Wykład z teorii definicji (2015)

DEFINICJE

¿ Czy można podać definicję definicji ?

NOPE !

PODZIAŁY DEFINICJI

1.Wedle rodzajów2.Wedle stylizacji3.Wedle budowy4.Wedle funkcji (celów)

RODZAJE DEFINICJI

• DEFINICJE REALNE• DEFINICJE NOMINALNE• DEFINICJE OSTENSYWNE (DEIKTYCZNE)

DEFINICJE REALNEdefinicja realna polega na podaniu charakterystyki jakiegoś przedmiotu

(zazwyczaj poprzez podanie cech istotnych, które przysługują

desygnatom nazwy określającej ten przedmiot)

Arystoteles: „definicja jest wyrażeniem oznaczającym istotę rzeczy” („twierdzeniem o istocie rzeczy”)

DEFINICJE REALNE(przykład)

„Dzieło sztuki jest to niepowtarzalne połączenie pewnych elementów (linii, barw, ruchów, dźwięków lub słów), mające znaczenie i stanowiące wyraz uczuć doznawanych przez człowieka – autora”

DEFINICJE NOMINALNE

definicja nominalna polega na podaniu znaczenia wyrażenia (wyrazu)

definiowanego, czyli informacji, jakie wyrażenie jest

równoznaczne z definiowanym

Intencja: zdefiniowanie słów (a nie rzeczy)

DEFINICJE NOMINALNE(przykłady)

„Awers to tyle, co główna (przednia) strona monety lub medalu”„Solfeż to sztuka czytania nut głosem”„Leukocyt to białe ciałko krwi”

DEFINICJE OSTENSYWNE

definicja ostensywna jest to procedura definicyjna, która polega na wskazaniu jakiegoś

desygnatu nazwy definiowanej i nazwaniu go tą nazwą

ostendo (łac.) = pokazuję, wskazuję na coś

DEFINICJE OSTENSYWNE(przykład krakowski nieco naciągany)

DEFINICJE OSTENSYWNE

definiujemy w ten sposób (czasami):• terminy spostrzeżeniowe (np. zjawiska pogodowe, kolory)• terminy etyczne

STYLIZACJE DEFINICJI• DEFINICJE w stylizacji PRZEDMIOTOWEJ: Leukocyt to białe ciałko krwi • DEFINICJE w stylizacji SEMANTYCZNEJ: „Leukocyt” to białe ciałko krwi• DEFINICJE w stylizacji SŁOWNIKOWEJ: „Leukocyt” to „białe ciałko krwi”

DEFINICJE – rodzaje i stylizacje

dwie DYGRESJE

problem odróżnienia definicji realnych i nominalnych

relacja zakresowa między definicjami realnymi i nominalnymi: przeciwieństwo, niezależność, podrzędność, równoważność ?

DEFINICJE – podział wedle budowy

DE F INIC J E k ontek s tow e

w y raźne

rów nościow e

induk cy jne

cząstk ow e

niek lasy czne

k lasy czne

nierów nościow e

przez postulaty

w uw ik łaniu

Definicje RÓWNOŚCIOWEdefiniendum + spójka definicyjna + definiens•definiendum = człon definiowany•spójka definicyjna = zwrot wyrażający równoważność lub identyczność: „to”, „jest to”, „to samo, co”, „oznacza”, „jest identyczny z”, „znaczy tyle, co”, „zawsze i tylko wtedy, gdy” itp. •definiens = człon definiujący•WARUNEK ELIMINOWALNOŚCI / PRZEKŁADALNOŚCI

Definicje WYRAŹNE i KONTEKSTOWE

df. WYRAŹNA: w jej definiendum (członie definiowanym) występuje wyłącznie wyraz lub wyrażenie definiowanedf. KONTEKSTOWA: w jej definiendum występuje wyraz lub wyrażenie definiowane W OTOCZENIU INNYCH WYRAZÓW• jeżeli ktoś występuje przeciw czemuś to daje do zrozumienia, że się nie zgadza na to lub z tym• ( p → q ) ( p q )

Definicje KLASYCZNE Definitio fit per genus proximum et differentiam specificam ! Arystoteles: definicja składa się z rodzaju i różnic • A jest B mające cechę/cechy C

„Planeta to ciało niebieskie krążące wokół słońca”„Kwadrat to prostokąt równoboczny”„Dom to budynek mieszkalny”

Definicje NIEKLASYCZNE

DEFINICJE przez WYLICZENIE (ENUMERATYWNE, ZAKRESOWE)

•Ordynacja podatkowa: Art. 111 § 3. Za członków rodziny podatnika uważa się zstępnych, wstępnych, rodzeństwo, małżonków zstępnych, osobę pozostającą w stosunku przysposobienia oraz pozostającą z podatnikiem w faktycznym pożyciu.

