-
WYKAZ SKRÓTÓW
BibliaKpł ‒ Księga Kapłańska
Autorzy starożytni oraz średniowieczni i dziełaAftonios z
Antiochii (fl. 2. połowa IV w. n.e.; Aphthonius Antiochensis,
Ἀφθόνιος
Ἀντιοχεὺς ὁ Σύρος [Afthónios Antiocheús ho Sýros])Prog. ‒
Progymnasmata (Ćwiczenia wstępne, Προγυμνάσματα
[Progymnásmata])
AP ‒ Anthologia Palatina (X w. n.e.; Antologia
palatyńska)Apollonios Rodyjski (III w. p.n.e.; Apollonius Rhodius,
Ἀπολλώνιος Ῥόδιος
[ Apollónios Rhódios])Argonautica (Wyprawa Argonautów po złote
runo (Argonautiká), Ἀργοναυ
τικά [Argonautiká])Apulejusz z Madaury (ok. 125 – po 170 po
Chr.; Lucius Apuleius)
Met. – Metamorphoses, sive Asinus aureus (Metamorfozy, albo
Złoty Osioł)ARystofAnes (460–450 – 386 p.n.e.; Aristophanes,
Ἀριστοφάνης [Aristofánes])
Vesp. ‒ Vespae (Osy, Σφῆκες [ Sfékes])ARystoteles (384–322
p.n.e.; Aristoteles, Ἀριστοτέλης [ Aristotéles]); numeracja frg.
za:
Aristotelis qui ferebantur librorum fragmenta, collegit V. Rose,
Lipsiae 31886Polit. − Politica (Polityka, Πολιτικά [Politiká])Rhet.
‒ Ars rhetorica (Retoryka, Τέχνη ῥητορική [ Téchne rhetoriké])
Boecjusz (ok. 480‒524 n.e.; Anicius Manlius Torquatus Severinus
Boethius)Cons. – De consolatione philosophiae (O pocieszeniu, jakie
daje filozofia)
CArminA BurAnA (XIII w. n.e.; Pieśni z Beuern); numeracja za
wydaniem: Carmina Burana. Text und Übersetzung, herausgegeben von
B.K. Vollmann, Frankfurt am Main 1987
cyceRon (106–43 p.n.e.; Marcus Tullius Cicero)Epistulae (Listy):
ad Q.fr. – ad Quintum fratrem (Listy do brata Kwintusa)Fin. − De
finibus malorum et bonorum (O najwyższym stopniu dobra i zła)Leg. –
De legibus (O prawach)Nat.deor. – De natura deorum (O naturze
bogów)Rosc.S. – Pro Sexto Roscio Amerino oratio (Mowa w obronie
Sekstusa
Roscjusza z Amerii)Tusc. – Tusculanae disputationes (Rozmowy
tuskulańskie)
-
6 Wykaz skrótów
digestA – Digesta seu Pandectae (Uporządkowane zapiski;
największa część Cor pus iuris civilis – Zbioru prawa
cywilnego)
diogenes lAeRtios (III/IV w. n.e.; Diogenes Laertius, Διογένης
Λαέρτιος [ Diogénes Laértios])
Żywoty i poglądy słynnych filozofów (De vitis et dogmatibus
clarorum philosophorum, Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ
εὐδοκιμησάντων [Bíoi kaí gnómai tón en filosofía
eudokimesánton])
Dwuwiersze KAtonA (koniec IV w. n.e.; Disticha Catonis; dzieło
anonimowe, rękopisy przekazują tytuł: Dicta Marci Catonis ad filium
suum ‒ Porzekadła Marka Katona do syna)
eliAn, klAudiusz (ok. 170–230 n.e.; Claudius Aelianus, Κλαύδιος
Αἰλιανός [ Klaúdios Ailianós])
Nat.anim. – De natura animalium (O właściwościach zwierząt, Περὶ
ζῴων ἰδιότητος [ Perí zóon idiótetos])
Var.hist. – Varia historia (Opowiastki rozmaite, Ποικίλη ἱστορία
[Poikíle historía])enniusz (239–169 p.n.e.; Quintus Ennius)
Sat. – Saturae (Satyry); numeracja frg. za: Ennianae Poesis
Reliquiae, edidit J. Vahlen, Leipzig 31928
Tragoediae (Tragedie), numeracja frg. za: The Tragedies of
Ennius, the Fragments edited with an Introduction and Commentary by
H.D. Jocelyn, Cambridge 1969 (11967) („Cambridge Classical Texts
and Commentaries” 10)
Med. ‒ MedeaTeleph. ‒ Telephus (Telefos)
euAgon/Eugeon/Eugajon/Eutajon/Eugejton z Samos (1. połowa V w.
p.n.e.; Εὐάγων/Εὐγέων/Εὐγαίων/Εὐταίων/Εὐγείτων [
Euágon/Eugéon/Eugaíon/Eutaíon/Eugeíton]); numeracja frg. za:
FGrHist 535 ( t . I I IB, s. 520–521)
euRypides (ok. 485–406 p.n.e.; Euripides, Εὐριπίδης [
Euripídes])Med. – Medea (Medea, Μήδεια [ Médeia])
ezop (ok. VI w. p.n.e.; Aesopus, Αἴσωπος [ Aísopos])aesopica ‒
Aesopica. A series of texts relating to Aesop or ascribed to him or
clo
sely connected with the literary tradition that bears his name,
collected and critically edited by B.E.Perry, vol. I, Urbana 1952
(„Greek and Latin Texts”)
corpus ‒ Corpus Fabularum Aesopicarum, vol. I: Fabulae Aesopicae
soluta oratione conscriptae, edidit A. Hausrath, fasc. 1 et 2,
editionem alteram curavit H. Hunger, Leipzig 1970 („Bibliotheca
Teubneriana”)
filostRAt stARszy (ok. 170–245 n.e.; Flavius Philostratus,
Φλάβιος Φιλόστρατος Μείζων [ Flábios Filóstratos Meízon])
Vit.Apoll. ‒ Vita Apollonii (Żywot Apolloniosa z Tyany, Τὰ ἐς
τὸν Τυανέα Ἀπολλώνιον [ Tá es tón Tyanéa Apollónion])
gAjusz (II w.; Gaius)Inst. ‒ Institutiones (Instytucje)
gelliusz, Aulus (II w.; Aulus Gellius)Noctes Atticae (Noce
attyckie)HA − Scriptores Historiae Augustae (koniec IV‒VI w.;
Historycy cesarstwa
rzymskiego)Aurel. − Divus Aurelianus (Boski Aurelian)
-
Wykaz skrótów 7
HeRmogenes z Tarsu (fl. 2. połowa II w. n.e.; Hermogenes
Tarsius/Tarsensis, Ἑρμογένης Ταρσεύς [Hermogénes Tarseús])
Prog. ‒ Progymnasmata (Ćwiczenia wstępne, Προγυμνάσματα [
Progymnásmata])
HeRodot z Halikarnassu (ok. 485–420 p.n.e.; Herodotus
Halicarnasseus, Ἡρόδοτος Ἁλικαρνασσεύς [ Heródotos
Halikarnasseús])
Dzieje (Historiae, Ἱστορίαι [Historíai])Hezjod (VIII/VII w.
p.n.e.; Hesiodus, Ἡσίοδος [ Hesíodos])
Op. ‒ Opera et dies (Prace i dni, Ἔργα καὶ ἡμέραι [ Érga kaí
hemérai])HomeR (VIII w. p.n.e.; Homerus, Ὅμερος [Hómeros])
Ilias (Iliada, ʼIλιάς [ Iliás])Odyssea (Odyseja, Ὀδύσσεια
[Odýsseia])
HoRAcy (65–8 p.n.e.; Quintus Horatius Flaccus)Ars – De arte
poetica epistula ad Pisones (O sztuce poetyckiej list do
Pizonów; Epist. 2,3); przekład: Horacy, Sztuka poetycka, [w:]
tenże, Dzieła wszystkie, przełożył, wstępem i komentarzem opatrzył
A. Lam, Warszawa 21996, s. 239–250 („Libri Mundi”)
Carm. – Carmina (Pieśni)Epist. – Epistulae (Listy)Epod. – Epodon
liber (Księga epodów)Sat. − Sermones, Satirae (Satyry / Gawędy)
izydoR z Sewilli (ok. 560–570 – 636 n.e., Isidorus
Hispalensis)Etym. – Etymologiarum, sive Originum libri XX
(Etymologii ksiąg 20)
józef flAwiusz (37 – po 100 n.e.; Titus Flavius Iosephus,
ʼΙώσηπος Φλάβιος [ Iósepos Flábios])
AI − Antiquitates Iudaicae (Dawne dzieje Izraela / Starożytności
żydowskie, ʼIουδαϊκὴ ἀρχαιολογία [ Iudaiké archaiología])
justyn (III w.; Marcus Iunianus Iustinus)Epitoma „Historiarum
Philippicarum” Pompei Trogi (Zarys dziejów po-
wszechnych starożytności na podstawie Pompejusza
Trogusa)juwenAlis (ok. 60–130; Decimus Iunius Iuvenalis)
Saturae (Satyry)kAllistRAtos (fl. III lub IV w. n.e.;
Callistratus, Καλλίστρατος [Kallístratos])
Statuarum descriptiones (Opisy posągów, Ἐκφράσεις [Ekfráseis])6:
Εἰς τὸ ἐν Σικύωνι ἄγαλμα τοῦ Καιροῦ [Eis tó en Sikýoni ágalma tú
Kairú] (Na
posąg Kajrosa w Sykionie)kAtullus (ok. 84–54 p.n.e.; Gaius
Valerius Catullus)
Catulli Veronensis liber (Księga Katullusa z Werony)klemens
AleksAndRyjski (ok. 150–215 n.e.; Titus Flavius Clemens
Alexandrinus,
Τίτος Φλαύιος Κλήμης Ἀλεξανδρεύς [ Títos Flaúios Klémes
Aleksandreús])Pedagog (Paedagogus, Παιδαγωγός [ Paidagogós])
kwintyliAn (ur. ok. 35; Marcus Fabius Quintilianus)Institutio
oratoria (Kształcenie mówcy)
lucyliusz (180 – ok. 102 p.n.e.; Gaius Lucilius); numeracja frg.
za: C. Lucilii Carminum reliquiae, vol. I: Prolegomena, testimonia,
fasti Luciliani, carminum reliquiae, indices, vol. II:
Commentarius, edidit F. Marx, vol. I‒II, Leipzig 1904‒1905
(„Bibliotheca Teub neriana”)
-
8 Wykaz skrótów
lukRecjusz (ok. 97–55 p.n.e.; Titus Lucretius Carus)De rerum
natura (O naturze rzeczy)
mAkRoBiusz (IV/V w.; Ambrosius Theodosius Macrobius)Sat. –
Saturnalia (Rozmowy w okresie Saturnaliów)
mARcjAlis (ok. 40–104; Marcus Valerius Martialis)Epigr. ‒
Epigrammaton libri (Księgi epigramów)
owidiusz (43 p.n.e. – 18 (17?) n.e.; Publius Ovidius Naso)Ars –
Ars amatoria (Sztuka kochania)Fast. − Fasti (Kalendarz)Met. –
Metamorphoseon libri (Metamorfozy / Przemiany)
pAuzAniAsz Periegeta (ok. 115–180 n.e.; Pausanias Periegeta,
Παυσανίας Περιηγητής [Pausanías Periegetés])
Wędrówka po Helladzie (Graeciae descriptio, Περιέγησις τῆς
Ἑλλάδος [Periégesis tés Helládos])
plAton (427–347 p.n.e.; Plato, Πλάτων [Pláton])Phaedr. ‒
Phaedrus (Fajdros, Φαῖδρος [Faídros])
plAut (ok. 250–184 p.n.e.; Titus Maccius Plautus)Aul. −
Aulularia (Skarb / Misa pełna złota)Poen. − Poenulus (Punijczyk /
Człowiek z Kartaginy)Trin. − Trinummus (Dzień trzech groszy / Za
trzy miedziaki)
pliniusz stARszy (ok. 23–79 n.e.; Gaius Plinius Secundus
Maior)NH − Naturalis historia (Historia naturalna)
plutARcH z Cheronei (ok. 50–120 n.e.; Plutarchus, Πλούταρχος
[Plútarchos])Moralia (Pisma moralne, Ἠθικά [Ethiká])
Coniug.praecep. – Coniugalia praecepta (Zalecenia małżeńskie,
Γαμικὰ παραγγέλματα [Gamiká parangélmata])
Vitae parallelae (Żywoty równoległe, Βίοι παράλληλοι [Bíoi
parálleloi])Dem. – Demosthenes (Demostenes, Δημοσθένης
[Demosthénes])Mar. – Marius (Mariusz, Μάριος [Mários])Sol. − Solon
(Solon, Σόλων [Sólon])
posejdippos z Pelli (ok. 310–240 p.n.e.; Posidippus, Ποσείδιππος
[Poseídippos])Epigrammata (Epigramy,Ἐπιγράμματα [Epigrámmata])
senekA Młodszy, inaczej Seneka Filozof (ok. 4 p.n.e. – 65 n.e.;
Lucius Annaeus Seneca, Minor / Philosophus)
Benef. − De beneficiis (O dobrodziejstwach)Consol.Polyb. ‒ De
Consolatione ad Polybium (O pocieszeniu do Polibiusza)Epist. ‒
Epistulae morales ad Lucilium (Listy moralne do
Lucyliusza)Tragoediae (Tragedie): Med. ‒ Medea
swetoniusz (I/II w. n.e.; Gaius Suetonius Tranquillus)De vita
Caesarum (Żywoty cezarów)
Aug. − Divus Augustus (Boski August)Tib. ‒ Tiberius
(Tyberiusz)
tAcyt (ok. 55–120; Publius Cornelius Tacitus)Agr. – De vita et
moribus Iulii Agricolae (Żywot Juliusza Agrykoli)Ann. – Annales
(Roczniki)
-
Wykaz skrótów 9
teRencjusz (II w. p.n.e.; Publius Terentius Afer)Heaut. ‒
Heauton Timorumenos (Sam siebie karzący / Samodręk / Za karę)Phorm.
