17
Jarosaw Kundera1
Rozdzia 1. Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej.
wiatowy handel po kryzysie 2008 r.
StreszczenieTeorie midzynarodowej wymiany gospodarczej cigle
rozwijaj si pod wpywem ewolucji gospo-darki wiatowej, zwaszcza po
kryzysie 2008 r. Z uwagi na zoony charakter wspczesnej wymia-ny
midzynarodowej opisujce je teorie musz z koniecznoci skada si z
kilku koncepcji teore-tycznych, poniewa podzia pracy w gospodarce
wiatowej rozwija si dziki wymianie zarwno produktw Ricardo,
produktw Heckschera-Ohlina, jak i produktw technologicznie
zaawan-sowanych. Kryzys 2008 r. niesie jednak jakociow zmian w
przestrzeni midzynarodowej dziki wzrostowi zapotrzebowania na
produkty technologicznie zaawansowane, na rnorodno, na usu-gi, przy
malejcym znaczeniu wymiany surowcw i paliw. Wzrost pozycji w handlu
tzw. nowych krajw przemysowych i spadek pozycji krajw rozwinitych
wskazuje na due znaczenie czynnika konkurencyjnoci, kapitau
ludzkiego, dyfuzji wiedzy, rosnc rang teorii luki technologicznej,
ycia produktu, jako najlepiej tumaczcych wspczesne przemiany w
midzynarodowym podziale pracy. Relokacja wiatowej produkcji odbywaa
si czsto w ramach korporacji transnarodowych, ktre uruchamiaj
produkcj filialn w krajach o niszych kosztach opierajc si na
wymianie we-wntrzgaziowej. Przemiany w midzynarodowym podziale
pracy w okresie kryzysu gospodarcze-go dotycz nie tylko struktury
obrotw, ale rwnie geografii eksportu i importu w zwizku z rosn-cym
znaczeniem Chin i nowych krajw przemysowych w wiatowych obrotach.
Rwnie kraje Europy rodkowo-Wschodniej nieznacznie poprawiy swoj
pozycj w wiatowym eksporcie, na-tomiast widoczny jest spadek jego
wartoci w Rosji, krajach naftowych, m.in. Arabii Saudyjskiej, co
wie si z redukcj cen ropy naftowej na rynkach midzynarodowych.
AbstractThe theory of international economic exchange are in
constant development under the influence of the evolution of the
world economy, especially after the crisis of 2008. Due to the
complex nature of contemporary international exchange describing
them theories must consist of having several theo-retical concept,
because the division of labour in the global economy develops
through the exchange of both products of Ricardo, products of
Heckscher-Ohlin and advanced technology products. The crisis of
2008, brings however a qualitative change in international space
thanks to an increase in demand for products technologically
advanced, diversity, by decreasing the importance of ex-change of
raw materials and fuels. Increasing position in the trade, so
called new industrial countries and the decreasing position of
developed countries indicates the importance factor of
competitive-ness, human capital, increasing technological gap
theory rank diffusion, life of the product as best in translating
contemporary changes in the international division of labour.
Relocation of the world production was often in the context of
TNCs, which are producing products in countries with lower costs on
the basis of an intra industry trade. Changes in the international
division of labour in the period of economic crisis apply not only
to the structure of the turnover, but also the geography of
1 Jarosaw Kundera jest profesorem zwyczajnym zatrudnionym w
Instytucie Nauk Ekonomicznych na Wydziale Prawa, Administracji i
Ekonomii Uniwersytetu Wrocawskiego, kierownikiem Zakadu
Mi-dzynarodowych Stosunkw Ekonomicznych.
18
Jarosaw Kundera
the export and import in connection with the growing importance
of China and new industrial coun-tries in the global economy.
Central and Eastern Europe countries have improved slightly their
posi-tion in the world exports, while the visible is the decline in
its value in Russia, oil countries like Saudi Arabia, which is
associated with a reduction in oil prices.
Sowa kluczowemidzynarodowy podzia pracy, globalizacja, teorie
neoczynnikowe, teorie neotechniczne, przedsibiorstwo midzynarodowe,
handel wewntrzgaziowy, handel towarami zaawansowanymi
technologicznie, obroty usugami w gospodarce wiatowej
Keywordsthe international division of labor, Globalization,
neo-factories theories, neo-technological theories, international
enterprise, intra-industry trade, trade technological advanced
goods, trade in services in the world economy
Wprowadzenie
Kryzys 2008 r. okaza si nie tylko kryzysem finansowym, ale rwnie
wiatowym kryzysem gospodarczym, ktry zapocztkowa przemiany
strukturalne w midzynaro-dowym podziale pracy. Jednym z czynnikw
transmisji kryzysu midzy regionami okazaa si wymiana gospodarcza,
gdzie spadek zakupw i inwestycji w jednym krajach przenosi si na
spadek eksportu w krajach partnerskich. Zmiany te dotyczyy jednak w
niejednakowym stopniu poszczeglnych sektorw i partnerw handlowych,
ktrzy wskutek kryzysu umacniaj lub osabiaj swoj pozycj w gospodarce
wiatowej. Chocia kryzys 2008 r. porwnywalny jest z Wielkim
Kryzysem, to rnica midzy nimi wyda-je si polega na tym, e obecni
partnerzy handlowi s w miar otwarci na wymian gospodarcz. Ewolucje
ich wymiany handlowej w okresie kryzysu s raczej pochodn
nierwnowagi gospodarczej i zmian w midzynarodowym podziale pracy ni
zastoso-wanych narzdzi polityki handlowej. Zmiany specjalizacji
midzynarodowej s wic raczej wynikiem przeksztace strukturalnych,
elastycznoci partnerw, podjtej poli-tyki reform ni protekcji i
przerzucania na partnerw kryzysu w skali takiej jak w latach 30. XX
w.
Po 2008 r. aktualne pozostaj pytania stawiane przed teori handlu
midzynarodo-wego, jakie s czynniki ewolucji eksportu i importu oraz
co jest rdem korzyci z wy-miany midzynarodowej. Podobnie jak w
przypadku kadej transakcji biznesowej rwnie w okresie kryzysu lub w
czasie jego przezwyciania kraje i podmioty angauj si w wymian
midzynarodow tylko pod warunkiem, e otrzymuj korzyci z takiej
trans-akcji. Jeeli ustali si rda tych korzyci, to powstaje
jednoczenie pytanie, jak due s te korzyci i jak zyski z obecnych
obrotw midzynarodowych s dzielone midzy
19
Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po
kryzysie 2008 r.
partnerw. Z tym wie si problem ewolucji struktury obrotw po 2008
r. i wyjanienie, dlaczego dla jednych krajw opacalny jest eksport
jednych towarw, a import innych2.
Pojawiajce si tendencje wymiany handlowej po 2008 r. s warte
zbadania, z co najmniej dwch powodw: po pierwsze, dlatego e przez
pryzmat kryzysu weryfikuj teorie handlu midzynarodowego, dajc
jednoczenie odpowied tezy, ktrych teorie najbardziej odpowiadaj
wspczesnej rzeczywistoci. Po drugie, rzucaj wiato na ksztatowanie
si przyszego podziau pracy w gospodarce wiatowej i nowego bilansu
midzy sektorami i poszczeglnymi partnerami. Najlepsz weryfikacj
teorii handlu jest, jak wiadomo, praktyka obrotw, co dotyczy nie
tylko tzw. normalnych warunkw han-dlowych, ale take okresu
nierwnowagi, kryzysw, czy czasu ich przezwycienia. Dlatego te po
przedstawieniu gwnych wspczesnych teorii handlu midzynarodowe-go,
cz druga opracowania powicona jest praktyce obecnych obrotw
handlowych, ich ewolucji i kierunkom rozwoju. Chodzi tutaj gwnie o
pokazanie, jaki wpyw mia kryzys finansowy na ewolucj struktury
handlu wiatowego i miejsca krajw w specja-lizacji midzynarodowej.
Zarysowujca si zmiana ukadu si w podziale pracy po 2008 r. moe
wpywa na przysze relacje midzy partnerami i realokacje dziaalnoci
produkcyjnej w gospodarce wiatowej.
Teoria handlu midzynarodowego znajduje si w cigym rozwoju.
Kryzys roku 2008 wywoa now dyskusj midzy ekonomistami dotyczc
poszukiwania wspcze-snych rde midzynarodowego podziau pracy. Teoria
klasyczna wskazywaa, e handel midzynarodowy rozwija si w oparciu o
rnice w kosztach produkcji midzy partnerami. Przypomnijmy, e D.
Ricardo upatrywa rde obrotw winem i tekstylia-mi midzy Portugali a
Angli w rnicach kosztw nie tylko absolutnych, ale wzgld-nych
(komparatywnych), gdy w produkcji obu towarw Portugalia miaa
przewag nad Angli. Teorie neoklasyczne uzupeniay z kolei koncepcj
kosztw komparatywnych o zasoby czynnikw produkcji znajdujce si w
posiadaniu partnerw handlowych. Zgodnie z modelem E. Heckschera-B.
Ohlina, wskutek nierwnomiernego rozmieszcze-nia czynnikw produkcji
w skali wiatowej dany kraj specjalizuje si w eksportowej produkcji
dbr, do ktrych wytworzenia zuywa czynniki w danym kraju obfite, a
importuje towary, ktrych produkcja oparta jest na czynnikach w
danym kraju rzadkich.
Dopiero paradoks W. Leontiefa wskaza na ograniczone zastosowanie
modelu Heckschera-Ohlina w praktyce midzynarodowego podziau pracy,
co pocigno za sob poszukiwania nowych teorii wymiany
midzynarodowej. Wyniki empirycznych bada W. Leontiefa nie
potwierdziy teorii obfitoci zasobw, e Stany Zjednoczone s
eksporterem dbr kapitaowych, a importerem dbr pracochonnych, z
uwagi na wysokie koszty krajowej siy roboczej. Z danych zebranych w
tabeli 1 wida, e Stany
2 D. Salvatore, International Economics, Second Edition, New
York 1987, s. 13.
20
Jarosaw Kundera
Zjednoczone, kraj obficie wyposaony w kapita i relatywnie sabo w
si robocz, eks-portoway towary zawierajce relatywnie wicej pracy, a
mniej kapitau ni towary konkurujce z importem. Dobra substytucyjne
wobec importu produkowane w USA byy okoo 30% bardziej kapitaochonne
ni dobra przeznaczone na eksport: wspczynnik kapitaochonnoci w
dobrach eksportowanych wynosi w imporcie 17 916 dol., natomiast w
eksporcie 14 321 dol. Jednoczenie USA eksportoway produkty
wymagajce wikszych nakadw pracy wykwalifikowanej ni w przypadku
importu. Tak wic Leontief w swo-ich badaniach dotyczcych wymiany
handlowej USA udowodni, e eksport USA jest mniej kapitaochonny ni
import.
Tabela 1. Zawarto czynnikw produkcji w eksporcie i imporcie USA
w 1962 r.
Struktura wymiany USA Import Eksport
Kapita na produkcj o wartoci 1 mln dol. 2 132 000 dol. 1 876 000
dol.
Praca (osobolata) na produkcj o wartoci 1 mln dol. 119 131
Wspczynnik kapitaochonnoci(w dol. na 1 pracownika)
17 916 dol. 14 321 dol.
rednia liczba lat nauki na 1 pracownika 9,9 10,1
Udzia inynierw i naukowcw w sile roboczej 0,0189 0,0255
rdo: Robert Baldwin, Determinants of the Commodity Structure of
U.S. trade, American Economic Review, March 1971, s. 126145.
Poszukiwanie nowych koncepcji wymiany midzynarodowej trwa
waciwie do dzi przede wszystkim pod wpywem wspczesnych teorii
kryzysw i wzrostu gospo-darczego. Kwestionuje si dotychczasowe
zaoenia korzystnego dla wszystkich wolne-go handlu, a wrcz mwi si,
e w okresie kryzysu potrzebny ma by nie tylko free trade, ale tzw.
fair trade to jest handel poddany pewnym wsplnym regulacjom.
Nie-ktre kraje odwouj si nawet do argumentw protekcji i obrony
interesu narodowego, std te nowe teorie handlu midzynarodowego maj
gwnie charakter opisowy i bior pod uwag du dynamik wzajemnych
relacji w gospodarce wiatowej. Nie opieraj si na sformalizowanych
modelach, ktre nie sprawdzaj si w obecnej sytuacji przy
restryk-cyjnych zaoeniach, gdzie metod dedukcji wysnuwa si okrelone
wnioski o duym stopniu abstrakcji. Z uwagi na szybk ewolucj w
midzynarodowym podziale pracy obecne teorie wymiany s gwnie
oceniane na podstawie ksztatowania si obrotw po 2008 r. i bior pod
uwag zmiany strukturalne w wiatowej gospodarce, pozycj
poszcze-glnych partnerw, szybki postp techniczny, konkurencyjno,
struktur rynku, funk-cje pastwa, obniki kosztw transportu, szybki
przepyw informacji. W miar wzrostu znaczenia sprzeday zagranicznej
i internacjonalizacji przedsibiorstw analizuj rwnie
21
Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po
kryzysie 2008 r.
ich strategi globaln, inwestycje, wynalazki i dyfuzje wiedzy,
wywz inwestycji versus eksport towarw, sie powiza i ewolucj
organizacyjn firm3.
