VI. Mektebetut-Ticriyye, Msr, 1356, c. 4, s.179. 58 Suytel-Lelil-Masna fil-Ehdsil-Mevda, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1995, c.II,

s.344; bnl-Cevz, Kitbul-Mevdt, (I-II). Drul-Ktubil-lmiyye, Beyrut, 1995, c.2, s.

392-393.



243 . OMFD

243

OMFD

ile kendince rivyeti daha anlalr hale getirmek istemitir.59 Mslimin

ifade ettii zere bu hata Kbisann rivyeti dzgn okuyamamasndan

kaynaklanmaktadr.

rnek 9

:

. : :

bn Abbas yle demektedir: Resulullah dar kyor, bevlediyor

ve ellerini toprakla temizliyordu. Bunun zerine dedim ki; Ey Allahn

Rasl su size yakn! Bunun zerine Hz. Peygamber yle buyurdu:

Belki de suya kavuamayacam bilemiyorum.60

Bu rivyetin deerlendirmesinde de Eb Htim sadece u ifadelere

yer vermektedir: Bu hadis sahih deildir. Bu konuda sahih hadis yok-

tur61 Hi phesiz Eb Htim birka admlk mesafede dururken Hz.

Peygamberin ellerini ykamadan toprakla temizlenmesini akla aykr

grd iin bu hkm vermitir. Toprakla temizlenmenin su ile yaplan

temizlikle kyaslanamayaca da aikardr. Her durumda temizlii emre-

den bir dinin Peygamberinin de su dururken toprakla temizlenmesi de

pek makul deildir. Rivyetin isndnda, birok adan eletirilen ve m-

rnn son dnemlerinde de ihtilta maruz kald belirtilen bn Lehinn

bulunmas dahi Eb Htimin gerekesinde yer almam ve baka bir

ayrntya girilmeksizin hadisin metni reddedilmitir.

rnek 10

:

.

Bakiyye b. Veld Yunus b. Yezd Zhr Slim bn mer

isndyla nakledildiine gre Hz. Peygamber yle buyurmutur: Kim

59 bn Ebi Hatim, lel, c.2, s.52; Ebul-Huseyn Mslim bnl-Haccc el-Kueyr, Temyz,

Mektebetl-Kevser, 1990. (Azmnin Menhecun-Nakd Adl Eserinin Sonunda) s.190. 60 bn Eb Htim, lel, c.1., s. 43. 61 bn Eb Htim, lel, c.1., s. 43.

MUHTTN DZENL


244

OMFD

cuma namaznn veya baka bir namazn bir rekatine yetiirse namazn

tamamna yetimi olur (bn Eb Htim 1343: I, 172).

Bu rivyette tedls62 olduu ve bundan dolay illetli olduu vurgu-

lanmtr. Zira Bakiyye zellikle tedlsut-tesviye ile hret bulmu rvi

olarak tannmtr (Al 1986: I, 281; Haleb 1986: 47). Ayrca hibir kay-

nakta rivyetin bu rvi zinciri ile zikredilmedii de ifade edilmektedir

(bn Adiyy 1988: II, 76). Ayn zamanda Bakiyyein sz konusu hadisin

metninde de hata yapt belirtilmi, rivyetlerin hemen tamamnda

lafzn Kim namazn bir rekatine yetiirse

namazn tamamna yetimi olur eklinde cuma lafz kullanlmadan

nakledildii ifade edilmitir.

bn Eb Htime bu rivyet sorulduunda, isndnda hata olduunu

ve dorusunun Zuhri Eb Seleme Eb Hureyre eklinde olmas gerek-

tiini belirtmitir. Ayrca hadisin metninde de hata olduunu vurgulayan

bn Eb Htim, rivyetin eklinde nakle-

62 Szlkte, bir eyin aybn ve kusurunu gizlemek, hile yapmak, gz boyamak anlam-

larna gelen ve dellese fiilinden tretilen (Bkz.bn Manzur, Lisnul-Arab, c.5, s.286;

Asm Efendi, Kmus Tercemesi, stanbul, 1305, c.2, s.291) mdelles tabiri terim olarak,

rvinin mlk olduu eyhten iitmeden yahut muasr olmakla beraber mlki ol-

mad eyhten iitmi gibi rivyet ettii hadislere verilen isim (Bkz.: bn Salh, Mukad-

dime, thk. Nureddin Itr, Drl Fikr, Beyrut, 1995, ss.58-59) manasnda kullanlmaktadr.

