-
XLLL. ASRN LK YARSNDA ANADOLU'NUN DOGUSUNDAYAANAN HAKMYET
MCADELELER
Yrd. Do. Dr. lhan ERDEM.
Bugn lkemizin Dou Anadolu Blgesi-Gney-Dou Anadoludahil tarih
boyunca pek ok deiik kavrnin istilasna uram, yredesaysz beylik ve
devlet kurulmutur. Blge ran, Suriye ve Kafkasyaynnden gelen glerin
hakimiyet kurmak iin mcadele ettikleri birsaha olmutur. Tarihte
mehur olmu Sasani-Bizans, Bizans-Arap veTrk-Bizans mcadeleleri hep
bu mekanda yaanmtr. Malazgirt Zafe-rinin akabinde Anadolu Trklerin
eline geip iskana tabi tutuldu. Ar-dndan da lkede bykl kkl bir ok
Trk devlet ve beylikleri orta-ya kt. Bunlardan tarih sahnesinde ilk
boy gsterenleri Anadolu'nunDousunda kurulanlardr.
Saltuklu(Erzurum-Bayburt), Mengcekli(Erzincan-Kemah-Divrii),
Skmenli (Ahlat-Van Gl Havzas),Artuklu (Mardin-Harput), Ynal
(Diyarbekir) ve Dilmal (Bitlis-Erzen)adlar altnda kurulan bu Trkmen
Beylikleri asrlarca blgede hkmsrdler. Hakim olduklar zaman dilimi
iinde de yreye byk orandaTrkmen iskan edildi. Kltr ve sanat
eserleriyle donatld. Blgede ikiasra yaklaan srede huzur ve gvenlik
hakim oldu. nsanlar refah iindeyaadlar. Bu beylikler blgede meydana
gelen siyasal ve ekonomikgelimeler ve baz d etkiler sonucu On nc
asrn ilk yarsnda birihari- ortadan kaldrldlar. Makalemizde
Anadolu'nun bu blgesindeyaanan gelimeleri beyliklerin tarihe
karmalarnn nedenleri ve onla-rn mirasnn bugne katklar genelolarak
deerlendirilecektir. Konunundaha iyi anlalabilmesi iin biraz geriye
gitmekte fayda vardr.
Bilindii gibi ran, Irak, Suriye ve Anadolu'nun byk bir bl-mne
hkmeden Byk Seluklular'n g kaybetmesi sonucu bilhassaOn ikinci asrn
ikinci yarsndan itibaren Yakn-Dou' da yeni siyasaloluumlar grlmeye
baland. Bunlardan ilk planda dikkate deer olan-lar Musul ve
Halep'te Zengiler, Anadolu'da Trkiye Seluklular ve
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Blm retim
yesi.
-
58 LHAN ERDEM
Azerbaycan' daki ildenizliler idi. Zengiler dierlerine nazaran
etkin ko-numdaydlar Bilhassa mehur Nureddin Zengi(1l46-zamannda
blge-nin en gl devleti olmulardr. Trkiye Seluklular ise Kl As-lan(
i i 55- i192) devrinde arln hissettirmeye balamlarsa daZengiler'e
rakip olamamlardr. iki devlet arasndaki nfuz mcadelesiDou
Anadoludaki Trkmen Beylikleri zerine idi. Trkmenler ise buiki
devletin ekimesinden yararlanarak bamszlklarn korumaya u-rayorlar,
bir yandan da lkelerini saldrgan Grcler'e kar savunma-ya alyorlard.
Nitekim 1i53, i161, i 163 ve i i66 yllarndaki sald-rlar ittifak
ederek bertaraf edebilmilerdir. C). Nispeten bamszlkla-rn
koruduklar bu devrede de Zengiler'in bilhassa Skmenliler
veArtuklular zerinde nfuzu mevcuttue).
Bununla beraber Dou Anadolu'daki Trkmen Beylikleri'nin ka-deri i
i69- i i75 yllar arasnda blgede yaanan gelimeler sonunda
de-iecektir Bizans kskacndan kurtulan Seluklu sultan Kl Aslan
anibir hareket ile Danimendli arazisine girmi ve ii69 ylnda i
ekime-ler iinde olan beyliin Elbistan, Darende, Gedk, Zamanh ve
Kayserigibi Merkezi Anadolu ile Aa Frat Blgesindeki dolaysyla
Suriyesnrn denetleyen mevkileriele geirdi. Kendi nfuz alann tehdit
edenbu gelime ve Seluklular'n glenmesi Nureddin'i tedirgin etti.
O,Seluklu sultannn nnden kaarak kendisine snm olan Danimendbeyi
Znnun'u bir ordu ile Anadolu'ya gnderirken kendisi de AaFrat
blgesine girdi. Kl Arslan Nureddin karsnda fazla direnemedive ele
geirdii Danimendli topraklarnn byk bir ksmn brakmakzorunda kald.