Wspczesne teorie handlu midzynarodowego s w zwizku z tym
bardziej zbli-one do rzeczywistoci ni teorie klasyczne, czy teoria
obfitoci zasobw. W przeciwie-stwie do teorii klasycznych w teoriach
wspczesnych zakada si brak oglnej rwno-wagi ekonomicznej midzy
krajami (nierwnowaga patnicza, niepene wykorzystanie czynnikw
produkcji, kryzysy gospodarcze, brak pynnoci). Biorc pod uwag czas
analizy, wyrnia si teorie statyczne (przy danym poziomie zasobw) i
dynamiczne (w miar upywu czasu). Analizuje si handel, uwzgldniajc
niedoskona konkurencj i zachowania oligopoli na rynku
midzynarodowym. Handel zagraniczny odgrywa znaczenie w postpie
technologicznym przedsibiorstw i gospodarek, przede wszystkim w
odniesieniu do transferu i dyfuzji technologii4. Wikszo wspczesnych
teorii ma zatem charakter dynamiczny, tzn. uwzgldnia si w nich
zmiany w otoczeniu zewntrz-nym, jeli chodzi o skal produkcji, fuzje
i powizania przedsibiorstw, przepywy fi-nansowe, ograniczenia
konkurencji, nierwnowag gospodarcz.
W ujciu dynamicznym nowe teorie handlu midzynarodowego dzieli si
zazwy-czaj na: 1) neoczynnikowe; 2) neotechniczne; 3)
popytowo-podaowe. Wiedza i postp techniczny s brane pod uwag, jako
coraz waniejsza przesanka handlu midzynaro-dowego, nie tylko w
odniesieniu do krajw rozwinitych gospodarczo, ale rwnie do tzw.
nowych krajw przemysowych. Teorie neoczynnikowe tumacz za wymian
zarwno krajw specjalizujcych si w produkcji surowcw i podw rolnych,
jak i kra-jw przemysowych. W zwizku z procesem przesunicia
dziaalnoci produkcyjnej nowy ukad powiza midzynarodowych naley
opisywa za pomoc modeli grawita-cyjnego handlu, konkurencyjnoci
midzynarodowej, otwartoci gospodarczej, czy teorii handlu
wewntrzgaziowego. Tumaczeniu wymiany w okresie wychodzenia z
kryzysu su najlepiej teorie popytowo-podaowe. Poniewa przesanki
wspczesne-go handlu s zrnicowane, w wyjanianiu ewolucji
specjalizacji midzynarodowej nie mona pomin rwnie podejcia
mikroekonomicznego od strony koncepcji przedsibiorstwa
midzynarodowego, acucha dostaw, czy teorii cyklu ycia produktu. W
sumie zoono rde handlu po 2008 r. przemawia za czeniem rnych
koncepcji i prbami tworzenia teorie syntetyczne. Zawsze jednak
pozostaj do odpowiedzi co najmniej dwa zasadnicze pytania: 1) jakie
czynniki okrelaj rozmiary i struktur handlu; 2) jakie korzyci daje
midzynarodowa wymiana handlowa.
3 J. Rymarczyk, Internacjonalizacja przedsibiorstw, PWN,
Warszawa 1996, s. 168171. 4 S. Wydymus, A. Godowska, Handel
midzynarodowy w dobie gospodarki opartej na wiedzy, Difin, Warszawa
2013, s. 2333.
22
Jarosaw Kundera
1.1. Teorie neoczynnikowe
Inspiracj do powstania teorii neoczynnikowych s nowe teorie
wzrostu gospodarczego i poszukiwanie rde rozwoju produkcji i handlu
w nowych czynnikach produkcji. Dotychczas sformuowano trzy teorie
tzw. neoczynnikowe: pierwsza traktuje zasoby naturalne (ziemie,
surowce) jako trzeci obok pracy i kapitau niezaleny czynnik
wy-twrczy; druga teoria uwzgldnia wewntrzn zoono czynnikw pracy
(praca prosta, zoona) i kapitau; trzecia za to teoria syntetyczna,
ktra traktuje zasoby naturalne jako czynnik jednorodny oraz
uwzgldnia zoono pozostaych czynnikw: pracy i kapita-u. Teorie
neoczynnikowe nawizuj do dorobku tzw. obfitoci zasobw, ale uchylaj
ich zaoenie o wystpowaniu tylko dwch zasobw produkcyjnych i
poszukuj odpowiedzi na pytanie, co ksztatuje handel, take przez
inne czynniki produkcji.
Wolny handel prowadzi do przeksztace w podziale pracy midzy
partnerami do momentu wyrwnania kosztw kracowych producentw tych
samych towarw. W ten sposb rozwj wymiany midzynarodowej spenia
pierwszy warunek racjonalnego rozmieszczenia zasobw w gospodarce
wiatowej. Jednake optymalna alokacja produk-cji w gospodarce
globalnej wymaga ujednolicenia nie tylko cen na poszczeglne towary,
lecz take cen na czynniki produkcji. Czynniki produkcji, zwaszcza
sia robocza, s w skali midzynarodowej mniej mobilne ni towary.
Chodzi jednak o to, e oba prze-pywy midzy krajami mog dziaa
substytucyjnie: przepyw towarw moe zastpowa przepyw czynnikw
produkcji i vice versa. Ot zgodnie z teori obfitoci zasobw obroty
handlowe przynosz nie tylko wyrwnywanie si cen towarw w skali
midzy-narodowej, ale i czynnikw produkcji, powodujc podroenie
czynnikw obfitych w kra-ju eksportera i potanienie rzadkich w kraju
importera. Jak zauway P. Samuelson, w warunkach nieograniczonej
konkurencji wolny handel doprowadza np. do wyrwny-wania pac
niewykwalifikowanej siy roboczej midzy krajami, przyczyniajc si do
ich wzrostu w krajach eksportujcych i hamujc wzrost pac w krajach
importujcych5.
J. Meade wyrnia jednak sze przeszkd, ktre uniemoliwiaj wymianie
han-dlowej wyrwnanie kracowej produktywnoci tych samych czynnikw
midzy part-nerami. Wynika to po pierwsze z rnicy w produkcyjnej
atmosferze midzy rnymi regionami, po drugie z uzyskiwania korzyci w
kosztach z produkcji na du skal, po trzecie z kosztw transportu
przy przewozie towarw, po czwarte z rnicy w eko-nomicznej wielkoci
partnerw handlowych, po pite z odmiennych metod produkcji
angaujcych kilka czynnikw produkcji, a po szste z rnic midzy
krajami pod wzgldem substytuowania jednego czynnika przez drugi6.
Chocia teoretycy ekonomii
5 P. Samuelson, International Trade and the Equalization of
Factor Prices, Economic Journal 1948, 58, nr 230, June, p. 163184.
6 J.E. Meade, Problems of Economic Union, London 1953, s. 6172.
23
Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po
kryzysie 2008 r.
mwi o wielu barierach w spenieniu pierwszego i drugiego warunku
optymalnoci, to rozwj wymiany wpywa porednio na ceny czynnikw
produkcji, nie wyrwnujc ich jednak w sposb cakowity. Deficyt
handlowy i wzrost taniego importu staj si rdem presji na obnienie
pac w wielu krajach dotknitych kryzysem po 2008 r. O wiele wik-szy
import ni eksport nawet w USA ley niewtpliwie u podstaw
niezadowolenia wie-lu Amerykanw, gdzie stagnacj pac i obnienie
poziomu ycia klasy redniej przypi-suje si konkurencyjnemu importowi
towarw napywajcych z Meksyku i krajw azjatyckich.
1.1.1. Teoria trjczynnikowa (praca, kapita, zasoby
naturalne)
Za autora teorii trjczynnikowej powszechnie uwaany jest J. Vanek
ekonomista amerykaski pochodzenia czeskiego7. Podobnie jak w modelu
obfitoci zasobw uwa-a on, e kady kraj powinien si specjalizowa w
produkcji i eksporcie tych produktw, ktre z uwagi na wyposaenie w
czynniki wytwrcze produkuje relatywnie taniej ni zagranica. W
przypadku eksportu i importu liczy si zatem relacja kosztw i cen w
po-rwnaniu z partnerami gdy jest korzystniejsza, kraj jest
eksporterem towarw, a gdy jest niekorzystna, kraj staje si ich
importerem. Co wicej, w odniesieniu do paradoksu Leontiefa J. Vanek
zauwaa specyficzne uwarunkowania sektora surowcowego w USA, ktre ze
wzgldu na olbrzymi potencja produkcyjny i popyt wydaj si relatywnie
ubo-gie w surowce. Poniewa import do USA jest prawie dwa razy
bardziej surowcochonny od eksportu, wobec faktu wysokiej
kapitaochonnoci inwestycji surowcowych import amerykaski staje si
tym samym bardziej kapitaochonny ni eksport. W sumie zatem,
traktujc kapita i zasoby naturalne jako par czynnikw cile
komplementarnych, J. Vanek rozwizuje w ten sposb paradoks Leontiefa
i odpowiada na pytanie, dlaczego eksport USA jest mniej
kapitaochonny ni import.
1.1.2. Teoria wewntrznej zoonoci czynnikw
Teoria uwzgldniajca wewntrzn zoono pracy i kapitau opowiada si
za teori Heckschera-Ohlina, utrzymujc, e podstawow przesank handlu
midzynaro-dowego s rnice w wyposaeniu poszczeglnych krajw w prac i
kapita. Jednoczenie zakada, e czynniki te nie s jednorodne, lecz
wewntrznie zoone i zawsze konieczna jest ich dezagregacja. Teoria
odrnia zatem kapita rzeczowy (physical capital) od kapita
obrotowego (financial capital), prac prost (raw labour) od pracy
zoonej (hu-man capital). rdem korzyci z handlu produktami i usugami
jest moliwo oparcia specjalizacji na kapitale rzeczowym lub sile
roboczej, ktr np. cechuj wysokie kwali-fikacje w danej dziedzinie.
Rozwj wytwrczoci w krajach dysponujcych zasobem
7 The Natural Resource Content of U.S. Foreign Trade, 18701955,
MIT Press, 1963.
24
Jarosaw Kundera
takiej pracy zoonej jest korzystny dla firm, kiedy wytwarzaj
dobra i usugi o wysokiej wartoci dodanej i nie s one naraone na
niedobr pracownikw. Z kolei produktom standardowym o niszej wartoci
dodanej moe wystarcza tylko dostp do pracy prostej i taniej siy
roboczej o niskich kwalifikacjach.
Wyodrbnienie kapitau ludzkiego jako odrbnego czynnika produkcji
wynika z faktu, e wiedza i postp techniczny stay si obecnie
najwaniejszym czynnikiem wzrostu gospodarczego. Nowe produkty i
metody wytwrcze stanowi si napdow wspczesnej gospodarki i okrelaj
miejsce kraju w midzynarodowym podziale pracy. Wiedza, innowacje i
technologia s wic analizowane rwnie w kontekcie handlu, jego
struktury i kierunkw dostaw. Warto doda, e dysponowanie
nagromadzonym w spo-eczestwie zasobem wiedzy i umiejtnoci wymaga
kosztw podobnych do budowy infrastruktury, tzw. inwestycji w
czowieka, czyli ponoszenia wydatkw na owiat i kultur, ksztacenie
kadr, badania naukowe. Tak wic, struktura eksportu poszczegl-nych
krajw ewoluuje w miar stopniowej akumulacji nie tylko kapitau
fizycznego, ale i kapitau ludzkiego, co wie si z gromadzonym
dowiadczeniem produkcyjnym i ponoszonymi inwestycjami na budow
infrastruktury badawczej oraz z rozwojem nauki i innowacji.
1.1.3. Teoria wieloczynnikowa
Kolejna teoria wieloczynnikowa utrzymuje, e podstawow przesank
rozwoju specjalizacji i handlu midzynarodowego s relatywne rnice
midzy poszczeglnymi krajami w zakresie wyposaenia w zasoby
naturalne, kapita rzeczowy, prac prost i kapita ludzki. W sumie
zatem jest to teoria czteroczynnikowa, ale teori t mona sprowadzi
te do koncepcji trjczynnikowej, gdy kapita rzeczowy oraz ludzki
ujmuje si cznie jako kapita. Teoria ta moe by take trjczynnikowa,
kiedy oprcz zasobw naturalnych wyodrbnia te kapita rzeczowy, przy
czym prac prost i zoon ujmuje si cznie. T drug moliwo stosuje si
jednak wyjtkowo, gwnie dlatego e zwo-lennikom teorii
wieloczynnikowych chodzi przede wszystkim o podkrelenie
zrnico-wania krajw pod wzgldem posiadanych intensywnych czynnikw
rozwoju gospodar-czego, w tym gwnie midzynarodowych rnic w ich
poziomie wydajnoci pracy8.
Teorie neoczynnikowe nie s nowymi konstrukcjami teoretycznymi
powstaymi po 2008 r., ale ich aktualno wynika z wyrnienia
dodatkowych jakociowych czyn-nikw wytwrczych. Chocia nazywa si je
teoriami proporcji w zasobach, to jednak opisuj zoone sytuacje
podziau pracy we wspczesnej gospodarce wiatowej, uwzgld-niajc
niejednorodno dwch podstawowych czynnikw pracy i kapitau. O ile
teorie neoczynnikowe pokazuj bardziej wiarygodnie przesanki
wspczesnego handlu od
8 J. Misala, Teorie midzynarodowej wymiany gospodarczej, PWN,
Warszawa 1990, s. 131.