– Phormio (Formion / Pasożyt Formion)
teon eliusz z Aleksandrii (2. połowa I w. n.e.; Theon Aelius,
Θέων Αἴλιος [Théon Aílios])
Prog. ‒ Progymnasmata (Ćwiczenia wstępne, Προγυμνάσματα
[Progymnásmata])ulpiAn (ok. 170–223; Gnaeus Domitius Annius
Ulpianus)
ad Sab. ‒ Libri ad Sabinum (Księgi do Sabinusa)weRgiliusz (70–19
p.n.e.; Publius Vergilius Maro)
Aen. – Aeneis (Eneida)Georg. – Georgica (Georgiki)
Inne‹ › ‒ w nawias kątowy ujęto dwie rekonstruowane bajki (4,13;
4,14) oraz należące
do nich lokalizacje w indeksie. . . . ‒ oznaczenie bajek
niepełnych, uszkodzonych, w miejscach, gdzie wystę-
pują mechaniczne zniszczenia manuskryptu
fl. ‒ floruit, tj. ʻosiągnął akméʼ, czyli szczyt twórczości,
który według starożyt-nych przypadał na około 40 rok życia
pr. ‒ principium (wstęp)
eRAzm (1466–1536; Erasmus Desiderius Rotterodamus, właściwie:
Gerrit Gerritszoon)
Adagia – Adagiorum chiliades (Adagia [Kolejny tysiąc
przysłów])FGrHist – Die Fragmente der griechischen Historiker, ed.
F. Jacoby, Leiden
21957–1962 (Berlin 11923)NKPP – Nowa księga przysłów i wyrażeń
przysłowiowych polskich, redakcja
t. 1–3: J. Krzyżanowski; redakcja t. 4: S. Świrko, Warszawa
1969–1978 (po skrócie podano hasło oraz numer zwrotu
przysłowiowego)
P.Oxy. ‒ The Oxyrhynchus papyri, vol. XV, edited with
translations and notes by B.P. Grenfell and A.S. Hunt, London 1922,
s. 137‒150 (frg. 2.1.2)
-
ORYGINALNY NAŚLADOWCA
Fedrus otwiera długą listę łacińskich autorów, którzy tworzyli
swoje własne wersje bajek zwanych dzisiaj „ezopowymi”. Ponieważ
odwoływali się do twórczości Ezopa, często uważano ich za tłuma-czy
bądź naśladowców, co w przypadku Fedrusa jest krzywdzącym
uproszczeniem. Ezop niewątpliwie rozpoczyna historię gatunku.
Przypisuje mu się stworzenie krótkich opowieści, zazwyczaj
opisu-jących interakcje pomiędzy zantropomorfizowanymi zwierzętami
przedstawiającymi jakąś konkretną ludzką cechę. Z historii tych
czy-telnik sam wyciągnąć miał nauki moralne. Ezop (ok. VI w.
p.n.e.), postać być może fikcyjna,1 nie pozostawił po sobie żadnych
tekstów, a o jego życiu dowiadujemy się jedynie z niewielu odwołań
zawartych w literaturze klasycznej.2 Równie enigmatyczną postacią
okazuje się także Fedrus, o którym ‒ choć zachował się spory zbiór
bajek jego autorstwa ‒ wiadomo niewiele.
Przez długi czas niesłusznie nazywany był zaledwie tłumaczem
greckich bajek Ezopa. Fedrus skorzystał wprawdzie z pomysłów swego
poprzednika, ale dodał sporo własnych utworów, rozbudo-wał je,
opatrzył morałem, a przede wszystkim ułożył wierszem,
1 Argumenty za i przeciw fikcyjności Ezopa jako autora zbioru
bajek i jako po-staci historycznej podaje Krystyna Bartol (1998:
371‒376).
2 Literatura antyczna przekazuje wiele informacji i historii
(anegdot) na temat Ezopa. Istotne wydaje się, by rozdzielić
Ezopapostać historyczną od Ezopatoposu, który uosabia w literaturze
mądrość ludową. Do grupy źródeł, które dostarczyć mogą informacji
na temat biografii bajkopisarza, zaliczyć można papirus z nie w
peł-ni zachowanym żywotem Ezopa (P.Oxy. 1800) oraz fragmenty z
dzieł Arystotelesa (frg. 573; 611,33; Rhet. 1393b) i passus z
Herodota (2,134). Dodatkowe informacje znaleźć można także u
Arystofanesa (Vesp. 1446‒1448), Platona (Phaedr. 60d‒61b) czy
Plutarcha (Sol. 28). Pełen wykaz miejsc odnoszących się do Ezopa
zamieszcza Maria J. Luzzatto (2015).
-
12 Joanna Stadler
wyznaczając tym samym wzorzec dla formy bajek nowożytnych. Jego
utwory charakteryzuje oryginalność, cięty humor, zwięzłość
(brevitas) i dogłębna znajomość ludzkiej natury.
Spomiędzy wersów wyłania się obraz autora świadomego swej
ory-ginalności, nie zaś odtwórcy i plagiatora, który jedynie
powtarza słowa greckiego poprzednika. Zawarte w bajkach
bezpośrednie odwołania do konkretnych sytuacji z życia poety zdają
się stawiać więcej pytań, niż udzielać odpowiedzi. Również antyczna
literatura pomija Fedrusa milczeniem (jego imię pojawia się tylko u
Marcjalisa).3 Życie i pocho-dzenie bajkopisarza są zatem nadal
nierozwikłaną zagadką.
ŻycieWspółczesna literatura naukowa stara się uporać z
enigmatycz-
nym życiorysem Fedrusa, sięgając do jego własnych słów i
interpre-tując skrawki informacji, które pozostawił w bajkach.
Zrekonstru-owana w ten sposób biografia, jaką znajdujemy we
współczesnych opracowaniach,4 opiera się na kilku wskazówkach,
które omówimy poniżej.
Dopiero w opublikowanej w roku 2005 pracy Phaedrus the fabulous
Edward Champlin dogłębnie przeanalizował wcześniejsze
przypuszczenia i teorie związane z życiorysem poety, co zmusiło
środowisko naukowe do krytyczniejszego spojrzenia na dotych-czasowe
założenia i domysły. Champlin nie zawsze umie wystar-czająco
uargumentować własne propozycje, ale zawsze celnie
3 Marcjalis (Epigr. 3,20,5). Wnikliwą analizę passusów
odnoszących się do „żar-tów” Fedrusa przeprowadził Albert H. Travis
(1940).
4 Literatura naukowa poświęcona bajce antycznej, a bajce
Fedrusowej w szcze-gólności, zawiera zwykle rekonstrukcję życiorysu
bajkopisarza wyprowadzoną z jego własnej twórczości. Tego rodzaju
propozycje wydają się jednak bardziej literackim tworem niż
rzeczywistą biografią Fedrusa, a teorie dotyczące tego problemu,
budo-wane najczęściej na podstawie ułamkowych informacji, nie
znajdują innego oparcia prócz szczerej wiary pomysłodawców w ich
słuszność. Pewnym paradoksem jest, że prace, które uważa się dziś
za znaczące w badaniach nad bajką jako gatunkiem, proponują mylne
rozwiązania w kwestii żywotu Fedrusa. Na liście tych
najważniej-szych pozycji znajdują się: Adrados (1999‒2003),
Holzberg (1993), Gibbs (2002), Henderson (2001), Bloomer (1997;
zwłaszcza: 73‒109, rozdz. 3 „The Rhetoric of Freedmen: the Fables
of Phaedrus”), Oberg (2000). Również polskojęzyczne opra-cowania
podają wersję życiorysu Fedrusa, opierając się na słowach
bajkopisarza lub na własnych domysłach; np. Piotr Gruszka (1999:
11‒13) we wstępie do swego tłu-maczenia przedstawia teorię, iż imię
Fedrus to jedynie pseudonim literacki na cześć dialogu Platona
Fajdros (łac. Phaedrus). Pełny wykaz literatury przedmiotu w
języ-kach kongresowych znajdzie Czytelnik w pracy Lamba (1998) oraz
w internetowej bibliografii (http://www.arlima.net/mp/phedre.html)
redagowanej przez Laurenta Bruna i Matthiasa Gertha
(GeorgAugustUniversität Göttingen).
-
Oryginalny naśladowca 13
wytyka błędne założenia leżące u podstaw mitów krążących na
temat autora.
Do owych kwestii wymagających ustalenia należą przede
wszyst-kim: daty życia i miejsce narodzin (Pieria/Tracja) Fedrusa,
jego nie-wolnicze pochodzenie i późniejsze wyzwolenie przez
Oktawiana Augusta oraz jego zaangażowanie polityczne (przeciw
pryncypato-wi) i wytoczony mu z tego powodu proces sądowy. Poniżej
pokrót-ce przedstawiamy dyskusję na temat spornych danych
dotyczących biografii Fedrusa; obejmuje ona założenia przyjmowane
dotychczas w literaturze oraz nowe propozycje wysunięte przez
Champlina wraz z ich krytyczną analizą.
Data i miejsce naroDzin (15 r. p.n.e. – Pieria [Macedonia] lub
Tracja)Przypuszczenia dotyczące daty narodzin Fedrusa łączą się
niero-
zerwalnie z jego statusem i ojczyzną. Jeśli założymy, że
rzeczywiście z pochodzenia był Grekiem (a dokładniej
Macedończykiem, w przy-padku Pierii, lub Trakiem) i trafił na dwór
cesarski jako niewolnik, to musiałoby to zdarzyć się w dzieciństwie
autora, prawdopodobnie po kampanii Kalpurniusza Pizona w Tracji
(datowanej na rok 12 p.n.e., co oczywiście wyklucza późniejszą datę
narodzin poety).5 Fedrus o swym pochodzeniu pisze tak (3, prolog
17‒23):
Ego, quem Pierio mater enixa est iugo,in quo tonanti sancta
Mnemosyne Iovifecunda novies artium peperit chorum,quamvis in ipsa
paene natus sim scholacuramque habendi penitus corde eraserimet
laude invicta vitam in hanc incubuerim,fastidiose tamen in coetum
recipior.
Wskazując szczyt Pierii jako miejsce swych narodzin, próbuje
wy-wrzeć wrażenie, iż został w ten sposób namaszczony przez Muzy
lub że świętość miejsca wspiera jego prawo do obcowania z nimi.
Jest to jednak topos literacki, który niekoniecznie musiał mieć
cokol-wiek wspólnego z rzeczywistością. Za metaforycznym
odczytaniem tych wersów przemawia również wspomniana w wersie 20.
„szkoła” (schola). Mało prawdopodobne, by Fedrus odnosił się tu do
kon-kretnej szkoły/budynku,6 jest to raczej metafora opisująca
mityczną ojczyznę poezji.
5 Zob. też Champlin (2005: 99).6 Niektórzy dopatrują się tu
informacji, iż Fedrus był synem niewolnicy bądź
żony nauczyciela; por. Currie (1984: 501).
U stóp Olimpu matka mnie powiła,gdzie Mnemozyna, władcy gromów
miła,i Muz sztuk dziewięć też na świat wydała.Ja, urodzony na tych
samych skałach,zdusiłem w sobie na złoto apetyti chociaż żyję już
życiem poety,to jednak Muzy nie chcą mnie w swym gronie.
-
14 Joanna Stadler
Teorię przeczącą narodzinom bajkopisarza na stokach Olimpu
(sic!) wspiera również inny passus, w którym autor czyni aluzję do
swego trackiego pochodzenia,7 porównując się z Orfeuszem i Linu-sem
(3, prolog 52‒59):
lecz skoro Ezop w literackim trudzie i Anacharsis sławę
zdobywali, skoro do Grecji nie mam od nich dalej, czemużbym nie
miał pisać dla ojczyzny? I Tracy dumni są też ze spuścizny: sławy
Linusa, dziecka Apollina, i Orfeusza, pięknej Muzy syna – jego
pieśń bestiom zamyka powieki, łzy ze skał toczy, wstrzymuje bieg
rzeki.
