ve yakýn çevresindeki iki türbe.Mango, Bizans Mimarisi (haz. Bülent Ýþler), [bas-ký yeri ve tarihi yok], s. 197-206; R. Ousterhout, Eski ve Yeni Bulgular Iþýðýnda Pantokrator

378

ZEYREK KÝLÝSE CAMÝÝ

mermer levhalarla yapýlmýþtýr. Bazý dinîifadeler içeren monogramlarýn bile korun-duðu köþk kýsmý ahþap bir külâhla tamam-lanmýþtýr. Dolayýsýyla minber Osmanlý hoþ-görüsünün ve mimari felsefesinin baþarýlýbir örneðidir. Yine XVIII. yüzyýlýn ortalarýn-da batý yönünde inþa edilen çok nitelikliahþap müezzin mahfili 1960’larda kaldý-rýlmýþtýr. Caminin XIX. yüzyýlýn sonlarýnadoðru tekrar ele alýndýðý, özellikle gri siyahrenklerin hâkim olduðu çok nitelikli sayýl-mayan bir kalem iþiyle bezendiði anlaþýl-maktadýr. Bu son dönem onarýmlarýyla il-gili Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi’nde bazýbelgeler bulunmaktadýr. XX. yüzyýlýn ilkçeyreðinden itibaren ilgi gösterilmeyen ya-pý hýzla harap olmuþ, 1953 ve 1966 yýlla-rýnda Vakýflar Genel Müdürlüðü bazý ona-rým çabalarý göstermiþse de daha çok gü-neydeki yapýya müdahale edilmiþtir. Buonarým çalýþmalarý sonrasýnda kuzeyde veortadaki yapý kendi haline terkedilmiþ, gü-neydeki yapý ise cami olarak kullanýlmayadevam etmiþtir. 1990’larda baþlayan sonrestorasyona da ayný bölümden baþlanmýþ,fakat deðiþik sebeplerle tamamlanama-mýþtýr. 2010 yýlýndan bu yana yapý hazýrla-nan restorasyon projeleri doðrultusundaÝstanbul Büyükþehir Belediyesi’nin maddîdesteði ve bilim kurulunun katkýlarýyla kap-samlý bir þekilde restore edilmektedir. Ya-pýlan raspa çalýþmalarýnda oldukça yoðunbiçimde ortaya çýkarýlan XVIII. yüzyýl kalemiþleri yapýnýn belirgin þekilde dekorasyonu-nu oluþturmaktadýr. Kuzeydeki yapýnýn al-týnda ise üst yapý ile ayný plana sahip biralt yapýnýn varlýðý tesbit edilmiþtir.

BÝBLÝYOGRAFYA :Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘: Ýs-

tanbul Câmileri ve Diðer Dînî-Sivil Mi‘mârî Ya-pýlar (haz. Ahmed Nezih Galitekin), Ýstanbul 2001,s. 172; Ayverdi, Osmanlý Mi‘mârîsi III, s. 537; A.van Millingen, Byzantine Churches in Constan-

tinople, London 1974, s. 219-242; T. S. Miller,The Birth of the Hospital in the Byzantine Em-pire, London 1997, s. 141-143; W. Müller-Wie-ner, Ýstanbul’un Tarihsel Topografyasý (trc. ÜlkerSayýn), Ýstanbul 2001, s. 209-215; Yýldýz Demiriz,Örgülü Bizans Döþeme Mozaikleri: InterlacedByzantine Mosaic Pavements, Ýstanbul 2002, s.45-56; John Freely – Ahmet Çakmak, Ýstanbul’unBizans Anýtlarý, Ýstanbul 2005, s. 175-183; C.Mango, Bizans Mimarisi (haz. Bülent Ýþler), [bas-ký yeri ve tarihi yok], s. 197-206; R. Ousterhout,“Eski ve Yeni Bulgular Iþýðýnda Pantokrator Ki-lisesi (Zeyrek Camii) Bezemeleri”, 1. Uluslarara-sý Sevgi Gönül Bizans Araþtýrmalarý Sempoz-yumu Bildiri Özetleri, Ýstanbul 2007, s. 432-439; Yýldýz Ötüken, “Ýstanbul Kiliselerinin Fetih-ten Sonra Yeni Görevleri, Banileri ve Adlarý”,HSBBD, X/2 (1979), s. 78; Semavi Eyice, “Zey-rek Kilise Cami”, DBÝst.A, VII, 555-557.