25
Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po
kryzysie 2008 r.
strony poday krajw posiadajcych rne zasoby, to wad tych teorii
jest ich statyczno i pominicie skali produkcji, ksztatowanie si
popytu itd. Poniewa o rozmiarach i struk-turze handlu
midzynarodowego decyduje to, e jedne kraje posiadaj okrelone
czyn-niki wytwrcze i produkuj z nich produkty, ktre eksportuj, a
inne za kraje nie maj tego typu czynnikw produkcji, wymienia si
trzy grupy czynnikw wytwrczych i produktw, ktrymi dysponuje dany
kraj, a nie ma ich partner gospodarczy: a) surow-ce naturalne, b)
wyroby o duej zawartoci postpu technicznego oraz c) wyroby r-nice
si od swoich substytutw specyficznymi waciwociami. Jednoczenie
susznie wprowadza si pojcia absolutnego i wzgldnego dysponowania
oraz niedysponowania czynnikami wytwrczymi. Wzgldnemu
niedysponowaniu czynnikami produkcji zwi-zanemu z nisk elastycznoci
poday (moliwoci zbytu produktw na rynku wewntrz-nym s znacznie
wiksze od krajowej poday) mona przeciwstawi wzgldne dyspo-nowanie
produktami, kiedy wewntrzny potencja produkcyjny oferuje dostawy w
rozmiarach wikszych ni wielko popytu wewntrznego.
Pozycja w handlu midzynarodowym krajw wysoko rozwinitych
wyposaonych w podobne czynniki produkcji ksztatuje w znacznej
mierze podzia pracy na zasadzie wymiany dbr zbienych9. Nadmiar
produkcji wytworzony z krajowych czynnikw produkcji jest sprzedany
zagranicznym konsumentom, zarwno jeli chodzi o produkty wytworzone
nakadem pracy i kapitau, jak i bazujcych na wiedzy oraz postpie
tech-nicznym. Niektrzy ekonomici traktuj koncepcj vent for surplus,
tj. ujcia dla nad-wyek, jako odrbn teori handlu midzynarodowego,
twierdzc, i rozwj handlu midzynarodowego nie tylko powoduje
realokacj czynnikw wytwrczych, ale take moe by sposobem sprzeday
nadwyki produkcyjnej10. Koncepcja ta moe odnosi si zarwno do
tradycyjnego podziau pracy w ukadzie gospodarcze centrumterytoria
zalene, jak i do obecnej sytuacji w wymianie handlowej, gdzie wiele
pastw w okresie kryzysu nie wykorzystuje w peni swoich moliwoci
produkcyjnych.
W kocu w celu uporzdkowania analizy towary uczestniczce w
obrotach mi-dzynarodowych klasyfikuje si w rne kategorie na
podstawie kryteriw uycia czyn-nikw produkcji: 1) produkty
pracochonne wytwarzane dziki nakadowi pracy; 2) produkty
kapitaochonne wytwarzane na bazie nakadw kapitaowych; 3) produkty
surowcochonne o duym udziale surowcw; 4) produkty wysokiej techniki
wytwarza-ne przy udziale zaawansowanej technologii. J.E. Rauch
wyrnia z kolei w obrotach handlowych trzy grupy towarw: 1) dobra
homogeniczne (homogenous), ktre maj jednorodny standaryzowany
charakter pod wzgldem jakociowym i ilociowym;
9 K. Turowski, Rozwj sektora wysokiej techniki jako czynnik
poprawy midzynarodowej pozycji polskiej gospodarki, grudzie 2012,
http://docplayer.pl/68330012-Rozdzial-24-rozwoj-sektora-wysokiej-techniki-jako-czynnik-poprawy-miedzynarodowej-pozycji-konkurencyjnej-polskiej-gospodarki.html,
data dostpu 4.08.2017 10 J. Misala, op. cit., s. 184185.
http://docplayer.pl/68330012-Rozdzial-24-rozwoj-sektora-wysokiej-techniki-jako-czynnik-poprawy-miedzynarodowej-pozycji-konkurencyjnej-polskiej-gospodarki.htmlhttp://docplayer.pl/68330012-Rozdzial-24-rozwoj-sektora-wysokiej-techniki-jako-czynnik-poprawy-miedzynarodowej-pozycji-konkurencyjnej-polskiej-gospodarki.html
26
Jarosaw Kundera
2) dobra odnoszce si do ceny (reference-priced), gdy ceny
produktw mona porw-nywa w przekroju midzynarodowym; 3) dobra
zrnicowane (differentiated) dopaso-wane do miejscowych potrzeb
konsumenta przez uwzgldnienie wielowymiarowych cech produktu11.
Biorc pod uwag teori ekonomii, wymian poszczeglnych kategorii dbr
dzieli si te na tzw. dobra Ricardo, ktrych handel tumaczy teoria
kosztw komparatywnych, dobra Hekschera-Ohlina, ktrych wymian
wyjania teoria obfitoci zasobw, dobra o duej wartoci dodanej
(teoria kapitau ludzkiego, acucha dostaw oraz dobra technologicznie
zaawansowane, ktrych wymian tumacz teorie neotech-niczne.
1.2. Neotechnologiczne teorie wymiany midzynarodowej
Wiele analiz empirycznych pokazuje, e rozwj wspczesnych obrotw
handlo-wych jest obecnie bardziej wynikiem postpu technicznego ni
przyrostu zasobw czynnikw produkcji. Eksport wysoko rozwinitych
krajw obejmuje w duej mierze produkty o znacznym wkadzie pracy
wykwalifikowanej, a zatem dobra, ktrych pro-dukcja wymaga
specjalnych umiejtnoci zawodowych. Nowe technologie i innowacje s
wynikiem posiadania odpowiedniego kapitau ludzkiego, std nie s
jednak jednako-wo dostpne i rozoone rwnomiernie w czasie i
przestrzeni. Powstanie nowej techno-logii, nowego produktu wymaga
inwestycji, ksztacenia specjalistw, instytucji
badaw-czo-rozwojowych. Chodzi tutaj nie tylko o wymian produktw
bdcych efektem przeomowych innowacji, ale rwnie o dyfuzj i imitacj
wiedzy technologicznej w skali midzynarodowej. Chocia postp
techniczny moe determinowa rozwj wsp-czesnej produkcji i wymiany
wielu towarw, to nie jest on jednorodny, wystpuje wiele jego typw i
rne tempo rozprzestrzeniania si. Postpowi technologicznemu
towarzy-szy czsto akumulacja kapitau i do jego wdroenia potrzebne s
znaczne nakady inwe-stycyjne. Dlatego te najczciej wyrnia si postp
kapitaooszczdny, praco-oszczd-ny oraz neutralny, gdzie wzrost
produkcji przynosi oszczdnoci nakadw zarwno kapitau, jak i siy
roboczej12.
Wedug teorii neotechnicznych zrnicowanie w poziomie technicznym
jest wic gwnym czynnikiem wpywajcym na dynamik i struktur wymiany
handlowej. Chocia postp techniczny i dyfuzja wiedzy nastpuj coraz
szybciej we wspczesnej gospodarce wiatowej, to odbywa si w rnym
tempie w poszczeglnych krajach oraz dziedzinach produkcji. Ocena
poziomu rozwoju technologicznego nie jest zadaniem
11 J.E. Rauch, Networks versus markets in international trade,
NBER Working Papers 5617, National Bureau of Economic Research
1996, s. 10-30. 12 D. Salvatore, op. cit., s. 155156.
27
Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po
kryzysie 2008 r.
atwym; buduje si tutaj agregatowe wskaniki, ktre w sposb
kompleksowy przybli-aj go na podstawie wielu zmiennych. Przykadami
takich wskanikw s indeks osigni technologicznych (Technology
Achievement Index, TAI) opracowany przez ONZ13, czy Sumaryczny
Wskanik Innowacyjnoci (Summary Innovation Index, SII) opracowany
przez Komisj Europejsk14. Zdolno krajw do kreacji i dyfuzji nowych
technologii wskaniki te oceniaj przez pryzmat takich zmiennych, jak
m.in.: liczba przyznanych patentw na milion mieszkacw, liczba
otrzymanych honorariw autor-skich, udzia dbr technologicznie
zaawansowanych w eksporcie, liczba wyksztaconych inynierw TAI, czy
stan zasobw ludzkich, otwarto systemu badawczego, poziom wsparcia
finansowego dla R+D, liczba przedsibiorstw innowatorw SII.
Szybki postp techniczny w skali gospodarki globalnej zwiksza,
oczywicie, wspzaleno ekonomiczn partnerw handlowych, przepyw
informacji i dyskonto-wanie wynalazkw, obnia koszty transportu.
Teorie neotechniczne handlu midzyna-rodowego eksponuj postp
techniczny jako gwny czynnik ksztatujcy wspczesn specjalizacj i
wymian midzynarodow. Nie stanowi one jednorodnej grupy i s
systematycznie rozwijane, biorc pod uwag globalizacj i dokonujc si
rewolucj informatyczn. Na uwag zasuguj tutaj przede wszystkim:
teoria luki technologicznej, teoria ycia produktu oraz teoria
korzyci ze skali produkcji i zbytu. Teorie te wychodz susznie z
zaoenia, e innowacyjne przedsibiorstwa uzyskuj korzyci z czasowej
przewagi nad konkurentami, co skania je do podejmowania wysiku do
wprowadzania nowych produktw lub metod wytwrczych.
1.2.1. Teoria luki technologicznej
Punktem wyjcia tej teorii jest przyjcie zaoenia o rnych
poziomach rozwoju wiedzy technicznej w poszczeglnych krajach i
regionach, co wynika z ograniczonych moliwoci szybkiego i
nieodpatnego nabywania wiedzy technicznej przez przedsibior-stwa.
Wedug teorii luki technologicznej o kierunkach i strukturze
midzynarodowego handlu artykuami przemysowymi decyduj opnienia
poszczeglnych krajw w opa-nowywaniu technik produkcji nowoczesnych
wyrobw. Wedug M.V. Posnera zazwyczaj dzieje si tak, e kolejny wyszy
etap rozwoju wiedzy technicznej osigaj firmy tylko niektrych krajw.
Jedne kraje mog sprosta wymaganiom nieustannego wycigu
tech-nicznego w wiecie bardziej ni firmy innych krajw i w
rezultacie staej lub okresowej przewagi technologicznej maj
atwiejszy dostp do zagranicznych rynkw zbytu. Czas przepywu
technologii od innowatora do imitatora jest okrelany jako
opnienie
13 L.M. Ramos, I.M. Zarzoso, The Effect of Technological
Innovation on Intenational Trade. A nonlin-ear Approach,
http:/papers.ssmo.com.2012, data dostpu 3.08.2017. 14 Innovation
Union Competetiveness Report 2011,
http://ec.europa/research/innovation-union/index, 1.09.2017, data
dostpu 3.08.2017.
http:/papers.ssmo.com.2012http://ec.europa/research/innovation-union/index
28
Jarosaw Kundera
naladowcze. W zwizku z tym na podstawie wskanika TAI wyrnia si
cztery kate-gorie krajw pod wzgldem ich moliwoci, jako twrcw,
biorcw i dawcw technologii: 1) tzw. liderzy (Szwajcaria, USA, kraje
UE, Japonia, Korea, Australia, Kanada); 2) poten-cjalni liderzy
(Estonia, Czechy, Litwa, Sowenia, Polska, Chiny, Brazylia); 3)
dynamicz-ni naladowcy (Argentyna, Peru, Egipt); kraje poboczne
(Algieria, Pakistan, Kenia).
Przedsibiorstwa krajw liderw uzyskuj konkurencyjn przewag nad
partne-rami dziki wikszym moliwociom innowacyjnym. Potencjalni
liderzy prbuj wy-tworzy nowe produkty i uzyska dostp do nowej
technologii przez zakup licencji lub przycignicie zagranicznych
inwestycji. Natomiast kraje o mniejszej zdolnoci innowa-cyjnej,
tzw. dynamiczni naladowcy, musz konkurowa w eksporcie innych wyrobw
i usug oraz dy do zdobycia zagranicznych rynkw zbytu innymi
sposobami (gwnie niszymi kosztami produkcji, cen). W statycznym
ujciu midzy krajami mog wyst-powa, zatem trwae rnice w poziomie
technologii i w odkrywaniu nowych produktw. W ujciu teorii Posnera
luki imitacyjne rnic technologicznych s jednak tymczasowe i stanowi
cz dynamicznego procesu rozwoju technologicznego skadajcego si z
serii wynalazkw i innowacji. Po wynalezieniu nowego towaru kraj
lider uzyskuje korzyci komparatywne i eksportuje dany towar i jego
korzy trwa dopty, dopki firmy krajw partnerskich (potencjalnych
leaderw) nie opanuj technologii wytwarza-nia nowego produktu i nie
zaprzestan jego importu15.
Naley zaznaczy, e najnowsze teorie wzrostu gospodarczego wskazuj
na inno-wacje jako gwny czynnik+++ przewagi konkurencyjnej w handlu
midzynarodowym. Nowoci zaspokajajce potrzeby konsumpcyjne i
inwestycyjne zwikszaj moliwoci zawierania korzystnych kontraktw.
Czynnik innowacyjnoci nie uleg osabieniu rw-nie po 2008 r., co
wicej w celu przezwycienia kryzysu wymaga si od krajw pod-jcia
reform w kierunku poszukiwania nowych metod zarzdzania i produkcji.
W okre-sie szybkiego postpu technologicznego odkrycia nowych
produktw i metod produkcji stay si gwnym orem walki konkurencyjnej
w globalnej gospodarce. Korzyci z przywdztwa kraju innowatora malej
wraz z rozprzestrzenianiem si wiedzy i tech-nologii za granic, o
ile w midzyczasie kraj ten nie wprowadzi do obrotw nowych
produktw.
Przedsibiorstwa, ktre dokonaj okrycia technologicznego, uzyskuj
oczywicie monopolistyczn przewag konkurencyjn nad innymi firmami,
co daje im moliwo realizacji nadzwyczajnych zyskw. Uzalenienie
sukcesu firm na rynkach midzynaro-dowych od innowacji powoduje, e
wspczesne firmy przeznaczaj obecnie olbrzymie rodki finansowe na
prace naukowo-badawcze. Odkrycie nowych lub udoskonalonych
15 M.V. Posner, International Trade and Technological Change,
Oxford Economic Paper 13, October 1961.
