Filozofia Część 1: Starożytność i Średniowiecze Wykład pierwszy Filozofia, etymologia: granic. phileo, sophia Definicja filozofii, omówienie definicji Okresy filozofii greckiej: 1) Filozofia jońska, presokratycy – VII-V pne 2) Okres oświecenia starożytnego, filozofia humanistyczna –V pne 3) Okres klasyczny (systemów starożytnych, Platon, Arystoteles) – IV pne 4) Okres szkół (stoicy, hedoniści, sceptycy) – III-I pne 5) Okres synkretyczny (filozofia religijna) – I pne – V ne Początki filozofii 1. Religia i mitologia starożytnej Grecji a) Nurty greckiej religijności - religia instytucjonalna/oficjalna; Ateny, Eleusis 1
99
Embed
WH AGH · Web viewFilozofia. Część 1: Starożytność. i Średniowiecze . Wykład pierwszy. Filozofia, etymologia: granic. phileo, sophia. Definicja filozofii, omówienie definicji
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Filozofia
Część 1: Starożytność i Średniowiecze
Wykład pierwszy
Filozofia, etymologia: granic. phileo, sophia
Definicja filozofii, omówienie definicji
Okresy filozofii greckiej:
1) Filozofia jońska, presokratycy – VII-V pne
2) Okres oświecenia starożytnego, filozofia humanistyczna –V pne
3) Okres klasyczny (systemów starożytnych, Platon, Arystoteles) – IV pne
4) Okres szkół (stoicy, hedoniści, sceptycy) – III-I pne
5) Okres synkretyczny (filozofia religijna) – I pne – V ne
Natura jest konieczna, powszechna, niezależna od człowieka.
(physis łac. natura); prawo zjawisk, ogólna zasada, ład kosmiczny
- Teza filozoficzna: Zasadą świata jest bezkres (apeiron)
- Bezkresna natura (apeiron); bezgraniczność pierwotnego stanu, nieokreśloność; analogia do motywu bezładu (chaos, kosmos)
- Odmienna metoda ustalania zasady (arche) – nie obserwacja, lecz dedukcja
- Późniejszy sposób myślenia: określoność, skończoność ( peras), miara (metron)
Ferekydes z Syros (VI w. pne)
8
- Dzieło Pięciokąt (Pentemychos); przedstawia mitologiczno - filozoficzny opis powstania świata (kosmogenesis).
- poeta kosmoginiczny, kontynuował myśl Anaksymandra
- koncepcja transmigracji i metempsychozy; dusza (psyche) jest nieśmiertelna i w kolejnych inkarnacjach powraca na Ziemię.
Heraklit z Efezu (VI/V w. pne)
- Efez (Azja Mniejsza)
- akme
- skoteinos
Pojęcia:
- logos – słowo, rozum
- arche - ogień kosmiczny
- ogień – równoważnik wszystkich rzeczy
- ekpyrosis – zognienie świata
Poglądy
9
Teza filozoficzna: Nic z tego, co istnieje, nie posiada stałych i bezwzględnych własności . Wszystko wciąż się zmienia i przechodzi z przeciwieństwa w przeciwieństwo.
- wariabilizm – nieustanna zmienność świata; jego odmienność
- Zmienność jest zasadniczą własnością świata (pantha rhei)
- obraz: płynąca rzeka
Jest tylko stawanie się, nie ma bytu (tego, co jest).
Teza kosmologiczna: Świat istnieje odwiecznie i odwiecznie się przekształca.
- relatywizm
- przeciwieństwa; napięcie i harmonia
- jest wieczny
- Rozumność świata (Logos)
Wszechświatem i człowiekiem rządzi rozumna zasada (Logos); wszystko rozgrywa się i przebiega harmonijnie, „według miary” (metron)
Logos – rozum, siła obecna w kosmosie, człowiek ma w niej udział. Logos (rozumność) nie jest specjalnie ludzką zdolnością.
Parmenides (VI w. pne)
10
- akme ok. 500 r pne
- Elea
- Pojęcia
- byt (to on)
- istnieć (estin)
- Teza filozoficzna: Tylko to, co jest, istnieje. Byt jest, niebytu nie ma.
Teoria bytu; metoda dedukcyjna
a) Byt:
- nie ma początku, nie ma końca
- jest wieczny
- jest ciągły
- jest niezmienny, niepodzielny, niezróżnicowany
- jest jeden
b) Byt jest przeciwieństwem stawania się i mnogości zjawisk
Przyroda staje się, nie jest. Świat przyrody nie jest bytem
Teoria poznania
- Jak możemy poznać byt ? Rozumowo, dedukcyjnie, nie czysto zmysłowo.
Zjawiska – przedmiotem poznania zmysłowego, doświadczenia
Byt – przedmiotem czystego rozumowania, dedukcji
Wiedza dedukcyjna:
- odrzucenie doświadczenia jako źródła poznania
- wyprowadzenie wiedzy z przesłanek ogólnych a priori
- Poznanie prawdziwe (episteme) versus mniemanie (doksa)
Poznanie zmysłowe daje złudny obraz rzeczy.
- Byt a myśl
Zachodzi ścisły związek między myślą a bytem:
- tym samym jest myśl i rzecz (obiekt), której myśl dotyczy
11
- to samo: jest i jest myślane
- Niebyt: o niebycie niepodobna w ogóle myśleć, niebytu nie można poznać ani wypowiedzieć.
Myśl (nooein): intuicja, ogląd rzeczywistości przez umysł.
Kontynuatorzy Parmenidesa
Zenon z Elei
Paradoksy (4); przeciw ruchowi
Szkoła megarejska: Euklides, Eubulides
- erystyka
- antynomie: kłamcy, rogacza
Pitagorejczycy- Związek Pitagorejski – etyczno-religijny, Krotona; VI w. pne
Pitagorejczycy świętujący wschód słońca (1869)
(obraz rosyjskiego malarza Fiodora Bronnikowa)
12
Pitagoras (570 – 497)
Związek Pitagorejski: etyczno-religijny, VI – IV w pne, Krotona
Archytas z Tarentu, Timajos z Lokri, Eudoksos, Filolaos, Eurytas
- misteria: apollińskie i orfickie
- rytuały
- misteria: apollińskie i orfickie
- etyczne reguły życia
Wierzenia pitagorejskie:
1) psyche, soma – odrębne istnienie
2) Dusza (psyche) – trwalsza i doskonalsza od ciała (soma) – odrębne istnienie
3) Egzystencja cielesna – upadek, przewina
- Motyw: ciało więzieniem dla duszy (soma sema) – konsekwencja w/w opozycji
4) Potrzeba oczyszczenia (katharsis) i uwolnienia duszy.
5) Cel życia cielesnego: wyzwolenie (soteria), istnienie pośmiertne.
6) Środek do celu: pitagorejski sposób życia: asceza, pobożność, sprawiedliwość, wiedza.
13
Poglądy i osiągnięcia naukowe
Matematyka, geometria;
- liczba jako zasad bytu, liczby pitagorejskie
- twierdzenie o sumie kątów trójkąta, twierdzenie Pitagorasa
Akustyka: twierdzenie o przyczynie dźwięku: jest nią ruch, harmonia jako stosunek liczbowy
Astronomia: wypukłość (kulistość) Ziemi, obrót Ziemi dookoła osi, regularność ruchu planet
harmonijność świata, „muzyka sfer”
Anaksagoras (VI w. pne)
- Ateny
- Pojęcia
duch (nous)
- Teza filozoficzna: Pierwszym impulsem powodującym ruch materii ( ze swojej natury bezładnej i nieruchomej) jest czynnik duchowy (nous)
- Początek (arche) nie jest ani przypadkowy, ani konieczny; jest innej natury.
- Duch (nous) jest poza i ponad przyrodą; w przyrodzie się objawia.
14
- Duch (nous) jest nieosobowy.