Ancak ok gemeden 1174 ylnda Nureddin Zengi'ninani lm hereyi
deitirdi. Seluklular kaybettikleri yerleri tekrarkazandklar gibi
Anadolu'nun Dousuna nfuz etme frsatn yakalad.Gerekten de Sultan Kl
Arslan i178 yl sonuna kadar Sivas' danTokat'a, Kayseri'den
Malatya'ya kadar uzanan btn Danimentli lke-sini zapt etti.
Seluklular bir anda gneyde Zengilerle olduu gibi ku-zeyde de
Saltuklu, Mengcekli ve Artuklu Trkmen devletleriyle komuoldular. Bu
yaknlk Seluklular'a Mengcek ve Saltuklular'a nfuz
i Konu ile ilgili daha geni bilgi iin bak. Osman Turan, Dou
Anadolu Trk DevletleriTarihi, 3. Bask, stanbul 1993, s. 6-2 i
2 O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi, 2. Bask, stanbul
1984, s. 200-4.
-
XIII. ASRN LK YARSNDA ANADOLU'NUN DOGUSUNDA... 59
etme frsatn verdi. Bylece onlar Anadolu'nun Dousuna hakim
olmayolunda nemli bir adm atm, en azndan bir ans yakalam
oldulare).
Seluklular Dou'daki ani ve hzl ilerlemesi karlk
bulmaktagecikmedi. Nureddin Zengi'nin lmnn yaratt otorite boluu
ksabir sre sonra dolduruldu. Memlklerinden Selahaddin Eyyubi Msr'
dahakimiyetini ilan ettikten sonra hzla Suriye'ye yneldi ve Haleb
hariZengi hakimiyetindeki btn blgeyi 1175 sonuna kadar ele
geirdi.Ardndan da Suriye sahillerinde hkm sren Hal kontluklan ile
giri-tii mcadeleden i i 79 yl sonlannda baan ile kmtr.
Selahaddinynn sclefi gibi tekrar Dou Anadolu' daki Trk Devletleri
zerinednd zaman karsnda rakip olarak -Beyliklerden baka-sadece
Tr-kiye Seluklulan vard. Seluklular Zengi'nin lmnden geniDanimentli
topraklann zapt etmek suretiyle yararlanmsa daSelahaddin'n ok ksa
srede devleti toparlamas sonucu daha fazlaileriye gidemedi. lk atma
Suriye'yi kuzeyden denetim altnda tutanGksun ve Raban kalesi
evresinde yaand. Malatya zerinden inen birSeluklu birlii Toros
geitIerinde Selahaddin'in kuvvetleri tarafndandurduruldular. i i 79
ylnda Sultan Kl Aslan misillerne iinEyyubiler'e tabi Hsn- Keyfa
Artuklular' zerine yrd. AncakSelahaddin'in kar hareketi ile geri
ekilmek zorunda kald. Seluklu-lar'n Malatya zerinden Frat havzasna
girme teebbs baanya ula-mad. ki devlet arasndaki snr yine eskisi
gibi kald(4).
ii80'den itibaren Seluklular'n dahili mcadeleler yznden ka-osa
srklenmesi Doudaki Trkmen beyliklerini Selahaddin karsndayalnz
brakt. Eyyubi sultan da bu durumdan olduka iyi istifade
etti.Anadolu'nun Dousu haiz olduu stratejik neminin yannda o
dnemdeticari adan da ehemmiyetli idi. Trkistan zerinden ran ve
Haleb'eulaan nl pek Yolu buradan geiyordu. Aynca Basra Krfezi yolu
ileKuzeye ve Akdeniz'e ulaan Hint baharat; yine Rusya ve Baltk
lkeleriile Badad ve Suriye arasndaki youn ticari trafik yreden
geiyordu.Uluslararas ticaret ann iinde kalmann nimetlerini farknda
olanTrkmen beylikleri bu frsattan en iyi ekilde yararlanmaya
alyorlar;
3 bn'I-Esir, EI-Kamil fj't-Tarih(Trke ev: A. zaydn), stanbul
1987, C. XI., s.314-324; Ebu'l Fere, Tarih- Ebu'l Fere(Trke ev. .
Rza Doru), Ankara 1950,C. II, s. 418-19; Turan, Seluklular Zamannda
.. , s. 203-5.
4 bn'I-Esir, cl-Kamil, Xi, s. 366; Ebu'I-Fere, II, s. 422-26; S.
