· Web viewÇorap sadece geçmişten günümüze gelen el sanatı ürünü değil aynı zamanda bir kültür mirasıdır. Geleneksel el örgüsü çoraplar gelin-damat veya asker,

1BOLU-GEREDE YÖRESİ EL ÖRGÜSÜ ÇORAP VE PATİKLERİ

ÖZET

Gerede ilçesinde, hammaddesi lif olan el sanatlarından örücülük sanatı; tığ, şiş, mekik,

firkete, iğne araçlarıyla yapılan ve günümüzde en çok rastlanan ürünlerdir. Maddi

kültürümüzün en güzel örnekleri olan el örgüsü çoraplar geleneksel giyimin bir parçası

olmakla birlikte, yaşam biçiminin kuşaktan kuşağa aktarılmasında, geliştirilmesinde ve devam

ettirilmesinde en büyük rolü oynamaktadır.

El örgüsü çorap ve patikler toplumun kültürünü, gelenek ve göreneklerini taşıyan,

bireylerin duygu, düşünce ve becerisini yansıtan ürünlerdir. Yörede 30 Mayısta yapılan

araştırmada kullanım ve giyim alışkanlının değişmesi sonucu el örgüsü çorapların yerini

patiğe bıraktığı tespit edilmiştir. Şiş örgüsü çorap ve patiklerin Gerede yöresi çeyiz

geleneğinde önemli bir yeri bulunmakta ve damadın aile yakınlarına hediye olarak

verilmektedir. Bu nedenle yörede çok sayıda patik örneğine rastlanmıştır.

Çorap örücülüğünde 20.yüzyılın son çeyreğine kadar yün kullanılmış, günümüzde ise

sentetik elyaflardan elde edilen iplikler kullanılmaktadır. Hammaddesinin kolay temin

edilmesi ve kolay taşınabilir olmasından dolayı her yerde ve her zaman çorap örücülüğü

yapılabilmektedir.

Bu araştırmada Gerede ilçesine ait geçmişten günümüze ulaşan el örgüsü çorap ve

patikleri teknik, motif ve kompozisyon özellikleri açısından detaylı bir şekilde ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler: Gerede, örgü, çorap, patik

HAND KNITTING SOCK AND BOOTEES IN THE REGION OF BOLU-GEREDE

ABSTRACT

1 Makale 2013 yılında “Uluslararası Gerede Kültürü ve Sanatı Sempozyumu”nda bildiri olarak sunulmuş, ancak basımı gerçekleşmemiştir.

1

In Gerede County, the knitting art which is the handicraft the raw material of which is

fiber has got the most common products made by the crochet-needle, knitting-needle, shuttle,

hairpin, and needle. The hand knitted socks which are the most beautiful samples of our

material culture is a part of our traditional dressing, and it also plays the biggest role to

transfer the living style from generation to generation, to develop and to continue it.

The hand knitted socks and bootees are the products that have the culture of the

community, its custom and traditions, and reflect the feeling, thought and skill of the

individuals. In the researches carried out in the region in June 30, it has been determined that

the hand knitted socks are replaced by bootees because of the changing habits of usage and

dressing. The needle knitted socks and bootees have got an important role in the dowery

tradition in Gerede region, and they are given to the family relatives of the groom as present.

Therefore, many samples of bootees have been precedented.

Wool was used to knit sock until the last quarter of the 20th century, but today, the

thread made of the synthetic fibers are getting used. Since its raw material is easily provided

and easily carried, knitting sock can be performed everywhere and all the time.

In this research, the hand knitted socks and bootees belonging to Gerede county that

have reached from the past to the present have been dealt in terms of the technique, motive

and composition characteristics in detail.

Keywords: Gerede, knitting, socks, bootees

GİRİŞ

İnsanoğlu her zaman iyiyi ve güzeli arama tutkusuyla el sanatlarının doğmasına ve

gelişmesine öncülük etmiş ve ulusların kültürel kimliklerini ortaya çıkarmıştır. Çeşitli

medeniyetlerin, kültürlerin beşiği ve geçit yolu olan ülkemizde, el sanatlarının çok zengin ve

uzun bir geçmişi vardır. El sanatları ürünleri Türk insanının ayağındaki çoraptan başındaki

oyaya, sırtındaki giysiden yaygısına, yani beşikten mezara kadar her yerde yaşamının en

önemli parçası olmuştur (Barışta,1975; Onuk ve Akpınarlı,2005).