Demokryt (460 – 360)
Abdera
Pojęcia:
- hyle
- atomos
atom: niepodzielna, niezmienna cząstka
ruch atomów w przestrzeni
- Teza: Materia składa się z atomów (atoma)
1) Rzeczy, przyroda składa się z atomów; materia jest nieciągła
15
2) Atomy mają tylko cechy ilościowe: kształt, położenie, porządek; nie mają cech jakościowych (kolor, ciepło)
3) Atomy znajdują się w odwiecznym ruchu (zmiana miejsca)
4) Atomy znajdują się i poruszają w próżni.
- Jakości zmysłowe: barwy, smaki, ciepło, zimno nie istnieją w przyrodzie; są tylko subiektywne.
- Metoda filozofii i nauki: przyczynowe badanie przyrody
- przyczyny: materialne i mechanistyczne.
Sokrates (ok. 470 – 399)
Ateny
arete – morale, cnota
Poglądy
- Prawo moralne (arete) jest jedno dla wszystkich ludzi; odwaga, panowanie nad sobą – wartością zawsze i wszędzie, dla każdego.
- Prawa moralne wywodzą się z samej natury człowieka, nie są czymś stanowionym.
- Ponieważ wywodzą się z samej natury człowieka, prawa moralne są powszechne, jednakowe dla wszystkich.
- Są niepisane, ale trwalsze od praw stanowionych.
16
- Dobra: zdrowie, bogactwo, sława.
- Moralność (arete) jest największym i najważniejszym dobrem człowieka (moralizm).
- Dobro (to agaton) a pożytek
- Intelektualizm etyczny
- Moralność (arete) jest wiedzą
- Wszelkie zło pochodzi z nieświadomości, niewiedzy.
- Dobro, bycie dobrym nie jest człowiekowi wrodzone; można je nabyć i rozwinąć przede wszystkim przez uczenie się.
Wszelkie zło pochodzi z nieświadomości, niewiedzy.
Moralność (arete) jest wiedzą
największym i najważniejszym dobrem człowieka (moralizm).
Metoda majeutyczna
Platon (427 – 347)
I. Życie
- Nauczyciel: Sokrates
17
- Podróże 12 lat
- Akademia, gaj boga Akademosa; 14 lat
Akademia – szkoła założona w Atenach ok. 387 p.n.e. przez Platona, istniała do 529, kiedy została zlikwidowana przez cesarza bizantyjskiego Justyniana. Platon założył Akademię po pierwszej podróży na Sycylię, ok. 387 p.n.e. Założenie Akademii mogło być inspirowane przez instytucjonalne formy bractwa pitagorejskiego, z którymi Platon zapoznał się w Italii.
Mieściła się w gaju poświęconym herosowi ateńskiemu Akademosowihttp://pl.wikipedia.org/wiki/Akademos, od którego imienia pochodzi jej nazwa. Zajmowano się w niej przede wszystkim filozofią i matematyką, a także retoryką i naukami przyrodniczymi.
Akademia była przedmieściem Aten położonym ok. 3 km na północny wschód od Agory, wzdłuż drogi na przedmieście Keramejkos. Wzięła nazwę od ateńskiego herosa Akademosa – poza murami miasta znajdował się poświęcony mu święty gaj. Archaiczna nazwa dzielnicy brzmiała Hekademeia, w czasach klasycznych nazywano ją Akademeia.
– Pytanie: czemu odpowiadają pojęcia, co jest przedmiotem pojęć
Przedmiot nazwy indywidualnej: rzeczy doświadczane zmysłowo; ten oto stół, ta książka. –
Przedmiot pojęcia: stół, książka – inny niż zmysłowy, byt niezmienny, ogólny - idea
Przedmiot pojęcia: 4, trójkąt
Byt idei; niezmienny; odrębna od świata rzeczy doświadczenia sfera
Idee tworzą strukturę hierarchiczną o różnym stopniu ogólności; idee poszczególnych rodzajów (genos)
- Najwyższa idea - Kalokagatia
- Dualizm
19
- rzeczy doświadczenia – byty poznawane zmysłami; zmienne
- idee – byty poznawalne pojęciowo, niezmienne, wieczne
- Relacja idee – rzeczy
- związek, podobieństwo; rzeczy są zależne od idei, zależność kopii od wzoru
- rzeczy mają „uczestnictwo” (methekseis) w ideach
- idee są „obecne” (parousia) w rzeczach
– Natura idei
– fizyczna – nie
– psychiczna (myślowa) – nie
– idee – przedmioty myśli
– Interpretacje:
- immanentna – wzory istniejące dla umysłu – konceptualizm
- transcendentna – odrębny, nadniebiański
2) Nauka o duszy (psyche)
– Pojęcia: bios, psyche
– Nowe pojęcie duszy: źródło samorzutnej aktywności (ruchu)
- dusza przeciwieństwem materii (hyle)
– Funkcje duszy: poznawcza, religijna
– Funkcja poznawcza:
- dusza poznaje sama, niezależnie od poznania zmysłowego
- dusza poznaje bezpośrednio
- dusza poznaje idee
– Funkcja religijna: pragnienie nieśmiertelności; sama dusza jest nieśmiertelna.
– Władze duszy:
- rozumna
- impulsywna
- zmysłowa
20
3) Nauka o poznaniu
– Pojęcia: aletheia
– Poznanie zmysłowe
– Poznanie rozumowe; doskonalsze od poznania zmysłowego
– Poznanie wrodzone:
- wiedza a priori
- teoria anamnesis
4) Etyka
Pojęcia: arete, agaton
– Władze duszy:
- rozumna - mądrość
- impulsywna - męstwo
- zmysłowa (pożądliwa) – panowanie nad sobą
– Teoria dóbr
– Dobra tworzą hierarchię: są dobra realne i dobra idealne
– Dobro najwyższe: Idea Piękna i Dobra
21
Arystoteles (384 – 322)
I. Życie
- Akademia: 367 – 347
- Nauczyciel Aleksandra Wielkiego: 343 – 342
- Likejon: 335 – 323
22
Lykeion, lykejon, likejon (gr. Λύκειον, lýkeion) – szkoła filozoficzna (przez filozofię rozumiano wtedy ogół racjonalnej wiedzy) założona przez ucznia Platona – Arystotelesa. Od V w. p.n.e. nad Ilissosem przy świątyni Apollina Likejosa na wschodnich obrzeżach Aten Aten istniał gimnazjon – w ogrodach zwanych Lykejonem od imienia patronującego świątyni boga. Przy gimnazjonie tym Arystoteles założył własną szkołę.
Likejon – pierwszy europejski uniwersytet z wydziałami przyrodniczym i humanistycznym
Sądzenie – podporządkowanie (subsumpcja) pojęcia mniej ogólnego pojęciu bardziej ogólnemu.
Przykład: Sokrates jest człowiekiem.
podmiot sądu: Sokrates
orzeczenie (predykat) sądu: człowiek
Sąd – zespół pojęć: podmiotu i orzeczenie (predykat)
Budowa sądu – struktura syntaktyczna złożona z podmiotu (subiectum, S) i predykatu (praedicatum, P):
S jest P
Sądy tworzą hierarchię racji (ratio) i następstw (consequentia)
racja – sąd ogólny, następstwo – sąd mniej ogólny
Dowód danego sądu polega na umieszczeniu go w odpowiednim miejscu w hierarchii racji i następstw, eo ipso sprowadzeniu go do sądu wyższego.
Sądy najogólniejsze – ogólne zasady dowodzenia podstawowe
sądy najogólniejsze – podstawowe
– Ogólne, podstawowe prawa (zasady) myślenia:
– prawo (zasada) sprzeczności
24
– prawo wyłączonego środka
Sylogistyka
2) Epistemologia
– zmysły
– rozum
tabula rasa
3) Metafizyka
Pojęcia:
– substancja (ousia)
– forma (morphe), materia (hyle)
– przyczyna i cel
4) Nauka o duszy (psychologia)
– dusza (psyche) – formą ciała
– świadomość– funkcja duszy
– rodzaje dusz, ich funkcje
5) Etyka
– Teoria dóbr: dobra realne
– Cel życia: życie szczęśliwe – eudajmonia
– Najwyższy cel życia: życie teoretyczne (bios theoretikos)
Cnota: usposobienie zachowujące środek (mesotes).