H. Gibb, The Life ofSaladin, London 1973, s. 26-30.
-
60 LHAN ERDEM
bunda da baarl oluyorlard. Refah iindeki blgede Erzurum,
Bay-burt, Erzincan, Ahlat Mardin, Diyarbakr, Silvan ve Bitlis en
gelimive dikkate deer merkezlerdi. Selahaddin Eyyubi'nin byle bir
beldeyiele geirmek istememesi dnlemezdi. Bilhassa Doulu ve Batl
tc-carlarnn buluma yeri, tarihi ipek yolunun son noktas Halep ve
evre-sinin gvenlii yre ile balantl idi. O nce el-Cezire zerine
yrd.i182 Eyllne kadar Zengiler'in elindeki Urfa, Habur, Rakka ve
Nu-saybin'i ele geirdi. Ardndan Musul'u bir sre kuatt ise de ele
geire-medi. Bu arada Selahaddin'in faaliyetlerinden rahatszlk duyan
Ahlat-ah II. Skmen, Mardin hakimi Kutbeddin ile Bitlis emiri
Devletahittifak oluturarak kar ataa gemilerdi. Bu durumu tehlikeli
bulanEyyubi hkmdar yreyi derhal terk ederek Suriye'ye dnd. Ancak
oblgedeki emellerinden vazgemedi. Hsn- Keyfa Artuklu beyiNureddin'
in de tahrikleri ile 1183 baharnda tekrar blgede gzkt. Bukez hedef
Frat havzasnn en nemli merkezi ve Anadolu iin stratejikadan byk nem
arz eden Diyarbakr(Amid) idi. Kent Trkmen nalOullarnn elindeydi.
Selahaddin gl surlar ile alnmas son derecezor olan kenti biraz da
hile ile ksa srede ele geirdi. ByleceEyyubiler Anadolu ilerine
kadar girmi oldular. O kentin ynetiminiHsn- Keyfa sahibi Nureddin'e
braktktan sonra gneye kvrlp o sra-da Hallarn elinde olan Teli Halid
ve Anteb'i fethetti. Haziran 1183'dede Halep'i alarak buradaki
Zengi hakimiyetine son verdie)
Bu fetih ve baarlar ile Selahaddin tartmasz slam dnyasnnen byk
lideri oldu. Seluklular ok gerilerde hatta glgede kalmlard.Karsnda
durabilecek bir kuvvet yok gibiydi. Abbasi halifelii onunkudreti
karsnda oktan teslim olmutu. Bu artlarda artk blgenin tekpatronu
olarak istedii her eyi -zaman zaman Hallarla urasa da-yapabilirdi
nce Zengileri tamamen tarih sahnesinden siirneyi dndve 1185 yaznda
Musul'u kuatt Tam bu srada Ahlat-ah II. Skmen'invefat blgedeki btn
dengeleri bozdu. Eyyubi hkmdar da planlarnyeniden belirledi.
Musul'a karlk Ahlat' ele geirmek daha kolay vekarl idi. Bu sebepten
kuatmay kaldrarak derhal Ahlat zerine yrd.Selahaddin'in gelmekte
olduunu renen Ahlatllar derhal Azerbaycanatabei Pehlivan'a mracat
ettiler. Ye Ahlat atabein himayesine geti.Bu gelime karsnda Ahlat
seferini yarda kesen Eyyubi hkmdarMeyyafarikin'e yneldi. Kent uzun
sre direnmesine karn 25. 08.
s bn'l-Esir, A. g. e. , s. 391-2; Ebu'l-fcrc, Il, s. 429-32;
Gibb, The Life .. , s. 34-7.
-
XIlI. ASRN LK YARSNDA ANADOLU'NUN DOGUSUNDA... 61
1185' de dt(6). Bu gelime yakn bir zamanda Van Gl
havzasnEyYUbiler' e aacaktr.
185-1190 yllar arasnda EyYUbi hkmdarnn Hallar ile
olanmeguliyetleri Anadolu'nun dousundaki Trk Devletlerine rahat
birnefes aldrd. Ancak 1190'l yllar hi de kolay gemedi. Hallara
karok baarl olan Selahaddin kazand zaferin verdii yksek moral
iletekrar kuzeye dnd ve 1191 ylnda yeeni Takiyddin'i byk bir
orduile Ahlat zerine gnderdi. Takiyddin hzl bir yryten
sonraMeyyafarikin zerinden Hani 'ye ulat. Ksa bir kuatma sonunda
kentele geirildi. Yardma gelen Skmenli gleri malup edildikten
sonraAhlat'a ynelindi. Takiyddin Skmenliler'in merkezini bir sre
kuattise de ele geiremedi. Bu kez beldenin dier nemli bir merkezi
Malaz-girt'i kuatrken vefat etti. Onun lm ile blge ve Trk
devletleri b-yk bir tehlikeden kurtuldu. Zira Ahlat ele gese idi,
bir sonraki hedefErzurum olacaktC). Bu da Anadolu'nun dousunun
tamamen Seluklu-Iara kapatlmas anlamna geliyordu. 1192 ylnda II. Kl
Aslan vei193 'te de Selahaddin Eyybi 'nin lmleri yeni bir yzyla
girerkenblgede yeni bir dnemin balayacan iaret eder gibidir.