Tedlsin eitli ekilleri vardr. Bunlardan birisi tedlsl-isnd olarak isimlendirilmekte

ve rvinin muasr hatta mlki olduu eyhten dorudan iitmedii, ancak bir bakas

vastasyla ald hadisi, aradaki vastay kaldrarak ondan rivyet ettiini vehmettire-

cek ekilde nakletmesi olarak tanmlanmaktadr. Bkz.: bn Salh, Mukaddime, ss.58-59.

Rvinin hadis rivyet ettii eyhini isndnda herkese bilinen mehur isim ve lakabyla

deil, bilinmeyen isim, knye ya da lakabyla zikretmesiyle meydana gelen tedlse

tedlsu-uyh (Suyt, Tedrbur-Rv, c.1, ss.120-121), rvinin isndnda sika olan rviler

arasndaki zayf bir rvinin adn atlayp, isnd ayn seviyede sika rvilerden meydana

geliyormu gibi gstermesine tedlsut-tesviye), rvinin isnd zikrederken haddesen veya

semitu dedikten sonra, hatrna bir ey gelmi gibi susmas, sonra hadisini nakledecei

eyhinin ismini zikrederek isnd ve metni vermesine tedlsus-sukt ad verilmekte ve

rvinin bunu yapmaktaki maksadnn, dinleyenler zerinde gerekten hadis iitmedii

bir eyhten iittii intibn uyandrmak olduu ifade edilmektedir. Rvinin gerekten

hadis iitmedii bir eyhinin ismini iittii baka birisinin ismi zerine atfetmesi ve ha-

disi ikincisinden iittii vehmini uyandrmas ile meydana gelen tedlse de tedlsul-atf

denmektedir. Suyt, Tedrbur-Rv, c.1, s.119.



245 . OMFD

245

OMFD

dilmesinin daha doru olduunu, cuma namaz tabirinin hadisin as-

lnda olmadn ve vehim sonucu hadise ilave edildiini ifade etmitir.63

Rivyetin illetli olarak kabul edilmesi hadisten karlan fkh h-

kmlerin de ihtilafl olmasna neden olmutur.64 Hi phesiz burada

farkl fkhi kanaatlere gtren asl neden bu rivyetlerin muallel kabul

edilmesidir. Rivyetin muallel olmas, isnadnda tedls bulunmas ve ayn

zamanda vehim sonucu metne bir ilave yaplmas ile gerekelendirilmi-

tir.

rnek 11

: :

: :

Ammr b. Yasirden nakledildiine gre Hz. Peygamber yle bu-

yurmutur: Az nce bana Cibril geldi. Ona Ey Cibril mer b. Hattbn

semadaki faziletinden bana anlat dedim. O da yle dedi: Ya Muham-

med! merin sana semadaki faziletinden anlatsam Nuhun 950 yl kav-

minin arasnda kald sre yetmez. Buna ramen onunki merin sevap-

larndan bir sevaptr.65

63 bn Eb Htim, lel, c.1., s.172. 64 Nitekim fukaha cuma namazna sonradan yetien kimsenin durumu ile ilgili farkl

gr benimsemitir: Hanefilerde tercih edilen gre gre cuma gn cuma namaznn

neresinde olursa olsun, imama yetien kii yetitii kadarn onunla klar, cumay ta-

mamlar ve cuma namazna yetimi olur. yle ki, bir kimse teehhde yahut sehiv sec-

desinde cuma namazna yetise dahi Eb Hanife ve Eb Yusufa gre namaza yetimi

olmaktadr. nk Hz. Peygamber: Yetitiiniz kadarn kln, klamadnz kaza

edin buyurmaktadr. Cumhura gre: Bir kimse imama ikinci rekatte yetiirse cuma

namazna yetimi olur ve bu namaz cuma namaz olarak tamamlar. Eer imama ikinci

rekatte yetiemezse bu namaz le namaz olarak ed eder. Bunlara gre Hz. Peygam-

berin Cuma namazndan bir rekta yetien ona bir rekt daha eklesin hadisi mutlak

olarak rivyet edilmitir. Vehbe ez-Zuhayl, el-Fkhul-slm ve Edilleth, Drl-Fikr,

Dimak, 1989, c.2, s.378. 65 bn Eb Htim, lel, c.2, s.385.