El örücülüğü tekniklerinden biri olan şiş örücülüğü; yün, tiftik, pamuk, sentetik gibi

liflerden elde edilen ipliklerle şiş veya mil adı verilen araç üzerine hazırlanmış olan ilmeklerin

oluşturulmasıyla meydana gelen yüzeylerdir.

2

Örücülükte kullanılan şişler bir ucu sivri, bir ucu küt ya da top şeklinde uzun iki adet

veya daha kısa boylu iki ucu sivri beş adet çeşitli kalınlıklardaki madeni, plastik ve benzeri

materyallerden hazırlanmış araçlardır.

Türklere ait ilk belgeler ise; Orta Asya’da yapılan kazılarda; M:Ö. VII.,VIII. yüzyıllar

arasında Orta Asya’da yaşayan Hunlara ait 2. kurganda bulunan konç kısmı koç boynuzu motifli

çoraplardır (Atay,1997 ).

Çorap ayağa giyilen, baldırın yarısına ya da dize kadar çıkarılan, dış etkenlerden

korunmak, aynı zamanda giysiyi tamamlamak amacıyla kullanılan örgü giyeceklerdir.

Patik ise kullanımı günümüzde yaygınlaşan konç kısmı bulunmayan ayağa giyilen

bir giysi olup çetik olarak da isimlendirilmektedir. Günümüzde şehir ve kırsal kesimde el

örgüsü çoraplar yerine patik kullanılmaktadır.

El örgüsü bir çorap; burun, taban, topuk, bileklik, konç ve başlık bölümlerinden

oluşmaktadır (Barışta 1986).

Çorapları; amacına göre, Gündelik çoraplar kadın, erkek ve çocuk ölçülerinde; Tören

çorapları; Çeyiz çorapları; Gelin ve Damat çorapları; Yol çorapları; Asker çorapları v.b.

çoraplar. Kullanılan gerece göre, Tiftik çoraplar; Tüylü çoraplar; Yün çoraplar; Pamuk

çoraplar; Çift ipli çoraplar; Tek ipli çoraplar. Kullanılan örgü tekniğine göre, Düz örgü

çoraplar; Ajurlu çoraplar; Desenli Çoraplar şeklinde gruplandırmak mümkündür (Akpınarlı

1995, Akpınarlı, 2010; s.148).

YÖNTEM

Bu çalışmada tarama modeli kullanılmıştır. Çalışma evreni Bolu iline bağlı Gerede

ilçe merkezi ve köyleri olarak alınmıştır. Çorap ve patik örücülüğünün yoğun olarak yapıldığı

ilçe merkezi ve köylerinde yapılan araştırma sonucunda farklı motif özelliğinde olan çorap ve

patikler incelemeye alınmıştır. Araştırmada toplam 2 adet çorap, 40 adet patik (çetik)

incelenmiştir. Yapılan incelemelerde çorap ve patik örücülüğü genellikle 40-45 yaş üstü

bireyler tarafından yapılmaktadır. Yörede çorap ve patik örücülüğü ihtiyacı karşılamak, çeyiz

hazırlamak, boş vakit değerlendirmek ve kazanç amaçları ile yapılmaktadır. Bayanlar çorap

ve patik örmeyi aile içindeki bireylerden öğrenmiş olduklarından ve eski örneklerin

motiflerini kullanıldıkları tespit edildiğinden bu örgülerin yöreye ait özellikler taşıdığını

söylemek mümkündür.