Selahaddin' den sonra devleti olu ve yeenIeri tarafndan
derhalparaland. Paylarnda el-Cezire ve Frat havzas sultann yeeni
MelikAdil'in hissesi oldu. Eyybiler arasndaki paylama
mcadelesindenistifade etmek isteyen Skmenli Bektimur Meyyafarikin'i
bir sre kuat-tysa da ele geiremedi. (8). Ayn ylda Grcler Saltuk
line saldrarakErzurumu igal etmilerdi. Blgede yaanan otorite ve
nfuz boluuSeluklular' n harekete gemesine frsat verdi. Btn
kardelerini berta-raf ettikten sonra 1196 ylnda Seluklu tahtna
oturan Rkneddin S-leyman ah Ermenilcre bir sefer yaptktan sonra
dikkatini Douya evir-di. Kuzeyden Anadolu'yu tehdit eden Grclere
kar 1202 ylnda seferekt. Seluklu ordular Derbend nlerinde tuzaa
drlerek malupedildilerse de Saltuk ili ve Erzurum Seluklularn eline
geti ve buradaki150 yllk Saltuklu hakimiyetine son verildi. (9). Bu
ekilde Seluklularn
6 bn'I-Esir, cl-Kamil, Xi, s. 407-8; Ebu'l-Ferc, II, s. 435-6;
Gibb, A. g. e., s. 41-27 bn'I-Esir, cl-Kamil, XII, s. 63-4;
Ebu'l-Fere, II, s. 459; Turan, Dou Anadolu, s.
17.8 bn'l-Esir, cl-Kamil, XII, s. 93; Turan, Dou Anadolu, s.
102.9 bn Bibi, cl-Evamir'I-Alaiyyc fi'I-Umuri'I-Alaiyyc(Yay. A.
Erzi) Ankara 1956, s. 71-
75; bn'l-Esir, cl-Kamil, XII, s. 146-7; Turan, Scluklular
Zamannda, s. 25 i-60.
-
62 LHANERDEM
Anadolu' daki varl ve Erzurum ticaret yolu gvenlik altna alnd.
Sel-uklularn blgeye hzl dnlerinin etkileri byk olacaktr.
Seluklular blgenin kuzeyini denetimleri altna alrkenEyyubiler'in
karlk veremedii gibi mevzi kaybetmeye devam ettiinigryoruz. Bitmek
bilmeyen i ekimeler zlmclere neden oluyordu.Nitekim kardeleri
tarafndan hakknn yenildiini dnen Samsat ha-kimi Melik Efdal yzyln
banda Seluklular safna gemi ve onlaradna hutbe okutup para bastrmt.
Onu Harput hakimi Nizameddinizledi. Her ikisi de Sultan i.
Gyaseddin Keyhsrev'in tahta kn teb-rike gelerek ballklarn
bildirmilerdir. Co) Seluklular da bu sayedeFrat blgesine
szabilmilerdir. Bu gelimeye karlk Amid hakimiEyybiler'in
el-Ceziredeki yeni hakimi Melik Erefin de destei ileHarput'a saldrd
ve kentin varolarna kadar ilerledieNisan 1205). Zordurumda kalan
kent hakiminin yardm istemesi ile Sultan Gyaseddin6000 kiilik svari
gcn yola kard. Kente ulaan birlikler ksa sre-de denetimi saladlar
ve Harput tamamen Seluklu kontrolne girdi.Ayn sralarda Hallardan g
alan Grcler Anadolu'nun Dousunasaldrlarn yeniden balattlar. 1205 ve
1206 yllarnda gerekletirdik-leri taarruzlarda Ahlat, Erci, Van Gl
Havzas ve Erzurum byktahribata urad. CL). Grclerin bu baarsnda o
srada blgede yaananEyyubi- Trk mcadelesi ile Seluklularn
dikkatlerini baka alanlarakaydrmasnn nemli rol vard. iddetli
saldrlara ramen Grclerblgede bir hakimiyet sahas tesis etmeyi
baaramayacaklardr.
Hallarn 1204 ylnda stanbul'da bir Latin devleti tesis
etmeleriYakn-Dou 'daki btn dengeleri alt st etmiti. Zira bu
hadisenin ar-dndan Anadolu'da biri znik ve dieri Trabzon olmak zere
iki Rumdevleti tesis edildi. Seluklular da kendilerini ok yakndan
ilgilendirengelimeler zerine ynn batya dnd. Yeni oluumlar nedeniyle
Ak-deniz ve Kara Deniz sahillerinden yaplan ticaretin kesilme
tehlikesinekar 1206 ylnda Trabzon ve 1207 ylnda Akdeniz sahillerine
bir seferdzenlendi. Seferlerle ticaret yollarna tekrar ilerlik
kazandrld gibiAntalya gibi nemli bir ticaret liman da ele geirildi.