Champlin odrzuca tę informację, powołując się na wcześniej
cyto-wane wersy. Uważa, że odwołanie do „progu” Muz (Musarum limen;
3, prolog 16) odnosi się do świątyni Herkulesa i Muz znajdującej
się na Polu Marsowym (Campus Martius), a wzniesionej przez Marka
Fulwiusza Nobiliora (konsula w roku 189 p.n.e.). Przy świątyni
mie-ściła się też schola/collegium poetarum, której swego czasu
przewo-dził poeta Akcjusz (170 ‒ ok. 86 p.n.e.). Champlin sądzi, iż
do tej właśnie szkoły odnosi się Fedrus w swych metaforycznych
aluzjach.8 Choć teoria wydaje się wdzięczna i spójna logicznie,
brakuje jednak jakiegokolwiek dodatkowego argumentu, który mógłby
potwierdzić, że mamy tu do czynienia z czymś więcej niż
przypadkiem.
Champlin chciałby widzieć w Fedrusie „oszusta”, który
czytel-ników specjalnie sprowadza na manowce fałszywymi
informacja-mi i niejasnymi aluzjami. Badacz przedstawia taką
(dwuznaczną!) kreację autora, interpretując zawarte w prologu i
epilogu tej samej, 3. księgi, cytaty: „quodcumque fuerit”, ut dixit
Sinon (3, prolog 27 – ‘Powiem jak Sinon: «cokolwiek się stanie»’)
oraz palam muttire plebeio piaculum est (3, epilog 34 –
‘niebezpiecznie jest dla plebejuszy / szemrać na forum wśród innej
ludności’). Pierwszy to odwołanie do Eneidy Wergiliusza (Aen.
2,77), drugi to passus z Enniusza, ze szczątkowo zachowanej sztuki
Telefos (Teleph., frg. CXLII). Sinon9
7 Być może jest to kolejna mylna autoprezentacja, by stworzyć
paralelę pomię-dzy sobą a Orfeuszem. Ezopowi również
niejednokrotnie przypisywano trackie po-chodzenie (Euagon, FGrHist
535 F4; Arystoteles, frg. 573), Fedrus jednak określa go „Ezopem
Frygiem” (Phryx Aesopus; 3, prolog 52).
8 Champlin (2005: 105).9 Sinon, choć nie pojawia się w Homerowej
Iliadzie, jest w literaturze łacińskiej
sprawcą trojańskiej tragedii: to przez jego kłamstwa Trojanie
decydują się wprowa-dzić słynnego konia w mury swojego miasta
(Wergiliusz, Aen. 2,57n.).
Si Phryx Aesopus potuit, Anacharsis Scythaaeternam famam condere
ingenio suo:ego, litteratae qui sum proprior Graeciae,cur somno
inerti deseram patriae decus?Threissa cum gens numeret auctores
suos,Linoque Apollo sit parens, Musa Orpheo,qui saxa cantu movit et
domuit ferasHebrique tenuit impetus dulci mora.
-
Oryginalny naśladowca 15
i tytułowy Telefos10 uosabiają greckich oszustów, zatem
przywo-łując ich, Fedrus sam zapowiada, iż zamierza zwodzić
czytelnika. Być może taki właśnie cel przyświecał bajkopisarzowi,
lecz cytaty żyją zazwyczaj własnym życiem i często pojawiają się w
oderwaniu od myśli, jaką pierwotnie miały wyrażać.11 Nic nie
upoważnia do uznania, że Fedrus, zajmujący się bajką, zadawał sobie
tyle trudu, by świadomie porównywać siebie z Sinonem i Telefosem12
oraz zwodzić czytelników w sprawach własnej biografii, która w jego
dziełach odgrywa marginalną rolę. Jeśli natomiast utożsamiał się z
tymi greckimi postaciami, przeczyłoby to konkluzji Champlina, iż w
rzeczywistości był urodzonym w Rzymie obywatelem imperium.13
WyzWoleniecManuskrypt średniowieczny (Codex Pithoeanus)
zawierający
utwory Fedrusa podaje tytuł jego dzieła w brzmieniu: Phaedri
Augusti liberti fabularum aesopiarum libri, stąd przypuszczenie, iż
autor był wyzwoleńcem (Oktawiana?) Augusta. Oczywiście nie można
wykluczyć, iż jest to informacja prawdziwa, jednak brak
jakichkol-wiek innych wskazówek, by bajkopisarz był obeznany z
dworem cesarskim lub by spędził życie jako niewolnik, zdaje się
przeczyć tej tezie. Wszelkie odwołania do stanu niewolników, jakie
znajdujemy w wierszach Fedrusa, są konsekwencją wybranego przez
autora ga-tunku. Powstanie bajki przypisywano bowiem właśnie
niewolnikom, o czym pisze sam poeta (3, prolog 33‒36):14
Nunc fabularum cur sit inventum genus, Krótko wyjaśnię, jak
bajki powstały:brevi docebo. Servitus obnoxia, stan niewolników nie
ważył się całyquia quae volebat non audebat dicere, mówić, co myśli
‒ to niedozwolone,affectus proprios in fabellas transtulit skryto
sens myśli więc w treści zmyślonej.
10 Sztuka Telefos nie zachowała się, trudno zatem stwierdzić,
kto i w jakiej sytu-acji wypowiedział owe słowa. Być może był to
sam bohater tytułowy przemawiają-cy przed zgromadzeniem królów w
przebraniu żebraka; zob. Champlin (2005: 98). Nie można jednak
wykluczyć, że padły one z ust kogoś, kto starał się przebranego
Telefosa uciszyć, przypominając mu o jego (udawanym) niskim
pochodzeniu; zob. Jocelyn (1967: 406‒407).
11 Najbardziej znanym cytatem, który całkowicie oderwał się od
swego pierwot-nego kontekstu i znaczenia, jest maksyma „Człowiekiem
jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”. Pochodzi ona z komedii
Terencjusza (Heaut. 77), gdzie służy uspra-wiedliwieniu wścibstwa
jednego z bohaterów i nie ma tak wzniosłego wydźwięku, jaki się jej
przypisuje. Już w starożytności Terencjuszowa sentencja była
niezwy-kle popularna, a przytaczali ją m.in. Cyceron (Leg. 1,12;
Fin. 3,19,63) oraz Seneka Młodszy (Epist. 95,52).
12 Oberg (2000:19).13 Champlin (2005: 106).14 Tak też Champlin
(2005: 99).
-
16 Joanna Stadler
Ezop – poprzednik Fedrusa – w tradycji literackiej przedstawiany
jest zawsze jako niewolnik (później wyzwoleniec), zatem wniosek, że
ten sam los przypadł jego kontynuatorowi, nasunął się zapewne z
mylnie zbudowanej paraleli pomiędzy oboma autorami. Ponieważ jednak
brakuje informacji na temat życia Fedrusa, trudno definityw-nie
odrzucić teorię o jego niewoli. Jeśli natomiast rzeczywiście był
wyzwoleńcem Augusta, rodzi się pytanie, czy chodzi o Oktawia-na
Augusta, jako że przydomek augustus przysługiwał jako tytuł
wszystkim kolejnym cesarzom.
Działalność na Dworze cesarskimAktywność Fedrusa na dworze
władcy również wydaje się mało
prawdopodobna. Do tej pory teorię tę argumentowano dwoma
pas-susami z księgi 2. i 3.15 Pierwszy z nich odnosi się do czasów
pano-wania Oktawiana Augusta i przedstawia sprawę sądową, w której
pan (dominus), oszukany pomówieniami swego wyzwoleńca, naj-pierw
morduje syna, a potem popełnia samobójstwo, przy czym o
spowodowanie tragedii oskarżona zostaje małżonka; Oktawian August
pomaga rozwikłać tę sprawę. Fedrus przedstawia opisane wydarzenia z
punktu widzenia bezpośredniego świadka, mówiąc (3,10,7‒8):
Nie ufaj prawdom w mitycznych przypadkach, uwierz historii
naocznego świadka.
Drugi passus zawiera anegdotę, w której cesarz Tyberiusz
roz-prawia się ze sługąpróżniakiem. W bajce pojawia się
interesujący szczegół historyczny dotyczący willi Lukullusa, która
stała się ulu-bioną siedzibą cesarza pod koniec jego panowania
(2,5,7‒10):
Do Neapolu zdążał Cesarz, w drodze stając w Misenum, bo zmęczył
się srodze; Lukull na szczycie wzniósł tutaj siedzisko, skąd i do
morza, i Sycylii blisko.
Obie bajki są z pewnością oryginalnymi utworami Fedrusa,
nie-zaczerpniętymi z twórczości Ezopa, są to jednak opowieści,
któ-re nie świadczą ani o sympatii autora do rzekomego wyzwoliciela
(Augusta), ani o szczególnej znajomości zwyczajów princepsa czy
15 Schmidt (2015).
Sed fabulosa ne vetustatem elevem,narrabo tibi memoria quod
factum est mea.
Caesar Tiberius cum petens Neapolimin Misenensem villam venisset
suam,quae monte summo posita Luculli manuprospectat Siculum et
perspicit Tuscum mare
-
Oryginalny naśladowca 17
jego pasierba Tyberiusza. Postaci obu władców włączono do tych
historii być może jako element kolorytu lokalnego, jako ciekawostkę
dla czytelników bajek.
spory praWneBadacze często doczytują się w bajkach Fedrusa
aluzji do prze-
śladowań politycznych i sporów sądowych. Stawiane hipotezy
za-zwyczaj opierają się na skargach i prośbach (zachowanych w
prolo-gach i epilogach), jakie Fedrus wnosi do swoich patronów.
Uwagi te daje się wszakże odczytywać na różne sposoby. Być może są
to narzekania na krytykę ze strony innych poetów i czytelników,
wia-domo bowiem, że autor nie zyskał za życia takiego uznania,
jakiego oczekiwał: nie był cytowany, jego imię w poezji antycznej ‒
jak już wspominaliśmy ‒ pojawia się zaledwie raz. Za to nierzadko
musiał walczyć z nieprzychylną opinią, a jego zasługi w dziedzinie
bajko-pisarstwa przypisywano zazwyczaj Ezopowi, jemu wyznaczając,
jak pamiętamy, jedynie rolę tłumacza, o czym sam wspomina (4,7,1‒5.
21‒22; 4,22,3‒5):
Tu qui, nasute, scripta destringis meaet hoc iocurum legere
fastidis genus,parva libellum sustine patientia,severitatem frontis
dum placo tuaeet in cothurnis prodit Aesopus novis.
Quid ergo possum facere tibi, lector Cato,si nec fabellae te
iuvant nec fabulae?
Quicquid putabit esse dignum memoria,Aesopi dicet; si quid minus
arriserit,a me contendet fictum quovis pignore.
Utyskiwania te pojawiają się przede wszystkim w 4. księdze,
która ukazała się później niż wcześniejsze trzy i razem z 5. nie
należała do zbioru pierwotnego, zaplanowanego przez Fedrusa, o czym
pisze on w prologu (4, prolog 1‒4). Jednak skargi na prze-ciwników,
wrogów i donosicieli pojawiają się już we wcześniej-szych księgach.
Fedrus z goryczą pisze o zawistnikach wszelkiej maści (2, epilog
15‒19):
Krytyku podły ‒ z mych bajek śmiesz szydzić,a ich czytaniem po
prostu się brzydzisz ‒znieś z cierpliwością mą książkę wesołą,abym
twe chmurne wygładzić mógł czołobajką w koturnach za Ezopa
wzorem
Kiepski Katonie, nic tu już nie zrobię:ni wiersz, ni dramat mój
nie jest w smak tobie.
że jeśli któryś wiersz zyska uznanie,za twór Ezopa przyjęty
zostanie,a jak się komuś coś tam nie spodoba,to się zakłada, że to
moja głowawiersz wymyśliła;
-
18 Joanna Stadler
Jeśli dostaną trud mój w swoje szpony ludzie, co mają charakter
skrzywiony, którzy umieją tylko kłapać dziobem, serce me twardym i
silnym wnet zrobię, zniosę potwarze! Los się wstydu naje, że sławy
nijak skosztować nie daje.
Nie zdradza szczegółów dotyczących zarzutów ani imion
adwer-sarzy. Być może Eutychus, do którego skierowana była 3.
księga, najbardziej osobista ze wszystkich ksiąg bajek,16 obeznany
był do-kładnie z sytuacją, więc dalsze wyjaśnienia okazały się
zbędne. Fe-drus mówi o sobie tak (3, epilog 31‒32):
[…] a tutaj dręczy mnie chamisko. „Kto taki?” – pytasz. Czas
ujawni wszystko.