3

BOLU – GEREDE YÖRESİ ÇORAP VE PATİKLERİN ÖZELLİKLERİ

Çorap örülmesinde araç olarak beş şiş adı da verilen iki ucu sivri, tek ucu sivri,

yuvarlak şiş gibi çeşitli şişler ve tığlar kullanılmaktadır. Gerede yöresi çoraplarında tek tip

araç olarak beş şiş, patik üretiminde ise çoğunlukla beş şiş ve daha az oranda iki şiş tercih

edilmektedir. Beş şiş ile üretilen örnekler, teknik uygulama gereği dikişsizdir, iki şişle üretilen

patikler ise taban altı ve ayak arka kısmı dikiş tekniği ile birleştirilmiştir. Bazı çoraplarda ve

patiklerin tümünde bitiş kısımlarının, zamanla kullanımdan dolayı gevşemeleri önlemek ve

ayağı iyi kavramasını sağlamak için tığ teknikleri ile kuvvetlendirilmiştir. Bu tığ teknikleri

ürün içerisinde yer alan renklerle yapılarak süsleyici bir sınır oluşturmaktadır. Bitiş

kısımlarının sağlamlaştırılmasından önce patikler çoğunlukla düz örgü ile bitirilmektedir. Düz

örgünün yanında haraşo tekniği de tercihe bağlı olarak bu aşamada uygulanmaktadır.

Fotoğraf 1. Çorap ve patik örmede beş şiş kullanımı (Bahar, 2013; s.162)

Çorap örücülüğünü biçimlendirmede, ilmek atma, ilmek kapatma, eksiltme, arttırma

olarak adlandırılan temel işlemler ile düz, desenli, ajurlu, renkli desenli türleri olan temel

örgüler uygulanmaktadır. Renkli desenli örgüler ile ajurlu örgüler en çok kullanılan örgü

teknikleridir. Düz örgüler örücülüğün temeli olduğundan ajur ve renkli desenli örgülerin

arasında ve temelinde kullanılmaktadır. Desenli örgüler ise tek renk çoraplarda yalnız veya

ajur örgü ile beraber ya da renkli desenli örgülerle birlikte çorap kompozisyonunu

oluşturmaktadır (Akpınarlı,1995 s: 2).

4

Fotoğraf 2. İlmek arttırma (Mangallar Köyü – Gerede)

Fotoğraf 3. Ajurlu desenleme uygulaması (Mangallar Köyü – Gerede)

El örgüsü çoraplarda temel gereç ise genelde yörelerdeki iklim şartlarına göre farklılık

gösterebilen yün, tiftik, pamuk ve sentetik liflerden yapılmış ipliklerdir. Günümüzde yün gibi

doğal iplik kullanımı, hazırlık aşamasının zahmetli olmasından dolayı yerini giderek sentetik

ipliklere bırakmaktadır. Gerede ve çevre köylerinde el örgüsü çoraplarda büyük oranda

sentetik iplikler kullanılmıştır. Eski çorap örneklerinde yün iplik kullanılırken, günümüzde

orlon iplik gibi sentetik iplikler tercih edilmektedir. Patiklerin ise tamamında sentetik iplikler

kullanılmaktadır.

Çoraplar üzerinde yer alan desenler çorabı bir giyim eşyası olmaktan çıkarmakta, bir

milletin kültürünü, yapıldığı yörenin özelliğini, ören kişinin duygularını, giyinen kişinin

konumunu göstermiştir. Gelin, damat, erkek, kadı ve çeyiz çorapları gibi. Bu nedenle

çoraplarda ve patiklerde kullanılan motifler ayrı bir zenginliğe sahiptir.

5

Fotoğraf 4. Gelin Patiği örnekleri (Mangallar Köyü – Gerede)

Gerede çorap-patikleri yöreye has motif özelliklerine sahiptir. Yörede çoraplarda

kullanılan motif ve semboller kültürel birçok görevi üstlenmişlerdir. Bu görevler; çorabı

giyenin bağlı olduğu toplumu ve köyünü tanıtır. Çoraplarda işlenen motifler ve kullanılan

renkler dinsel ve büyüsel inanmaları içerdiğinden giyen bireyi koruduğuna inanılır. Sosyal ve

medeni durumu belirler. Kıymetli hediyelerden sayılır ve anlatılmak istenilen bazı olaylara

vasıta olur. Doğa olayları ve toplumda yaşanmış unutulmayan olayları anlatır (Özbel