MUHTTN DZENL


246

OMFD

Eb Htim bu rivyetle ilgili Bu batl bir hadistir, mevzudur, zeri-

ni iziyorum demekle iktifa eder.66 Eb Htimin zerini iziyorum

ifadesi hadisin metnini abartl bulduu ve bu nedenle baka bir deer-

lendirmeye ihtiya duymadn gstermektedir.

rnek 12

. :

Cabirden nakledildiine gre Hz. Peygamber yle buyurmutur:

Araplar zelil olduu zaman slam da zelil olur67

Ebu Htim bu rivyet iin de btl bir hadistir asl yoktur demekle

yetinir. phesiz Eb Htimi bu kanaate gtren neden slamn Arapla-

rn erefine veya zilletine ipotekli olmaddr. Eb Htim bu hadiste de

isnada hi bakmakszn metne ynelik kanaatini ortaya koymutur. s-

nadla ilgili hibir gereke zikretmemesinin ardnda yatan temel neden de

bu olmaldr.

bn Eb Htimin eserinden rnekleri oaltmamz mmkn olmakla

birlikte bir makale erevesinde bu kadarla iktifa etmeyi uygun buluyo-

ruz. Ancak unu da ifade etmeliyiz ki lel eserlerinde metin tenkdi olma-

dn iddia edenleri bu kanaate sevk eden temel husus; muallel hadisle-

rin gerekeleri arasnda bu hadis Kurana aykrdr, bu hadis u tarihi

gerekle rtmemektedir, bu hadis batldr, zira u hadislere muhalif-

tir eklinde deerlendirme aramalardr. Halbuki lel eserlerinde oun-

lukla ifade ettiimiz gibi rivyetlerle ilgili sonu cmlelerine yer veril-

mekte ve deerlendirmenin ilikili olduu husus okuyucunun idrkine

braklmaktadr. unu da ifade etmek gerekir ki isnaddaki rvi saysnn

artmas sonu olarak daha sonraki dnemlerde isnadlarda bulunan illet-

lerin metinlere nazaran daha fazla olmasna sebebiyet vermitir.68

66 bn Eb Htim, lel, c.2, s.385. 67 bn Eb Htim, lel, c.2, s.376 68 Ayhan Tekine, lell-Hadis lmi, MFSBE, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stan-

bul, 1991, s.44.



247 . OMFD

247

OMFD

Sonu

Bu alma klasik dnemde metin tenkidi yaplmamtr eklindeki iddia-

y nakzetmek gibi bir amac tamamakla birlikte u gerei de ortaya

karmtr ki; klasik dnemde metin tenkidi sanld kadar az deildir.

Burada yeri gelmiken u hususu belirtmek gerekir ki, isnadda bulunan

illetler nedeniyle ilel literatrnde kendine yer bulan tm rivayetlerin

sadece isnadlarnda bulunan hatalardan tr bu eserlere alnd kanaa-

tinde de deiliz. Rivayetlere ynelik n kabullerin bu noktada nemli bir

etkiye sahip olduu sylenebilir. Nitekim bu husus bn Eb Htimin lel

adl eserinde aka grlmektedir. Zira anlan eserinde deerlendirdii

2838 rivayet ierisinde bn Eb Htimin sahh addettii ve tekrara dt-

birok rivyet bulunmaktadr. Ayrca, tespit edebildiimiz 284 rivayet

iin kulland, Bu hadis btldr, Bu hadis sahh deildir, Bu hadis

mnkerdir gibi kesin hkmlerin ounlukla rivayetlerin metinleriyle

ilikili olduu, ancak bu hkmlerin bir ksmnda salt metne taalluk eden

ifadeler kullanrken, bazlarnda isnadla ilgili hususlara da atfta bulun-

duu anlalmaktadr.

