WIEŚ FRYDMAN NA SPISZU - "Frydman na Spiszu" (wystawa)

Frydman na SpiszuDawny widok Frydmana, za: Józef Szalay,

Album szczawnickie, czyli nadbrzeża górnego Dunajca

w dwudziestu czterech widokach rysowane z natury,

z. 1–6, Kraków 1858.

Polona, domena Publiczna

Wystawa powstała w ramach

XIX Małopolskich Dni

Dziedzictwa Kulturowego

Od kuchni

Opracowanie tekstów i koncepcji wystawy:

Paulina Kasrzycka, Piotr Wojtaszek

Opracowanie graficzne i korekta: Marcin Hernas

dnidziedzictwa.plOrganizator: Patronat honorowy:

Parafia pw. św. Stanisława BM we Frydmanie

Szkoła Podstawowa im. Bronisława Czecha i Gimnazjum we Frydmanie

Gmina Łapsze Niżne

Gospodarz: Współorganizator: Partner:

Frydman to jedna z najstarszych miejscowości

położonych na Spiszu – dawnej historycznej krainie,

która do 1920 roku stanowiła część Królestwa

Węgierskiego. Jak pisze etnograf Antoni Kroh, „zmieniały

się systemy zarządzania, stosunki społeczne, polityczne

i religijne – ale granice krainy, ukształtowane w Xiii wieku

(niektórzy historycy twierdzą, że wcześniej), trwały”.

Tożsamość i kulturę tego regionu przez stulecia

współtworzyli Słowacy, Niemcy, Polacy, Rusini, Żydzi,

Romowie i Węgrzy. Sytuacja terytorialna uległa zmianie,

gdy w wyniku decyzji Rady Ambasadorów podjętej

28 lipca 1920 roku na nowo wytyczono granice,

przyłączając do Polski 14 spiskich wsi.

Fragment mapy regionu Spisza, stan z około 1769 roku,

za: Kaiserlich-Königliches Militär-Geographisches Institut, Wien 1900.


Zabudowa

Frydmana,

fot. J.

Nowostawska

Gyalókay, miK

2016 cc bY Sa

3.0

Zabudowa Frydmana.

fot. J. nowoStawSKa

GYalóKaY, miK 2016,

cc bY Sa 3.0

Zabudowa Frydmana.

fot. P. KaSPrzYcKa,

miK 2017, cc bY Sa 3.0

Wieś Frydman na Zamagurzu Spiskim sięga swymi początkami

zapewne Xiii wieku. Lokowana ponownie w 1308 roku przez

Fryderyka z Huncowiec, w dokumentach z 1320 roku występuje jako

„Fridmanvagasa” (Frigyesvágása), czyli „poręba Frydmana”. Być może

był to zasadźca wsi i od niego wzięła ona swą nazwę. W 1589 roku

Frydman został sprzedany przez Olbrachta Łaskiego Jerzemu

Horwathowi z Paloczy. Ciekawa historia Frydmana odzwierciedla

się doskonale w jego zabudowie i najcenniejszych zabytkach.

Nadal możemy dostrzec układ przestrzenny z rozplanowaniem

zabudowy, dróg i rozłogów pól, który sięga czternastowiecznej

lokacji. Pomimo upływu czasu i naturalnie postępującej

przebudowy, przetrwała tu tradycyjna struktura zagród, z domami

mieszkalnymi pośrodku działki i budynkami gospodarczymi na jej

obrzeżach. Zachowała się też malownicza „ulica stodolna” z rzędem

charakterystycznych dla spiskiego budownictwa stodół.

Kapliczka św. Flo

riana we Frydmanie

w okresie między

wojennym.

fot. J. reYchman, nac

Kościół parafialny pw. św. Stanisława

Biskupa powstał zapewne pod koniec Xiii

lub na początku XiV wieku. Hojnie wyposażył go

w 1683 roku wracający z wyprawy wiedeńskiej

król Jan iii Sobieski. Świątynia zbudowana

jest z lokalnego piaskowca (wedle tradycji

pochodzącego z pobliskiej Szubienicznej Góry)

z wielobocznie zamkniętym prezbiterium

i wieżą o charakterze obronnym, zwieńczoną

późnorenesansową attyką.

Zbytkowa monstrancja z pierwszej

połowy XVii wieku, znajdująca się

w kościele we Frydmanie, 1903.

fot. Kornél diVald, za: A „szentek

fuvarosa” Divald Kornél felső-

magyarországi topográfiája és

fényképei 1900–1919, red. István

Bardoly, Ibolya Plank, Budapest 1999

Kościół pw. św. Stanisława Biskupa

w okresie międzywojennym. nac

Kościół

we Frydmanie

z lotu ptaka.

fot. Pluton

fotoGraficz

nY 2. PułKu

lotniczeGo,

za: Katalog za-

bytków sztu-

ki w Polsce,

red. J. Szyd

łowski, t. 1,

z. 11, Warsza

wa 1951

Jedna z bram wejściowych na te

ren kościoła we Frydmanie, 1913,

SzKic ołówKiem w. SKoczYlaS.