Seluklu fetihleridevam etti ve nihayet 12l4'te Sinop zapt edilerek
Seluklu ticaret aAnadolu' da bir btnle kavuturuldu. Uluslar aras
ticaret konvoyuna
Lo Ebu'l-Fere, II, s. 486ii bn'I-Esir, cl-Kamil, x, s. 169-71;
Turan, Seluklular Zamannda, s. 276-7.
-
XIII. ASRN LK YARSNDA ANADOLU'NUN DOGUSUNDA... 63
da dahiloldular. imdi sra Anadolu 'nun Dousu ile gney
snrndangeen tarihi ipek yolunda idi. CZ).
Seluklularn bat da megulolduklar srada Anadolu'nun dou-sunda da
ok nemli gelimeler yaanmaktayd. Trabzon RumIarnagvenen Grcler
saldrlarn sklatrmlar ve Kars' ele geirmilerdi.En byk karklk ise Van
Gl Havzasna bakim Skmenliler de yaa-nyordu. 1206 ylnda Ahlatllar,
Melik Muhammet'e kar hareketegemiler ve Mardin Artuklu hkmdar
Nasireddin Artuk'dan yardmistemilerdi. Harekat sonunda kente kle
asll Balaban bakim olmu veNasireddin'i yreye sokmamtr. Bununla
beraber karklk alamad.Bu kez Ahlat Eyybiler tarafndan tehdit
edildi. el-Cezire hakimi MelikEref ve ardndan Meyyafarikin sahibi
Necmeddin Ahlat zerine seferlerdzenlediler. Necmeddin Mu'u ele
geirmeyi baard. Ardndan Ahlatzerine yneldi. Tehlikenin kapy almas
zerine Erzurum Seluklumeliki Turul-ah duruma mdahale etti ve
Balaban ile beraberNecmeddin'i blgeden uzaklatrd. Ancak siyasi bir
hata yaparak Ba-laban ortadan kaldrmak suretiyle Ahlat'a sahip olma
dncesi fela-ketle sonuland. Ahlatllar kenti ve yreyi Eyybilere
teslim ettiler. Buekilde yzyllk Skmenli devleti tarihe karrken
Eyybiler Anado-lu'nun dousunun nemli bir ksmna hakim konuma
geldiler. Blgedekurulmu Trk devletlerinden de Artuklularn dnda
sadeceMengcekler kald. (13)
Eyybiler'in hakimiyetine ramen yre saldnlara
uramaktankurtulamad. 1208 ylnda Grcler Ahlat'a kadar gelmiler ve
bilhassaErci'i yamalamlar, tahrip etmilerdir. Kaynan ifadesine gre
kenttetek bir canl kalmamtr. Ahlat hakimi Necmeddin Grc
faaliyetlerineseyirci kalmtrC4). Bununla birlikte Eyybilerin
yredeki toprak ka-zanlar devam etti. 1209 ylnda Zengilere ait Habur
ve Nusaybin de elegeirilmitir. CS)
bn Bibi, el-Evamir, s. 96-101, 146-155; Turan, Seluklular
Zamannda, s. 283-87,302-307; stanbul'un igal i ve sonular iin bak.
S. Runeiman, Hal Seferleri Tari-hi(Trke ev. F. Iltan), Ankara 1987,
C. lll, s. 117-179.
13 bn'I-Esir, cl-Kamil, XII, s. 228; Ebu'I-Fere, ll, s.
488-91;Turan, Dou Anadolu, s.105-
14 Ebu'l-Fere, ll, s. 491.15 bn 'I-Esir, el-Kamil, XII, s.
241-2
-
64 LHAN ERDEM
Anadolu'nun dousunda yaanan bu gelimelere karn
TrkiyeSeluklularnn Anadolu' dan geen uluslararas ticaret yollarnn
deneti-mini saladktan sonra ynn tekrar douya ve bilhassa tarihi
ipek yo-lunun en nemli kava Suriye zerine evirmiti. Ticari neminin
yansra Seluklularn Suriye zerinde tarihi hak iddialar vardC6).
Seluk-lularn bu hareketinde ona yardmc unsurlar da mevcuttu. 1216
ylndaHalep hakimi Melik Zahir'in lmesi ile yre karklk iindeydi.
Bununyannda Samsat hakimi Melik Efdal bu seferde Seluklular safnda
yeralyordu. Btn bu unsurlarn bir araya gelmesi sonucu Seluklu
sultanzzeddin Keykavus 1218 yl banda byk bir ordu ile Halep
seferinekt. Yannda Samsat hakimi Efdal de bulunuyordu. Byk bir
sratleilerleyen Seluklular Toroslar aarak Suriye'ye indiler. te
yandan Sel-uklularn hareketini renen Melik Eref de kuvvet
toplayarak sratleyola kt. ki kuvvet Halep'in banliylerinden Menbi
nlerinde kar-lat. Sava daha iyi ynetilen Eyybiler kazand. Seluklu
ordusu MelikEfdalin de' ayrlmasyla sratle Anadolu'ya dnd. (17).