Definicje NIERÓWNOŚCIOWE 1. DEFINICJE CZĄSTKOWE (CZĘŚCIOWE)Podają tylko niektóre kryteria zastosowania definiowanego terminu = termin definiowany pozostaje nieostry Budowa: zdania w formie okresów warunkowych podające warunki konieczne lub wystarczające, kryteria pozytywne lub negatywne:KRYTERIUM POZYTYWNE: Dla każdego x (x ma 25 lat lub więcej → x jest dorosły)KRYTERIUM NEGATYWNE: Dla każdego x (x ma 15 lat lub mniej → x nie jest dorosły)

Definicje NIERÓWNOŚCIOWE 2. DEFINICJE INDUKCYJNE (REKURENCYJNE)Składają się z dwóch części: warunku wyjściowego, który zalicza jakieś przedmioty do zakresu nazwy definiowanej oraz warunku indukcyjnego, który pośrednio wskazuje inne przedmioty (należące do zakresu) poprzez wskazanie relacji, w jakiej pozostają one z przedmiotami wskazanymi w warunku wyjściowym: . Definicja pojęcia liczby naturalnej:WW: 0 jest LN WI: x y jeżeli x jest LN i y = x + 1 to y jest LNDefinicja Jagiellona:WW: Władysław Jagiełło był Jagiellonem WI: jeżeli x był Jagiellonem płci męskiej, to jego ślubne dziecko jest Jagiellonem

Definicje NIERÓWNOŚCIOWE 3. DEFINICJE PRZEZ POSTULATY (AKSJOMATYCZNE)Składają się z dwóch lub więcej zdań, zawierających wyrażenie definiowane. Zdania te uznaje się za prawdziwe i ich współprawdziwość określa znaczenie wyrażenia definiowanego:Art. 353. § 1. Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić.§ 2. Świadczenie może polegać na działaniu albo na zaniechaniu. Art. 356. § 1. Wierzyciel może żądać osobistego świadczenia dłużnika tylko wtedy, gdy to wynika z treści czynności prawnej, z ustawy albo z właściwości świadczenia.§ 2. Jeżeli wierzytelność pieniężna jest wymagalna, wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, chociażby działała bez wiedzy dłużnika.Art. 357. Jeżeli dłużnik jest zobowiązany do świadczenia rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a jakość rzeczy nie jest oznaczona przez właściwe przepisy lub przez czynność prawną ani nie wynika z okoliczności, dłużnik powinien świadczyć rzeczy średniej jakości. Art. 3581. § 1. Jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.§ 2. Strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości.

DEFINICJE – podział wedle funkcji (celów) definicji

• DEFINICJE SPRAWOZDAWCZE (ANALITYCZNE)• DEFINICJE REGULUJĄCE (ANALITYCZNO- SYNTETYCZNE)• DEFINICJE PROJEKTUJĄCE (SYNTETYCZNE)

Definicje SPRAWOZDAWCZE • zmierzamy do wiernego odtworzenia znaczenia, jakie wyrażenie definiowane ma w danym języku (etnicznym)• tylko definicje sprawozdawcze mogą być: prawdziwe albo fałszywe adekwatne albo nieadekwatne

Definicje REGULUJĄCE • nadajemy nowe znaczenie, ale dostosowane częściowo do znaczenia, jakie dane wyrażenie ma już w języku • ich celem jest wyeliminowanie nieostrości lub wieloznaczności występujących w języku naturalnym• definicje regulujące nie mogą być: ani prawdziwe ani fałszywe ani adekwatne ani nieadekwatne