Stoicy (III – II w. pne)- 300 r. pne – początek szkoły
Stoa Poikile
25
Plan Agory Ateńskiej. Malowany Portyk oznaczony numerem 20
Portyk Malowany (Stoa Poikile, gr. ἡ ποικίλη στοά) – portyk (gr. stoa) na agorze ateńskiej ozdobiony obrazami przedstawiającymi wielkie czyny Ateńczyków (zarówno historyczne, jak i legendarne). Od greckiej nazwy portyku pochodzi nazwa kierunku filozoficznego stoicyzm.
Portyk został wybudowany około roku 460 p.n.e. z inicjatywy Kimona i sfinansowany przez jego szwagra, Pejsianaksa. Budowla znajdowała się w północnej części agory. Portyk służyć miał ochronie przed deszczem i słońcem, odbywały się tam również sądy. Była to zadaszona hala z dorycką kolumnadą, zamknięta z tyłu ścianą, którą ozdobiono obrazami przedstawiającymi wielkie czyny Ateńczyków.
a) ontologia: Bóg – najwyższy byt; esse a se, summa essentia
- Bóg – przyczyna wszelkiego bytu; jego powstania i przemian, creatio continua
b) epistemologia: Bóg – najwyższy przedmiot poznania; przyczyna poznania
45
- Bóg – przyczyną i skutkiem poznania
- poznanie; nie przemijających zjawisk a bytu absolutnego
b) aksjologia: Bóg – najwyższym Dobrem, zarazem przyczyną wszelkich dóbr
- cel człowieka: szczęście
- celem człowieka jest dążenie do Boga; szczęściem – zespolenie z Bogiem
Mihi adhaere Deo bonum est
3) Psychologia
a) koncepcja duszy (anima):
- samoistna substancja, niecielesna, niematerialna; odrębna od ciała - spirytualizm
- dusza jest doskonalsza od ciała, nie jest zniszczalna
- władze/funkcje duszy: myśl, wola, pamięć
b) poznanie/wiedza o duszy: bezpośrednia, pewna
- dusza, a nie zmysły poznają Boga
c) natura duszy:
- zasadniczą postacią aktywności duszy wola, a nie rozum - woluntaryzm
- wiara – rzecz woli, nie rozumu
- udział wiary w poznaniu versus wiedza autonomiczna
4) Pogląd na świat
- świat doczesny nie ma znaczenia; ma tylko jako dzieło Boga
- działanie w świecie sił nadprzyrodzonych: iluminacja, łaska
- Supranaturalizm:
- nieskończoność Boga, skończoność świata - infinityzm
- personalizm – Bo jest osobą; kierownikiem i sędzią świata
- dualizm Boga i świata
5) Etyka - heteronomiczna
- Teodycea: Unde malum?
Si Deus est, unde malum? Si non est, unde bonum?
46
Jeśli jest Bóg, to skąd się wzięło zło? Jeśli go nie ma, to skąd dobro?
Teodycea to gałąź teologii zajmująca się problemem jak pogodzić istnienie dobrego, miłosiernego Boga z istnieniem zła. Termin ten pochodzi od greckiego Théos (bóg) i diké (słuszny, sprawiedliwy), można go tłumaczyć dwojako: albo jako "oddanie sprawiedliwości Bogu", albo "sprawiedliwość Boga". Słowa tego po raz pierwszy w 1710 roku użył niemiecki filozof Gottfried Leibniz w pracy zatytułowanej Théodicée sur la bonté de Dieu, la liberté de l'homme et l'origine du mal ("Teodycea o dobroci Boga, wolności człowieka i pochodzeniu zła") poświęconej obronie sprawiedliwości Bożej w odpowiedzi na zarzuty przeciw istnieniu Opatrzności oparte na stwierdzeniu zła w świecie. Swoją pracę Leibniz głównie skierował polemicznie przeciw sceptykom hugenockim i wolnomyślicielom, na czele z Piotrem Bayle, który wydał swój "Słownik historyczny i krytyczny" w 1697, a powiększył w drugim wydaniu w 1702 korzystając z protestanckiej tolerancji w Holandii.
Argumenty Augusytna:
… … …
- łaska a zasługa (questiones disputatae); spór z Pelagiuszem
6) Historiografia
- państwo boże (civitas Dei) versus państwo świeckie (civitas terrena)
- upadek człowieka, łaska
- eschatologia
link: Eschatologia chrześcijańska (z greckiego έσχατος /eschatos/ - ostatni + λόγος /logos/ - słowo, nauka) – dział teologii chrześcijańskiej traktujący o tzw. rzeczach ostatecznych człowieka, jak i świata (śmierci, końcu świata). Eschatologia zajmuje się również życiem pośmiertnym człowieka, w którym to dusza zostanie osądzona i otrzyma karę lub nagrodę.
Religia (chrześcijaństwo): nie tylko przekonania ale i zasada organizacji życia społecznego, podstawa organizacji państw
Filozofia – wyłącznie religijna, niesamodzielna, podporządkowana teologii.
Philosophia ancilla theologiae
Ogólny charakter filozofii scholastycznej:
- heteronomiczna: nie ustala najważniejszych prawd, lecz przyjmuje je jako pewne na podstawie objawienia (ortodoksja)
- racjonalna: prawdy te stara się wyjaśnić i usystematyzować
[Ortodoksja: bezwzględne wyznawanie jakiejś doktryny i rygorystyczne przestrzeganie wszystkich jej zasad, norm]
Poza ortodoksyjną scholastyką:
- nurty heterodoksyjne
- mistyka
- humanizm i filozofia przyrody (szkoła w Chartres)
Okresy filozofii średniowiecznej:
- kształtowanie i rozwój: IX – XII w
- pełnych systemów: XIII w
- krytyki: XIV w
Pierwszy okres filozofii średniowiecznej IX – XII w
- przełom: VIII/IX w (Renesans karoliński, Alkuin)
- zastój: X – XI w
- dynamiczny rozwój: XII w
48
Hraban Maur (po lewej) i Alkuin (w środku) poświęcający swoją pracę arcybiskupowi Otgarowi z Moguncji (po prawej), manuskrypt z Fuldy, ok. 831-840.
Renesans karoliński – okres rozwoju kultury zachodnioeuropejskiej, przypadający na panowanie Karolingów, zwłaszcza Karola Wielkiego, w którym nastąpiła ponowna recepcja kultury starożytnej.
Program reorganizacyjny w zakresie kultury zakładał odnowę łaciny, która w ten sposób ostatecznie oderwała się od języków romańskich. Dzięki mecenatowi cesarskiemu i zdolnościom organizacyjnym Alkuina znacznie rozwinęła się sieć szkół. Przy klasztorach powstawały skryptoria, w których kopiowano dzieła antycznych autorów. Przeprowadzono również reformę szkolnictwa kościelnego. Literatura i malarstwo zostały odnowione i przez to nastąpił ich rozwój. Powstało wiele monumentalnych budowli, nawiązujących stylem do budowli starożytnego Rzymu. Na jego dwór Karola Wielkiego w Akwizgranie przybywali uczeni z odległych krajów.