Seluklular tarihi bir frsat deerlendiremezken yenileri de
ardn-dan geliyordu. 1218 ylnda Musul hakimi el-Kahir Zengi 'nin
lmyrede dengeleri deitirmiti. Musul 'un yeni hakimi Lulu
Eyybilerleittifak yaparken karsna Erbil sahibi Gkbr, Hsn- Keyfa,
Mardin veAmid Artuklular kt. ki kamp mcadeleye tutuurken yrede
Eyybihakimiyetin kar olanlardan Gkbr Seluklular davet etti.
AyrcaArtuklularla birlikte Seluklular adna hutbe okuttular.
Eyybileri blge-den tamamen silecek bu frsat karmak istemeyen Sultan
zzeddinKeykavus ordusunu toplayarak derhal douya hareket etti.
Ancak Malat-ya 'ya ulatnda hastala tutuldu ve daha ileri gidemeden
burada vefatetti. CS). Seluklularn blgeye gelmemeleri Eyybilerin
gcn artrdve Seluklu taraftar yre hakimlerine bask yapma imkan
verdi.
1220-1225 yllar arasnda Yakn-Douda ok nemli hadiseleryaand. Msr
dahil Dou Akdeniz havzas Hal tehdidi altndayd. teyandan Moollar btn
ran' kat ettikten sonra Azerbayean'a ulam-lard. Btn bu hengamede
Eyybiler Msr'da Hallar ile ura verir-ken Seluklular da Akdeniz
kylarna Latin yerlemesini nlemeye al-
16 bn Bibi, el-Evamir, s. 182-3'de bu konuya ilikin atfvardr.17
bn Bibi, A. g. e. , s. 183-196; bn'I-Esir, cl-Kamil, XII, s.
305-918 bn Bibi, el-Evamir, s. 197-200;Ebu'I-Ferc, II, s. 504-5;
Turan, Seluklular Zama-nnda, s. 318-9.
-
XIII. ASRN LK YARSNDA ANADOLU'NUN DOGUSUNDA... 65
yordu. Bu ama dorultusunda Sultan Alaaddin Keykubad 1221
'deAlanya'y fethetmi, 1225 yl sonuna kadar bir dizi seferle
Silifke'yekadar olan sahil eridini Hallardan temizlemitirC9). Ne
Eyybiler nedeSeluklular o srada Mool tehlikesinin farknda
deillerdi. Bu sebebleAnadolu'nun dou kysnda yaananlara nem
vermediler. Blgedeyaanan scssizlii sakin ve gvenli ortam olarak
yorumladlar. Gerektende bu zaman dilimi iinde yre olduka sakindi.
Skuneti bozan yeganefaktr Ahlat hakimi ehabddin'in kardei Melik
Erere kar hareke-tiydi. Onun isyann nemli klan Erbil, Mardin, Amid
ve Dmak ha-kimlerinin destei idi. Buna karn Melik Eref Seluklu
mdahalesinemaruz kalmadan kendine kar blgede oluan olumsuz havay
datmaybaard ve otoriteyi yeniden tesis etti(l224) eo).
Hallara kar baarl olan blge devletleri, bunu Moollar ve se-bep
olduklar sorunla ayn oranda kar koyamadlar. Yukarda deinildi-i gibi
Douda neler olup bittiini yeterice takip ederek nlemlerini
za-mannda almadlar. Tehlike kaplarn aldklarnda ise ok ge kalm-lard.
Celaleddin Harezmah'n 1225 Azerbaycan'da gzkmesi tehlike-nin ilk
iareti saylabilir. Moollar nnden maceral bir katan sonra1225 yl
ortalarnda Azerbaycan'a gelen ve dmanlarnn ulaamayaca-n dnd bu
topraklarda devletini kuran Celaleddin hemen hiduraksamadan
blgedeki dengeleri sarsc hamlelere giriti. nce yenidevleti iin en
byk tehdit oluturan kuzeyindeki Grcler'i ezdiktensonra Anadolu'nun
dousuna yneldi. imdiki hedefi Eyybiler'in elin-deki Van Gl havzas
idi. Bu yre Tebriz'de kurduu devletinin Irak veSuriye'deki
zenginliklere alan bir kaps, genilemesinin anahtar idi.Onun iin
ikinci derecede nem arz eden yre ise Erzurum ve havalisiidi.