Przypuszcza się, iż podczas nagonki na poetę wytoczono mu
spra-wę sądową, w której istotną rolę odegrał Sejanus. To do tej
historii odnosi się passus z księgi 3., która powstać miała
oczywiście po procesie, może nawet po upadku Sejana w roku 31 n.e.,
Fedrus bo-wiem całkiem otwarcie przyznaje, kto go gnębił (3, prolog
41‒43):
Gdyby nie Sejan, a ktokolwiek inny, przeciw mnie świadczył i
wmawiał, żem winny, to może nawet bym przyznał mu rację
Champlin dopatruje się w tych wersach odwołania do sporu nie
tyle sądowego, co raczej literackiego.17 Fedrus, tak jak wcześniej
porównywał niezadowolonego czytelnika do Katona (4,7,21), tak teraz
porównuje krytyka do Sejana. Jest to mimo wszystko inter-pretacja
bardzo odważna, ponieważ nawet biorąc pod uwagę, że ję-zyk Fedrusa
nasycony jest terminami prawnymi, a treść bajek pełna odwołań do
sporów sądowych, co dowodzi dogłębnej znajomości prawa rzymskiego
przez autora, przypuszczenie, iż chodzi o spór literacki ubrany
niejako w słownictwo prawnicze, wydaje się mało przekonujące.
Życiorysu poety nie da się przy takiej szczupłości źródeł
odtwo-rzyć, ponadto Fedrus nie był osobą publiczną, a w historii
zapisał się jedynie jako pierwszy autor łacińskiego zbioru bajek.
Dla recepcji jego tekstów ważniejsze jest zatem, kiedy powstało
dzieło i od kiedy wywiera ono wpływ na późniejszą literaturę.
16 Oberg (2000: 119).17 Champlin (2005: 100‒101).
Sin autem doctus illis occurrit labor,sinistra quos in lucem
natura extulitnec quicquam possunt nisi meliores carpere,fatale
exitium corde durato feram,donec fortunam criminis pudeat sui.
a noxiorum premitur insolentiis.Qui sint, requires; apparebunt
tempore.
Quod si accusator alius Seiano foret,si testis alius, iudex
alius denique,dignum faterer esse me tantis malis
-
Oryginalny naśladowca 19
FloruitTerminus post quem18 dla zbioru bajek jest łatwy do
ustalenia
na podstawie dialogu Seneki
O pocieszeniu do Polibiusza, gdzie czytamy, iż
Rzymianie nie mają łacińskiego odpowiednika bajek ezopowych
(Consol.Polyb. 8,3). Pismo Seneki powstało około roku 43 n.e., a
zatem Fedrus najprawdopodobniej nie opublikował swego zbioru przed
tą datą.19 Oznaczałoby to oczywiście, że informacja o wydaniu przez
Fedrusa pierwszej księgi bajek za panowania ce-sarza Tyberiusza
jest mylna. Autor uczynił to zapewne dopiero za panowania
Klaudiusza (panował w latach: 41‒54). Terminus ante quem20 jest
równie jasny, jako że Marcjalis (Epigr. 3,20,5) odwołuje się do
„żartów” Fedrusabajkopisarza, a epigramy tworzył
najpraw-dopodobniej w latach 80. pierwszego stulecia.
Niemniej Edward Champlin przesuwa termin ante quem o deka-dę
wcześniej i przyjmuje rok 70 n.e. za czas, w którym twórczość
Fedrusa musiała być już znana. Za podstawę do takiego twierdzenia
uznaje cytat zawarty u Ulpiana (Digesta 17,2,29,2 [Ulpian 30 ad
Sab.]):
Aristo refert Cassium respondisse societatem talem coiri non
posse, ut alter lucrum tantum, alter damnum sentiret, et hanc
societatem leoninam solitum appellare. Et nos consentimus talem
societatem nullam esse, ut alter lucrum sentiret, alter vero nullum
lucrum, sed damnum sentiret. Iniquissimum enim genus societatis
est, ex qua quis damnum, non etiam lucrum spectet.
Aryston przekazuje, że Kasjusz uważał, iż nie można tak stworzyć
spółki, by jedna strona otrzymała cały zysk, a druga ponosiła całe
ryzyko; taki układ zwykle nazywa się „lwią spółką”. Zgadzamy się
także, że nieważny jest tego typu układ, w którym jeden osiąga
wszystkie zyski, a drugi nie dostaje nic, lecz pokrywa straty. Taka
spółka, w której jeden ponosi straty i ryzyko, a nie ma udziału w
zyskach, jest niesprawiedliwa.
Uczeń Kasjusza Longina przekazuje, iż jego nauczyciel zwykł
na-zywać pewien rodzaj „nieuczciwej” spółki „lwią spółką”, Champlin
zatem zakłada, iż nazwę tę zawdzięczamy odwołaniu do bajki Fe-drusa
(1,5), w której krowa, koza i owca wchodzą w porozumienie z lwem i
ruszają razem na polowanie: po złapaniu jelenia chcą dzielić się
łupem, lecz lew zabiera każdą część, tłumacząc, dlaczego
właśnie
18 Terminus post quem (dosł. ‘termin po którym’) –
najwcześniejsza data, po któ-rej mogło powstać dzieło.
19 Seneka musiał znać Fedrusa. Wynika to z dogłębnej analizy
porównawczej jego późniejszych utworów z bajkami; zob. Dadone
(1954: 3‒12), Postgate (1919).
20 Terminus ante quem (dosł. ‘termin przed którym’) – data,
przed którą na pew-no powstało dzieło.
-
20 Joanna Stadler
jemu się ona należy ‒ morał bajki jest taki, iż nie wolno
wchodzić w układy z silniejszymi.
Być może rzeczywiście bajka Fedrusa była inspiracją dla tego
od-wołania, lecz wydaje się to mało prawdopodobne. Po pierwsze,
bajka ta w formie przekazanej przez Fedrusa nie odpowiada dokładnie
założeniom lwiej spółki, w której jedna strona ponosi całe ryzyko,
druga zaś zgarnia cały zysk, jako że w bajce to lew ponosił całe
ry-zyko i to on zgarnął cały zysk. Po drugie, Fedrus nie jest
pierwszym autorem tego pomysłu, który – jak się słusznie uważa –
pochodzi od Ezopa21 i krążył w dwóch wersjach: jedna jest dokładnie
taka jak u Fedrusa, druga przynosi historię lisa, wilka i lwa,
którzy zakładają spółkę na czas polowania. Lis złapał gęś, wilk ‒
tłustego barana, a lew ‒ wychudzoną krowę. Gdy przyszło do
dzielenia, wilk radził, by każdy wziął to, co upolował. Wściekły
lew urwał wilkowi głowę i kazał lisowi wymyśleć lepszy podział. Lis
kazał lwu najeść się do syta i oddać mu resztki. Zapytany, skąd u
niego taka mądrość, odpowiedział, że nauczył się na błędach
wspólnika.
Bajka ta jest jedną z najbardziej popularnych w zbiorze
ezopowym22 i występuje w wielu wariantach. Wydaje się zatem, iż
Kasjusz Lon-ginus znał ją z innego źródła i w innej wersji –
takiej, która bardziej odpowiada prawnemu znaczeniu „lwiej spółki”.
Data śmierci Kasjusza (70 r. n.e.) nie może zatem stanowić
definitywnego terminus ante quem.
ManuskryptyPomimo ogromnego wpływu, jaki Fedrus wywarł na
historię ga-
tunku i literaturę nowożytną, jego twórczość zachowała się do
dnia dzisiejszego jedynie w wersji okrojonej. Tradycja przekazu
bajek Fe-drusa jest nad wyraz skomplikowana: część z nich pochodzi
z jedne-go kodeksu (P), część z wyciągu Perottiego, a część z
rekonstrukcji tekstów znanych jako „Romulus”. Dodatkowym
utrudnieniem po-zostaje enigmatyczne pochodzenie źródeł dwóch
ostatnich zbiorów. W przypadku Fedrusa możemy zatem mówić o
czterech nośnikach23
21 Tak uważa też Perry, który w swym „Indeksie” bajek Ezopa
umieścił ją w dwóch wersjach pod numerami 149 i 339; wersja
internetowa: http://mythfolklore.net/aesopica/perry/index.htm
[dostęp: 01.06.2015].
22 Pełną listę bajek (przede wszystkim późniejszych),
wykorzystujących ten ezopowy motyw, znaleźć można w „Indeksie”
Perryʼego. Ponieważ pomysł został opracowany w różnych wariantach,
mało prawdopodobne wydaje się, by Fedrus lub późniejsze
prozatorskie przeróbki jego bajek stanowiły źródło dla innych
pisarzy. Najpewniej inspiracją było jakieś do tej pory
niezidentyfikowane dzieło antyczne.
23 Dokładną analizę zachowanych manuskryptów, ich ocenę i wykaz
zachodzą-cych pomiędzy nimi relacji zamieszcza John G.W. Henderson
(1999: 308‒329).
-
Oryginalny naśladowca 21
i dodatkowej, późniejszej wersji prozatorskiej, która znana była
pod imieniem Romulusa.
p – Codex Pithoeanus (Pierpont Morgan M 906)W 1596 r. Petrus
Pithoeus (Pierre Pithou) ogłosił drukiem manu-
skrypt zawierający pięć ksiąg bajek Fedrusa. Rękopis ten
pochodzi z wieku IX, pisany jest karolińską minuskułą bez podziału
na wersy i stanowi podstawę większości współczesnych wydań dzieł
bajko-pisarza.24 Obecnie znajduje się w Pierpont Morgan Library w
No-wym Jorku. Po śmierci pierwszego właściciela trafił w ręce jego
spadkobiercy, który niechętnie udzielał pozwolenia na korzystanie z
manuskryptu, co sprawiło, że część edycji opierała się nie na nim,
lecz na editio princeps Pithoeusa.
r – Codex (sanCti remigii) remensis (Reims)Był to kodeks
bliźniaczo podobny do kodeksu P, ale zginął w po-
żarze klasztoru w roku 1774.
D – P. danielis sChedae (cartula) (Watykan, Codex Reg.Lat.
1616)Zachowany manuskrypt,25 znany także jako Fragmenta
Vaticana,
pochodzi z przełomu IX i X w. z biblioteki w St.BenoitsurLoire
we Francji. Cartula26 zawiera 8 bajek z księgi 1., spisanych w
wersach z nowymi tytułami, różniącymi się od tytułów w manuskrypcie
P. Po bajkach umieszczono również groźbę, nakładającą anatemę na
każdego, kto chciałby ukraść książkę:
Hic est liber sancti Benedicti Floriacensis, quem si quis
furatus fuerit vel aliquo ingenio tulerit, anathema sit.
Wpis ten staje się istotną pomocą w ustaleniu pochodzenia
rękopisu, bo dowodzi, że bajki z pewnością spisano w opactwie
Benedykty-nów we Fleury (Francja). Manuskrypt nazwany został D od
inicjału pierwszego właściciela, Pierre’a Daniela (Petrus
Danielis). W 1650 r. rękopis ten wystawiono na sprzedaż i tak
trafił w ręce Isaaka Vos-siusa, który skupował cenniejsze teksty
dla królowej Krystyny Szwedzkiej, która po śmierci zapisała swą
bibliotekę Watykanowi. Dziś znajduje się w Bibliotece Watykańskiej
w zbiorze Regnenses, nazwanym na cześć królowej.
24 O historii badań nad rękopisem zob. Finch (1971), Zwierlein
(1970: 91‒93).25 Szczegółowe omówienie zob. Carey (1926:
96‒106).26 Cartula (‘stronica’) to termin odnoszący się często do
fragmentów manuskryp-
tu: chodzi o kilka połączonych ze sobą stron, które zachowały
się bez oprawy.
-
22 Joanna Stadler
n – coDex perottinus (Codex Neapolitanus IV F 58)Manuskrypt
Niccolò Perottiego, biskupa Siponto (Włochy),
zawiera 32 bajki z ksiąg 2‒5 (2,6‒epilog; 3,1‒8. 10‒19; 4,21‒23.
25‒26; 5,1‒5) wraz z 32 wcześniej nieznanymi utworami
przypisy-wanymi Fedrusowi, które znane są dziś jako zbiór pod nazwą
Appendix Perottina.27 W pozostałej części rękopisu znajdują się
bajki Awiana i inne krótkie utwory. Manuskrypt ten, w porównaniu z
P, zawiera liczne błędy. Spisano go najprawdopodobniej dla bratanka
Perottiego. Z bajek wycięto promythia (wprowadzenia) i epimythia
(puenty), które zastąpiono prozatorskimi opisami, poprzedzającymi
każdą bajkę.28
rom – romuli Fabulae (średniowieczne zbiory bajek znane pod
imieniem Romulusa)
W tradycji uznaje się, że do zbioru zwanego „Romulusem” na-leżą
utwory znalezione przede wszystkim w kodeksach: Ademari Cabannensis
Codex, Vossianus Latinus, Codex Wissemburgensis nunc Guelferbytanus
oraz kilku innych mniej istotnych.29 Utwory zawarte w tych
rękopisach to średniowieczne, a być może jeszcze starsze,
pochodzące nawet z V w., prozatorskie przeróbki bajek Fedrusa.