Szkoły filozoficzne: klasztorne, biskupie, katedralne, pałacowe
Ośrodki filozoficzne: Wyspy Brytyjskie, Francja, płd. Włochy
Szkolny program nauczania (do XII w):
1) Stopień niższy, propedeutyka teologii: nauki świeckie – siedem tzw. „sztuk wyzwolonych” (artes liberales/saeculares):
49
- grupa trzech (trivium): gramatyka, retoryka, dialektyka
- grupa czterech (quadrivium): arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka
2) Stopień wyższy, teologia (theologia)
Filozofia (philosophia) nie była nauczana oddzielnie, lecz w ramach w/w programu:
- logika była nauczana w ramach trivium: dołączona do dialektyki
- metafizyka, psychologia i etyka jako uzupełnienie teologii
Jan Szkot Eriugena (ok. 810–877)
Irlandia, IX w
Maksyma: Nemo intrat in caelum nisi per philosophiam
Poglądy:
I) Teologia
a) Natura Boga – niepoznawalna; poznawalne teofanie
Bóg jest nihil, „niczym”, a zarazem wszystkim
- teologia apofatyczna (via negativa)
50
Teologia apofatyczna (gr. apofatikos - "przeczący", nazywana też teologią negatywną – nurt teologii oparty na założeniu, że jakiekolwiek pozytywne poznanie natury Boga przekracza granice możliwości ludzkiego rozumu.
Teologia apofatyczna, podkreślając niewspółmierność wszystkich poznawczych wysiłków zmierzających do opisania tajemnicy Boga, odrzuca wszelkie symbole, obrazy i abstrakcyjne pojęcia jako nieadekwatne do opisu natury Boga i próbuje przybliżyć Jego tajemnicę za pomocą formuł przeczących, mówiąc, jaki Bóg nie jest. Apofatyczne nastawienie w myśleniu o Bogu najlepiej wyraża zmodyfikowana przez św. Grzegorza z Nazjanzu sentencja z Timajosa Platona: "Boga wypowiedzieć jest rzeczą niemożliwą, ale rozumem Go pojąć — jeszcze bardziej niemożliwą". Obok negacji, teologia apofatyczna sięga również do antynomii i paradoksu.
b) Stworzenie świata – proces emanacyjny; teofania versus kreacjonizm, panteizm
Świat wyłania się z Boga, więc w naturalny sposób do Boga powróci; niepotrzebna ofiara, odkupienie.
- Zasada: moc stwórcza, dialektyka creatio
- System gradacyjny:
1) creatura non creata – pierwotny byt, najwyższy Bóg [creatura – im. czynny, creata – im. bierny]
2) creatura creata– zespół idei wyłonionych z Boga, pierwsza teofania (Logos - Syn Boży) System gradacyjny:
3) creata non creatura – świat rzeczywisty, emanacja Boga, druga teofania
4) non creata non creatura –Bóg jako kres wszechświata, ostatnia teofania. Z natury tej teofanii wynika powrót do żródła.
Ontycznie istnieje tylko Bób, świat jest tylko teofanią, jest tylko przejawem, nie jest rzeczywisty.
I) Epistemologia
Przedmiot poznania - Bóg, a dokładniej –teofanie
Natura poznania – gradacyjna – odpowiada naturze bytu.
Znaczenie: Szkot Eriugena – ojciec antyscholastyki, panteistycznego mistycyzmu.
Główna idee średniowiecznej kontestacji:
- człowiek z istoty ma naturę boską
- każdy człowiek jest synem Bożym
51
Wpływy: szkoła w Chartres, waldensi, mistrz Eckhart
Anzelm z Cantenbury (1033 – 1109)
„Ojciec scholastyki”
Poglądy
1) Wiara i rozum – dylemat filozofii chrześcijańskiej
Formuła: dojść do zrozumienia przez wiarę, nie przez zrozumienie do wiary
Prymat wiary: wiara poprzedza zrozumienie, jest dla rozumu normą
Maksyma: Fides quaerens intellectum
- Zadanie filozofii: racjonalizacja teologii. Dowieść rozumowo prawd wiary
- racjonalizacja idei Boga
2) Problem uniwersaliów (universalia)
Spór o uniwersalia – patrz dalej: P. Abelard
- Szkot Eriugena - realizm pojęciowy emanacyjny: jednostki powstają z gatunków jako kolejna hipostaza
52
- Anzelm - realizm pojęciowy egzemplaryczny: gatunek stanowi wzór (exemplum), według którego tworzone są jednostki
3) Dowód na istnienie Boga
Dowód ontologiczny (łac. ratio Anselmi) – argument lub dowód na istnienie Boga.
Deus est per definitionem ens quo maius cogitari nequit.
Pieczęć Anzelma z Cantenbury
Rozwinięcie:
Argument ów został nazwany argumentem ontologicznym przez I. Kanta, gdyż usiłuje wykazać istnienie Boga, wychodząc od idei Boga, bez potrzeby uciekania się do stworzenia. Treść dowodu można odnaleźć w Proslogionie (1078-1079) Anzelma Właściwie sprowadza się on do pokazania, że w samym pojęciu Boga zawiera się konieczność jego istnienia.
Przygotowanie
Przed przeprowadzeniem dowodu we własnym zakresie Anzelm zaleca specyficzne przygotowanie duchowe. Należy odrzucić niepokoje i odłożyć na później swoje codzienne troski. Następnie „wejść do izdebki” własnego umysłu i wyrzucić z niego wszystko oprócz Boga i tego, co wspomaga w jego poszukiwaniu.
Wyjaśnia też swoje intencje. Zastrzega, że nie chce przeniknąć głębi Boga, ponieważ wtedy popełniałby grzech pychy. Chce tylko do pewnego stopnia zrozumieć prawdę, w którą wierzy.
Przesłanka
Głupi mówi, nie ma Boga (por. Ps 14, 1, a także Ps. 53,2). Ale nawet ten, co tak mówi, musi rozumieć o co chodzi, gdy ktoś mówi: „coś, ponad co nic większego nie może być pomyślane”. Nawet ten głupi rozumie to, co słyszy, a to co rozumie, znajduje się w jego intelekcie.
Wyprowadzenie dowodu
Jeżeli coś, ponad co nic większego nie może być pomyślane, znajdowałoby się tylko w ludzkim intelekcie, to nie byłoby tym, ponad co nic większego nie może być pomyślane, bo istnienie takie w rzeczywistości jest czymś większym, niż ludzka myśl.
1. Niech „coś, ponad co nic większego nie można pomyśleć” będzie określeniem Boga, które mniej lub bardziej rozumieją wszyscy ludzie.
2. Załóżmy teraz, że przedmiot tego określenia istnieje jedynie w umyśle jako idea (przedstawienie).
3. Jednak istnienie w rzeczywistości jest czymś większym, aniżeli istnienie w samym tylko umyśle.
4. Zatem na podstawie dokonanego rozróżnienia (3) oraz założenia (2) możemy pomyśleć o czymś jeszcze większym, aniżeli „coś, ponad co nic innego nie możemy pomyśleć”.
5. Wniosek (4) wypowiada sprzeczność: wszak nie można pomyśleć niczego większego od „czegoś, ponad co nic większego nie możemy pomyśleć”.
6. Zatem „coś ponad co nic większego nie można pomyśleć” – wbrew założeniu (2) istnieje nie tylko w umyśle, lecz także w rzeczywistości.
Wniosek
Zatem coś, ponad co nic większego nie może być pomyślane, nie może być jedynie w ludzkim intelekcie i musi istnieć w rzeczywistości.
Według Anzelma z określenia „coś, ponad co nie można pomyśleć niczego większego” można wywieść nie tylko samo istnienie Boga, ale i inne jego przymioty, jak miłosierdzie, sprawiedliwość, wieczność, brak ograniczenia w przestrzeni itp. Nie jest to już jednak przedmiotem dyskusji dowodu ontologicznego.
- odpowiedź Anzelma na krytykę (Contra insipientem)
- krytyka św. Tomasza (Josep I. Saranyana i Jose Luis Illanes, Historia teologii)
- krytyka Kanta (Jedyna możliwa podstawa dowodu na istnienie Boga)
- Hegel: stanowisko za (S. Kowalczyk, Koncepcja Absolutu w pismach Hegla)
- współczesna krytyka R. Smullyana (Jaki jest tytuł tej książki?)