Celaleddin yreye saldrmadan nce kendine doal mttefikler aradve
buldu. Bunlar o srada Melik Ererin faaliyetlerine kar
kendilerinitehlikede hisseden Dmak sahibi Melik Muazzam, Erbil
hakimiMuzafereddin Gkbr ile Selukluiara tabi Amid Artuklular
idiler.Melik Eref yrede kendisine kar oluan ittifaka kar derhal ayn
teh-dit altnda olduunu var sayd Trkiye Seluklularna mracaat
etti.Devrin Sultan Alaaddin Keykubad'a mracaat ederek destek
istedi.
19 9-bn Bibi, A. g. e. , s. 235-51; Ebu'l-fere, II, s.
516;Turan, Seluklular Zamannda,s. 331-47; Eyybi-Hal mcadeleleri iin
bak. , Runeiman, Hal Seferleri, III, s145-55.
20 bn'l-Esir, cl-Kamil, XII, s. 381-83.
-
66 LHAN ERDEM
Karlnda da Artuldularn Orta Frat havzasnda yer alan
topraklarnvaad etti. Seluklu sultan bu cazip teklifi hemen kabul
etti. Zira byle-likle Seluklular yllardr bir trl giremedikleri Frat
havzasna admatarak Suriye ve Irak' kolaylkla denetimleri altna
alacaklard. OEyybi melikine gerekli destei verdikten sonra
kendisine vaat edilenyere kar sefere kt. Hsn- Mansur ve Samsat'
kolaylkla ele geirdi.Kahta'y 'kuatrken Melik Erefin elisi gelerek
harekatn durdurulma-sn istedi. Seluklu sultan tehditlere aldrmadan
yoluna devam etti veKahta'nn ardndan emikezek'i de ele geirdi.
Melik Eref SelukluIa-ra kar Emir zzeddin komutasnda bir ordu
gndermi se de baar eldeedemedie).
Seluklularn Anadolu'nun dousundaki taarruzlar artarak
devamediyordu. Celaleddin Harezmah'n blgede gzkmesi ile baz
dengelerdeimeye balamt. Anadolu'da ok stratejik bir konumda bulunan
veyllardr Seluklularn tabiyeti altnda olan Erzincandaki
MengceklerHarizmah ve hatta Eyybi melikleri ile temasa gemiti.
BilhassaDavud-ah devrinde bu sre hzland. Bu gelime karsnda
derhalharekete geen Sultan Alaaddin Eyybilerin Hallar ile
meguliyetindende istifade ile 1228 ylnda btn Mengcek arazisini ele
geirdi. e2).Bylelikle Malazgirt zaferi sonrasnda Anadolu'nun
dousunda kurulanTrkmen beyliklerinden biri daha tarihe karrken,
Seluklular Anado-lu'nun bu zengin ve mreffeh ksmn ele geirmekle
Eyybilerle blgeiin giritii mcadelede bir merhale daha kazanm
oluyordu.
Seluklu ilerlemesinin yan sra blgede Harizmah-Eyybi at-mas hz
kazanyordu. Hoy hakiminin ars zerine Eyybilerin Ahlatnaibi Hsamddin
Ali 1227 ylnda Arran zerine bir sefere km Hoydnda Merend ve
Nahivan' da ele geirmiti. Celaleddin buna cevapvermekte gecikmedi.
Mcadelede Seluklular tarafsz kldktan sonraErzurum Seluklu Meliki
ile Amid Artuklularnn destei ile hareketegeti ve Ahlat'a saldrd.
Kent 1228 yl sonbahar ve 1229 yaz aylarndaiki kez kuatld. Son
kuatma uzun srd ve Ahlat 230 Nisannda d-t. Celaleddin kentte korkun
bir yama ve ktal yaptrd. Canl varlklaryannda ayakta hi bir eser
kalmad. Bu tahribat herkesi dehete dr-
21 bn'I-Esir, A. g. e. ,s. 385-417; Celaleddin'in faaliyetleri
iin ayrea bak., Cveyni,Tarih-i Cihan Ga(Trke ev. M. ztrk), Ankara
i988, C. II, s. 124- 138; SultanA1aaddin 'in Frat boylarndaki
harekat iin bn Bibi, el-Evam ir, s. 275-299.
z bn Bibi, e1-Evamir, s. 355-63;Turan, Seluklular Zamannda, s.
351-7.
-
XIII. ASRIN LK YARISINDA ANADOLU'NUN DOGUSUNDA... 67
d gibi blge glerinin birlemesini de salad. Gelimeleri
dikkatletakip eden Seluklu sultan dou snrlarn korumak iin 12.000
kiilikkuvveti Erzincan'a doru yola kard gibi Eyybiler'den de
yardmistedi. Melik Erefin de katlmasyla mttefik gler
snrdamevzilendiler. Harizmah tarafnda ise Erzurum Meliki Cihan-ah
bulu-nuyor ve Celaleddini Anadolu'ya yrmesi iin tevik ediyordu.