29
Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po
kryzysie 2008 r.
produktw traktuj jako skuteczne narzdzie walki konkurencyjnej.
Ponadto innowacje mog si odnosi do metod zarzdzania, dziaa
informacyjnych, marketingowych, suy zrnicowaniu dbr. Warto wspomnie
o utrzymujcej si silnej koncentracji geograficznej nakadw R+D w
gospodarce wiatowej nawet w okresie kryzysu gospo-darczego. O ile
USA wydaj na badania blisko 1/3 wiatowych nakadw, tj. 2,8% PKB (430
mld dol. w 2011 r.), Europa 326,7 mld dol. (1,9% PKB), to Chiny
znacznie mniej 174,9 mld (1,6% PKB), a Indie tylko 38 mld (0,8%
PKB)16.
Tabela 2. Przedsibiorstwa o najwyszych nakadach na R+D w 2010 r.
(w mld dol.)
Firmy Kraj pochodzenia Brana Nakady na R+D
1. Toyota Japonia motoryzacja 9,4
2. Roche Szwajcaria farmaceutyki 8,9
3. Microsoft USA informatyka 8,4
4. Volkswagen RFN motoryzacja 8,1
5. Pfizer USA farmaceutyki 7,5
6. Novartis Szwajcaria farmaceutyki 7,2
7. Nokia Finlandia elektronika 6,9
8. Johnson & Jonhson USA farmaceutyki 6,8
9. Sanofi-Aventis Francja farmaceutyki 6,3
10. Samsung Electronics Korea Pd. elektronika 6,3
rdo: UNCTAD, Foreign direct investment, the transfer and
diffusion of technology and sus-tainable development, UNCTAD,
Geneva 2011, s. 68.
Przedsibiorstwa dziaajce we wspczesnej gospodarce wiatowej wydaj
na badania naukowe wicej ni niektre gospodarki o redniej wielkoci
PKB. Jak wida z tabeli 2, nawet w dwa lata po rozpoczciu kryzysu
adna czoowa firma nie zaniecha-a olbrzymich wydatkw na innowacje z
uwagi na grob wypadnicia z rynku. W 2010 r. Toyota wydaa na badania
i rozwj 9,4 mld dol., szwajcarska firma Roche 8,9 mld dol.,
Microsoft 8,4 mld dol., Volkswagen 8,1 mld dol. Szczeglnie wysokie
byy wydatki roczne firm na R+D w przemyle farmaceutycznym (Pfizer,
Novartis, Johnson & Johnson) i elektronice (Nokia, Samsung).
Poniewa koszty bada naukowych stale rosn, wydaje si, e w celu
uzyskania przewagi technologicznej firmy musz ponosi coraz wiksze
nakady, biorc pod uwag rosnce wydatki potencjalnych konkurentw.
W zwizku z tym Posner dokona podziau okresu utrzymywania si
przewagi technologicznej przedsibiorstwa danego kraju nad firmami
krajowymi i zagranicznymi na trzy zasadnicze etapy:
16 M. Bueber, T. Sudt, 2012 Global R+D Funding Forecast, R&D
Magazine, 16.12.2012, s. 13.
30
Jarosaw Kundera
a) wewntrzkrajowa luka imitacyjna, tj. okres utrzymywania si
przewagi tech-nologicznej przedsibiorstwa kraju innowatora nad
innymi firmami w obrbie rynku krajowego;
b) midzynarodowa luka popytu, ktra jest czasokresem, gdzie popyt
na produk-ty wynalezione w jednym kraju rozprzestrzenia si na rynku
midzynarodowym;
c) midzynarodowa luka imitacyjna, tj. okres, ktry upywa od
momentu wpro-wadzenia innowacji w jednym kraju do momentu penego
dysponowania nowym produktem lub technologi przez kraje
otoczenia.
Oznacza to, e wymiana handlowa wystpuje w zakresie, w ktrym
midzynaro-dowa luka popytu przewysza luk imitacyjn. Postp
technologiczny wywouje wic dwa rodzaje przepyww towarw i usug. Po
pierwsze, jeli nawet dwa kraje A i B maj takie same nakady na
badania i innowacje, to s moliwoci rozwoju korzystnego han-dlu,
poniewa innowacje s czciowo procesem przypadkowym i przedsibiorstwa
jednego kraju mog czasowo growa nad firmami drugiego. Przewodnictwo
kraju A w jednej dziedzinie (np. przemys komputerowy) moe by
zrwnowaone przewod-nictwem kraju B w innej (np. przemys
samochodowy). Tak form przyjmuje handel midzy krajami najbardziej
rozwinitymi, np. USA, Japoni, krajami UE, tylko, kiedy ustaby
zupenie postp technologiczny, ten rodzaj handlu by nie
wystpowa.
Po drugie, alternatywny model handlu pojawia si wwczas, kiedy
jeden kraj jest trwale bardziej dynamiczny ni partner handlowy.
Wwczas kraj A (lider) zawsze eks-portuje nowoczesne towary
zaawansowane technologicznie, za kraj poboczny lub naladowczy B
paci za nie standardowymi dobrami o niszych cenach. Ale po pewnym
czasie dobra nowoczesne staj si standardowe i ich wytwarzanie jest
atwiejsze do opanowania nawet dla firm krajw o niszym poziomie
rozwoju. Dziki niszym kosztom produkcja realokuje si wwczas do
przedsibiorstw z tzw. nowych krajw przemysowych (Chiny, Indie,
Brazylia, Indonezja, Wietnam). Proces realokacji produk-cji z krajw
wysoko rozwinitych do nowych krajw przemysowych przybra tak ma-sowe
rozmiary, e mamy do czynienia ze zjawiskiem globalnego przesunicia
dziaal-noci gospodarczej (global tilt)17.
Zasadnicz rzecz w analizie handlu od strony postpu technicznego,
take po 2008 r., jest znalezienie odpowiedzi na pytanie, co
powoduje innowacje. Czynnikw jest oczywicie tak wiele jak w
przypadku wydajnoci pracy, o ktrej si mwi, e jest efek-tem stu i
jednej przyczyny, ale mona tutaj wskaza na kilka zasadniczych
przesanek: po pierwsze, na sprawny system ochrony praw wasnoci
intelektualnej; po drugie, wysok wydajno bada, ktra wymaga z kolei
dobrego systemu edukacji; po trzecie,
17 R. Charan, Global Tilt. Leading your business throught the
great economic power shift, London 2014, s. 6769.
31
Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po
kryzysie 2008 r.
otwarcie rynkw i niskie koszty wejcia dla firm wprowadzajcych
innowacje; po czwar-te, odpowiednie finansowanie bada, w tym
subsydiw, niskich stp procentowych, dostp do kapitau obcionego
ryzykiem (risk capital) dla firm podejmujcych dziaal-no innowacyjn;
po pite, elastyczny rynek pracy, ktry sprawia, e firmy
wprowa-dzajce innowacje mog atwo znale nowych wykwalifikowanych
pracownikw.
W odkrywaniu nowych produktw pewn rol odgrywa take szczcie, ale
mu-sz wystpowa rwnie obiektywne przesanki, dziki ktrym kraje liderw
wyprze-dzaj pod wzgldem postpu technologicznego inne kraje,
poniewa: 1) partnerzy han-dlowi mog rni si pod wzgldem instytucji,
w jednych np. bardziej restrykcyjne prawo patentowe lub
korzystniejszy system podatkowy mog zachca do wynalazkw; 2) dany
kraj moe by dobrze wyposaony w czynniki produkcji wymagane w pracy
naukowo-badawczej, to jest pracownikw naukowych, inynierw,
informatykw; 3) kraje liderw maj odpowiednie wyposaenie do
prowadzenia bada, dostateczne oszczdnoci do finansowania tego
rodzaju dziaalnoci. Kraje rozwijajce si mog by za niezdolne do
przesunicia pracownikw z bezporedniej produkcji do obarczonych duym
ryzykiem inwestycji w badania; 4) innowatorzy potrzebuj rynku dla
swojej produkcji. Oni musz wiedzie, czego potrzebuje rynek i
dysponowa kanaami dystry-bucji do szybkiego dostarczenia nowych
towarw. Rynek musi by odpowiednio duy i posiada du grup konsumentw
o wysokich dochodach. Poniewa nowe towary s czstokro drogie i
innowatorzy musz mie zapewniony dostp do nich przed rozpo-czciem
projektw badawczych, te powody sprawiaj, e kraje liderw s gwnym
rdem innowacji. Na przykad centra mody zlokalizowane s w Paryu,
Nowym Yor-ku, Mediolanie, poniewa projektanci mody chc mie szybki
kontakt z rynkiem, gdzie s konsumenci o wysokich dochodach.
1.2.2. Teoria cyklu ycia produktu R. Vernona
Teori cyklu ycia produktu, ktra uwzgldnia rnorodne aspekty wpywu
po-stpu technicznego na handel midzynarodowy przedstawi R. Vernon w
Quarterly of Journal Economic w 1966 r.18 Teoria ta opiera si na
zaoeniu, e wiedza techniczna nie jest dobrem wolnym, wobec czego
nie jest dostpna producentom wszystkich krajw w jednakowym czasie.
Innowacjom towarzyszy zmiana lokalizacji wytwarzania nowo
wynalezionego produktu tak wewntrz, jak i midzy krajami. W miar
dojrzewania produktu nastpuje przejmowanie jego produkcji przez
innych producentw, a take jego eksport i import W zwizku z tym R.
Vernon dzieli cykl ycia produktu na trzy pod-okresy: 1) faz
innowacyjn; 2) faz dojrzewania; 3) faz standaryzacji.
18 R. Vernon, International Investment and International Trade
in the Product Cycle, Quarterly of Jour-nal Economic (1966) 80 (2):
190207. DOI: https://doi.org/10.2307/1880689, Published: 01 May
1966.
https://doi.org/10.2307/1880689
32
Jarosaw Kundera
Nowy produkt (New product)Faza ta rozpoczyna si, kiedy
innowacyjna firma wykorzystuje swj wynalazek
techniczny na lokalnym rynku. Nowy produkt lub nowe jego odmiany
wytwarzane s w maych ilociach, przy wysokich kosztach oraz za pomoc
niejednolitej technologii. Produkcja na potrzeby lokalne
uruchamiana jest, aby zminimalizowa ryzyko i niepew-no inwestycji.
Kiedy komunikacja midzy rynkiem i kierownictwem innowacyjnej firmy
jest szybka i atwa, wtedy mona unikn wielu bdw zwizanych z
oferowaniem szerokiej gamy nietrafionych typw produktw wejciowych.
W tej fazie o podjciu produkcji i o jej lokalizacji nie decyduje
ani skala wytwarzania i obrotu, ani wysoko kosztw, ale majce o
wiele wiksze znaczenie takie czynniki, jak istnienie okrelonych
zasobw, dowiadczenie produkcyjne, zdolno do podejmowania ryzyka,
blisko i chonno rynku zbytu, stopie elastycznoci producentw i
konsumentw, czy mo-liwo komunikowania si z odpowiednim segmentem
rynku.
Pojawianie si innowacji w krajach o wysokich dochodach jest
najbardziej praw-dopodobne, poniewa jest tam wielu bogatych
konsumentw, ktrzy s w stanie kupi i wyprbowa innowacyjne, czsto
drogie produkty. Ponadto atwiejszy jest tam dostp do rynkw
kapitaowych, atwiej uzyska kredyt, a pastwa czsto tworz specjalne
fundusze wsparcia innowatorw. W tym pierwszym stadium producenci s
zaintereso-wani swobod zmieniania nakadw oraz szybk i efektywn
komunikacj z konsumen-tami. R. Vernon uwaa, e jeli firmy
amerykaskie wydaj wicej na nowe technologie ni ich konkurenci, to
nie jest to wynikiem ich socjologicznego pdu ku odkrywaniu nowych
produktw, lecz efektywnej komunikacji midzy potencjalnym rynkiem a
do-stawc. To s wanie gwne powody, dlaczego w USA pojawiy si w
sprzeday takie nowe produkty, jak maszyny do szycia, komputery,
traktory itd. Niemieckie wybitne sukcesy w wynalezieniu plastikw to
z kolei konieczno rynkowa wynikajca z braku ropy naftowej i obaw
przed blokad importu surowcw w czasie wojny.
Okresowy monopol produkcji producenta innowatora w jego kraju
pozwala na-stpnie na realizacj eksportu wskutek wystpowania luki
technologicznej w stosunku do zagranicy. Pocztkowo eksport ten jest
kierowany do krajw o zblionym poziomie rozwoju, w ktrych rynek i
popyt odznaczaj si podobnymi cechami jak w kraju inno-watora (np. z
USA do krajw UE, Kanady, Japonii). Dokonywanie eksportu nowego
produktu za granic jest pierwszym i najprostszym krokiem w kierunku
jego interna-cjonalizacji. Produkt upowszechnia si, zdobywa now
mark, umoliwia uzyskanie midzynarodowego dowiadczenia. Eksport
innowacyjnego produktu moe nastpi w rnym czasie (najczciej pod
koniec pierwszego etapu), co pozwala innowatorowi na zwikszenie
dochodw i obnienie kosztw.
33
Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po
kryzysie 2008 r.
Faza dojrzewania (maturing product)Druga faza, tzw. produktw
dojrzaych, jest bezporedni konsekwencj stopnio-
wego dojrzewania technologii wytwarzania nowego produktu,
sukcesywnej eliminacji gorszych czy droszych jego odmian.