Definicje PROJEKTUJĄCE

• nadajemy nowe znaczenie, zupełnie nie krępując się dotychczasowym znaczeniem definiowanych terminów

albo• wprowadzamy nowy termin (nową nazwę) do języka = definiujemy neologizm

Błędy w definiowaniu

• fałszywość definicji• nieadekwatność definicji• błąd idem per idem• błąd ignotum per ignotum• błąd przesunięcia kategorialnego

Fałszywość definicji

Co to znaczy, że definicja sprawozdawcza jest fałszywa?• definicja => definicja fałszywa• definicja => zdanie w sensie logicznym => fałszywe zdanie w sensie logicznym

Nieadekwatność definicji

• definicja za wąska: „Nazwa to wyrażenie posiadające desygnaty” (nadrzędność)• definicja za szeroka: „Tramwaj to pojazd szynowy” (podrzędność)• definicja krzyżująca (zarazem za wąska i za szeroka): „Lekarz to pracownik szpitala”

Błąd idem per idem

• błędne koło bezpośrednie (A = A): „Pielęgniarka to osoba, która pielęgnuje chorych”• błędne koło pośrednie (A = B, …,B = A) „Logika to nauka o poprawnym myśleniu” + „Poprawne myślenie to myślenie zgodne z logiką”•błąd idem per idem a błąd circulus in definiendo

Błąd przesunięcia kategorialnego

• Kategorie – księga w Organonie Arystotelesa substancja ilość, jakość, relacje (stosunki) czas, miejsce, sytuacja, posiadanie, działanie i popęd„Miłość to piękna rzecz”; „Norma to decyzja / fakt społeczny / reguła społeczna”

Definicje legalne DZIAŁ VIII ZTP: Typowe środki techniki prawodawczej§ 146. 1. W ustawie lub innym akcie normatywnym formułuje się definicję danego określenia, jeżeli:1) dane określenie jest wieloznaczne;2) dane określenie jest nieostre, a jest pożądane ograniczenie jego nieostrości;3) znaczenie danego określenia nie jest powszechnie zrozumiałe;4) ze względu na dziedzinę regulowanych spraw istnieje potrzeba ustalenia nowego znaczenia danego określenia. § 155. 1. Jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia elastyczności tekstu aktu normatywnego, można posłużyć się określeniami nieostrymi, klauzulami generalnymi albo wyznaczyć nieprzekraczalne dolne lub górne granice swobody rozstrzygnięcia.

Definicje legalne

§ 151. 1. Definicję formułuje się tak, aby wskazywała w sposób niebudzący wątpliwości, że odnosi się do znaczenia określeń, w szczególności nadaje się jej postać: „Określenie „a” oznacza przedmioty b.” albo „Określenie „a” znaczy tyle co wyrażenie „b”.”.2. Jeżeli względy stylistyczne przemawiają za inną formą definicji, używa się zwrotu łączącego „jest to”.

Definicje legalne § 153. 1. Definicję zakresową (wyliczającą elementy składowe zakresu) formułuje się w jednym przepisie prawnym i obejmuje się nią cały zakres definiowanego pojęcia.2. Jeżeli wyliczenie wszystkich elementów zakresu definiowanego pojęcia w jednym przepisie prawnym nie jest możliwe, w definicji wyraźnie zaznacza się, że tekst tej samej lub innej ustawy zawiera nadto elementy uzupełniające tę definicję, w szczególności przez użycie zwrotu: „..... i inne wskazane w przepisach .....”.3. Jeżeli nie jest możliwe sformułowanie definicji, o której mowa w ust. 1 lub 2, można objaśnić znaczenie danego określenia przez przykładowe wyliczenie jego zakresu, wyraźnie wskazując przykładowy charakter wyliczenia przez posłużenie się zwrotami: „w szczególności” albo „zwłaszcza”.