Malaz-girt kuatmas srasnda Seluklu ileri harekatn renen
Celaleddinmuhasaray brakarak derhal Harput'a geldi. Burada gerekli
hazrlklartamamladktan sonra mttefiki ile beraber ileri harekatna
balad. kitaraf Austos 1230 tarihinde Erzincan yaknlarnda Yass-emen
blge-sinde karlat. gn aralklarla devam eden sava
Seluklu-Eyybiittifak gleri kazande3). Bu sava blgenin kaderini
tayin etti.Harezmah mcadeleyi kaybedip tarih sahnesinden ekilirken,
galiptaraf da bulunan Seluklu ve Eyybiler yeni bir paylama
gittiler. Erzu-rum ve havalisi kesin olarak Seluklular'a kalrken
Van Gl havzasyine Eyybiler'e brakld.
Celaleddin Harizmah' n ekilmesine karlk imdi Dou' dan okdaha byk
bir tehlike belirmiti. 1227 ylnda Cengiz Han'n lmylefetihlerine bir
sre ara vermi olan Moollar 1230 ylnda Yakn-Dou'da tekrar faaliyete
baladlar. nce Celalddin'i bertaraf ederektm ran ve Azerbaycan'a
hakim oldular. Ardndan da hareket alanlarnKafkasya, el-Cezire,
Anadolu'nun gney-dousu ve Badad zerindeyounlatrdlar. e4) Tehlikenin
farknda olmayan Seluklu ve Eyybigleri blgede hakimiyet mcadelesi
iin byk g yarna girmiler-di. Bu balamda Ahlat ve evresi 1232 ylnda
Seluklu topraklarnadahiloldu. Eyybiler ise Hsn- Keyfa ve Amid'i ele
geirdi. 1235 yln-da Urfa ve yresi ksa sreli de olsa Seluklu
denetimine girmiti. 1236ise Seluklu ordular Amid nlerinde idiler.
Bu nemli kent 1241' defethedilecektir. e5). Seluklular Eyybilere
kar stnlk kurup Ana-dolu'nun Dousunda kesin hakimiyet salamken
Moollar karsdaald 1243 Kseda hezimeti blgedeki egemenliine byk
darbe vur-du. 1258 ylnda Azerbaycan'da lhanl devletinin kurulmas
ile Seluk-
23 Detayl bilgiler iin bak., bn'I-Esir, cl-Kamil, XII, s.
417-455;Cveyni, Cihan-ga, Il, s. 143-158; bn Bibi, cl-Evamir, s.
370-416.
24 Bu dnemdeki Mool aknar iin bak. lhan Erdem, Trkiye
Scluklu-lhanl Iikile-ri(l258-1308), Baslmam Doktora Tezi, DTCF.
Ktp., Ankara 1995, s. 51-63.
s bn Bibi, el-Evamir, s. 490-98
-
68 LHAN ERDEM
lular bu devlete tabi oldular. ilhanllar Anadolu'yu eyaletlere
ayrarakkendisi dnda Diyarbekr ve Ermen vilayetleri tesis ettiler.
Bu ekildeSeluklular'n Anadolu'da tesis ettikleri siyasi ve sosyal
btnlparaladlar. CZ6). Bu durum Anadolu'daki Trkln mukadderatna
datesir edecek sonulara yol aacaktr. Yine de Seluklularn
Anadolu'nundousunda elde ettii kazanmlar bu gnk snrlarmza ve vatan
b-tnlne ulamasnda byk katk yapt aikardr.
SONU
1071 Malazgirt zaferinin akabinde Anadolu'nun dousunda kuru-lan
Trkmen beylikleri XIII. Asrn balarna kadar blgeyi byk oran-da
Trkletirirken saysz sanat ve kltr abideleri ilc donatmlardr.Yzyln
balarnda ise blgede deien dengelerin neticesinde varlkla-rn
korumakta glk ekmeye balamlardr. zellikle gneydenEyybilerin tehdidi
altnda idiler. Buna karlk Anadolunun merkezindekurulmu Trkiye
Seluklular tehdidin karsnda bir aksiyon olarakortaya kt ve
Anadolu'nun dousunu byk apta hakimiyeti altnaalarak Trkmen
Beyliklerinin mirasna sahip kt. Ancak i243 ve ze-likle 1258 yl
olaylar sonucu Azerbaycan'da ilhanl Devletinin kurul-mas blgedeki
dengeleri bir kez daha deitirdi. ilhanllar blgede ikiayr
Seluklular' dan bamsz idare edilen eyalet tesis edince aradaki
bazayflad. Yre yinede Trk stnln muhafaza ettiyse de kltrel
veekonomik ynden farkllamalar olutu. .
26 lhanhlarn Anadolu'da tesis ettikleri eyalctlcr iin bak. H.
Kazvini, Nzhct'l-Kulub(Yay. G. Le Strangc), London, 1915, s.
94-106.
000000010000000200000003000000040000000500000006000000070000000800000009000000100000001100000012