Kosiół we Frydmanie, 1903.

fot. Kornél diVald, za: A „szentek

fuvarosa” Divald Kornél felső-

magyarországi topográfiája és

fényképei 1900–1919, red. István

Bardoly, Ibolya Plank, Budapest 1999

Strop w kaplicy Mat

ki Boskiej Karmeli

tańskiej w kościele

we Frydmanie.

fot. J. nowoStawSKa

GYalóKaY, miK 2016,

cc bY Sa 3.0

Do najstarszych elementów kościoła należą romańskie, wąskie

okienko w ścianie zakrystii oraz wczesnogotycki, ostrołukowy

portal z kolumienkami. Wystrój wnętrza świątyni pochodzi

w znacznej części z drugiej połowy XViii wieku, a wykonali go

artyści z Krakowa, Lubicy i Preszowa. Od strony

północnej do prezbi terium przylega kaplica

Matki Boskiej Karmelitańskiej, ufun

dowana i zaaranżowana przez

ks. Michała Lorencsa.

Kasztel we Frydmanie po przebudowie,

lata 30. XX wieku. fot. t. chrzanowSKi,

za: M. Kornecki, Zamki i dwory obronne

ziemi krakowskiej, Kraków 1966

Drugą, obok kościoła, reprezentacyjną budowlą

Frydmana jest renesansowy, obronny kasztel

z dwoma alkierzami i dwoma narożnymi wykuszami.

Do początku zeszłego stulecia nakrywał go dach

pogrążony i zdobiła wspaniała, renesansowa attyka.

Wzniesiony ok. 1600 roku, był rezydencją Horwathów

do 1857 roku, później na krótko trafił w ręce Salomonów,

a ok. 1910 roku kupili go Noworolscy. Wtedy kasztel

został przebudowany i utracił dekoracyjną attykę.

Kasztel we Frydmanie przed prze

budową, 1903. fot. Kornél diVald,

za: Szepesvárme -gyeművészetiemlékei,

cz. 1, Budapest 1905

Rodzaje i kolejność podawania win węgierskich,

za: Abecadło win węgierskich, Budapeszt.


Jeden z dwóch pawilonów stanowiących wejścia do frydmańskich

piwnic, pierwsza połowa XX wieku. fot. J. reYchman, nac

W pobliżu kasztelu znajdują się dwupoziomowe piwnice na wino,

malowniczo opisane przez Seweryna Goszczyńskiego. Podziemne

korytarze wybudowane w pierwszej połowie XiX wieku na polecenie

rodziny Horváthów Palocsayów – właścicieli dominium niedzickiego,

w skład którego wchodził Frydman – stanowić miały swoisty magazyn

na wino sprowadzane z głębi Królestwa Węgierskiego. Warto przy

pomnieć, że położenie Spisza na historycznym szlaku handlowym

stanowiło ważne źródło jego zamożności. Frydman – usytuowa

ny na skraju Górnych Węgier, tuż przy granicy z Galicją – stanowił

doskonałą bazę do przechowywania wina, które często gościło

na lokalnych stołach lub było sprzedawane do sąsiedniej Galicji.

Przez stulecia Polska była jednym z głównych odbiorców win wę

gierskich. W dawnych czasach w krakowskich piwnicach leżakowały

największe zapasy tych win na świecie. Jak podaje znawca wina

Wojciech Bosak: „Ugruntowana już pod koniec XVi wieku pozycja win

tokajskich na polskim rynku pozostała niezachwiana przez następne

dwa stulecia. Apogeum swojej popularności przeżyły one w połowie

XViii stulecia, kiedy ich przywóz do Polski często przekraczał milion

litrów rocznie”. Przeznaczenie frydmańskich piwnic okazało się jednak

nietrafione z powodu surowego klimatu i dużej wilgotności. Wino

psuło się, dlatego dość szybko zaniechano jego przechowywania.

W późniejszym okresie próbowano składować tam beczki z okowi

tą, płody rolne, a po drugiej wojnie światowej uruchomiono nawet

pieczarkarnię. Żadne z tych przedsięwzięć nie przyjęło się jednak

na dłużej. Dziś opustoszałe i mroczne korytarze stanowią głównie

ciekawostkę architektoniczną i ślad winnej przeszłości Frydmana.

Pogrzeb Macieja Iglara, Józefa Kasprzaka

i Andrzeja Jurgowskiego, którzy zginęli

w wypadku samochodowym, 1957.

fot. albin StaneK. ze zbiorów albina StanKa

Frydmań

ski Związek

Strzelecki,

lata 30.

XX wieku.

ze zbiorów

Karola mar

Kowicza

Procesja

w Dni

Krzyżowe

we Frydma

nie. Frag

ment ulicy

Jana iii

Sobieskie

go, lata 50.

XX wieku.

ze zbiorów

Józefa Jur

GowSKieGo

Pięćdziesięciolecie małżeństwa Elżbiety i Pawła Organiściak, 1964.

fot. władYSław mYśliwiec, z archiwum małGorzatY iGlar

Wesele

Marii Żołą

dek i Jana

Brynczki,

1958. fot. an

drzeJ PiteK.

ze zbiorów

marii

brYnczKa

Grupa przedszkolna we Frydmanie, lata 60.

ze zbiorów KazimierY StaneK

Namaczanie

lnu na Białce,

1970. fot.

franciSzeK

Kutarnia.

ze zbiorów

aGnieSzKi

Prelich

Obieranie

ziemniaków

do sadzenia,

1950.

ze zborów

marii iGlar

Kąpiel gęsi.

fot. zofia

GawenciaK,

1960. ze

zbiorów

zofii

milaniaK

Mieszkańcy

Frydmana

jako sta

tyści we

francuskim

filmie Man-

drin, 1962.

ze zbiorów

andrzeJa

iGlara

WIEŚ FRYDMAN NA SPISZU - "Frydman na Spiszu" (wystawa)

Education