Verdiimiz rneklerde de grld zere yaplan tenkitler metinle

ilikili olsa da, isnadla ilgili kusurlarn da ayn rivyete ynelik zikredil-

mesi yaplan tenkidi kuvvetlendirici bir husus olarak karmza kmak-

tadr. Dolaysyla yaptmz incelemede olduka erken bir dneme ait

olmasna ramen bn Eb Htimin lel adl eserinde tenkit ettii rivyetle-

rin azmsanmayacak kadarnn metne ynelik deerlendirmeler olduu

sylenebilir. Konuyla ilgili olarak, bn Eb Htimin lelinden sunduu-

muz misaller bu grmz dorulamaktadr.

Sonu olarak gerek sarih ekilde belirlenen metinle ilgili ihtisr, idrc

vb. deerlendirmeler gerekse bn Eb Hatimin yaad yzyl gz nne

alndnda, olduka erken denebilecek bir dnemde ilel eserlerinde me-

tin tenkidine ilikin ciddi deerlendirmeler yapld ortaya kmaktadr.

Bu noktada lel eserlerinin bu bak asyla yeniden taranmas ve deer-

lendirilmesi ve muhaddisler nazarnda metnin ieriine ynelik deer-

MUHTTN DZENL


248

OMFD

lendirmelerin olmad veya ok az olduu gibi birtakm iddialarn yeni-

den gzden geirilmesini gerektiini belirtmemiz gerekir.

Kaynaka

Ahmed b. Hanbel, el-lel ve Marifetr-Ricl, Mektebetl-slm, Beyrut,

1408/1988.

Asm Efendi, Kmus Tercemesi, stanbul, 1305.

el-Asker, Eb Ahmed Hasan b. Abdullah b. Said, Ahbrl-Musahhafn, thk: Subhi

el-Bedi, Aleml-Ktb, Beyrut, 1402.

Aydnl, Abdullah, Hadis Istlahlar Szl, Tima Yaynlar, stanbul, 1987.

el-Beyhak, Ahmed ibn Huseyin ibn Ali ibn Musa Eb Bekir, es-Snenl-Kbr,

Mektebet Daril-Bz, Mekke, 1414/1994.

Boz, Halit, bn Eb Hatim ve lell-Hads Adl Eseri. Yaymlanmam Yksek Lisans

Tezi, ASBE, Erzurum, 1997.

el-Buhr, Ebu Abdullah Muhammed b. smail, es-Sahih, ar Yay., st., 1992.

el-Cezir, Tahir bn Salih bn Ahmed, Tevchun-Nazar il Uslil-Eser, Drul-

Marife, Beyrut, trz.

Dayhan, Ahmet Tahir, Hadislerde Tashf ve Tahrf, DESBE Yaymlanmam Dok-

tora Tezi, zmir, 2005.

ed-Dumeyn, Msfir Gurmullah, Mekys Nakdi Mtni's-Snne, Dersaadet,

stanbul, 1996.

Dzenli, Muhittin, Klasik Literatrdeki llet Tanm Ve Kapsam zerine Baz

Mlahazalar, Dinbilimleri Akedemik Aratrma Dergisi, Cilt: 9, Say: 2, ss.97-

121. (http://www.dinbilimleri.com/Makaleler/428629578_09020333.pdf).

Eb Dvd, Sleyman b. el-E'ab es-Sicistn, es-Snen, ar Yay., st., 1992.

Ebu Muaz Tark b. vazillah b. Muhammed, erhu Lugatil-Muhaddis Manzume fi

lmi Mustalahil-Hadis, Mektebetu bn Teymiyye, Cize, 2002.

Eb Yal, Ahmed ibn Ali ibn el-Musen, Msned Eb Ya'l, Dar'l-Me'mn li't-

Turs, Dimak, 1404/1984.

el-Hakim en-Neysbr, Eb Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Mstedrek

ale's-Sahhayn, Drl,Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1990.

el-Hatib el-Badd, Ahmed b. Ali Eb Bekir, el-Kifye f lmir-Rivye, Drl-

Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1988.