Projektowanie i produkcja nowego produktu staj si coraz bardziej
stabilne w miar podejmowania jego seryjnej produkcji oraz
organi-zowania sieci zbytu. Standaryzacja wyrobu w miar zwikszania
jego sprzeday jest wic naturalnym procesem, ktry pociga za sob
spadek zapotrzebowania na wysoko kwalifikowanych pracownikw, przy
jednoczesnym wzrocie popytu na tasz si ro-bocz. W tej drugiej fazie
spada wymg elastycznoci producentw wobec potrzeb konsumentw, a jego
masowa produkcja otwiera moliwoci osignicia korzyci w kosz-tach.
Troska producentw o koszty zajmuje miejsce pocztkowej dbaoci o
charaktery-styk produktu. Jeli produkt cechuje wysoka elastyczno
popytu lub jest on substytu-tem innych droszych produktw, popyt po
pewnym czasie zaczyna rosn take w innych krajach o podobnym
poziomie dochodw. W tym stadium rozpoczynaj si przesunicia
lokalizacyjne linii produkcyjnych za granic, wytwarzaniem dbr
standar-dowych zajmuj si rwnie filie firmy-lidera, ktre maj swoje
siedziby w krajach dysponujcych odpowiednimi czynnikami produkcji.
Bezporednie inwestycje zagra-niczne w produkcji przynosz obnik
kosztw jednostkowych, zwaszcza kosztw pracy. Chocia dziaalno filii
suy do obsugi lokalnych rynkw, to jednak produkcja nowych produktw
nadal wymaga udziau dowiadczonych pracownikw i importu wielu
komponentw z przedsibiorstw kraju innowatora.
Faza standaryzacji (standaridised product)W ostatnim etapie
innowacji nastpuje nasycenie gwnych rynkw zbytu nowym
produktem, koczy si przewaga konkurencyjna innowatora oparta na
posiadanej wiedzy produkcyjnej. Firma, ktra odkrya nowy produkt,
rozpoczyna poszukiwanie bardziej redukcji kosztw procesu produkcji
ni dodania nowych funkcji produktu. W rezultacie dojrzewania
produktu proces jego produkcji staje si coraz bardziej
ujednolicony, co umoliwia dalsze korzyci skali i zwiksza mobilno
wytwrcz. Ostatnia faza odznacza si wic ujednoliceniem stosowanej
technologii, czsto automatyzacj i komputeryzacj procesu
produkcyjnego, pen standaryzacj nowego produktu. W tej fazie praca
zostaje coraz bardziej substytuowana kapitaem. Jeli substytucja
pracy kapitaem oraz korzyci skali s w peni wykorzystywane,
zasadnicz rnic midzy lokalizacjami produkcji stanowi koszty pracy.
Poniewa zwiksza si nasycenie wielu rynkw, a konkurencja cenowa
staje si intensywna, kraje lidera innowacyjnoci wycofuj si z
produkcji i eks-portu dobra standaryzowanego na rzecz krajw o
niszych kosztach produkcji. Wraz z upowszechnianiem nowych
technologii korporacje transnarodowe zwikszaj wic zyski, realokujc
produkcj do krajw o niskich pacach. Ustabilizowane metody
34
Jarosaw Kundera
produkcji dugoseryjnej su realokacji produkcji i rozwojowi
handlu midzynarodowe-go z ich nowej lokalizacji w krajach
naladowcy. W midzyczasie producenci z krajw liderw staraj si
zapocztkowa produkcj i eksport nowych dbr o duej zawartoci myli
technicznej.
O ile wic w stadium nowego produktu towar moe by wytwarzany w
USA, w stadium dojrzaego produktu jego produkcja zostaje
przeniesiona do innych krajw rozwinitych np. UE, Kanady, to w
rozwinitym stanie standaryzacji Chiny i inne kraje azjatyckie mog
oferowa korzyci komparatywne przy lokalizacji produkcji. Po pewnym
czasie konsumenci kraju innowatora mog kupowa taszy produkt za
granic, kiedy osignie on etap standaryzacji. Suszno teorii ycia
produktu potwierdza przykad rozwoju wielu innowacyjnych produktw,
np. komputerw, kiedy w USA w latach 60. XX w. skonstruowano
pierwszy komputer, pracujcy na lampach, ze skromnymi moli-wociami
obliczeniowymi. W latach 80. ubiegego stulecia trwao dojrzewanie
wyrobu do sprzeday masowym konsumentom, dziki dziaalnoci takich
firm, jak Microsoft czy Apple. Poniewa pod koniec XX w. naukowcy
europejscy i azjatyccy zaczli dogania Amerykanw w przemyle
informatycznym, wwczas firmy amerykaskie postanowiy realokowa swoj
produkcj komputerw do krajw o niszych kosztach, a swj poten-cja
wykorzystuj nastpnie do produkcji bardziej skomplikowanych elementw
kompu-terowych (mikroprocesorw oraz specjalistycznego
oprogramowania).
1.3. Teoria korzyci skali (economies of scale)
Wkad do teorii korzyci ze skali produkcji w powizaniu z rozwojem
handlu midzynarodowego woyo wielu ekonomistw, a aktualno ich tez
nie kwestionuje kryzys roku 2008 r. Korzyci skali produkcji powstaj
wtedy, kiedy redni koszt wytwarzania danego dobra obnia si wraz ze
zwikszeniem rozmiarw jego produkcji. O ile wzrost produkcji i zbytu
podnosi przede wszystkim koszty zmienne, to jednoczenie mog spada
koszty stae rozoone na wiksz skal wytwrczoci. Oznacza to, e korzyci
ze skali produkcji i zbytu wystpuj wtedy, gdy rozmiary produkcji
rosn szybciej ni nakady czynnikw wytwrczych (np. potrojeniu nakadw
czynnikw towarzyszy czterokrotny wzrost rozmiarw produkcji).
Handel midzynarodowy umoliwia uzyskanie wielu korzyci ze skali
przez roz-wj produkcji oparty na eksporcie. Wochy, zwikszajc
produkcj pralek dziki ekspor-towi na rynek europejski o 1,04 mln
sztuk (po utworzeniu unii celnej), uzyskay jak si oblicza
oszczdnoci w kosztach jednostkowych ich produkcji w wysokoci
8%19.
19 B. Yvars, Economie europeenne, Dalloz Paris, 1997, s.
7071.
35
Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po
kryzysie 2008 r.
Zarwno w produkcji krajowej, jak i zagranicznej wystpuj przy tym
dwa gwne ro-dzaje korzyci skali: 1) wewntrzne wwczas koszt
jednostkowy firmy zaley od wielkoci produkcji pojedynczej firmy. W
tym przypadku korzyci skali powstaj w wie-lu dziedzinach, poniewa
oszczdnoci przypadaj przedsibiorstwu niezalenie od brany, rynku i
rodowiska, w ktrym prowadzi ono dziaalno; 2) korzyci zewntrz-ne
kiedy przedsibiorstwo korzysta z otoczenia zewntrznego, w ktrym
organizowa-na jest produkcja. Kiedy ronie produkcja caej brany, to
przedsibiorstwo moe uzyska lepszy dostp do wyspecjalizowanych usug,
czy taszych dostawcw20.
Teoria wewntrznych korzyci skali wie obnik kosztw i wzrost
wydajnoci z wielkoci zakadw, czy firm funkcjonujcych w danej gazi.
Due firmy uzyskuj przewag pod wzgldem kosztw nad maymi dziki
aprobacie u wikszej liczby kon-sumentw. Jeeli rynki s mae, to
korzyci skali duych firm mog jednak prowadzi do monopolizacji i
znieksztacenia struktury rynku. Handel midzynarodowy umoliwia wic
nie tylko wyduenie serii produkcji, ale rwnie modyfikuje struktur
rynku dziki zwikszonej konkurencji. Niektre teorie podkrelaj, e w
wielu gaziach nie sama wielko firmy, lecz to, jak produkcja jest
zorganizowana w ramach zakadu, de-cyduje o rozmiarach korzyci
skali. Chocia w tym przypadku korzyci skali przestaj by funkcj
wielkoci firmy, to staj si funkcj dugoci linii produkcyjnych i
wielkoci rynku zbytu. Typowym przykadem tamowej linii produkcyjnej
bya fabryka samocho-dw H. Forda i filozofia: robi wszystkie
samochody takie same (model T) i w wielkich ilociach. Samochody
tanio sprzedawa, ksztatujc na masow skal gusty i styl, wtedy kady
je kupi. Jak mawia Ford, nabywcy jego samochodw mogli otrzymywa je
w ka-dym kolorze, byleby by to kolor czarny21.
Tak wic, korzyci skali nie musz powodowa wzrostu rozmiarw firmy,
wyma-gaj jedynie wyduenia linii produkcyjnej. Zwikszeniu skali mog
towarzyszy zmiany struktury produkcji firmy przez ograniczenie
zakresu wytwarzanych produktw. Handel midzynarodowy umoliwia firmom
zawenie asortymentu i standaryzacj produkcji przez upowszechnienie
poszczeglnych wyrobw pord konsumentw nie tylko krajo-wych, ale
rwnie zagranicznych. Z kolei korzyci zewntrzne skali wynikaj z
dziaal-noci przedsibiorstw w sprzyjajcym otoczeniu produkcyjnym,
gdzie firmy korzystaj z korzyci skali uzyskanej przez kooperantw,
dostawcw, wsppracownikw. Sukces innowacyjny Doliny Krzemowej w USA
wynika np. z prowadzenia bada w odpowiednim otoczeniu badawczym
innych jednostek naukowych i moliwoci szybkiej dyfuzji wiedzy.
Wanym rdem wiedzy jest tutaj take nieformalna wymiana informacji i
pomysw
20 P.R. Krugman, M. Obstfeld, Ekonomia midzynarodowa. Teoria i
polityka, PWN, Warszawa 2007, s. 169. 21 D.S. Landes, Bogactwo i
ndza narodw, Warszawa 2015, s. 537, 538.
36
Jarosaw Kundera
w kontaktach osobistych, gdy jak twierdzi A. Marshall: tajemnice
fachowe przestaj by tajemnicami i unosz si jak gdyby w
atmosferze22.
W gospodarce wiatowej zoonej z wielu maych krajw korzyci skali
wymaga-j zagranicznej sprzeday i prowadzenia polityki wolnego
handlu. Korzyci ze skali produkcji wie si dlatego z teori chonnoci
rynku wewntrznego, poniewa may rynek wewntrzny przymusza niejako
producentw do wywozu towarw za granic. Na strumie handlu
midzynarodowego mog wwczas wpyn takie czynniki, jak wy-duenie serii
produkowanych wyrobw, inwestycje kapitaowe, dokonywane
uspraw-nienia techniczno-organizacyjne w eksporcie w celu obnienia
kosztw przecitnych. Kiedy innowacja dotyczy produktu wytwarzanego w
wielu odmianach, ktre nie mog by wytwarzane w jednym kraju ze
wzgldu na ograniczon liczb konsumentw, wte-dy producenci musz szuka
kompromisu midzy efektywnoci skali produkcji a licz-b wariantw,
jakie oferuj na sprzeda. Jeeli liczba produkowanych wariantw towarw
okazuje si zbyt dua dla osignicia korzyci skali, to rezygnuj z
jednych i podejmuj inwestycje na rzecz rozszerzenia innych. Ponadto
niektrzy producenci mog nawet cakowicie zrezygnowa z produkcji dbr
gotowych, stajc si na masow skal dostaw-cami czci zamiennych,
komponentw dla innych firm.
Zarwno wewntrzne, jak i zewntrzne korzyci skali s wanym rdem
wspczesnego handlu midzynarodowego. W zwizku z szybko rosncym
postpem technicznym eksport moe by rdem coraz wikszych korzyci ze
skali produkcji, take po 2008 r. W wielu, zwaszcza nowoczesnych,
przemysach nawet rynek kraju redniej wielkoci okazuje si za may,
aby dawa podstawy do funkcjonowania wielu firm z masow produkcj.
C.F. Pratten oceni na podstawie prbki 27 przemysw Wiel-kiej
Brytanii, e minimalnie efektywna skala produkcji przekraczaa poow
brytyjskie-go rynku dla dziewiciu przemysw przy produkcji farb,
wyrobw walcowanych, sa-mochodw, samolotw, narzdzi mechanicznych,
turbogeneratorw, motorw elektrycznych, elektronowych dbr
kapitaowych i plastikw. W przypadku produkcji farb, samolotw,
motorw elektrycznych i plastikw koszt wzrasta o ponad 10%, gdy
przedsibiorstwa miay produkcj na poziomie 50% minimalnie efektywnej
skali pro-dukcji23.
22 A. Marshall, Principles of Economics, London 1920, przekad
polski: Zasady ekonomiki, Warszawa 19251928. 23 C.F. Pratten,
Economies of Scale in Manufacturing Industry, Cambridge University
Press, 1975.
37
Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po
kryzysie 2008 r.
Tabela 3. Minimalna efektywna skala produkcji (MES) w wybranych
gaziach przemysu w Wielkiej Brytanii
Produkt MES w % sprzeday produktu w Wielkiej Brytanii
Wzrost kosztw, jeeli produkcja = MES w %
cakowitej 1/3 poziomuCement 26% 6,1%
Stal 11% 15%
Opakowania szklane 11% 9%
oyska 8% 4%
Tkaniny 7,6% 1,8%
Lodwki 6,3% 83,3%
Rafinacja ropy naftowej 4,8% 11,6%
Farby i lakiery 4,4% 10,2%
Papierosy 2,2% 30,3%
Obuwie 1,5% 0,6%13%
rdo: F.M. Scherer, The Economics of Multiplant Operation,
Harvard University Press 1975, table 3.11, 3.15.