Szkoła w Chartres XI – XII wKontynuacja: Oxford XIII – XIV w.
Charakterystyka: humaniści zamiłowani w Starożytności, z czasem wydała uczonych specjalistów.
Przedstawiciele:
Gilbert de la Porrée, później biskup Poitiers
55
- Bernard z Chartres
- Teodoryk z Chartres
- Jan z Salisbury
Orientacja: przyrodnicza i humanistyczna
- platonizm (metafizyka)
- recepcja Arystotelesa; logika, teoria przyrody
- recepcja starożytnej wiedzy matematycznej, przyrodniczej, astronomicznej, fizjologicznej i medycznej.
- atomizm Demokryta!
- historia
Piotr Abelard (1079 – 1142)
56
Piotr Abelard, Pierre Abélard, łac. Petrus Abaelardus, (ur.1079 w Pallet, zm. 21. 04. 1142 w opactwie św. Marcela koło Chalon-sur-Saone. Znany także z historii miłości do Heloizy. Wprowadzona przez niego metoda scholastyczna była podstawowym narzędziem analizy filozoficznej w okresie rozkwitu Średniowiecza.
Heloiza (łac. Heloisa, fr. Héloïse; ur. ok. 1098, zm. 15 maja 1164 w Paraklecie) – francuska zakonnica, opatka, jedna z najbardziej znanych kobiet swoich czasów i całego średniowiecza. Jedna z najbardziej uczonych kobiet wieków średnich. Znana z małżeństwa z filozofem Piotrem Abelardem i udziału w jego burzliwych losach. Abelard i Heloiza pozostawili po sobie obszerny zbiór Listów. Heloiza jest także współautorką dzieła Problemata Heloisae. Jako opatka Argenteuil i klasztoru parakleta zasłynęła dużymi zdolnościami administracyjnymi i wielką pobożnością. Matka Astrolabiusza.
58
Abelard
Pseudonim "Abelard", rozmaicie pisany, może być zniekształconym imieniem Habélardus, które zastąpiło nadane mu w latach studenckich przezwisko Bajolardus. Abelard był Bretończykiem, urodził się we wsi Pallet w hrabstwie Nantes w 1079. Pochodził z rodziny rycerskiej, jego ojciec Berengar był właścicielem małego majątku i istniejącego do 1420 niewielkiego zamku seniorów Pallet, matka nosiła imię Łucja. Jego najstarszy syn, Piotr, zrezygnował na rzecz braci z praw dziedzicznych i zwyczajnej dla jego stanu kariery wojskowej, by studiować filozofię, mimo że zgodnie ze współczesnym prawem był jedynym spadkobiercą majątku i tytułu.
Chartres
Prawdopodobnie przed 1095 Abelard opuścił rodzinną miejscowość, rozpoczynając typowe dla średniowiecznych żaków życie wędrowne, poszukując od miasta do miasta dobrych nauczycieli. Ok. 1095 znalazł się w Chartres, jednym z głównych ośrodków filozoficznych XII w. Istniejący od 990 ośrodek zorientowany był nie na dyscypliny teologiczne, ale (pod wpływem Leodium i ośrodków włoskich) na artes liberales. Szkoła w Chartres stawiała sobie za zadanie wykształcenie człowieka o możliwie szerokich horyzontach umysłowych, sprzeciwiała się jednocześnie czystej spekulacji, oderwanej od wiedzy historyczno-literackiej i przyrodniczej. Jeden z kanclerzy Chartres, Gilbert de la Porrée, uznawał uczonych pobliskiego Paryża, którzy oddawali się przede wszystkim dialektyce, za homines sine ratione philosophi (ludzi pozbawionych zmysłu filozoficznego).
W tym ośrodku formowała się umysłowość Abelarda. Uczył się przede wszystkim matematyki, zwłaszcza na wykładach Teodoryka. Wykłady okazały się jednak dla niego zbyt trudne - opuścił więc studia i udał się do Vannes, gdzie prawdopodobnie spotkał Roscelina.
Studia w Paryżu
Ok. 1099, po słabo znanych latach wędrówki, Abelard przybył do Paryża. Paryż był wtedy
największym miastem Europy Zachodniej, centrum handlu, kultury i nauki. Szkoły paryskie skupiły
się na lewym brzegu Sekwany, wokół kościoła św. Genowefy, kościoła św. Juliana Biednego i
klasztoru św. Wiktora, mniej więcej w obrębie współczesnej Dzielnicy Łacińskiej. Paryż był wtedy
intelektualną stolicą chrześcijańskiego świata. Jan z Salisbury, uczeń Abelarda, w
dziele Metalogicon dał dokładny opis kilkunastu szkół paryskich tego okresu oraz atmosfery
intelektualnej i zainteresowań filozoficznych.
Powrót do Paryża
… W ten sposób Abelard został najważniejszym nauczycielem w Paryżu, szkołę prowadził jednak krótko, gdyż musiał powrócić do domu dla załatwienia spraw rodzinnych, jako że jego rodzice postanowili wstąpić do klasztoru. Ze szkoły Abelarda wywodzi się dziewiętnastu kardynałów, ponad pięćdziesięciu biskupów, papież Celestyn II, a samą liczbę słuchaczy szacuje się na 5000.
59
Spotkanie z Heloizą
Gdy Abelard wrócił do Paryża, kanonik Fulbert zaproponował mu, by udzielał prywatnych lekcji jego siostrzenicy Heloizie. Heloiza była kobietą wykształconą, pobierała nauki w klasztorze w Argenteuilhttp://pl.wikipedia.org/wiki/Argenteuil. Znała łacinę, a nawet grekę, co było rzadkością w XII wieku - nie znał jej nawet sam Abelard. Doceniając piękno (opiewane później w Romansie o róży przez Wilhelma de Lorris i Jana de Meung) i mądrość Heloizy Abelard przystał na tę propozycję, pod warunkiem jednak, że Fulbert wynajmie mu izbę w swoim domu. Około 40-letni Abelard świadomie uwiódł Heloizę. Miłość wywarła negatywny wpływ na jego obowiązki w szkole - przestał wygłaszać wykłady, a zaczął układać pieśni na wzór trubadurów, rozgłaszane następnie przez żaków, przez co jego miłość do Heloizy stała się powszechnie znana.
Najpóźniej dowiedział się o niej Fulbert - nakrył kochanków in flagranti. Dopiero to wywołało skandal obyczajowy, a Abelard musiał opuścić dom Fulberta. Abelardowi udało się jednak wykraść Heloizę - wysłał ją do swojej siostry w Bretanii, gdzie powiła jego syna, nazwanego "uczonym", niespotykanym imieniem Astrolabiusz ("chwytający gwiazdy").
Kanonik pałał żądzą zemsty, w obawie przed zemstą krewnych Abelarda, którzy mogliby odwołać się do króla i Kościoła, nie mógł jednak wyrządzić Abelardowi żadnej krzywdy. Abelardowi udało się więc stopniowo doprowadzić do załagodzenia sytuacji - dzięki staraniom przyjaciół spotkał się z Fulbertem, przyrzekając poślubić Heloizę. Zastrzegł jednak, że małżeństwo pozostanie w tajemnicy, mogłoby ono bowiem zaszkodzić jego karierze, jako że wykłady z teologii i filozofii mógł bowiem prowadzić jedynie jako kleryk. Fulbert przystał na to rozwiązanie, mimo że było połowiczne - nie zapobiegało plotkom i nie dawało mu satysfakcji.