„Romulus” częściowo pokrywa się z utworami wierszowanymi
zachowanymi w innych kodeksach, często jednak zmieniono formę
zapisu (podział na wersy zastąpiła scriptura continua), a
szcze-gólnie trudne wersy uproszczono i dodano do nich objaśnienia.
Wycięto również wszystkie wzmianki o autorstwie Fedrusa, au-torskie
prologi i epilogi. Ponieważ część wersów, mimo owego in-nego
zapisu, pozostała nienaruszona lub naruszono ją nieznacznie, wielu
naukowców podjęło próbę rekonstrukcji utworów i nadania im ponownie
formy senarów. Zadania tego dokonali: Pierre Bro-tier, Pieter
Burmann, Christianus T. Dressler, Carl Zander i John P.
Postgate.
Poniższe zestawienie przedstawia próbę rekonstrukcji całego
kor-pusu dzieł Fedrusa.30
27 Ocenę źródła, jakim Codex Perottinus jest dla tradycji
twórczości Fedrusa, jego autentyczności, stylu i historii,
przekazują m.in.: Postgate (1918) i Boldrini (1988) w swej
monografii, która zawiera też życiorys Perottiego.
28 Analizę tej praktyki przeprowadza Boldrini (1988:
71‒89).29 Tradycję przekazów bajek Romulusa wraz z wyróżnieniem
poszczególnych
etapów jej rozwoju oraz różnych wersji tekstu omawia Vamos
(2013: 185‒197).30 Na podstawie propozycji zawartej u Hendersona
(1999: 310).
-
Oryginalny naśladowca 23
P/(R)Codex
Pithoeanus
DFragmenta Vaticana
NAppendix Perottina
RomPhaedrus novus
Księga 1prolog1‒31epilog (‒)
11‒1317‒21
Księga 2prolog1‒8epilog
6‒8epilog
zrekonstruowane bajki należą prawdopodobnie do księgi
2.(oznaczany jako zbiór B)
Księga 3prolog1‒19epilog
1‒8 10‒19
Księga 4prolog1‒26epilog
21‒23 25‒26
Księga 5prolog1‒10epilog (‒)
1‒5pozostałe bajki sta no wią prawdopodobnie część księgi
5.(oznaczany jako zbiór A)
Odnotować również należy, iż tytuły bajek zachowanych w
ma-nuskrypcie D nie pokrywają się z tymi z manuskryptu P. Z kolei
bajki zawarte w rękopisie N zostały pozbawione morałów, które
zastąpiono prozatorskimi opisami lub pouczeniami tematycznie
związanymi z treścią utworu. Rozwiązanie to zastosowano w całym
zbiorze: zarówno w bajkach, które pokrywają się z kodeksem P, jak i
w tych wcześniej nieznanych, zachowanych wyłącznie w „Dodatku
Perottiego”.
Jak wynika z powyższego zestawienia, nie ma takiej bajki, której
tekst figurowałby w więcej niż dwóch źródłach, co sprawia, że
usta-lenie pierwotnego tekstu staje się niebywale trudne.
Historia bajkiFedrus przedstawia oryginalną genezę bajki,
podając, że formę
tę wymyślili niewolnicy, by w zawoalowany sposób móc przekazać
własne myśli (3, prolog 34‒38). Jednak pomysł ten należy uznać za
fantazję poety, nie sposób bowiem dowieść, że powstanie bajki ma
związek z kondycją najniższych klas społecznych. Fabula, jedna z
najstarszych form literackich, wywodzi się z oralnej tradycji
lu-dowej i jest wspólna wszystkim kulturom, co poświadczają
zabyt-ki, które przetrwały do dzisiejszych czasów, choćby w
szczątkowej
-
24 Joanna Stadler
formie.31 Ponieważ bajki przekazywane były ustnie i często
przekra-czały granice terytorium języka i kultury, kłopotliwe jest
dokładne określenie ich genezy czy cech gatunkowych.32 Brak
rygorystycz-nych ustaleń w tym zakresie przyczynił się do
niezwykłej pojemno-ści gatunku, w którym mieści się zarówno
metaforyczna opowiastka o zwierzętach, jak i anegdota, dialog czy
scenka rodzajowa.
Bajkę nazywano w Grecji αἶνος [aínos] bądź λόγος [lógos]. W
li-teraturze rzymskiej fabula bądź fabella traktowana jako element
retoryczny podobny do alegorii czy metafory nie występowała jako
oddzielny gatunek, lecz część większego dzieła, dlatego też w
źródłach antycznych nie sposób znaleźć dokładnie określonych
wyznaczników gatunkowych bajki. Uważano ją za pewien rodzaj figury
stylistycznej, stąd wszelkie dywagacje na jej temat znajdują się w
tekstach o tematyce retorycznej.33
W kręgu kultury śródziemnomorskiej pierwsza bajka pojawia się w
literaturze greckiej, u Hezjoda (Op. 202‒212), natomiast pierwsze
rzymskie bajki znajdujemy w satyrach: najpierw u Enniusza (Sat.
21‒58), a później u Lucyliusza (frg. 980‒989 M. [1074‒1083 K.]) i
Horacego (Sat. 2,3,314‒320; 2,6,79‒117), który ponadto posługi-wał
się bajką w Listach (Epist. 1,7,29‒33; 1,10,34‒41).
Jako część większego dzieła bajka nigdy nie stała się w
staro-żytności przedmiotem studiów genologicznych, co nie oznacza,
że pomijano ją całkowitym milczeniem. Pewne informacje znaleźć
można u autorów zajmujących się gramatyką, którzy w swych
de-finicjach skupiali się głównie na jej funkcji. Postrzegali bajkę
jako krótką narrację, która przekazać miała czytelnikom prawdę na
temat ich samych i społeczeństwa, w którym żyli, poprzez obsadzenie
zwierząt w ludzkich rolach. Izydor z Sewilli, na przykład,
podkreślił, że bajka jest wymysłem i że przez wprowadzenie
mówiących zwierząt czytelnik może poznać różne aspekty ludzkiego
życia (Etym. 1,40):
31 Mimo iż w języku akkadyjskim czy sumeryjskim nie potwierdzono
odrębnego terminu określającego ten gatunek, znajdujemy wiele
przykładów bajek zapisanych w tych językach. Znamy również bajki
zwierzęce z kultury indyjskiej, nieobce są one także literaturze
syryjskiej czy egipskiej; zob. Gordon (1958: 43‒75) czy Lambert
(1960).
32 Zwraca na to uwagę Perry (1959: 17‒37). Dokładną analizę i
krytykę teorii sformułowanych w wyniku badań nad cechami
gatunkowymi bajki przedstawiają Edward Wheatley (2000: 32‒40) i
Gert J. van Dijk (1997). Analizę badań i teorii funkcjonujących w
literaturze polskiej, rosyjskiej i francuskiej przeprowadza Janina
Abramowska (1991: 12‒209).
33 Najbardziej znany opis znaleźć można u Kwintyliana (5,2), a
także u Arystote-lesa, który przekazuje drobne informacje na temat
bajki (Rhet. 2,20).
-
Oryginalny naśladowca 25
Fabulas
[…] non sunt res factae, sed tantum loquendo fictae. Quae ideo sunt inductae, ut ficto mutorum animalium inter se colloquio imago quaedam vitae
hominum nosceretur.
Dydaktycznomoralizatorską funkcję tych utworów podkreślali
Filo-strat Starszy (Vit.Apoll. 5,14), Aulus Gelliusz (2,29,1) i
Hermogenes (Prog. 1), na elementach fikcji i alegorii skupiali się
Theon (Prog. 3) i Aftonios (Prog. 1).34
Współcześni badacze przyjmują, iż bajka to utwór zwięzły,
fik-cyjny, obejMujący krótki łańcuch wydarzeń, dotyczący
charakte-rystycznych postaci, uMieszczony w bliżej nieokreślonej
przeszło-ści, o charakterze MoralizatorskiM.35 Choć większość
naukowców zdaje się zgadzać z powyższym opisem cech dystynktywnych,
każdy jednak podkreśla, że tak wielka różnorodność utworów w
obrębie gatunku nie pozwala sformułować spójnej definicji, która
obejmo-wałaby wszystkie odmiany bajki.36
ezop ‒ FeDrus ‒ romulusZbiór Fedrusa nie był pierwszym
zestawieniem utworów tego
gatunku. Źródła podają,37 że Demetrios z Faleronu zainicjował
spi-sanie dzieł Ezopa w IV w. p.n.e. Kolekcja ta nie zachowała się
do naszych czasów, przypuszcza się natomiast, że w swej pierwotnej
formie (bądź jakiejś pochodnej) stanowiła inspirację i źródło
moty-wów dla Fedrusa38 oraz innych rzymskich autorów.
Ponieważ twórczość Ezopa nie przetrwała, a jego bajki
rekon-struowane są na podstawie dzieł naśladowców, m.in. Fedrusa,
trud-no określić, jak wielki wpływ wywarł on na swego łacińskiego
następcę. Zakłada się, że około 1/3 wszystkich utworów w
Fedru-sowym zbiorze zostało zaczerpniętych od Ezopa.39 Łaciński
bajko-pisarz często odnosi się do twórczości poprzednika,
podkreślając jednocześnie, że choć zapożyczył od niego styl, jednak
bajek napi-sał więcej i wzbogacił je o nowe treści (2, prolog 8‒12;
4, prolog 11‒13):
34 Starożytne definicje bajki omówił Francisco R. Adrados
(1999‒2003).35 Ów moralizatorski charakter należy rozumieć bardzo
szeroko. Nie chodzi tu
bowiem o zasady związane z konkretnym systemem religijnym czy
filozoficznym, jako że bajka odwołuje się znacznie częściej do
różnorakich mądrości życiowych; zob. Wienert (1925: 86).
36 Perry (1959: 17‒37; szczególnie: 19).37 Diogenes Laertios
(5,80) wspomina o takim zbiorze, który nosił nazwę Αἰσω
πεία [Aisopeía].38 Holzberg (1993: 44‒48).39 Perry (1959:
LXXXV‒LXXXVI).
-
26 Joanna Stadler
Ezop treściwy ‒ ja w ślad za Ezopem, lecz gdy coś dodać będę
miał ochotę, tak by odmianą twe zmysły ożywić, racz, Czytelniku,
się na mnie nie krzywić, wszak bajki krótkie. […]
[…] (zwę je „ezopowe”; on spisał kilka, ja więcej i nowe daję w
nich sprawy, choć Ezopa stylem).
Te częste odwołania do Ezopa stanowią pewnego rodzaju zapo-wiedź
i programowy element bajek, a ponadto dają Fedrusowi możli-wość
obrony przed złośliwą krytyką. Z jednej strony autor pokazuje, że
nie jest wyłącznie naśladowcą, skoro sam również tworzy utwory
oryginalne, których próżno szukać u poprzednika; z drugiej, przez
częste odwołania do pierwowzoru próbuje podeprzeć się autorytetem
Ezopa: to, co akceptowano u wielkiego Greka, nie może stać się
zarzutem wobec Fedrusa.
Przy omawianiu relacji pomiędzy oboma autorami wspomnieć należy
o dwóch najważniejszych cechach ich twórczości: wspólnej im
autonomiczności bajki oraz jej odmiennej u obu formie.
Bajki jednego i drugiego zostały opublikowane jako zbiór
wza-jemnie od siebie niezależnych utworów. Bajka jako gatunek
oddzieli-ła się w ten sposób od pierwotnego kontekstu, a taka forma
narzuciła i autorowi, i czytelnikowi konieczność traktowania jej
jako zamknię-tej całości z możliwością różnego rodzaju
interpretacji. W rezultacie każda bajka, pozbawiona wcześniejszego
konkretnego odniesienia, zyskała prawo do więcej niż jednego
morału. Często zdarza się za-tem, że Fedrusowe wprowadzające
promythia różnią się od koń-cowych epimythiów. Najciekawszy wydaje
się przykład, w którym Fedrus sam pokazuje, iż świadomy jest, że
każda bajka może głosić więcej niż jedną naukę (4,11,14‒21):
Co bajka znaczy, tylko ten wykaże, kto sam układał owej bajki
rymy ‒ na przykład: ludzie, których wielce czcimy, mają najwięcej
nam do zarzucenia; po drugie także: nas za przewinienia bóg nie
pokarze, choćby się i zjeżył, to Los po czasie karę nam wymierzy;
ze złym przystawać ‒ na koniec dopowiem ‒ nikt nie powinien,
zwłaszcza dobry człowiek.
Bajka jako egzemplum w obrębie większego dzieła wyraża jedną
prawdę, przekazuje jedną naukę wynikającą z kontekstu, jako
ele-
Quot res contineat hoc argumentum utiles, non explicabit alius
quam qui
repperit.Significat primo saepe quos ipse alueris,tibi
inveniri maxime contrarios;secundum ostendit scelera non ira
deum,Fatorum dicto sed puniri
tempore;novissime interdicit ne cum maleficousum
bonus consociet ullius rei.