Na podstawie danych z gospodarki Wielkiej Brytanii
zamieszczonych w tabeli 3 mona stwierdzi, e szczeglnie due
znaczenie maj korzyci skali w przemyle ci-kim (produkcja stali,
cementu). Minimalna efektywna skala produkcji obejmuje tutaj
stosunkowo duy odsetek cakowitej krajowej produkcji. Przy
niewielkich rozmiarach produkcji koszty przecitne s duo wysze ni
przy rozmiarach odpowiadajcych mi-nimalnej skali efektywnej przy
produkcji lodwek, papierosw, rafinacji ropy naftowej. Jeeli
produkcja lodwek wynosi 1/3 optymalnej skali, to koszty produkcji
takiego pro-ducenta mog wzrosn o 83,3%. Taki sam przebieg kosztw
jest charakterystyczny dla przemysw lotniczego i samochodowego,
czyli tam, gdzie wystpuj wysokie koszty stae, a jednoczenie istniej
moliwoci wprowadzenia wysoce zautomatyzowanych linii produkcyjnych
przy dostatecznie duych rozmiarach produkcji.
Warto take pamita, e w krajach o olbrzymich rynkach, jak USA,
minimalna skala efektywna w poszczeglnych przedsibiorstwach
wystpuje przy niewielkich roz-miarach produkcji w stosunku do
produkcji caej gazi. W krajach mniejszych o rednim poziomie PKB,
rozmiary produkcji, przy ktrych przestaj wystpowa korzyci skali,
mog by za due w stosunku do produkcji caej gazi. Zamknicie rynku
oznacza dla takich krajw utrat korzyci skali i osabienie
konkurencji na rynku wewntrznym. Bariera ta moe si ujawni w
sytuacji protekcji, kiedy mae kraje bd mia utrudniony dostp do
rynku amerykaskiego lub jednolitego rynku europejskiego. Jeeli na
rynku
38
Jarosaw Kundera
kraju o ograniczonym popycie wewntrznym bdzie dziaa tylko jeden
producent lod-wek czy samochodw, uzyskujc minimaln skal produkcji,
to dziaalno tego produ-centa w warunkach protekcji doprowadzi do
stworzenia monopolistycznej struktury produkcji ze szkod dla
konsumentw.
We wspczesnej gospodarce rdem handlu midzynarodowego mog by
zwasz-cza korzyci ze skali zwizane z wysokimi kosztami staymi,
takimi jak wydatki na rodki trwae, badania naukowe, ktre obniaj si
na jednostk produkcji, jeli wzrasta wolumen produkcji. Wydatki na
badania i rozwj (R+D) s dzisiaj szczeglnie istotnym elementem
kosztw staych najbardziej innowacyjnych firm, ktre przeznaczaj na
nie duy odsetek swoich dochodw. Wydatki te nie malej nawet w czasie
kryzysu, poniewa s istotnym elementem walki konkurencyjnej i
utrzymania pozycji rynkowej. Na przykad, najwikszy obecnie
producent samochodw Volkswagen przeznacza na R&D: 13,5 mld dol.
w 2013 r., to jest 5,2% swoich dochodw, koreaski Samsung inwestuje
w R+D 13,4 mld dol., to jest 6,4% swoich dochodw, Intel z USA 10,6
mld dol., to jest a 20,1% swoich dochodw, za jego konkurent
Microsoft 10,4 mld dol., to jest 13,4% swoich dochodw w 2013 r.24
Wydatki na badania i rozwj stay si dzisiaj dla firm efektywnym
narzdziem zagranicznej ekspansji. Poniewa koszty badawczo-rozwojowe
konieczne do wprowadzenia nowego produktu na rynek s wysokie, std
te firmy traktuj eksport jako sposb rozoenia tych wysokich kosztw
na zagranicznego konsumenta.
Poza tym produkcja wielu gazi przemysu wymaga dzisiaj wsppracy z
wielo-ma wyspecjalizowanymi dostawcami i poddostawcami towarw i
usug (subcontracting). Wzrost liczby przedsibiorstw lub lokalizacja
firm w jednym miejscu stwarza dopiero odpowiedni rynek, ktry
zapewnia egzystencj szerokiemu zakresowi wyspecjalizowa-nych
dostawcw. Pragnienie, aby otrzymywa korzyci skali, stao si si
napdow nie tylko linii montaowej finalnego produktu, ale
midzynarodowego podziau pracy w ra-mach poszczeglnych przemysw.
Podstaw korzyci skali z duszych serii produkcyj-nych moe by nie
tylko redukcja liczby wariantw danego zrnicowanego dobra
(specjalizacja pozioma), ale i specjalizacja pionowa: podejmowanie
produkcji pfabry-katw, czci lub akcesoriw przez rone
przedsibiorstwa lub ich filie i oddziay. Wraz z rozwojem przemysu
pojawia si wic sie wyspecjalizowanych dostawcw, dziki czemu
podstawowe czynniki produkcji staj si tasze i atwiej dostpne. Firmy
dziaa-jce na masow skal mog si wwczas specjalizowa w produkcji
dobra finalnego, uywajc podwykonawcw do pozostaych dziedzin swojej
aktywnoci. Efektem tej specjalizacji moe by handel w ramach tych
samych gazi midzy rnymi krajami, gdzie firmy zlecaj wykonanie
pewnych zada produkcyjnych za granic.
24 The top 10 biggest R&D spenders,
Fortune.com/2014/11/17/top-10-research-development, data dost-pu
2.08.2017
http://Fortune.com/2014/11/17/top-10-research-development
39
Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po
kryzysie 2008 r.
Handel midzy rnymi krajami oparty na midzynarodowym systemie
poddo-stawcw obecnie rozwija si intensywnie w wielu dziedzinach,
np. w przemyle samo-chodowym, informatycznym, lotniczym
tekstylno-odzieowym. Rozwj eksportu przynosi tutaj nie tylko
korzyci ze skali wewntrz przedsibiorstw, ale rwnie korzy-ci
zewntrzne, kiedy handel midzynarodowy powoduje wzrost caej gazi,
intensy-fikujc kontakty transgraniczne (zwikszony przepyw
informacji obnia koszty i podnosi wydajno). Szacuje si, e w
przemyle tekstylno-odzieowym w systemie zagranicz-nych poddostawcw
pracuje w UE okoo 610 tys. osb, w tym 120 tys. w firmach
za-trudniajcych mniej ni 20 pracownikw. W przemyle samochodowym
liczba poddo-stawcw jest obecnie jeszcze wiksza, gdzie liczcymi si
dostawcami w systemie zagranicznego subcontractingu s dzisiaj rwnie
firmy polskie dostarczajce dla samochodw niemieckich silniki,
fotele i inne wyposaenie. Oczywicie w zwizku z rozwojem
transgranicznych dostaw ronie znaczenie logistyki midzynarodowej,
efektywnej organizacji dostaw na czas.
Z drugiej strony korzyci skali mog mie rwnie pewne wady zwizane
ze skomplikowanym procesem zarzdzania duymi firmami dziaajcych na
rynku mi-dzynarodowym. Tak zwana dyzekonomia skali wystpuje w
sytuacji odwrotnej od ko-rzyci skali, wwczas gdy koszty cakowite
rosn szybciej ni rozmiary produkcji. Im wiksze staje si
przedsibiorstwo, ktre rozwija produkcj we wsppracy z zagranicz-nymi
dostawcami, tym bardziej zoona staje si jego organizacja i
administrowanie. Due zbiurokratyzowane firmy mog zatrudnia zbyt
wielu ludzi do zaplanowanych zada. Uruchomienie duej skali
produkcji moe wic podnosi jej koszt, a w ten sposb koszt okazuje si
przewysza oszczdnoci uzyskane z produkcji na wiksz skal. Dlatego w
wielu gaziach produkcji znajduje si miejsce zarwno dla duych
przedsi-biorstw, jak i maych rednich elastycznych firm, ktre
znajduj dla siebie nisze rynkowe do sprzeday swoich produktw.
Oznacza to, e korzyci skali nie mog istnie bezwa-runkowo, a cigy
postp techniczny powoduje, e na znaczeniu zyskuj rwnie korzy-ci
zakresu.
1.4. Teoria zakresu produkcji (economies of scope)
We wspczesnej gospodarce przedsibiorstwa czsto produkuj szeroki
zakres towarw, odpowiadajc tym samym na zapotrzebowanie rynku na
rnorodno. O ile korzyci skali maj na celu zmniejszenie kosztu
jednostkowego wynikajcego ze zwik-szenia skali produkcji
pojedynczego produktu, to ekonomika zakresu (tzw. economies of
scope) obejmuje obnienie redniego kosztu produkcji dziki
wytwarzaniu wikszej liczby odmian produktw. Dywersyfikacja
produkcji oznacza poszerzenie asortymentu
40
Jarosaw Kundera
produkcji w sensie zwikszenia rodzajw wytwarzanych wyrobw
wymagajcych od-miennych metod produkcji. Jak zauwaa C.D. Edwards
mae rynki zwikszaj zrni-cowanie produkcji przedsibiorstw, poniewa
mog si tam one powiksza tylko przez dywersyfikacj wytwrczoci25.
Kiedy natomiast operuj na szerokim rynku, ich wzrost moe polega na
rezygnacji z dostarczenia wielu wariantw danego produktu i
specja-lizowaniu si w jednej lub kilku liniach wytwarzania.
Dywersyfikacji produkcji sprzyja szybki obecnie postp techniczny
umoliwiaj-cy dyskontowanie korzyci przez t sam firm w wytwarzaniu
wielu rnych produktw na rynku krajowym i zagranicznym. Wedug V. Rao
nie ma czego takiego jak optymal-ne rozmiary biznesu jeeli bowiem
dochodzisz do wniosku, e osigne optymaln produkcj, to wwczas moe to
by pocztek twojego koca i rozpoczcie atakw ze strony konkurentw26.
Wspczesna firma musi wic wykazywa elastyczno, zarwno jeli chodzi o
jej rozmiary, organizacj, jak i relacje z otoczeniem. W dynamicznym
otoczeniu dywersyfikacja moe przynosi korzyci producentom dziki
swobodzie w projektowaniu produktw, moliwoci szybkiej reakcji poday
w odpowiedzi na zmia-ny popytu, wikszej kontroli i powtarzalnoci
procesw produkcji, obnionym kosztom dostaw, zapasw, zmniejszeniu
kosztw dziki lepszemu wykorzystaniu kapitau. Co wicej firma, ktra
sprzedaje produkty wytwarzane przez wiele linii produkcyjnych i
sprzedaje je w wielu krajach, tym samym obnia ryzyko produkcji, gdy
w przypadku obnienia zapotrzebowania na jednym rynku moe przerzuci
jego sprzeda na inne rynki.
Naley zaznaczy, e nie wszyscy ekonomici zgadzaj si jednak co do
znaczenia ekonomii zakresu. Niektrzy twierdz, e zjawisko to dotyczy
tylko wybranych gazi przemysu, szczeglnie tych, w ktrych mona
wykorzysta odkrycia technologiczne przy produkcji rnych produktw.
Korzyci z zakresu uzyskuje si, gdy te same kana-y dystrybucyjne
mona wykorzysta przy sprzeday odmiennych produktw.
W celu zwikszenia elastycznoci reakcji producentw wobec
dynamicznego otoczenia zewntrznego powstay nowe struktury
przedsibiorstw konglomeraty, ktre podejmuj produkcj rnych produktw.
O ile konglomeraty w pierwszej kolej-noci pojawiy si na rynkach
krajowych, to w dzisiejszej gospodarce ich wzrost doko-nuje si
przez utworzenie zupenie nowego rynku, rwnie midzynarodowego.
Konglomeraty staraj si bowiem wykorzysta swoje umiejtnoci
produkcyjne i finansowe w rnych gaziach przemysu i czerpi korzyci
przez powtarzalne systemy produkcji i zarza-dzania na wielu rynkach
zagranicznych. Dowiadczenia kryzysu 2008 r. pokazuj, e
25 B. Balassa, Structural Policies in the European Common
Market, [w:] European Economic Integra-tion, Amsterdam 1975, s.
256261. 26 V. Rao (October 15, 2012). Economies of Scale, Economies
of Scope. Ribbonfarm Jump up.
41
Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po
kryzysie 2008 r.
konglomeraty wielobranowe inwestujce w kilkanacie lub
kilkadziesit rnych ga-zi mog lepiej upora si z fatalnymi
konsekwencjami niepewnoci na rynkach finan-sowych. Std te
przedsibiorstwa podejmuj zdywersyfikowan produkcj, nie tylko z
powodu ograniczonej chonnoci rynku i ogranicze dla lokat
inwestycyjnych w ga-zi macierzystej, ale te w celu uniknicia ryzyka
zwizanego z lokowaniem inwesty-cji tylko w jednej gazi produkcji.
Najwiksza kiedy amerykaska firma samochodo-wa General Motors
przedsibiorstwo niegdy typowo jednobranowe utrzymaa si na rynku nie
tylko dziki pomocy pastwowej, ale dlatego e bya jednym z
najwikszych producentw w 30 innych gaziach produkcji i dzisiaj
sprzeda samochodw obejmu-je mniej ni 50% jej globalnej
sprzeday.