Mimo że to właśnie z jej strony było to największym poświęceniem, Heloiza była przeciwna małżeństwu, choć ostatecznie wbrew sobie uległa. Argumentowała, że małżeństwo będzie dla Abelarda zrzeczeniem się na rzecz drugiej osoby wolności, a filozof powinien być całkowicie wolny. Jeśli małżeństwo wyszłoby na jaw, kariera akademicka byłaby przed Abelardem na zawsze zamknięta - jako człowiek żonaty mógłby pełnić jedynie funkcję lektora. Podejrzewała przy tym, że Fulbert nie będzie w stanie i nie będzie chciał zachować tajemnicy. Powoływała się na św. Pawła, który mówił "jeśliś wolny od żony, to nie szukaj żony" (Kor. 7,27-28), uznawała za rzecz opłakaną, jeśliby Piotr, "którego natura stworzyła dla wszystkich ludzi, poświęcił się cały jednej kobiecie i zgiął grzbiet swój pod hańbiącym jarzmem małżeństwa". Podkreślała wszelkie prawno-kanoniczne komplikacje, jakie przyniesie małżeństwo, skoro Abelard był już klerykiem, kanonikiem i członkiem kapituły.
Małżeństwo zostało zawarte w małym, ustronnym kościele, w obecności Fulberta i tylko kilku przyjaciół. Po ślubie Abelard i Heloiza natychmiast się rozstali, a ona zamieszkała w domu wuja, tak by uniknąć wszelkich możliwych plotek. Fulbert w myśl przewidywań Heloizy nie dochował jednak tajemnicy, zaczął rozgłaszać fakt zawarcia małżeństwa między Abelardem i Heloizą. Z tego względu dochodziło do częstych kłótni między nią a wujem - do tego stopnia, że Abelard w obawie o jej bezpieczeństwo postanowił oddalić ją od wuja. Znalazła się tym razem w klasztorze Argenteuil, gdzie w młodości pobierała nauki, a przyjazna ksieni zezwoliła jej nosić habit.
Fulbert odebrał wyjazd Heloizy jako zerwanie umowy - myśląc, że Abelard oddalił Heloizę do klasztoru tylko dlatego, że chciał pozbyć się kłopotu, postanowił się więc zemścić i zorganizował spisek przeciw Abelardowi. Abelard pisze, że "i oto pewnej nocy, kiedy spokojnie spałem w swej odosobnionej izdebce w gospodzie, przekupiwszy jednego ze sług moich, dokonali na mnie najhaniebniejszej i najokrutniejszej zemsty, która oburzeniem najwyższym przejęła świat cały, pozbawili mnie mianowicie tych członków ciała, którymi popełniłem to, co stanowiło dla nich przedmiot obrazy" - działo się to w roku 1119. Tego samego dnia do izby Abelarda zbiegli się studenci i mieszczanie, a władze Paryża niezwłocznie schwytały sprawców i ukarali ich tym samym, co oni zrobili Abelardowi.
linki:
- Piotr Abelard Historia moich niedoli przekł. L. Joachimowicz, Warszawa 1952
- Abelard i Heloiza Listy przekł. L. Joachimowicz, Warszawa 1968
Spór o uniwersalia – filozoficzny problem dotyczący statusu http://pl.wikipedia.org/wiki/Poj%C4%99ciepojęć ogólnych (uniwersaliów, powszechników), historycznie przybierał formę dyskusji wokół istnienia idei (Platon).
Istota sporu: czy pojęciom ogólnym odpowiadają przedmioty rzeczywiste.? Jakie one są?
Czy rzeczywistość obok przedmiotów konkretnych, jednostkowych zawiera także przedmioty ogólne?
Punkt wyjścia w dyskusji problemu uniwersaliów: jak istnieją rodzaje i gatunki, czy są czymś rzeczywistym, czy tylko tworami językowymi?
Poglądy średniowieczne:
- realizm skrajny: uniwersalia istnieją poza rzeczami jednostkowymi, „przed” nimi (Platon, Plotyn, Augustyn)
- realizm umiarkowany: pojęciom odpowiadają przedmioty realne i odrębne. Uniwersalia istnieją w rzeczach, w ich gatunkowej formie, istocie, ale nie istnieją poza rzeczami (Arystoteles, Boecjusz)
- nominalizm: rodzaje i gatunki to wymawiane przez nas dźwięki (voces); Roscelin, nauczyciel Abelarda
Pogląd Abelarda: sermonizm. Uniwersalia są wyrazami nalężącym do mowy, ale nie w sensie vox, lecz sermo. co znaczy, że są dźwiękami posiadającymi znaczenie. Ogólność uniwersaliów odnosi się więc do znaczenia znaku językowego. Jednostki jednego gatunku posiadają pewną wspólną formę (forma communis), jest ona podstawą do nadawania wspólnej nazwy.
- konceptualizm: ogólne są nie rzeczy i nie nazwy, ale pojęcia (conceptus) rozumiane jako pewne stany psychiczne
- nominalizm: uniwersalia istnieją tylko w języku, jako twory językowe
- teoria stanu
- indyferentyzm
- teoria zbioru
- konformizm
62
Organizacja szkolnictwa wyższego w średniowiecznej Europie
Wiek XIII – powstanie uniwersytetów
Uniwersytet Paryski, zał. ok. 1200 r. Główna uczelnia świata łacińskiego, model dla innych uniwersytetów.
Uniwersytet w Oxfordzie – powstał w XII w.
Uniwersytety – ośrodki życia naukowego i uprawiania filozofii.
Cechy uniwersytetów:
– wolność nauki; studia bez immatrykulacji
– międzynarodowość; uczeni i studenci z różnych krajów
– hierarchiczność i ciągłość (4 fakultety)
Wytworzenie się schematów i form w nauce i nauczaniu
Stopnie kariery naukowej: bakałarz, licencjat, magister
Pierwotna nazwa uczelni: studium generale universitas magistrorum et scolarium - korporacja wykładowców i studentów; typ boloński (władza studentów) i typ paryski (władza profesorów)
Pierwsze uniwersytety powstawały samorzutnie: Z uniwersytetów istniejących w 1300 r. tylko 3(2) zostały założone przez panujących (papieży)
Liczba studentów w uniwersytetach była wtedy niewielka:
Paryż - ok. 6000
Bolonia - ok. 15000 XIV w.
Tuluza < 2000
Wiedeń < 2000
63
Lipsk < 2000 - 1426
Louvain – 1450; koniec XIV w.
Praha - 1373 (wraz z mistrzami)
Akademia Krakowska:
1400-1409 – 963
1427-1449 –3084
1449-1471 – 4161
1490-1499 –2889
1500-1509 – 3215
1510-1519 – 2816
1520-1529 – 1710
1530-1539 –1715
„Wszyscy studenci, którzy przeszkadzaj ą w realizacji niniejszego naszego statutu, czy to krzycząc, tupiąc nogami, rzucając kamieniami czy jakimkolwiek innym sposobem – bądź sami, bądź za pośrednictwem ich służących i popleczników – zostaną na mocy niniejszego wykluczeni z naszego grona na cały jeden rok.” (Ze statutu uniwersytetu w Paryżu)
64
Mistrz i uczniowie (1464)
św. Tomasz z Akwinu (1225 – 1247)
65
66
Poglądy
Wiedza i wiara; dwie prawdy
Nauka o bycie; ens, esse
substantia; essentia, existentia
Nauka o Bogu:
- przymioty Boga: aseitas versus ens ab alio
Ipsum Esse; Czysty Akt
Poznanie Boga: via negatio, via eminentia
Pięć dróg (via):
- ex motu
- ex ratione causae efficiens
- ex possibile et necessario
- ex gradibus perfectionis
- ex gubernatione rerum
Nauka o świecie:
- creation ex nihilo
Nauka o duszy (anima)
- rozum
- jedność psychofizyczna
- poznanie własnej duszy – pośrednie (obiektywizm)
Nauka o etyce
- cel życia: poznanie Boga
- szczęście
Istota tomizmu
- oparcie filozofii chrześcijańskiej na doświadczeniu
- dualizm Boga i świata
67
- realizm,obiektywizm versus augustynizm i mistyka
- intelektualizm versus woluntaryzm (augustynizm) i emocjonalizm (mistycy)
Tomizm – oficjalną nauką Kościoła
Neotomizm
Mistyka Średniowiecza
Mistycyzm – wieloznaczny termin opisujący doświadczenie religijne, polegające na bezpośredniej, czyli niezależnej od rytów i obrzędów, relacji człowieka z rzeczywistością poza-materialną, pozazmysłową lub transcendentną. Rzeczywistość ta jest różnie rozumiana przez poszczególne systemy religijno-filozoficzne. W chrześcijaństwie, judaizmie i islamie jest ona tożsama z Bogiem. W buddyzmie i hinduizmie z pozazmysłową Jednią, rozumianą jako prawdziwa rzeczywistość świata.