Definicje legalne – normatywność

• normatywność bezpośrednia czy pośrednia?•§ 1 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 lipca 2000 r. w sprawie sposobu ustalania należności z tytułu zwrotu kosztów podróży służbowych radnych powiatu:„Podróżą służbową jest wykonywanie przez radnego zadania mającego bezpośredni związek z wykonywaniem mandatu, określonego przez przewodniczącego rady powiatu, poza miejscowością, w której znajduje się siedziba rady”

Definicje legalne – normatywność Postanowienie TK z 13.03.2002 r., sygn. T 69/01: Jak podniósł Trybunał Konstytucyjny kwestionowany przepis określa podróż służbową przez wskazanie trzech elementów: wyjazdu do innej miejscowości, związku tego wyjazdu z wykonywanym mandatem i z zadaniem określonym przez przewodniczącego rady. […] Nawet gdyby Minister pominął w treści rozporządzenia przepis o treści obecnego § 1, podróż służbowa radnego nie mogła by być rozumiana inaczej, jak tylko w sposób określony w kwestionowanym przepisie. […] Przedstawione rozważania doprowadziły Trybunał Konstytucyjny do wniosku, że kwestionowany we wniosku § 1 rozporządzenia nie zawiera treści normatywnych. 

Definicje legalne – normatywność Postanowienie TK z 13.03.2002 r., sygn. T 69/01: [cd.] Trybunał Konstytucyjny doszedł do przekonania, że zakwestionowany przepis nie zawiera treści normatywnej, toteż nieuzasadniony jest zarzut, iż stanowi on legalną definicję podróży służbowej radnych, czy też – że ustala powszechnie obowiązującą wykładnię wyrażenia normatywnego. Paragraf 1 rozporządzenia stanowiący, że: “Podróżą służbową jest …”, odwołuje się bowiem do powszechnego rozumienia pojęcia podróży służbowej występującego w języku potocznym, a przede wszystkim - do znaczenia obowiązującego w całym systemie prawnym.  DEFINICJA SPRAWOZDAWCZA NIE MOŻE BYĆ DEFINICJĄ LEGALNĄ

Definicje legalne 1. Definicje legalne są to definicje regulujące lub projektujące2. Definicje legalne z reguły powinny być definicjami równościowymi, wyjątkowo mogą być cząstkowe3. Definicje legalne powinny być dokonywane w pierwszym rzędzie w stylizacji semantycznej, potem słownikowej, a na końcu mamy możliwość stylizacji przedmiotowej – przy czym intencją jest sformułowanie legalnej definicji nominalnej zakresowej lub treściowej.

Definicje legalne – identyfikacjaDEFINICJE NAWIASOWE

Art. 145. § 1. Jeżeli nieruchomość nie ma odpowiedniego dostępu do drogi publicznej lub do należących do tej nieruchomości budynków gospodarskich, właściciel może żądać od właścicieli gruntów sąsiednich ustanowienia za wynagrodzeniem potrzebnej służebności drogowej (droga konieczna).Art. 172. § 1. Posiadacz nieruchomości niebędący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada nieruchomość nieprzerwanie od lat dwudziestu jako posiadacz samoistny, chyba że uzyskał posiadanie w złej wierze (zasiedzenie).Art. 195. Własność tej samej rzeczy może przysługiwać niepodzielnie kilku osobom (współwłasność).

Definicje legalne – identyfikacjaDEFINICJE w „SŁOWNICZKACH”

Rozdział XIV Objaśnienie wyrażeń ustawowychArt. 115 KODEKSU KARNEGO § 11. Osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.§ 13. Funkcjonariuszem publicznym jest: Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, poseł, senator, radny, poseł do Parlamentu Europejskiego, sędzia, ławnik, prokurator, funkcjonariusz finansowego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego, notariusz, komornik, kurator sądowy, syndyk, nadzorca sądowy i zarządca, osoba orzekająca w organach dyscyplinarnych działających na podstawie ustawy, osoba będąca pracownikiem administracji rządowej, innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe, a także inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyjnych, osoba będąca pracownikiem organu kontroli państwowej lub organu kontroli samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe, osoba zajmująca kierownicze stanowisko w innej instytucji państwowej, funkcjonariusz organu powołanego do ochrony bezpieczeństwa publicznego albo funkcjonariusz Służby Więziennej, osoba pełniąca czynną służbę wojskową, pracownik międzynarodowego trybunału karnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe. § 23. Niewolnictwo jest stanem zależności, w którym człowiek jest traktowany jak przedmiot własności.