Tak wic, ekonomia zakresu podobnie jak ekonomia skali polega na
uzyskiwaniu korzyci, ktre mog wynikn z powtarzalnych procesw
produkcji. Skalowanie pro-dukcji opiera si na wymianie tego samego
produktu, jego czci, rnych odmian, ale take dziki masowej obsudze,
w przypadku usug niematerialnych. O ile korzyci skali s wynikiem
inynierii produkcji, to korzyci zakresu s wynikiem masowego obrotu
i wchodzenia na rne rynki. Prowadz one do tego, e dowiadczenie z
danego procesu produkcji jest wykorzystywane do dostarczania
zestawu rnych produktw lub usug. Wykorzystanie wiedzy do rnicowania
produktw przez tworzenie wraenia ich odmiennoci w wiadomoci nabywcw
moe sprowadza si rwnie do odpowiednich dziaa informacyjnych,
marketingowych27. W wielu przypadkach umoliwiaj one unik-nicie
ryzyka angaowania tylko w jedno przedsiwzicie produkcyjne. W zwizku
ko-rzyciami zakresu przedsibiorstwa stawiaj sobie pytania: 1. Czy
mamy odpowiedni poziom dywersyfikacji produkcji naszych produktw i
usug? 2. Czy nowy rynek potrze-buje zdywersyfikowanych produktw
danej firmy? 3. Czy nasz przemys jest dostatecznie poziomo lub
pionowo zintegrowany? 4. O ile dywersyfikacja pomaga firmom unikn
ryzyka inwestycyjnego? 5. Czy korzyci zakresu moemy wykorzysta w
handlu midzy-narodowym? 6. W jakich proporcjach wytwarza
poszczeglne produkty i usugi?
1.5. Teoria przedsibiorstwa midzynarodowego
Wedug definicji ONZ przedsibiorstwem midzynarodowym, zwanym take
korporacj transnarodow, jest firma, ktra posiada lub kontroluje
urzdzenia produk-cyjne lub usugowe poza krajem swojej siedziby.
Przedsibiorstwo midzynarodowe musi zatem dziaa w co najmniej dwch
krajach, a niektrzy uwaaj nawet, e w co najmniej szeciu krajach.
Chocia nie podaje si tutaj limitu minimalnej produkcji
zagranicznej,
27 A. Zieliska-Gbocka, Handel krajw uprzemysowionych w wietle
teorii handlu midzynarodo-wego, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego,
Gdask 1966, s. 28.
42
Jarosaw Kundera
najczciej wskazuje si, e przedsibiorstwo midzynarodowe powinno
wytwarza za granic co najmniej 2530% swojej produkcji. Musi mie ono
jednoczenie opracowan odpowiedni strategi i system zarzdzania, co
oznacza, e taka firma nie koncentruje swojej dziaalnoci na
macierzystym rynku lub na indywidulanych rynkach zagranicz-nych,
lecz traktuje swoj dziaalno krajow jako cz globalnej strategii.
Przedsi-biorstwem midzynarodowym jest szwajcarska firma Nestl, ktra
zatrudnia kadr kierownicz z wielu krajw wiata i podejmuje decyzje z
perspektywy globalnej, a nie biorc pod uwag tylko rynek Szwajcarii.
Innym przykadem jest firma naftowa Royal Dutch Shell, ktrej
siedziba znajduje si w Hadze (Holandia), ale ktrej gwne organy
wykonawcze zlokalizowane s w Londynie28.
Wspczesne teorie przedsibiorstwa midzynarodowego staraj si znale
od-powiedzi na dwa zasadnicze pytania: 1. Dlaczego dobra lub usugi
s produkowane w dwch lub wicej krajach, a nie tylko w jednym kraju?
2. Dlaczego produkcja w rnych krajach jest dokonywana przez jedn
firm, a nie jest prowadzona przez kilka niezale-nych
przedsibiorstw? O ile pierwsza kwestia dotyczy problemu lokalizacji
produkcji dbr i usug, to druga jej internalizacji29.
Teoria lokalizacji jest podobna do teorii handlu zagranicznego w
tym sensie, e lokalizacj produkcji midzynarodowej przedsibiorstw
okrelaj dostpne zasoby czyn-nikw produkcji. Kopalnie s lokalizowane
w miejscach produkcji surowcw, firmy odzieowe produkuj tekstylia w
Indiach, Bangladeszu, Chinach, tj. w krajach o niskich pacach,
producenci mikrokomputerw lokalizuj produkcj tam, gdzie s dostpni
wy-soko wykwalifikowani pracownicy. Teoria ta znana te jest obecnie
pod nazw deloka-lizacji, rozumianej jako proces przenoszenia
aktywnoci gospodarczej za granic, Przesunicie pracochonnych gazi do
krajw o niskich kosztach (niskich pacach), cznie z zamkniciem
produkcji w kraju macierzystym stanowi obecnie problem dla pastw
rozwinitych gospodarczo. W sumie delokalizacja jest trudna do
precyzyjnego oszacowania, gdy przybiera rne formy (inwestycji
bezporednich, outsourcingu, transgranicznej wsppracy). Mona j uzna
za cz obrotw midzynarodowych, poniewa przenoszenie dostaw do Chin,
Indii lub innych krajw azjatyckich, a w skali europejskiej do krajw
Europy rodkowo-Wschodniej, skutkuje nastpnie wzrostem
eksportu/importu. Przykadem delokalizacji produkcji jest gospodarka
Estonii, ktra przejmuje z powodzeniem pracochonn produkcj z krajw
skandynawskich, bdcych rdem 2/3 inwestycji w Estonii (z 9,6 mld
euro inwestycji w 2006 r. 39,5% pochodzio ze Szwecji, 26,4% z
Finlandii)30.
28 J.R. Schermerhorn, Exploring Management, John Wiley and Sons,
New York 2009, s. 387. 29 P.R. Krugman, M. Obstfeld, op. cit., s.
240248. 30 K. Kilvitis, Delocalisation of production: threats and
opportunities for Estonia, Tallin 2012, s. 3.
43
Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po
kryzysie 2008 r.
Oglnie rzecz biorc, korporacje transnarodowe, zarzdzajc produkcj
w skali globalnej, przeprowadzaj olbrzymi liczb transakcji na wielu
rynkach. Transakcje handlu zagranicznego zachodz albo midzy
samodzielnymi firmami, albo w obrbie tego samego przedsibiorstwa.
Odrni tutaj naley offshoring, czyli przesunicie pro-dukcji za
granic z zachowaniem wasnoci rodkw produkcji i kontroli nad
procesem produkcji od outsourcingu, ktry oznacza, e przedsibiorstwa
zamawiaj produkty lub usugi w firmach zagranicznych nie bdc z nimi
powizane kapitaowo. Przedsibiorstwa midzynarodowe internacjonalizuj
zagraniczn produkcj, poniewa bardziej docho-dowe okazuj si
transakcje prowadzone wewntrz firmy ni midzy firmami. Teoria kosztw
transakcyjnych pokazuje, e jeeli koszty transakcyjne w handlu midzy
nie-zalenymi firmami na rynku midzynarodowymi s wiksze ni wewntrz
firmy, to wwczas korzystna moe okaza si internalizacja tych
transakcji, np. przez nabycie zagranicznego dostawcy i wczenie go w
obrb przedsibiorstwa.
Relacje, jakie zachodz w przedsibiorstwach midzynarodowych midzy
inwe-stycjami a handlem, stanowi przedmiot wielu teorii, ktre prbuj
znale odpowied na pytanie, czy przepyw inwestycji zastpuje czy
stymuluje obrt towarowy. Dzieli si inwestycje zagraniczne
przedsibiorstw na takie, ktre stymuluj handel midzy krajami, i
takie, ktre go ograniczaj. Jeeli inwestycja zagraniczna pochodzi z
gazi, ktra nie posiada przewagi komparatywnej i skierowana jest do
kraju, ktry w tej dziedzinie po-siada tak przewag, to tym sposobem
generuje wzrost eksportu/importu midzy kraja-mi. Jeeli z kolei
inwestor pochodzi z gazi wykazujcej przewag komparatywn, to jego
inwestycje mog substytuowa wymian midzynarodow produkcj miejscow31.
Naley zaznaczy, e o ile inwestycje zagraniczne mog pociga w krtkim
okresie wzrost importu rodkw kapitaowych z kraju firmy inwestora,
to w dugim rozwija import produktw gotowych do kraju inwestora.
Znaczna cz wspczesnego handlu midzynarodowego, ktry odbywa si
we-wntrz firm (intra-firm trade), wie si ze zrnicowaniem poziomym
lub pionowym produktw. W warunkach rynku zdominowanego przez
innowacyjnych oligopolistw firmy walcz dzisiaj o konsumentw przez
wprowadzanie nowych produktw, stale poszukuj lepszych metod
wytwarzania, prowadz intensywn wymian dbr na rnych etapach procesu
produkcyjnego. Jeeli struktura popytu umoliwia sprzeda wszystkich
odmian produktu na wszystkich rynkach, to firma midzynarodowa
wykorzystuje swo-j przewag przez jej handel wewntrzny; jeeli za
firma napotyka na odmienne prefe-rencje na rnych rynkach, to moe
wybra wariant inwestycji w celu dostosowania
31 K. Kojima, The Fluing Geese Model of Asian Economic
Development: Origin, Theoretical Exten-sions and Regional Policy
Implication, Journal of Asian Economics 2000, No. 1.1.
44
Jarosaw Kundera
produkcji miejscowej do lokalnych preferencji32. Chocia firmy cz
swojego procesu produkcyjnego lokalizuj za granic, to staraj si
zachowa w kraju kontrol nad takimi strategicznymi dziaaniami, jak
badania i rozwj (R+D).
Badania i rozwj stay si tak wanym elementem dziaalnoci
korporacji trans-narodowych, e w 2016 r. zainwestoway one rekordow
sum 647 mld dolarw na R+D (dwie pite wszystkich nakadw
przeznaczonych na badania). W ostatniej dekadzie dwie gazie ponosiy
prawie poow wszystkich wydatkw przemysu na R+D, a mianowicie brana
komputerowa i ochrona zdrowia. Inne brane, ktre intensywnie
korzystaj z wydatkw na badania i rozwj produktw oraz metod
produkcji, to przemys samo-chodowy, lotniczy i telekomunikacja.
Jeeli skonstruowanie nowego samolotu kosztuje biliony dolarw, to
jest nie do pomylenia, aby firma Boeing wprowadzia na rynek
amerykaski nowy typ samolotu bez moliwoci jego sprzeday na rynku
globalnym. Podobnie koszt wykrycia nowego leku jest obecnie tak
duy, e firmy farmaceutyczne prowadz energiczn sprzeda eksportow w
celu rozoenia wysokich kosztw bada. Znana firma farmaceutyczna
Roche wydaje na odkrycie nowych lekw w Szwajcarii okoo 10 mld
dolarw, to jest 19% rocznych dochodw, std nic dziwnego, e ostatnio
odkryty przez ni lek na raka piersi Kadcyla nie jest skierowany
tylko do konsumen-tw krajowych, ale firma stara si o uzyskanie
zezwolenia na wprowadzenie go do ob-rotu w USA i na jednolitym
rynku europejskim.
W sumie handel wewntrz firm midzynarodowych zalicza si do
najwaniejszych przesanek wspczesnych obrotw midzynarodowych.
Oblicza si, e 600 najwikszych przedsibiorstw midzynarodowych
wytwarza midzy 1/5 a 1/4 wiatowej produkcji dbr, za obroty
najwikszych firm s wiksze ni dochody narodowe krajw redniej
wielko-ci. Internacjonalizacja produkcji wewntrz przedsibiorstwa
tworzy system midzyna-rodowych powiza gospodarczych o duej
intensywnoci. Wedug danych ONZ 100 najwikszych korporacji
midzynarodowych kontroluje obecnie okoo 40% wiatowego handlu.
Globalna sprzeda filii zagranicznych przedsibiorstw midzynarodowych
wy-nosi natomiast 4,4 tryliona, wicej nawet ni warto wiatowego
eksportu.
Ekspansja midzynarodowych przedsibiorstw suy zarwno
wykorzystaniu taszych czynnikw produkcji, m.in. surowcw i siy
roboczej, jak i zwikszeniu sprze-day na rosncych rynkach o
dynamicznym przyrocie popytu. Firmy przenosz pro-dukcj za granic w
celu uniknicia przeszkd w handlu, atwiejszego prowadzenia biznesu,
szybszego kontaktu z konsumentami oraz pacenia niszych podatkw.
Realo-kacja wiatowej produkcji na nowe rynki przynosi nie tylko
korzyci krajom j przyj-mujcym, wynikajce ze zwikszenia lokalnej
produkcji i zatrudnienia, ale i koszty
32 T. Rynarzewski, A. Zieliska-Gbocka, Midzynarodowe stosunki
gospodarcze. Teoria wymiany i polityki handlu midzynarodowego, PWN,
Warszawa 2006, 220221.
45
Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po
kryzysie 2008 r.
zwizane z transferem zyskw i zagraniczn dominacj. Dla wielu
krajw inwestycje zagraniczne s okazj do dyfuzji wiedzy, oywienia
konkurencji, rozwoju powiza kooperacyjnych, eksportu. Chocia rozwj
zagranicznej produkcji nastpuje stale take po kryzysie 2008 r., to
pojawiaj si te problemy koordynacji i rosncych kosztw za-rzdzania
midzynarodow produkcj, wprowadzenia optymalnego acucha dostaw,
zwaszcza jeeli popyt i poda poddane s kryzysowym wahaniom.
1.6. Teoria acucha dostaw
W dzisiejszej globalnej gospodarce zdominowanej dziaalnoci
korporacji mi-dzynarodowych oczywiste korzyci z czenia si firm stay
si bodcem do wielu fuzji i przej. Logika tych konsolidacji ley
gwnie w duej skali i chci wykorzystania swoich umiejtnoci
menederskich przy formuowaniu optymalnego acucha dostaw. Koncepcja
acucha dostaw opiera si na zaoeniu, e zdolnoci strategiczne
przedsi-biorstwa zale od efektywnoci wspdziaania elementw otoczenia
wewntrznego (zalenych w duej mierze od sprawnoci organizacyjnej
podmiotu) i otoczenia zewntrz-nego (w tym przede wszystkim od oceny
oferty firmy przez jej odbiorcw). Globalny acuch kreowania wartoci
oparty na specjalizacji stanowi fundamentalny element wspczesnego
midzynarodowego podziau pracy. Poniewa stao si konieczne wa-ciwe
rozplanowanie wszystkich aspektw dziaalnoci danej organizacji, std
korpora-cje, ktre umidzynarodawiaj funkcje swojej dziaalnoci, s
zdolne do zwikszenia wartoci przez optymalizacj poszczeglnych
dziaa.