Mistyka w chrześcijaństwie – droga duchowa człowieka do osiągnięcia, poprzez wiarę, bezpośredniego spotkania z Bogiem już w życiu doczesnym oraz samo spotkanie z Bogiem, jako zwieńczenie tej drogi, nazywane zjednoczeniem mistycznym łac. unio mystica. Pod terminem mistyka rozumie się również systematykę, tzn. opis doświadczenia mistycznego i refleksję teologiczną nad nim.
Pojęcia:
- doświadczenia i stany mistyczne
- stan mistyczny: bezpośrednie obcowanie z Bogiem
- źródła poznania mistycznego: doświadczenie wewnętrzne, uczucie, kontemplacja (contemplatio)
1) Mistyczna metoda poznania: uczucie i kontemplacja
- teza Bernarda: obcowanie z Bogiem – najlepszy, jedyny środek poznania prawdy
2) Szczeble mistycznego poznania:
- pokora, miłość; życie zasługujące na łaskę Boga
- szczyt pokory – poznanie własnej nędzy (marności, łac. vanitas)
- przez własną nędzę uzyskujemy współczujące zrozumienie nędzy bliźnich
- cierpiąc nad własną nędzą oraz nędzą innych oczyszczamy własne serce, przez co uzdalniamy je do oglądania rzeczy boskich
69
- kontemplacja rzeczy boskich, w której umysł styka się bezpośrednio ze swoim przedmiotem, nie jest to poznanie pośrednie
Vanitas (łac. marność) – motyw religijno-artystyczny związany też ze sztuką, poznaniem i czasem. Pojęcie ma związek z myślą przewodnią Księgi Koheleta: Vanitas vanitatum et omnia vanitas (Marność nad marnościami i wszystko marność, Koh 1,2 BT).
Szczytem kontemplacji jest ekstaza. Umysł oglądając Boga, przejęty podziwem dla Jego wielkości zapomina o sobie.
- Wtedy dusza „wyrywa się” z ciała i „zatapia” w Bogu.
- Wówczas dusza potęguje swoje zdolności i upodabnia się do Boga.
- Upodabniając się do Boga dusza nie utożsamia się z Bogiem, pozostaje odrębną substancją.
- Wówczas dusza potęguje swoje zdolności i upodabnia się do Boga.
Cechą przeżycia mistycznego jest jego indywidualny i odrębny charakter. Każdy mistyk poszukuje drogi do Boga po swojemu.
Stan kontemplacji nie opiera się na przyrodzonych władzach umysłu; wchodzi się w nim w stan nadprzyrodzony: wychodzi się poza samego siebie i przekracza granice ludzkiego umysłu
- intelligentia – prowadzi do upodobnienia się do Boga
Trzy władze poznawcze (oczy):
- oczy ciała: poznanie zmysłowe i obrazowe – poznaje rzeczy zewnętrzne
- oczy rozumu: władza poznawcza o charakterze pojęciowym
- oczy kontemplacji: wszechogarniająca intuicja
Szczeble władzy kontemplacji (contemplatio):
- niższe – poznają to, co zgodne z wyobraźnią
- wyższe – dochodzą do tego, co jest ponad i poza rozumem
Wyższe szczeble kontemplacji to:
– „rozszerzenie umysłu”
– „podniesienie umysłu”
– „przemiana umysłu” – tu umysł wychodzi poza samego siebie i łączy się z Bogiem
Najwyższy stan wymaga przygotowania i czekania, niezbędne jest doznanie łaski.
Wiedza i wiara
- O rzeczach boskich nie jest możliwa wiedza zupełna
- Wiedza – ujmowanie rzeczy jako obecnych
- Wiara – znajomość rzeczy (jeszcze) nie obecnych
- Wiara:
– powstaje przez pobudzenie woli, nie na drodze umysłowej
– ma odmienną naturę niż poznanie ale wspólny z nią przedmiot
– ma mniej pewności niż wiedza, ale więcej niż domysł
Wiara jest niezbędna tam, gdzie wiedza nie jest możliwa.
71
Prawda (veritas), rodzaje prawd:
– wywodzące się z rozumu – są przedmiotem wiedzy
– zgodne z rozumem – mogą być przedmiotem wiary, z czasem mogą zostać zastąpione przez wiedzę
– przekraczające rozum – mogą być przedmiotem wiary
– sprzeciwiające się rozumowi – nie mogą być przedmiotem wiary
św. Bonawentura (1221 – 1274)
Tradycja augustyńska
Dominikanie - tomizm
Franciszkanie - augustynizm
Poglądy
Poznanie Boga – jedynie przez poznanie mistyczne
72
Trzy etapy poznania mistycznego:
- Poznanie Boga przez Jego dzieła
- Poznanie Boga przez Jego obraz, jaki mamy w duszy
- Poznanie Boga wprost
Sześć stopni widzenia:
1) widzenie umysłu przyrodzonego (visio intelligentiae per naturam inditae)
2) widzenie umysłu podniesionego przez wiarę (visio per fidem sublevatae)
3) widzenie umysłu pouczonego przez Pismo (visio per scripturam eruditae)
4) widzenie umysłu natchnionego przez kontemplację per contemplationem suspensae)
5) widzenie umysłu objaśnionego przez proroctwa (per pprophetiam ilustratae)
6) widzenie umysłu pogrążonego w zachwycie (per raptum absorptae)
Ad 6) Jest to droga zjednoczenia się z Bogiem
Trzy drogi duszy:
- wyzwolenie ze zła (via purgativa)
- wewnętrzne oświecenie duszy (via illuminativa)
- zjednoczenie z Bogiem (via unitiva)
Atrybuty Boga: Ordo et lex (ład i prawo)
Metafizyka światła
- Światło jest pierwotną, najsubtelniejszą postacią materii (neoplatonizm, Robert Grosseteste)
Bonawentura:
- Światło nie jest materią, lecz siłą działająca w materii.
- Światło jest w każdym ciele, jest powszechną formą ciał (forma communis); poza światłem ciała mają formy swoiste (formae speciales), stanowiące od odrębnych własnościach każdego gatunku.
Mistrz Eckhart (1260 – 1327)
73
Dominikanin
- Dwa prądy mistyki: ascetyczny, spekulatywny
- ascetyczny – prawowierny (poznanie Boga, łaska; zjednoczenie duszy z Bogiem), kraje romańskie
- spekulatywny – samodzielne poznanie Boga, jedność Boga i duszy prawowierny, mistyka niemiecka
Tematy mistycznej spekulacji: dusza, Bóg, Bóstwo Boga (Godheit)
Istota Boga – pierwotne, bezosobowe Bóstwo (Godheit)
Bóstwo (Godheit) – dnem, źródłem, korzeniem, podstawą Boga
Bóstwo (Godheit) – nie osobowe, por. neoplatońska Prajednia
Osoby boskie – emanacje Bóstwa
- świat – „czysta nicość” (Nichts)
Dusza ludzka - realna
„Dno” duszy (vünklelin) jest boskiej natury
Godheit i vünklelin; „dno” duszy jest identyczne z Bogiem
Mistyczna kontemplacja
Na „dnie” duszy jest sam Bóg (Bóstwo); tam dusz może oglądać go bezpośrednio, tak jak ogląda siebie.