Equidem omni cura morem servabo senis;sed si libuerit aliquid
interponere,dictorum sensus ut delectet varietas,bonas in partes,
lector, accipias velim,ita si rependet illi brevitas gratiam.
quas Aesopias, non Aesopi, nomino,quia paucas ille ostendit, ego
plures fero,usus vetusto genere, sed rebus novis
-
Oryginalny naśladowca 27
ment zbioru zaś ma wydźwięk taki, jaki zechce nadać jej
bajkopisarz, przy czym nie ma potrzeby ograniczać się do jednego
rozwiązania. W powyższych wersach Fedrus podkreśla, że wskazanie
morału na-leży do niego jako autora, ponieważ bez morału czytelnik
mógłby bajkę interpretować na wiele różnych sposobów.
Drugą cechą twórczości, która tym razem odróżnia Fedrusa od
Ezopa, jest forma podawcza ich bajek: Ezop pisał prozą, a Fedrus
traktował bajki jak poezję i układał je w senarach, ale niestety
nie wspomniał o powodach swojej decyzji. Za ironię losu można zatem
uznać fakt, iż bajki Fedrusowe wcześnie, być może już w V w.,
przerobiono na wersję prozatorską i w ten sposób krążyły w kulturze
literackiej Europy aż do stulecia XVI.
W piśmiennictwie antycznym (i średniowiecznym) funkcjonują dwie
tradycje bajek, związane z parami głównych przedstawicieli tego
gatunku: w jednym przypadku są to Ezop‒Fedrus, w drugim
Babrios‒Awianus.40 Największą popularnością w czasach poantycz-nych
cieszyła się (mimo metrycznej formy) twórczość Awiana, któ-rego
bajki kursowały w niezmienionej formie i powielane były po
wielokroć. Zagadką pozostaje natomiast, dlaczego utwory Fedrusa
spotkał tak odmienny los.
Wiadomo, iż po X w. n.e. nie przepisywano już jego utworów,41
które całkowicie wyparły prozatorskie opracowania (z
niejednokrot-nie dodanymi wyciągami z innych autorów). Zbiory te
nazywane są „Romulusem” lub „manuskryptami z tradycji Romulusa”,
tekst zawiera bowiem wstęp, w którym niejaki Romulus dedykuje
dzieło swemu synowi Tyberynusowi. Jeden z takich właśnie
manuskryptów Romulusa rzuca nieco światła na moment, w którym
dzieło Fedrusa zostało zastąpione przez wersję prozatorską:
wiadomo, że Codex Wissemburgensis Romulusa, przynoszący bajki
pisane prozą, po-wstał w Reims,42 co pozwala postawić hipotezę, iż
być może sporzą-dzono go na podstawie rękopisu R, zawierającego
Fedrusowe bajki pisane wierszem.
40 Babrios (II w. n.e.) – autor zbioru bajek, pisanych po grecku
wierszem (choli-jambem). Zachowały się 143 utwory z tradycji
bezpośredniej oraz około 50 utworów rekonstruowanych z dzieł innych
autorów; zob. Bartol (2005: 587‒595). Na język polski Babriosa
przekładali: Zygmunt Węclewski (Babriosa ezopowe bajki,
Poznań 1861) i Anna M. Komornicka
(Poezja starożytnej Grecji, Łódź 1987, s. 59‒69). Awianus
(V w. n.e.) – bajkopisarz rzymski, pozostawił po sobie zbiór 42
bajek pi-sanych dystychem elegijnym. Jego główną inspiracją był
Babrios, choć w prologu powołuje się również na Fedrusa, jakkolwiek
żadna z zachowanych bajek nie odpo-wiada utworowi, który można
znaleźć w Fedrusowym zbiorze.
41 Mann (2010: 7).42 Reynolds (1983: 301).
-
28 Joanna Stadler
Niezależnie od źródeł, z których korzystał Fedrus, niezależnie
od tradycji przekazu jego bajek i krytyki, z jaką wystąpili
współcześni mu autorzy, to właśnie jego zbiór i jego wersja stoją u
podstaw śre-dniowiecznej bajki ezopowej, eposu zwierzęcego i liryki
zwierzę-cej,43 które przyczyniły się do rozwoju bajki nowożytnej.
Za każdym zbiorem bajek, niezależnie, czy mówimy o pierwszych
kolekcjach w językach narodowych, o ogromie pracy La Fontaina czy
twór-czości Kniaźnina, Mickiewicza bądź Kryłowa, a nawet Goethego,
stoi Fedrus. Jednak ze względu na skomplikowane losy spuścizny
łacińskiego bajkopisarza trudno mówić o prostej recepcji,44 można
jedynie wspomnieć o przewijających się przez literaturę motywach,
które ‒ choć kunsztownie opracowywane przez wielu w różnych
ję-zykach, metrach i formach ‒ właśnie u Fedrusa ożyły po raz
pierwszy jako element poezji europejskiej.
Bajka FedrusowaTak jak u Ezopa, tak i w opowiastkach Fedrusa
nawet najbardziej
skomplikowaną fabułę można sprowadzić do prostego schematu, w
którym wynik spotkania i starcia zależy od rozkładu sił
(fizycz-nych i/lub intelektualnych) pomiędzy bohaterami.45
Rozwiązanie konfliktu pomiędzy bajkowymi postaciami zależy zatem od
dwóch podstawowych kryteriów: kim jest główny bohater i kogo
spotyka na swojej drodze. Najlepszym przykładem jest tu bajka
zwierzęca: los krwiożerczego wilka zależy bowiem od tego, czy
spotka potulnego baranka (i schrupie go na obiad), czy też sforę
psów (i sam zostanie rozszarpany). Każdego bohatera umieszczono na
którymś z biegu-nów dwóch osi: siła‒słabość oraz
mądrość‒głupota.46
Jak już wspominaliśmy, w antyku nie sformułowano spójnej i
szczegółowej teorii dotyczącej bajki jako gatunku, co jednak nie
stanowiło najmniejszej przeszkody dla Fedrusa, który przejmował jej
elementy z greckiego pierwowzoru. Z pewnością był też świadomy,
43 Mann (2010: 4).44 Ze względu na brak informacji dotyczących
źródeł, z których korzystali póź-
niejsi bajkopisarze (w części przypadków Fedrus został
wykluczony jako źródło), dokładniejsza analiza recepcji nie jest
możliwa. By jednak unaocznić dalsze przetwa-rzanie pewnych bajek
bądź zaczerpniętych z nich motywów w kulturze europejskiej,
załączono tabelę (zob. s. 143–145) zestawiającą utwory czołowych
bajkopisarzy z tematami obecnymi u Fedrusa.
45 Zob. Abramowska (1991: 13‒14); por. także Skwara (2014),
gdzie zamieszczo-no opis i analizę bajki Fedrusowej.
46 Zalety i wady bajkowych postaci grupuje oraz analizę
zachodzących pomiędzy nimi interakcji przeprowadza Janina
Abramowska (1991: 16‒20).
-
Oryginalny naśladowca 29
że do zawiązania akcji wymagane jest przeciwstawienie
charakterów bądź cech fizycznych głównych protagonistów. U Fedrusa
pojawia-ją się zatem bohaterowie o cechach wyrazistych,
jednoznacznych i powszechnie kojarzących się z konkretnym
zwierzęciem: pies jest wierny, baranek potulny, pszczoła pracowita,
a lis chytry. Autor zda-wał sobie również sprawę, jak ważną rolę
odgrywa eksponowanie wady lub zalety dominującej, i to zarówno w
odniesieniu do wyglądu zewnętrznego, jak i osobowości. Najlepiej
uwidaczniają to tytuły, nadane bajkom prawdopodobnie dopiero
później, stąd zapewne roz-bieżności w tym zakresie pomiędzy
poszczególnymi manuskrypta-mi. Bez względu wszakże na różnice
eksponują one ukryty w bajce kontrast; np.:
Sokół i gołębie,
Stara i młoda zakochane w jednym
mężczyźnie, Cezar Tyberiusz i sługa, Siostra i brat,
Pies i wilk.
Fedrus wiedział, jak ważne jest odpowiednie zestawienie postaci
i że fabuła zależy od bohaterów w niej występujących. W jednej z
bajek odnajdujemy taki rys (3,12):
In sterquilino pullus gallinaceus Kurka szwendała się po
wysypiskach,dum quaerit escam, margaritam repperit. szukając
dżdżownic… aż tu perła błyska.„Iaces indigno quanta res” inquit
„loco! „Tak, piękna, leżysz wśród śmieci, kamieni!Hoc si quis
pretii cupidus vidisset tui, Gdyby cię znalazł ktoś, kto cię
doceni,olim redisses ad splendorem pristinum. już by przywrócił ci
świetności znaki.Ego quod te inveni, potior cui multo est cibus,
Dla mnie ważniejsze jest żarcie – robaki.nec tibi prodesse nec mihi
quicquam potest”. Żadna z nas tutaj nie zyska, niebogo!”Hoc illis
narro, qui me non intellegunt. To o tych, którzy mnie pojąć nie
mogą.
Gdyby zatem jakaś inna postać natrafiła na ukryty skarb, bajka
poto-czyłaby się zgoła inaczej i miałaby oczywiście również inny
morał. Ten przytyk pod adresem krytyków, porównanych do kury, która
nie potrafi docenić pereł, czyli bajek, przynosi także interesujące
spostrzeżenie na temat prawdopodobieństwa odmiennego rozwoju akcji.
Bajkopisarz świadomie zatem wykorzystywał model zawią-zywania akcji
w bajkach oparty na formule: twój los zależy od tego, kim jesteś i
kogo spotkasz.
Przedstawiony powyżej model jest z pewnością jednym z
naj-częściej pojawiających się w bajkach. Istnieją jednak również
inne schematy, którymi operuje Fedrus i które traktowane być mogą
jako rodzaj wariacji na temat powyższego układu. Takim odmiennym
wa-riantem, stosowanym przy rozwiązywaniu konfliktu wewnątrz
fabuły, jest ustanowienie zewnętrznego arbitra, który fizycznie,
intelektualnie i/lub moralnie góruje nad głównymi postaciami.47
Czasem morał
47 Przeróżne konstrukcje fabularne omawia Janina Abramowska
(1991: 12‒23).
-
30 Joanna Stadler
wypływa jedynie z obserwacji zachowań zwierząt, bez wprowadzenia
elementu konfliktu; z kolei w niektórych utworach to nie
przypadko-we spotkanie, a konkretne zajście prowokuje ciąg
wydarzeń.
W bajkach najczęściej występują zwierzęta, rzadziej zwierzęta i
ludzie lub bogowie. Nieraz do czynienia mamy również z boha-terem
grupowym, takim jak ptaki, tłum widzów, stado żab, grupa zajęcy.48
Z postaci ludzkich najczęściej przywoływany jest Ezop, który
funkcjonuje jako uosobienie mądrości. W bajkach pojawiają się
również postaci historyczne, zarówno ze świata greckiego, jak i
rzymskiego: mędrcy (np. Sokrates), politycy (August, Tyberiusz),
artyści (Myron), autorzy (Menander), a nawet przyjaciele i patroni
(Eutychus, Partykulon). Fedrus niejednokrotnie odwołuje się
rów-nież do mitologii i literatury antycznej, jednak ‒ z wyjątkiem
bogów i herosów ‒ nigdy nie czyni postaci mitycznych głównymi
bohate-rami bajek.
Motywem często wykorzystywanym, będącym pewnego rodzaju
innowacją w stosunku do tradycji ezopowej, jest bajka „sądowa”.49
Pojawiające się w niej terminy i instytucje prawne autor
zaczerp-nął z pewnością z prawodawstwa rzymskiego. Utwory te
zarówno zaskakują przypisaniem tej typowo ludzkiej instytucji
zwierzętom, którym sądy z założenia nie są potrzebne, jak i
potwierdzają zami-łowanie Rzymian do sporów prawnych. Absurdalność
takich waśni przeniesionych do świata zwierząt z pewnością
zwiększała komizm konkretnej bajki.
Opowiastki Fedrusa cechuje zwięzłość (brevitas) pozbawiona
uciążliwych ornamentów i pompy, które sam autor potępiał (4, epilog
7‒8). Opatrzone są wprowadzeniem (promythium), które sygnalizu-je
temat bajki i naukę, jaką można z niej wyciągnąć, a kończą się
nierzadko humorystyczną puentą lub pouczeniem, morałem
(epimythium). Czasem występuje dysonans pomiędzy pro- i epimythium,
który wskazuje na wieloznaczność bajki.
Fedrus posługuje się w swych wierszach senarem – metrum
skła-dającym się z 6 jambów, jednostek zbudowanych z długiej i
krótkiej sylaby, z cezurą po trzeciej (penthemimeres) lub piątej
(hepthemimeres) głosce krótkiej. Senar Fedrusa często odbiega od
swej czystej formy (senarius purus) i zezwala na wariantowe
rozwiązania.