Globalna fragmentaryzacja acucha tworzenia wartoci pozwala na
powierzenie okrelonych dziaa wybranym jednostkom zlokalizowanym w
rnych krajach. Chodzi zwaszcza o to, aby produkt finalny, ktry jest
identyfikowany z mark przedsibiorstwa, sta si rwnie dopasowany do
regionalnych potrzeb klienta i zapewnia organizacji status lidera
wobec innych dostawcw. acuch tworzenia wartoci obejmuje kolejne
dziaania w procesie produkcji i zbytu, poczwszy od rde technologii
(sfera bada i rozwoju), przez projektowanie i realizacj produkcji
(wytwarzanie dobra finalnego), a po wdraanie koncepcji dystrybucji
i marketingu. Kade z tych dziaa moe by pro-wadzone w rnych krajach,
stanowic jednoczenie ogniwo globalnego acucha war-toci caej firmy.
Dlatego te kreowanie acucha wartoci oznacza konieczno efek-tywnego
podziau pracy i midzynarodowego koordynowania funkcjonowania jego
ogniw, aby wywoa efekt synergii midzy poszczeglnymi elementami.
Specyfika wspczesnych korporacji transnarodowych pozwala im na
zastosowa-nie strategii koordynacji i dostosowanie poszczeglnych
elementw procesu produkcji charakteryzujcej si rnymi nakadami.
Rezultatem jest oglny trend w kierunku
46
Jarosaw Kundera
specjalizacji funkcjonalnej globalnego acucha wartoci, ktry jest
przeciwiestwem pionowej integracji struktur w ramach koncernw.
Poprawie globalnej efektywnoci korporacji suy wyczanie poza
struktury wasne niezalenych podmiotw zewntrz-nych: dostawcw,
podwykonawcw, porednikw, partnerw aliansw strategicznych. Niektrych
funkcji produkcyjnych lub dystrybucyjnych nie opaca si wcza w obrb
przedsibiorstwa z uwagi na koszty transakcyjne. Kluczem do zdobycia
przewagi kon-kurencyjnej w midzynarodowych systemach produkcyjnych
jest wic umiejtno koordynacji, natomiast w dugim okresie przede
wszystkim zdolno do zbudowania wartoci wasnej marki. Japoskie firmy
uzyskay np. powane oszczdnoci przez roz-wj acucha dostaw dziki
zastosowaniu wyspecjalizowanych statkw do przewozu samochodw,
gotowych wyrobw stalowniczych. W tym kontekcie konieczne stao si
waciwe rozplanowanie wszystkich aspektw skadajcych si na dziaalno
midzynarodow korporacji, tak aby koordynacja poszczeglnych funkcji
sprzyjaa zwikszeniu wartoci i efektywnoci poszczeglnych dziaa.
Tak wic, efektywne realizowanie zaawansowanych strategii
rozwojowych wy-maga dzisiaj od przedsibiorstw umiejtnoci
midzynarodowej integracji procesw oraz koordynacji dziaa. Firma
dostosowuje zakumulowan warto jej kapitau do zmie-niajcych si gustw
w przestrzeni globalnej, co nazywane jest napdem marketingo-wym.
Strategia rozwoju przedsibiorstw formuowana jest obecnie pod ktem
kreowa-nia globalnego acucha dostaw, gdzie konieczne jest
dysponowanie kompetencjami i struktur organizacyjn w celu
eksploatacji wszystkich rodzajw acucha dostaw, typw zasobw i
umiejtnoci do budowania trwaej przewagi konkurencyjnej. Zmiany w
midzynarodowym acuchu dostaw owocuj podnoszeniem jakoci kocowej
oferty sprzeday. Decydujce znaczenie w tym kontekcie wydaj si mie
trzy elementy mi-dzynarodowego systemu produkcji: 1) globalny acuch
kreowania wartoci oparty na specjalizacji, 2) geograficzna
dywersyfikacja dziaalnoci. 3) metodyka zarzdzania w zoonej
strukturze organizacyjne33. Tylko waciwe dopasowanie tych elementw
pozwala na realizacj koncepcji rozwoju firmy w globalnej
gospodarce, co do rozmiesz-czenia centrw technologicznych, zakadw
realizujcych poszczeglne etapy produkcji, dostaw czci i podzespow,
dziaalnoci dystrybucyjnej, informacyjnej i marketingowej.
W sumie sprawny acuch dostaw moe suy poprawie efektywnoci i
odbudo-wa pozycj rynkow wielu przedsibiorstw po kryzysie 2008 r. Co
wicej, oczywiste korzyci ze wzajemnych powiza przedsibiorstw
sprawiaj, e mae i rednie firmy staraj si rwnie uczestniczy w tym
midzynarodowym acuchu dostaw, korzystajc z wyrobionej marki
producenta finalnego. Logika tej wsppracy ley w duej skali i
wykorzystaniu umiejtnoci menederskich przez due korporacje przy
formuowaniu
33 T. Hindle, The Economist Guide to Management Ideas and Gurus,
London 2016, s. 322.
47
Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po
kryzysie 2008 r.
midzynarodowego acucha dostaw. W globalnej gospodarce rnica w
kosztach pozo-staje najwaniejszym czynnikiem dostaw, gdzie koszty
oceniane s relatywnie z uwzgld-nieniem wydajnoci i produktywnoci
danego miejsca lokalizacji. Prowadzony tutaj rachunek ekonomiczny
obejmuje take nakady na B+R, procesy zarzdcze, takie jak: ksigowo,
systemy informatyczne, marketing. Globalny acuch dostaw umoliwia
uzyskanie ekonomii skali w logistyce, wynikajce z moliwoci
stosowania bardziej wyspecjalizowanych systemw transportu. Oznacza
to, e globalny acuch kreowania wartoci oparty na specjalizacji
lokalnej staje si fundamentem wspczesnego midzy-narodowego podziau
pracy.
1.7. Midzynarodowa konkurencyjno gospodarek
We wspczesnym handlu midzynarodowym mona mwi o
mikrokonkuren-cyjnoci na poziomie firm (por. poniej koncepcj M.
Portera), mezokonkurencyjnoci na poziomie bran i
makrokonkurencyjnoci na poziomie caej gospodarki. O rozwo-ju
wspczesnego handlu, jego dynamice i strukturze decyduje wic nie
tylko konkuren-cyjno firm, ale rwnie poszczeglnych bran i caych
gospodarek. Tymczasem utrzymanie pozycji konkurencyjnej po kryzysie
2008 r. stao si skomplikowane dla niektrych krajw w zwizku z
kryzysem finansowym i trudnociami patniczymi na linii sektor
bankowy a firmy uczestniczce w obrotach midzynarodowych. Kryzys
gospodarczy, ktry zacz si w sektorze finansowym, przenis si szybko
do realnej gospodarki, obniajc inwestycje i produkcje, zwikszajc
bezrobocie i powodujc spa-dek eksportu oraz importu.
Najczciej przez midzynarodow konkurencyjno rozumie si zdolno
kraju do tworzenia warunkw:
1) szybszego wzrostu dochodu i eksportu ni konkurenci,2) do
wytwarzania dbr zakupywanych na wiatowym rynku,3) atwiejszego
finansowania firm,4) dla dziaalnoci firm na rynkach
midzynarodowych34.
Konkurencyjno makroekonomiczna nie jest, oczywicie, atwa do
oceny, gospo-darki klasyfikuje si tutaj w oparciu o kryterium dziaa
(zdolnoci konkurencyjnej) i efektw (pozycji konkurencyjnej). Pojcie
zdolnoci konkurencyjnej odnosi si do dugofalowej zdolnoci
gospodarki do sprostania zagranicznej rywalizacji. Pozycja
konkurencyjna jest za zewntrznym wyrazem konkurencyjnoci okrelanej
przez udzia danej gospodarki w wymianie midzynarodowej35. Jeeli ten
udzia ronie, to nastpuje
34 M.J. Stankiewicz, Konkurencyjno przedsibiorstwa, Toru 2002,
s. 3031. 35 J. Rymarczyk, Midzynarodowe stosunki gospodarcze, PWN,
Warszawa 2010, s. 277278.
48
Jarosaw Kundera
poprawa pozycji, a jeeli spada to jej. Dlatego te analizujc
zmiany w poziomie kon-kurencyjnoci poszczeglnych gospodarek po
kryzysie roku 2008 r., bada si ewolucje ich udziau w handlu
wiatowym, zarwno w obrotach globalnych, jak i w poszczeglnych
sektorach, co jest przedstawione w drugiej czci rozdziau 1.
Czynniki wpywajce na midzynarodow konkurencyjno gospodarcz s
wie-lorakie i w poszczeglnych analizach wyrnia si ich okoo 300. Z
uwagi na ich bardzo du liczb i rnorodno grupuje si je dla kadego
kraju w cztery gwne kategorie: 1) osignicia gospodarcze; 2)
efektywno rzdu; 3) efektywno biznesu; 4) poziom infrastruktury. Do
najwaniejszych wskanikw osigni gospodarczych danego kraju zalicza
si m.in wielko PKB ogem i per capita, handel midzynarodowy i jego
saldo, wielko bezporednich i portfelowych inwestycji zagranicznych,
poziom zatrudnienia i inflacji. Efektywno rzdu ocenia si pod ktem
wielkoci deficytu i dugu publiczne-go, polityki fiskalnej,
dziaalnoci banku centralnego, polityki w obszarze konkurencji,
wydatkw rzdowych i jakoci edukacji. Wskaniki efektywnoci biznesu
obejmuj produktywno, funkcjonowanie rynkw pracy i rynkw
kapitaowych, rozwj sektora bankowego, internacjonalizacj
przedsibiorstw, jako kadry zarzdzajcej. Wreszcie ocena
infrastruktury bierze pod uwag takie czynniki, jak: stan drg i
autostrad, jako pocze kolejowych i lotniczych, liczba komputerw na
mieszkaca, rozwj Internetu; wielko wydatkw na R+D, liczba Nagrd
Nobla, dugo ycia, ochrona rodowiska.
Tabela 4. Ranking najbardziej konkurencyjnych gospodarek na
wiecie w latach 2007 2008, 20152016
Kraj Lata 20072008 Kraj Lata 20152016
1. USA 5,74 1. Szwajcaria 5,76
2. Szwajcaria 5,61 2. Singapur 5,68
3. Dania 5,58 3. USA 5,61
4. Szwecja 5,53 4. Niemcy 5,53
5. Singapur 5,53 5. Holandia 5,50
6. Finlandia 5,50 6. Japonia 5,47
7. Niemcy 5,46 7. Finlandia 5,45
8. Holandia 5,41 8. Szwecja 5,43
9. Japonia 5,38 9. Wielka Brytania 5,43
10. Kanada 5,37 10. Norwegia 5,41
11. Wielka Brytania 5,30 11. Dania 5,33
12. Korea 5,28 12. Kanada 5,31
13. Austria 5,23 13. Katar 5,30
49
Wspczesne teorie wymiany midzynarodowej. wiatowy handel po
kryzysie 2008 r.
Kraj Lata 20072008 Kraj Lata 20152016
14. Norwegia 5,22 14. Tajwan 5,28
15. Francja 5,22 15. Nowa Zelandia 5,25
16. Tajwan 5,22 16. Zjednoczone Emiraty 5,24
17. Australia 5,20 17. Malezja 5,23
18. Belgia 5,14 18. Belgia 5,20
19. Islandia 5,05 19. Luksemburg 5,20
20. Malezja 5,01 20. Australia 5,15
21. Irlandia 4,99 21. Francja 5,13
22. Nowa Zelandia 4,93 22. Austria 5,12
23. Luksemburg 4,85 23. Irlandia 5,11
27. Estonia 4,74 30. Estonia 4,70
33. Republika Czeska 4,58 31. Republika Czeska 4,70
47. Wgry 4,35 41. Polska 4,50
51. Polska 4,28 63. Wgry 4,20
rdo: The Global Competitiveness Report 20082009, 20152016, World
Economic Forum, Committed to Improving the State of the World,
World Economic Forum, New York 2008, 2017.
The Global Competitiveness Report ocenia corocznie konkurencyjno
140 wsp-czesnych gospodarek, biorc pod uwag najbardziej
wszechstronne wskaniki ich wy-dajnoci. Na podstawie opracowanych
wskanikw raportu przedstawionych w tabeli 4 wida, e po kryzysie
roku 2008 doszo do zmiany lidera, jeli chodzi o najbardziej
konkurencyjn gospodark wiata. W latach 20152016 najwysze wskaniki
konkuren-cyjnoci uzyskaa Szwajcaria (5,76), zastpujc USA (5,61),
ktre miay najwysze wskaniki konkurencyjnoci w latach 20082009
(5,74). Na drugim miejscu uplasowaa si gospodarka Singapuru
(wskanik 5,68), ktry wyprzedzi nie tylko USA, ale take tak
konkurencyjne gospodarki, takie jak Dania (5,33), Finlandia (5,45)
czy Szwecja (5,43). Widoczny jest te awans w rankingu niektrych
gospodarek europejskich, takich jak Niemcy (5,53) i Holandia
(5,50), ktre w latach 20152016