Itr, Nureddin, Menhecun-Nakd f Ulmil-Hads, Drl-Fikr, Dmak, 1981



249 . OMFD

249

OMFD

bn Dakiku'l-yd, Eb'l-Feth Muhammed bn Ali, el-ktirh f Beyni'l-Istlh ve m

Udfe il zalike mine'l-Ehdsi'l-Maddeti fi's-Shh, Matbaatl-rd, Ba-

dat, 1402/1982.

bn Eb Hatim er-Rz, lelu bn Eb Htim, Drl-Marife, Beyrut, 1405.

bn Hacer, Ahmed b. Ali Eb'l-Fadl el-Askaln, Nzhetun-Nazar f Tavdhi Nuhbe-

til-Fiker. thk. Nurettin Itr. Dimak, 1993.

bn Huzeyme, Eb Bekr Muhammed b. shk, Sahh, nr. M. Mustafa el-Azam,

Beyrut 1390/1970.

bn Mace, Eb Abdirrahman Muhammed ibn Yezid, es-Snen, ar Yay., st.,

1992.

bn Manzur, Ebl-Fadl Cemalddin Muhammed b. Mkerrem, Lisnul-Arab, I-

XV. Kahire, trz, Dru Sadr.

bn Salh, Eb mer Osman b. Abdurrahman e-ehruzr, Mukaddime, thk. Nu-

reddin Itr, Drl Fikr, Beyrut, 1995.

, Ulmul-Hadis, thk. Nureddin Itr, Drul Fikr, Beyrut, 1986

bnul-Cevz, lel!l-Mtenhiye, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1403/1983.

, Kitbul-Mevdt, (I-II). Drul-Ktubil-lmiyye, Beyrut, 1995.

dlib, Selahaddin b. Ahmed, Menhecu Nakdil-Metn inde Ulemil-Hadisin-

Nebev, Beyrut, 1983.

Karacabey, Salih, Hadis Tenkidi, Sr Yaynclk, stanbul, 2001.

Kasm, Muhammed Cemalu'd-Dn, Kavidu't-Tahds min Funni Mustalahi'l-

Hads, Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut, trz.

Munv, Abdurraf. Feyzul-Kadr. I-VI. Mektebetut-Ticriyye, Msr, 1356.

Mslim, Ebl-Hseyn bnl-Haccc el-Kueyr. Temyz, Mektebetl-Kevser,

1990. (Azmnin Menhecun-Nakd Adl Eserinin Sonunda).

es-Sann, Muammed, Tavdhul-Efkr li-Meni Tenkihil-Enzr, Drl-Ktbil-

lmiyye, Beyrut, 1997.

es-Sehv, emsuddin Ebl-Hayr Muhammed b.Abdurrahman, Fethul-Mus

erhu Elfiyetil-Hads, thk. Muhammed Salh, Drul-Ktbil-lmiyye, Bey-

rut, 1996.

es-Serahs, Eb Bekr Muhammed b. Eb Sehl, Mebst, Drl-Marife, Beyrut,

1978.

es-Suyt, Abdurrahman b. Eb Bekir, el-Lelil-Masna fil-Ehdsil-Mevda,

Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1995

, Tedribur-Rvi f erhi Takribin-Nevev, thk. Ahmed mer Haim, Drul-

Kitbil-Arab, Beyrut, 1985.

MUHTTN DZENL


250

OMFD

e-fi, Muhammed b. dris, er-Risle. thk. Ahmed Muhammed kir, Drt-

Turs, Kahire, 1993.

Tekine, Ayhan, Gelenein Altn Zinciri, Ensar Neriyat, stanbul, 2006.

, lell-Hadis lmi, MFSBE, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stan-

bul, 1991.

Uur, Mcteba, Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl, TDV Yay., Ankara, 1992.

Yldrm, Enbiya, Hadiste Metin Tenkidi, (Doktora Tezi), USBE, Bursa, 1996.

ez-Zuhayl, Vehbe, el-Fkhul-slm ve Edilleth, Drl-Fikr, Dimak, 1989.

HADİSTE METİN TENKİDİ MuhittinDuzenli.pdf

Documents