48 Zob. „Indeks” I–II, s. 181–186.49 Do bajek takich można
zaliczyć: 1,10
(Wilk i lis przed sądem małpy); 1,16
(Owca, jeleń i wilk-poręczyciel); 1,17
(Owca, pies i kłamliwy wilk); 3,13
(Pszczoły i trutnie przed sądem osy); 4,5
(Trzy córki i testament). Zob. Champlin (2005:
120‒123).
-
Oryginalny naśladowca 31
Od tłumaczaTłumaczenie powstało na podstawie wydania Antonia
Guaglia-
none Phaedri Augusti liberti Liber fabularum (Torino 1969;
„Cor-pus Scriptorum Latinorum Paravianum”). Korzystano też z
edycji: Phae drus, Fabeln, mit Anmerkungen und Einleitung,
herausgegeben und übersetzt, mit Diskussion weiterer Übersetzungen
und mit Holz-schnitten von 1491, von E. Oberg, Düsseldorf 1996
(„Tusculum”). Podział na księgi według tradycji pierwszego wydania
Pierre’a Pithou (Troyes 1596).
Literą A oznaczono bajki z „Dodatku Perottiego” (Appendix
Perottina), odkryte w 1809 r., literą B ‒ „Bajki nowe” (Fabulae
novae), należące do tekstów zachowanych pod imieniem Romulusa i
zrekon-struowane przez Pietera Burmanna, według opatrzonego
komenta-rzem wznowionego wydania Jana Baptysty Gaila (Paris
1827).
TyTułyBajki Fedrusa nie mają jednolitego i konsekwentnie
stosowanego
systemu tytułów, a manuskrypty podają różne ich wersje.
Najczęściej tytuł zawiera nazwy gatunków zwierząt pojawiających się
w bajce, co jednak oznacza, że niektóre utwory opatrzone są takim
samym nagłówkiem, by zatem uniknąć powtórzeń, przekład proponuje
nie-kiedy zmianę tytułu (w księgach 1‒5 oraz w „Bajkach nowych”)
lub dodanie go (w przypadku „Dodatku Perottiego”, gdzie wiersze nie
miały żadnych oznaczeń). Jest to zgodne z tradycją przekładów bajek
Fedrusa: tłumacze często nadają im tytuły wedle własnego uznania,
nie zważając na te przyjęte w wydaniach. W naszej edycji zostały
one dodatkowo rozbudowane, by ułatwić rozpoznanie poszukiwanej
bajki lub natychmiast przywołać jej treść.
metrumSenar jambiczny występujący w łacińskim oryginale bajek
Fedru-
sa oddano w przekładzie jedenastozgłoskowcem parzyście
rymowa-nym z dierezą po 5 sylabie i akcentami paroksytonicznymi w
die-rezie i klauzuli. To dość krótkie metrum odpowiada charakterowi
bajki, a ponadto liczba sylab w łacińskim senarze oscyluje
zazwyczaj w okolicy dwunastu, więc jedenastozgłoskowiec jest
podobnej dłu-gości. Dzięki temu udaje się zachować brevitas, cechę
typową nie tylko dla twórczości Fedrusa, lecz także dla całego
gatunku.
Poezja łacińska aż do czasów Średniowiecza nie znała rymów, nie
było zatem potrzeby tworzenia dzieł o parzystej liczbie wer-sów.
Mniej więcej połowa utworów Fedrusa kończy się wersem
-
32 Joanna Stadler
nieparzystym. W takich przypadkach „rozciągnięto” treść bajki,
tak by utworzyć dodatkowy wers, który pozwalałby na zamknięcie
ca-łości dopełniającym rymem.
TreśćBajki przetłumaczono w taki sposób, by polska wersja jak
najle-
piej oddawała łaciński oryginał. Zazwyczaj wersy przekładu
odpo-wiadają wersom łacińskim, czasem jednak kolejność zdań bądź
my-śli została zmieniona (w obrębie najwyżej 2‒3 wersów), by
uczynić przekład jak najbardziej klarownym.
Język łaciński, tak jak polski, przypisuje każdemu rzeczownikowi
określony rodzaj gramatyczny, ale nierzadko zdarza się, że w
każ-dym z obu języków ten sam rzeczownik ma inny rodzaj również w
przypadku zwierząt; np.: simius, -i (r.m.) – ‘małpa’ (r.ż.), feles,
-is (r.ż.) – ‘kot’ (r.m.). Jeśli ta różnica nie ma znaczenia dla
wymowy bajki, w przekładzie pozostano przy tradycyjnie ustalonym
rodza-ju gramatycznym w języku docelowym. W pewnych przypadkach
treść bajki wymuszała jednak podanie konkretnej płci zwierzęcia,
zwłaszcza w utworach, w których opisano relacje pomiędzy matka-mi a
dziećmi (np. 1,28: Vulpes et aquila ‒ „Lisica i orlica”). Obie
nazwy zwierząt mają w języku łacińskim gramatyczny rodzaj żeński,
choć jako rzeczowniki wspólnorodzajowe (substantiva epicoena)
oznaczają i samca, i samicę, w języku polskim natomiast trzeba lisa
i orła zastąpić ich żeńskimi odpowiednikami.
Dodatkowy problem pojawia się przy tłumaczeniu konkretnych
gatunkowych nazw ptaków i zwierząt. Takie gatunki jak aquila
(‘orzeł’), ciconia (‘bocian’), vulturius (‘sęp’) czy corvus
(‘kruk’) są polskiemu czytelnikowi doskonale znane i należą również
do rodzi-mej tradycji bajkowej. U Fedrusa wszakże spotykamy również
rze-czownik milvus (1,31; B 1; B 6; B 34) odnoszący się do ptaka z
ro-dziny jastrzębiowatych, który nie został dokładnie
zidentyfikowany, choć przypuszcza się, że to gatunek kani; wiadomo,
iż chodzi o ptaka drapieżnego, często żywiącego się padliną. W
takich przypadkach przekład wymagał dobrania gatunku, którego
przedstawicieli cha-rakteryzują zachowania odpowiadające treści
bajki.
Choć w tłumaczeniu starano się unikać anachronizmów, niektóre
terminy zoologiczne wymagały ściślejszego doprecyzowania, niż było
to możliwe w wersji oryginalnej; np. Fedrus w bajce „Ssaki i ptaki”
(B 18) przeciwstawia sobie dwie grupy zwierząt, przy czym w
oryginale są to volucres (‘ptaki’) i quadrupedes (‘czworonogi’).
Nie chodzi tu jednak o zwierzęta o czterech nogach, np. psy czy
kopytne, terminem tym opisywano bowiem ogół zwierząt, które nie
-
Oryginalny naśladowca 33
były ani ptakami, ani rybami, ani owadami. Nie oznacza to
oczywi-ście, że próbujemy narzucić współczesną nam systematykę
gatunków tej przyjętej w antyku, należy więc podkreślić, że terminy
takie jak „ssaki”, „gady” czy „płazy” mają charakter ogólny,
zwyczajowy, i w żadnym razie nie odnoszą się do gatunkowej
klasyfikacji zwierząt.
„DoDaTek peroTTiego” (a)Zmiany wprowadzone w tłumaczeniu
„Dodatku” ograniczają się
do jednej kwestii. Wiadomo, że Niccolò Perotti wyciął wszystkie
pro- i epimythia, zastępując je prozatorskimi wprowadzeniami,
od-noszącymi się do treści poszczególnych bajek. Usuniętych
passusów nie da się, niestety, zrekonstruować, a nowe dopiski stały
się już niewątpliwie integralną częścią tekstu, dlatego włączono je
do bajek jako początkowe wersy każdego utworu.
„Bajki nowe” (B)Literą B oznaczono odtworzone poetyckie wersje
prozatorskich
bajek, które w Średniowieczu znane były pod imieniem Romulu-sa.
Najbardziej popularna rekonstrukcja wyszła spod pióra Carla Zandera
(1921; zob. „Bibliografia”). Jej niewątpliwym atutem jest
metodologia i sposób utworzenia senarów na podstawie tekstu
pro-zatorskiego, choć z drugiej strony zarzuca się owemu
odtworzeniu nieporadność i błędy językowe. Przekład poniższy opiera
się na pro-pozycji Pietera Burmanna (w wydaniu Gaila z 1827 r.),
który oferu-je poprawniejsze językowo, a przede wszystkim formalnie
krótsze bajki (ta sama treść ujęta w mniejszej liczbie wersów),
zachowując w ten sposób brevitas cechującą utwory Fedrusa.
-
Bibliografia
WYDANIA WYBRANE (układ chronologiczny)Phaedri Aug[usti] liberti
Fabularum Aesopiarum libri V, nunc primum
in lucem editi, [Petrus Pithoeus], Augustobonae Tricassium
[Troyes]: I. Odotius, 1596 (editio princeps).
Phaedri Aug[usti] liberti Fabularum Aesopiarum lib[ri] V,
Nicolaus Rigaltius recensuit et notis illustravit, Lutetiae
[Paryż]: Drovart, 1599 [reprint: 1617].
Phaedri Augusti liberti Fabularum libri V, cum notis et
supplementis Gabrie-lis Brotier, accesserunt parallelae Joannis de
la Fontaine, Parisiis 1783.
Codex Perottinus, Ms. regiae bibliothecae Neapolitanae duas et
triginta Phaedri fabulas iam notas, totidem novas..., continens,
digestus et editus a C. Ianellio..., qui variantes etiam lectiones
adposuit, tum deficientes et corruptas tentavit, Neapoli 1809.
Phaedri Augusti liberti Fabularum Aesopiarum libri V, accedunt
fabulae Flavii Aviani, Anonymi Neveleti, Romuli et Anonymi
Nilantii, Padova 1813.
Phaedri Fabularum Aesopiarum libri quinque, quales omni parte
illustratos publicavit Joann[es] Gottlob Sam[uel] Schwabe, accedunt
Romuli Fabularum Aesopiarum libri quatuor, quibus novas Phaedri
fabellas cum notulis variorum et suis subiunxit Joann[es]
Bapt[ista] Gail in Regio Gal-liarum Instituto, Acad[emiae]
Inscript[ionum] et Litterarum socius, etc., etc., Paris 1826, vol.
II.
Phaedri Augusti liberti Fabulae Aesopiae, ad optimorum librorum
fidem editae cum variarum lectionum delectu et nondum vulgatis
Desbillonii notis, curavit C. Zell, Stuttgartiae 1828.
Phaedri Augusti liberti Fabulae Aesopiae, quum veteres, tum
novae atque restitutae, ad optimorum librorum fidem recognovit
atque de poetae vita et fabulas praefatus est Ch.T. Dressler,
Leipzig 1850 [reprinty: tamże 1853, 1856].
Phaedri Fabularum Aesopiarum libri quinque, emendavit,
adnotavit, sup-plevit L. Müller, Leipzig 1877.
Phaedri Fabulae, recensuit ac notis illustravit J. Lejard, Paris
1878.Hervieux L.,
Les fabulistes latins depuis le siècle d’Auguste jusqu’à la fin du
Moyen Âge, t. I et II: Phèdre et ses anciens imitateurs directs
et indirects, éditeur F. Didot, Paris 1884.
Phaedri Augusti liberti Fabulae Aesopicae, recensuit usus
editione codicis Rosanboniani ab Vlixe Robert comparata, éditeur L.
Havet, Paris 1895.
Phaedri Fabulae Aesopiae cum Nicolai Perotti prologo et decem
novis fabulis, edited by J.P. Postgate, Oxford 1919.
Phaedrus solutus, vel Phaedri fabulae novae XXX, quas fabulas
prosarias Phae dro vindicavit, recensuit metrumque restituit C.M.
Zander, Lund 1921.
Phèdre, Fables, texte établi et traduit par A. Brenot, Paris
1924.Babrius and Phaedrus, Fables, newly edited and translated into
English,
together with an historical introduction and a comprehensive
survey of Greek and Latin fables in the Aesopic tradition, by B.E.
Perry, Cambridge 11965 („Loeb Classical Library” 436; reprinty:
1984, 1990).
-
Bibliografia 35
Phaedri Augusti liberti Liber fabularum, recensuit A.
Guaglianone, Torino 1969.
Phaedrus, Fabeln, herausgegeben und übersetzt von E. Oberg,
Zürich 1996.Fables grecques et latines. Babrius et Phèdre,
traduites et présentées par
H. Tournier, AixenProvence 2006.
PRZEKŁADY (układ w obrębie języków chronologiczny)
polskieSwoboda M., „Dwa muły i rozbójnicy [tyt. oryg. Muli duo et
latrones], II 7”,
[w:] „Meander” 13(1958), 5, s. 187; „Osioł i lew na polowaniu
[tyt. oryg. Asinus et leo venantes], I 11”, [w:] tamże, 7‒8, s.
298.
Fedrus, wyzwoleniec Augusta, Bajki ezopowe, przełożył i
opracował P. Gruszka, Gdańsk 1999.
„Księga mądrych bajek”, Jean de La Fontaine, Ezop, Fedrus,
tłumaczenie M. Witkowska, Warszawa 2008.
angielskieBabrius and Phaedrus, Fables, newly edited and
translated into English,
together with an historical introduction and a comprehensive
survey of Greek and Latin fables in the Aesopic tradition, by B.E.