Warunki kontemplacji:
74
1) duszy musi odwrócić się od rzeczy i skupić w sobie
2) musi odwrócić się nawet od siebie, od swojej przyrodzonej natury i skupić się tylko na swym „dnie”
3) tam, na „dnie” poddać się działaniu Boga (Boskości)
Skutek kontemplacji: upodobnienie się duszy do Boga
W tym stanie: przekroczenie praw moralnych
Kontynuator Eckharta: Jakub Böhme – protestantyzm
Średniowieczny empiryzm
Roger Bacon (1210/5 – 1294)
Orientacja w Oxfordzie: zagadnienia przyrodnicze
Poglądy:
– doświadczenie przyrodnicze versus scholastyczna spekulacja
– eksperymentowanie; przyrządy do badań
– matematyczne badanie zjawisk
– doświadczenie mistyczne
75
Roger Bacon: „...łatwo wykazać zgodnie ze stwierdzonymi zasadami, że bardzo duże przedmioty można oglądać jako bardzo małe i odwrócone, a bardzo odległe przedmioty wydadzą się tak bliskie, jakby były pod ręką, i na odwrót... Przeto z niesłychanej odległości możemy odczytać najmniejsze litery i liczbę ziarenek pyłu czy piasku...Możemy więc również spowodować, że Słońce, Księżyc i gwiazdy wydadzą nam się, jakby zstąpiły tu niżej...” Opus maius
„Mogą być zbudowane okręty poruszające się bez wioślarzy, mogące żeglować zarówno po rzekach, jak i po morzu, prowadzone przez jednego człowieka z większą prędkością, niż gdyby pełne były wioślarzy. Podobnie można skonstruować wozy jeżdżące bez użycia zwierząt pociągowych, napędzane niewiarygodną energią, tak jak podobno jeździły uzbrojone w kosy rydwany starożytnych. Mogą być zbudowane maszyny latające, takie że człowiek siedzący wewnątrz maszyny będzie nią kierował za pomocą pomysłowego mechanizmu i leciał przez powietrze jak ptak. Ponadto można sporządzić przyrządy, które choć same niewielkie, wystarczą, aby podnieść lub przytłoczyć największe ciężary...Mogą też być skonstruowane przyrządy, podobne do tych, które wykonano na rozkaz Aleksandra Wielkiego, służące do chodzenia po wodzie lub do nurkowania.” Epistola de secretis operibus artis et naturae
Końcowy okres filozofii średniowiecznej
– via antiqua
– via moderna – nurt krytyczny; rozwój nauk szczegółowych
Zanegował dotychczasową (średniowieczną) tradycję filozoficzną. Jego stanowisko było:
- antysyntetyczne: Sprzeciw wobec zbierania wiedzy w jeden system. Zamiast konstruować system zajmował się krytyką wiedzy; wysunięcie na pierwszy plan zadań epistemologicznych
- antydogmatyczne: Wątpliwości wobec niezawodnych podstaw wiedzy; doszedł do przekonania, że ogromna część tradycyjnej wiedzy jest pozbawiona niezawodnych podstaw
- antyracjonalistyczne: Zakwestionowanie zdobywania wiedzy przez rozum. Za podstawowy organ wiedzy miał nie dyskursywny rozum, lecz bezpośrednią intuicję.
Krytyczny stosunek do chrześcijańskiej metafizyki:
- teologia nie jest nauką
- zakwestionował zasadę, na której głównie wspierały się rozumowania teologii: zasadę przyczynowości, na której głównie wspierały się rozumowania teologii
- nie można dowieść istnienia Boga:
- niemożliwy jest dowód a priori, gdyż istnienie można stwierdzić tylko przez bezpośrednią intuicję, a nigdy przez samo rozumowanie;
- ale i dowód a posteriori jest niepewny, gdyż właśnie zakłada zasadę przyczynowości (uważał, że jesteśmy w stanie stwierdzić jedynie następstwo zdarzeń) i dowolnie przyjmuje, że łańcuch przyczyn jest skończony i że pierwszą przyczyną jest Bóg
- twierdzenia teologii nie są fałszywe gdyż są oparte na Objawieniu, ale nie są rzeczą wiedzy, lecz wiary,
Teoria uniwersaliów konceptualizm (conceptus)
Psychologia
- w nauce o duszy, podobnie jak w nauce o Bogu, wiemy tylko to, co wiemy przez wiarę- ani na drodze rozumowania, ani doświadczenia niepodobna wykazać, że dusza myśląca jest niematerialna i niezniszczalna, że jest formą ciała, że człowiek taką duszę posiada,
Zasada ekonomii myślenia (brzytwa Ockhama):
Bytów nie mnożyć, fikcji nie mnożyć, tłumaczyć fakty jak najprościej
77
78
Filozofia scholastyczna w Polsce
- Okres do XIV w:
Witelo, (ok. 1230-1280), neoplatonizm
Przedmowa Witelona) „Niniejsze dzieło postanowiłem podzielić na 10 ksiąg... W pierwszej księdze
tej nauki zamieściłem na początku aksjomaty dla niej niezbędne poza Elementami Euklidesa i
oświadczam, że w tym również dwa, które udowodnił Apolloniusz. Większość jednak
zamieszczonych w tej księdze twierdzeń zawarta jest w owym dziele, które nazywam 0 wnioskach z
Elementów Euklidesa, gdzie spisałem w ogóle wszystko, co przeczytałem i co doszło do nas od
następców Euklidesowych, wywnioskowane na potrzeby nauk szczegółowych generalnie. W drugiej
swej księdze omówiłem sposób padania promieni przez jeden lub więcej ośrodków przezroczystych na
różne kształty ciał, projekcję cieni i kształtowanie się światła, padającego przez okna jako to, co jest
uprzednie względem działania form przyrody, uchwytnego zmysłowo i odbywa się bez udziału
zmysłu. …
[Trzy sposoby widzenia i trzy sposoby dzia łania przyrody] „Z tego, co wy żej napisano, wynika, że
trojaki jest sposób widzenia. Jeden przez tylko jeden o środek, czyli widzenie bezpo średnie, drugi
przez odbicie form widzianych od cia ł g ładkich, trzeci za ś przez za łamanie form widzianych
skutkiem odmienno ści o środków. Te trzy sposoby widzenia s ą odpowiednikami trojakiego dzia łania
form i wszystkich mocy nieba i przyrody...” (tłum. Jerzy Burchardt
- Okres od XIV w:
Od 1400 r. – rozwój filozofii i nauk przyrodniczych
Chrześcijańska recepcja filozofii greckiej: Platon, Arystoteles i inni
Szkoła Ateńska Rafael, Muzeum Watykańskie
Szkoła Ateńska – malowidło ścienne namalowane przez Rafaela w latach 1509–1510, na zlecenie papieża Juliusza II. Fresk Szkoła Ateńska znajduje się w Pałacu watykańskim w części apartamentów papieskich nazywanych Stanza della Segnatura.
Rafael ukazał na nim spotkanie wielkich filozofów Starożytności. W centrum stoją Platon i Arystoteles.. Platon (podobizna Leonarda da Vinci) pokazuje palcem niebo jako źródło wszystkich inspiracji i idei. Arystoteles wskazuje ziemię, przyrodę. Starzec leżący na schodach to Diogenes, a opierający się o blok kamienny – Heraklit (podobizna Michała Anioła). Na malowidle pojawiają się także: Pitagoras, Sokrates, Euklides. Autor postanowił także umieścić swój autoportret – w dolnej grupie dyskutantów, na prawym brzegu fresku, w pobliżu starożytnego geografa. Nie brakuje też sofistów i stoików, którzy promują różne poglądy na temat nauki. Przedstawienie tu różnych szkół filozoficznych ma swój przekaz; jest nim droga, która wiedzie do "Prawdy poprzez Rozum".