1976;Başaran,2008,s:283). Gerede çevresinde çorap- patik ürünlerinde bitkisel (çilek, çiçek,

kiraz vb), geometrik (üçgen, dörtgen, diyagonal vb), figürlü, nesneli ve sembolik motifler

değişen kompozisyonlarda kullanılmıştır. Bitkisel ve geometrik bezemeler bir arada da

uygulanmıştır. Patiklerde ise daha çok yatay kompozisyonlar uygulanmıştır. İki şiş ile örülen

patiklerin tabanlarında genellikle haraşo tekniği ile motifsiz, üst kısım ve ayak yanlarında ise

ana motif veya ana-ara motifler aralıklı tekrarlarla yerleştirilmiştir. Beş şişle örülen patiklerin

ayağın yaklaşık bileğe kadar olan bölümü yuvarlak örüldükten sonra aynı parçadan ilmek

çıkarılarak alt taban ve topuk kısmı örülmüştür. Bu kısımlarda patiğin iki yanı ana motiflerle

yatay şekilde, taban kısmı ise genellikle verev çizgi veya küçük dörtgenlerle

desenlendirilmiştir. Taban kısmında dörtgenler sıra takip eder şekilde uygulandığı gibi,

birbirinin arasına gelecek şekilde de yerleştirilebilmektedir (Bahar, 2013, s.166).

6

Fotoğraf 5. Çilek motifi (Mangallar Köyü – Gerede)

Fotoğraf 6. Çıtlak kahve motifi (Mangallar Köyü – Gerede)

Yörede geçmişten günümüze yapılan çoraplar tek renkli ve renkli olmak üzere iki

farklı şekilde görülmektedir. Gerede ilçesindeki renkli çorap ve patiklerde kırmızı, beyaz,

siyah başta olmak üzere mavi, sarı, yeşil, pembe, krem, mor, vizon ve kahverengi oldukça çok

kullanılmıştır.

Yörede ulaşılan geleneksel örgü çorabın örülmesine burun kısmından başlanmıştır.

Çorabın burun kısmı kırmızı – yeşil renkte diyagonal çizgilerle desenlendirilmiştir. Burun

kısmından sonra çorabın ön ve arka kısmında aynı şekilde sarı, yeşil, kırmızı, mavi,

kahverengi, krem ve turuncu renkte uzun bantlar kullanılmıştır. Topuk kısmı iplik çekilerek

açılan ilmekler ile çorabın diğer tarafları tamamlandıktan sonra turuncu – lila renk iplikler ile

örülmüştür. Konç kısımlarını takiben başlık kısımları sarı – kırmızı renkteki iplikler

7

kullanılarak tığ ile tamamlanmıştır. Diğer çorap örneğimiz ise pembe renkte düz ve ajur

olarak örülmüş, başlık kısmı ise lastik örgü ile bitirilmiştir.

Fotoğraf 7. Gelin Çorabı

Gerede ilçesi ve köylerinde yapılan araştırmada elde edilen patik örneklerini de kendi

arasında geleneksel, geleneksel – modern ve modern patikler şeklinde gruplandırabiliriz.

Patiklerin örülmesine burun kısmından başlanmıştır. Geleneksel patiklerde, patiğin yüzü

tamamlandıktan sonra yanlarla topuğun örülmesine iki şiş ile devam edilmiştir. Bu patiklerde

genellikle geleneksel çoraplarda kullanılan motifler kullanılarak örülmüştür. Geleneksel patik

şekillerinden farklı olarak yapılmış günümüz patiklerin örgüleri ise iki şiş ile yapılmıştır. Bu

patiklerde ise taban ve yanlar bir örülmüş, yüz kısmı ise ayrıca örülerek tığ ile patiğe

birleştirilmiştir. Ayrıca günümüz patiklerinde dikdörtgen şeklinde örülmüş ve sonradan dikiş

ile şekillendirilmiş patik örnekleri de mevcuttur. Patiklerin bitiminde açık kısmın çevresi tığ

veya iğne ile içindeki renklerden ipliklerle veya boncuk ve işlemeler ile hem süslenmiş hem

de kıvrılması önlenmiştir.