Perry, Cambridge 11965 („Loeb Classical Library” 436; reprinty:
1984, 1990).
Smart Ch., The Poetical Works, vol. VI: A Poetical
Translation of the Fables of Phaedrus, edited by K. Williamson,
Oxford 1996 („Oxford English Texts”).
Aesop’s Human Zoo. Roman Stories about our Bodies, translated
from Phaedrus’s Latin by J. Henderson, Chicago 2004.
francuskiePhaedrus, traduit en francais par J.B. Gail, Paris
1796.Phèdre, Fables ésopiques, éd. et trad. par J. Chauvin, Paris
1889.Phaedri Augusti liberti Fabulae Aesopicae, recensuit usus
editione codicis
Rosanboniani ab Vlixe Robert comparata Ludovicus Havet, Paris
1895 (reprint: 2011).
Phèdre, Fables, texte établi et traduit par A. Brenot, Paris
1924.Fables de Phèdre, traduction par P. Constant, Paris
1937.Fables grecques et latines. Babrius et Phèdre, traduites et
présentées par
H. Tour nier, AixenProvence 2006. hiszpańskiePhaedrus, Fábulas
esópicas. Construccion directa y version literal, por L. Se-
ga lá y Estalella, Barcelona 1975.Fedro, Fábulas.
Introducciones, traducción y notas A. Cascón Dorado, Ma-
drid 2005. niemieckieDie Diebe und der Hahn. Fabeln des Äsop und
äsopische Fabeln des
Phädrus, herausgegeben von H. Marquardt, mit Tusch und
Federzeich-nungen von J. Hegenbarth, Leipzig 1975.
Irmscher J.,
Antike Fabeln: Griechische Anfänge ‒ Aesop. Fabeln in römischer Literatur ‒ Phaedrus, Babrios, Romulus, Avian,
Ignatios Diakonos, Berlin 1978.
Riedel V., Phaedrus. Der Wolf und das Lamm. Fabeln, lat[einisch]
und d[eutsch], [Übersetzungen von E. Saenger, J. Siebelis, J.
Irmscher], Lei pzig 1989.
-
36 Bibliografia
Phaedrus, Liber fabularum. Fabelbuch, übersetzt von O.
Schönberger und Fr. Rückert, Stuttgart 1979.
Phaedrus, libertus Augusti, Fabulae. Die Fabeln, Lateinischer
Text mit Ein-leitung, Übersetzung im Versmass des Originals, kürzen
Erläuterungen und Nachwort H. Rupprecht, Mitterfels 1992.
Phaedrus, Fabeln, herausgegeben und übersetzt von E. Oberg,
Zürich 1996. włoskieFedro, Fabulae. Favole, versione di A.
Richelmy, testi latini a fronte, intro-
duzione di A. La Penna, Torino 1978.Phaedrus, Favole,
introduzione, traduzione e note di E. Mandruzzato, Mi-
lano 1981.Phaedrus / Fedro, Le favole, traduzione in versi di E.
Bossi, Bologna 1982.Favole di Fedro e Aviano, a cura di G.
Solimano, Torino 2005.
MONOGRAFIE I OPRACOWANIE (układ alfabetyczny)Abramowska (1991) ‒
J. Abramowska, Polska bajka ezopowa, Poznań 1991.Adams
F.B., The codex Pithoeanus of Phaedrus, „The Horn Book Maga
zine” 41(VI 1956), s. 260‒266.Adrados (1999‒2003) ‒ F.R.
Adrados, History of the GraecoLatin Fable,
Leiden‒Boston‒Köln 1999‒2003, t. I‒III.Axelson B.,
Die zweite Senkung in
jambischen Senar des Phaedrus. Beo-
bachtungen über Versrythmus und Wortstellung,
„Vetenskapssocieteten i Lund. Årsbok” (1949), s. 43‒68.
Baldwin B., The nonfabulous side of Phaedrus: some thoughts on
his date, content, and style, „Prudentia” 18(1986), 2, s.
81‒84.
Bartol (1998) ‒ K. Bartol, „Ezop i początki bajki greckiej”,
[w:] Literatura Grecji starożytnej, pod redakcją H.
Podbielskiego, t. I: Epika ‒ liryka ‒ dramat,
Lublin 1998, s. 371‒376.
Bloomer (1997) ‒ W.M. Bloomer, Latinity and Literary Society at
Rome, Philadelphia 1997.
Boldrini (1988) ‒ S. Boldrini, Fedro e Perotti. Ricerche di
storia della tradizione, Urbino 1988.
‒‒‒‒‒‒‒ –
Note sulla tradizione manoscritta di Fedro: i tre codici di età carolingia,
Roma 1990.
Cancik H., „Phaedrus”, [w:] Neues Handbuch des
Literaturwissenschaft, t. 3: Römische Literatur, herausgegeben
von M. Fuhrmann, Frankfurt am Main 1974, s. 271‒274.
Carey (1926) ‒ F.M. Carey, The Vatican fragment of Phaedrus,
„Trans-actions and Proceedings of the American Philological
Association” 57(1926), s. 96‒106.
Champlin (2005) ‒ E. Champlin, Phaedrus the fabulous, „The
Journal of Roman Studies” 95(2005), s. 97‒123.
Craven T.C., Studies in the Style of Phaedrus, Hamilton
1973.Currie (1984) ‒ H.MacL. Currie, Phaedrus the fabulist,
„Aufstieg und Nie-
dergang der römischen Welt” II.32.1(1984), s. 497‒513.Dadone
(1954) ‒ M. Dadone, Appunti sulla fortuna di Fedro, I: Fedro e
Se
neca, II: Fedro e Persio, III: Fedro e Marziale,
„Rivista di studi classici” 2(1954), s. 3‒12, 79‒86.
-
Bibliografia 37
De Maria L.,
La femina in Fedro. Emarginazione e privilegio,
Lecce 1987.Duff J.W., „Phaedrus”, [w:] A Literary History of Rome
in the Silver Age,
edited by J.W. Duff and A.M. Duff, London 1927, s. 133‒154.Finch
Ch.E., Notes on the Fragment of Phaedrus in Reg.lat. 1616,
„Classical
Philology” 66(1971), 3, s. 190‒191.‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒ (1971) ‒ The
Morgan manuscript of Phaedrus, „American Jour
nal of Philology” 92(1971), s. 301‒307.Gibbs (2002) ‒ L. Gibbs,
Aesop’s Fables, Oxford 2002.Gordon (1958) ‒ E.I. Gordon, Sumerian
Animal Proverbs and Fables, „Jour
nal of Cuneiform Studies” 12(1958), s. 43‒75.Gruszka (1999) ‒ P.
Gruszka, [wstęp do:] Fedrus, Bajki ezopowe, tłumacze-
nie P. Gruszka, Gdańsk 1999, s. 7–18.Guaglianone A., Fedro e il
suo senario, „Rivista di studi classici” 16(1968),
s. 91‒104.Hausrath A.,
Zur Arbeitsweise des Phädrus, „Hermes” 71(1936), s.
70‒103.‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒ „Phaedrus”, [hasło w:] Paulys
Realencyklopädie der
classischen Altertumswissenschaften, t. 19,2, Stuttgart 1938,
kol. 1475‒1505.
Henderson J.G.W.,
A folklore theme in Phaedrus, App.Perotti 16 Perry, 14 Postgate,
„Proceedings of the Cambridge Philological Society” 23(1977), s.
17‒31.
‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒ (1999) ‒ Phaedrus’s „Fables”: the original
corpus, „Mne-mosyne” 52(1999), 3, s. 308‒329.
‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒ (2001) ‒ Telling Tales on Caesar: Roman Stories
from Phae drus, Oxford 2001.
Holzberg (1993) ‒ N. Holzberg,
Die antike Fabel. Eine Einführung, Darm-stadt
1993.
Housman A.E., Notes on Phaedrus, „Classical Review” 20(1906), 5,
s. 257‒259.HudsonWilliams A., „Phaedrus”, [hasło w:] Oxford
Classical Dictionary,
Oxford 1970, s. 808‒809.Jocelyn (1967) ‒ The Tragedies of
Ennius, the Fragments edited with an In-
troduction and Commentary by H.D. Jocelyn, Cambridge 11967
(„Cam-bridge Classical Texts and Commentaries” 10).
Korzeniewski D.,
Zur Verstechnik des Phaedrus. Aufgelöste Hebungen und Senkungen in seinen Senaren,
„Hermes” 98(1970), s. 430‒458.
Lamb (1998) ‒ R.W. Lamb, Annales Phaedriani 15961996. A
Bibliography of Phaedrus, Lowestoft 1998.
Lambert (1960) ‒ W.G. Lambert, Babylonian Wisdom Literature,
Oxford 1960.
Lamberti G., La poetica del lusus in Fedro, „Rendiconti
dell’Istituto Lom-bardo” 114(1980), s. 95‒115.
Luzzatto M.J.,
Fedro, un poeta fra favola e realtà. Antologia,
Torino 1976.‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒ (2015) ‒ „Aesop”, [hasło w:]
Brill’s New Pauly, edited by
H. Cancik, H. Schneider,
http://referenceworks.brillonline.com/entries/brillsnewpauly/aesope110970
[dostęp: 01.06.2015].
Mann (2010) ‒ Mann J., From Aesop to Reynard. Beast Literature
in Medieval England, New York‒Oxford 2010.
Oberg E., Römische Rechtspflege bei Phaedrus,
„Rheinisches Museum für Philologie” 139(1996), s. 146‒165.
-
38 Bibliografia
‒‒‒‒‒‒‒ (2000) ‒ PhaedrusKommentar, Stuttgart 2000.Perry B.E.,
The origin of the epimythium, „Transaction and Proceedings of
the American Philological Association” 71(1940), s.
391‒419.‒‒‒‒‒‒‒‒ (1959) ‒ B.E. Perry, Fable, „Studium generale”
12(1959),
s. 17‒37.Postgate J.P., Textual notes on Phaedrus, „Classical
Philology” 13(1918),
3, s. 262‒271.‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒ (1918) ‒ Vindiciae Phaedrianae,
„American Journal of Philo-
logy” 39(1918), 4, s. 383‒392.‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒ ‒ Phaedriana,
„Classical Quarterly” 12(1918), 2, s. 89‒97;
3, s. 151‒161 i 178; 13(1919), 2, s. 81‒89.‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒ (1919) ‒
Phaedrus and Seneca, „Classical Review” 33(1919), 1,
s. 19‒24.‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒ ‒ On some quantities in Phaedrus,
„Hermathena” 42(1920),
s. 52‒63.Reynolds (1983) ‒ L.D. Reynolds, Texts and
Transmission. A Survey of the
Latin Classics, Oxford 1983.Shackleton Bailey D.R., Phaedriana,
„American Journal of Philology”
99(1978), 4, s. 451‒455.Schmidt (2015) ‒ P.L. Schmidt,
„Phaedrus”, [hasło w:] Brill’s New Pauly,
edited by H. Cancik, H. Schneider,
http://referenceworks.brillonline.com/
entries/brillsnewpauly/phaedrusbrill10010#e917290 [dostęp:
01.06.2015].
Skwara (2014) ‒ J. Skwara,
Bajkowe vocanda ‒ tematyka prawnicza a budowa
i
narracja bajki Fedrusa pt. „Poeta de
credere et non credere” (III,10), „Studia
prawnicze KUL” 1(57)(2014), s. 203‒216.
Thiele G., Phaedrus Studien I‒III, „Hermes” 41(1906),
s. 562‒592; 43(1908), s. 337‒372; 46(1911), s. 376‒392.
‒‒‒‒‒‒‒ Die Phädrus Excerpte des Kardinals Perotti, „Hermes”
46(1911), s. 633‒637.
Travis (1940) ‒ A.H. Travis, Improbi iocos Phaedri,
„Transactions and Pro-ceedings of the American Philological
Association” 71(1940), s. 579‒586.
Vamos (2013) ‒ H. Vamos, The Mediaeval Tradition of the Fables
of Romulus, „GraecoLatina Brunensia” 18(2013), s. 185‒197.
van Dijk (1997) – G.J. van Dijk, Ainoi, Muthoi, Logoi. Fables in
Archaic
Classical, and Hellenistic Greek Literature. With a Study of the Theory and
Terminology of the Genre, Leiden 1997.
Wheatley (2000) ‒ E. Wheatley, Mastering Aesop: Medieval
Education, Chaucer and His Followers, Gainesville
2000.
Wienert (1925) ‒ W. Wienert, Die Typen der
greichischrömischen Fabel, Helsinki 1925.
Zander C.M., De generibus et libris paraphrasium Phaedrianarum,
Lund 1897.
Ziolkowski J.M.,
Talking Animals. Medieval Latin Beast Poetry, 750‒1150,
Philadelphia 1993.
Zwerlein (1970) ‒ O. Zwierlein, Der Codex Pithoeanus des
Phaedrus in der Pierpont Morgan Library, „Rheinisches Museum für
Philologie” 113(1970), s. 91‒93.