Definicje w dogmatyce prawa •są to definicje klasyczne, a zatem równościowe•ujmowane są przez autorów jako definicje realne, spełniają jednak równocześnie funkcje definicji nominalnych

•ze względu na budowę mamy jednak także inne formy definicji, np. przez wyliczenie (nieklasyczne)

•jedna uwaga krytyczna: H.L.A. Hart, Definition and Theory in Jurisprudence [1953]: pojęcia prawne nie powinny być definiowane klasycznie, bo open texture i defeasibility: należy – zgodnie z programem deskrypcjonistycznej filozofii języka – klaryfikować („ujaśniać”) znaczenia poprzez badanie użycia wyrażeń i ustalać reguły ich poprawnego użycia (X ma uprawnienie do…)

Definicje w teorii prawa Budowa definicji prawa – „trójkąt definicyjny” Roberta Alexy’ego (A Definition of Law, 1994) – składniki definicji prawa:

właściwe ustanowienie

społeczna skuteczność treściowa słuszność

Definicje w teorii prawa Prawo to system norm, który: (1) „przyjmuje roszczenie do bycia słusznym” (2a) „zawiera ogół norm należących do w zasadzie społecznie skutecznej konstytucji, które nie są ekstremalnie niesprawiedliwe” (2b) „oraz ogół norm, które są ustanowione zgodnie z konstytucją, wykazują przynajmniej minimalną społeczną skuteczność lub szansę na taką skuteczność, a także nie są ekstremalnie niesprawiedliwe”(3) „i do którego należą także te zasady i inne argumenty normatywne, na których opiera się lub opierać się musi procedura stosowania prawa, tak aby zapewnić zaspokojenie roszczenia słuszności” R. Alexy, Begriff und Geltung des Rechts, 1992

Definicja perswazyjna Charlie Leslie Stevenson: Definicja PERSWAZYJNA służy wywołaniu zmian postaw emocjonalnych wobec terminów definiowanych:•zawiera określenia o zabarwieniu emocjonalnym (pozytywne i negatywne)

•modyfikuje zakres pojęcia prawa (obowiązującego) = jej celem jest zmiana zakresu definiendum (inne cele: zmiana skojarzeń emocjonalnych wiązanych z definiendum albo zastąpienie używanego dotąd terminu przez inny termin, o odmiennym ładunku emocjonalnym)

•stanowi konkluzję (perswazyjnej) argumentacji niepozytywistycznej•stanowi „pomieszanie” definicji realnej i nominalnej

Przykładowe zadania egzaminacyjne:

1. USTAL, JAKI STOSUNEK ZAKRESOWY ZACHODZI MIĘDZY NAZWAMI A i B :

Podaj definicje obu nazw:NAZWA STOSUNKU: A – definicja legalna : ______________________________________________ …………………….……________________________________________________________________DIAGRAM:________________________________________________________________

  B – definicja klasyczna : _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Podaj uzasadnienie odpowiedzi : ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Przykładowe zadania egzaminacyjne:

2. USTAL, JAKI STOSUNEK ZAKRESOWY ZACHODZI MIĘDZY NAZWAMI A i B :

Podaj definicje obu nazw:NAZWA STOSUNKU: A – nieadekwatna definicja nie-regulująca : _____________________________ …………………….……________________________________________________________________DIAGRAM:________________________________________________________________

  B – definicja nierównościowa : _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Podaj uzasadnienie odpowiedzi : ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Przykładowe zadania egzaminacyjne:

3. JASNO OBJAŚNIJ, CO TO JEST DEFINICJA REGULUJĄCA? PODAJ PRZYKŁAD DEFINICJI REGULUJĄCEJ WYBRANEJ PRZEZ CIEBIE NAZWY NIEOSTREJ, KTÓRA JEST NAZWĄ PROSTĄ. DEFINICJA TA WINNA BYĆ DEFINICJĄ NIEKLASYCZNĄ, W STYLIZACJI SEMANTYCZNEJ. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Przykładowe zadania egzaminacyjne:

4. SCHARAKTERYZUJ DEFINICJĘ: „Nazwa niepusta” jest to wyraz lub wyrażenie, które posiada desygnaty UWZGLĘDNIAJĄC 4 ZNANE CI Z WYKŁADU PODZIAŁY DEFINICJI.

Jest to definicja:

1. ....……………… bo ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………2. ....…………..…. bo ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………...3. ....……………... bo ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………4. ....……………... bo ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………