8

Fotoğraf 8. Halı desenli günlük kulanım patiği (Mangallar Köyü – Gerede)

Fotoğraf 9. Yüz kısmı ayrı örülmüş patik örneği (Mangallar Köyü – Gerede)

Fotoğraf 10. Geleneksel ve günümüz patik örnekleri (Mangallar Köyü – Gerede)

9

SONUÇ

Çorap sadece geçmişten günümüze gelen el sanatı ürünü değil aynı zamanda bir kültür

mirasıdır. Geleneksel el örgüsü çoraplar gelin-damat veya asker, çoban gibi çeşitleri ve

kullanılan motifleri ile toplumun hayat tarzını, kültür zenginliğini ortaya koymaktadır.

Günümüzde el örgüsü çoraplar kırsal ve kentlerin geleneksel hayat süren kesimlerinde az da

olsa kullanılmaktadır. Ancak eskiye değer verilmemesi ve yün malzemenin güve gibi

zararlılara karşı korunmasının, saklanmasının zorluğu nedeniyle günümüze çok az örnek

ulaşmıştır. Ayrıca yöredeki kaynak kişilerin ifadesine göre eskimiş olan çoraplar yakılmış ya

da yöreye gelen tüccarlara yeni eşyalar karşılığı verilmesi de başka bir sebeptir. Günümüzde

ise çorap kullanımının azalmasından dolayı patik örücülüğü ve kullanımı artmaktadır.

Genellikle renkli düz örgü ile desenlendirilen patiklerde eski çorap motiflerinin bir kısmı

yaşatılmaktadır. Ancak patikler geleneksel formda yapılmalarına karşılık üzerleri boncuk,

işleme vb. gibi işlemlerle süslenerek kullanılmaktadır. Geçmiş ile günümüz arasında kültürel

köprünün kurulabilmesi ve geleceğe taşınabilmesi için geleneksel el sanatlarımızın ve

bunlarda kullanılan motiflerin kaybolmasını önlemek, tanıtmak için belgeleme işlemlerinin

çoraplarımızda ve diğer el sanatlarımızda da yapılması gerekmektedir.

KAYNAKLAR

Akpınarlı, H. F. (2005). ”Bursa Yöresi El Örgüsü Çoraplarının Halk Kültüründeki Yeri ve Önemi” II. BursaHalk Kültürü Sempozyumu, 1227-1234,Bursa,20-22 Ekim

Akpınarlı, H.F. (1995). El Örgüsü Çorapların Teknik, Desen, Renk ve Kullanım Özellikleri. Gazi Üniversitesi,Ankara.

Akpınarlı, H.F. (2010)”Akşehir El Örgü Çoraplarında Motif ve Kompozisyon Özelliklerinin İncelenmesi”1.Uluslar arası Selçukludan Günümüze Akşehir Kongresi ve Sanat Etkinlikleri Akşehir,20-21 Kasım.2008.Konya Valiliği İl Kültür Turizm Müdürlüğü yayının:192,147-156

Atay, A. (1987). Örücülük. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.Bahar, T. (2010). Göynük El Sanatları. Sistem Ofset, Ankara.Barışta, H.Ö. (1986). “Türk El Sanatlarından El Örgüsü Çoraplar”, Erdem II,867-887. Atatürk Kültür Dil ve

Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara. Barışta, Ö. (1975). Sanat Eserleri Dizisi, Türk El Sanatları Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, AnkaraBaşaran, F.N. (2008). “Yenice İlçesi Çal Köyü’nde Pomak Kültürü ve El Örgüsü Çorap Örnekleri” Çanakkale İl

Değerler Sempozyumu, 26 Ağustos 2008 Yenice, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Yayınları No:84.Boğaz Matbaası, S. 283-303. Çanakkale.

Onuk, T.,H.F.Akpınarlı, (2005). Cumhuriyetten Günümüze El Sanatlarının Doğuşu, Gelişimi Sosyal KültürelEğitim ve Ekonomik İlişkileri Bakımından Bugünkü Durumu ve Geleceği,V. Türk Kültürü kongresi Elsanatları Cilt XIII Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları .Ankara.

Özbel, K. “Türk Köylü Çorapları”. Türk İş Bankası Yayınları, 1976, İstanbul.

10