ÿHayri Fehmi Yýlmaz

– —ZEYTÝNLÝK CAMÝÝ ve TÜRBELERÝ

Artvin ilinin merkez ilçesine baðlýZeytinlik köyünde XIX. yüzyýlýn

ortalarýnda inþa edilen camive yakýn çevresindeki iki türbe.˜ ™

Cami, harime giriþi saðlayan taçkapýüzerindeki Arapça kitâbesine göre 1272(1856) yýlýnda Sâliha Haným tarafýndan yap-týrýlmýþtýr. Kuzeyden güneye doðru alçalanmeyilli bir arsa üzerinde bulunan camininana mekâný dýþtan 13 × 12,50 m. ölçüle-rinde kareye yakýn plana sahiptir ve örtüsükýrma çatýlýdýr. Doðu ve batý cephesi altta-ki pencere seviyesini, üstteki mahfil katý-nýn baþlangýç kýsmýný teþkil eden iki yatayhatýlla belirlenmiþtir. Altta iki, üstte dik-dörtgen formlu üç pencere mevcuttur. Ge-nel düzenlemesi doðu cephesiyle ayný olangüney cephesindeki alt pencereler köþe-lere çekilmiþtir. Kuzey cephesi ahþap dik-melerle taþýnan ve üstü ana mekânla or-tak çatý ile örtülen son cemaat yeri iki kat-lý olarak düzenlenmiþtir. Orta eksende ha-rime giriþi saðlayan taçkapý doðu yönün-de dikdörtgen formlu pencere, bu pence-renin üst hizasýnda mahfil katýna giriþi sað-layan, ancak günümüzde kullanýlmayandikdörtgen formlu ve dilimli kemerli kü-çük bir kapý, batý yönünde ise yine dikdört-gen formlu bir pencere yer almaktadýr. Yi-ne bugün kullanýlmayan son cemaat ye-rinin batý bölümünde sonradan eklenmiþbir oda vardýr. Ceviz aðacýndan süslemeliiki kanatlý taçkapý üç yandan paralel vezikzak olarak devam eden bir profille çev-relenmiþtir. Basýk kemerli kapý açýklýðý üst-te iki kademeli sivri kemerle kuþatýlmýþolup kemerin kilit taþý üzerinde bir kitâ-be, kapýnýn üst profili ile sivri kemer ara-sýnda ikinci kitâbe mevcuttur.

ne taþan zengin ahþap iþçiliðiyle büyük çýk-masý ve kâgir rampasýnýn kemerli kaide-si günümüze ulaþmýþtýr. Bizans dönemi-nin zengin mozaik bezemeleri, renkli mer-mer kaplamalarý da bu depremde zarargörmüþtür. Kuzeydeki yapýnýn kubbesinitaþýyan sütunlar, ayný inþaat sýrasýnda kö-þeleri pahlanmýþ kare kesitli taþ ve tuðlasýralarý ile örülen pâyelerle deðiþtirilmiþ-tir. Güneydeki yapýda ise sütunlarýn yeri-ne Osmanlý baroku üslûbunda dilimli taþpâyeler örülmüþtür. Sütunlarýn pâyeleriniçinde korunup korunmadýðý tam olarakbilinmemekle beraber bir tanesinde bu-na iþaret eden veri son onarýmda tesbitedilmiþtir. Onarýmlar sýrasýnda yapýnýn bü-tün kalem iþi bezemelerinin dönemin be-ðenisine göre yenilenmiþ olduðu anlaþýl-maktadýr. Osmanlý barok süslemelerininkompozisyon ve iþçilik bakýmýndan baþa-rýlý örneðinin yaný sýra duvarlarýn alt kýs-mý boyunca görülen mermer taklidi dü-zenlemeler ayrýca dikkat çekicidir. Bizansdevrine ait renkli mermer kaplamalarýnçoðu bu onarýmdan önce yok olduðundanboþ kalan yerlere renkli mermer levha tak-lidi kalem iþleri yapýlmýþtýr. Bu uygulama,Osmanlý devrinde farklý bir uygarlýða aiteserde koruma ve onarým ilkelerini gös-termesi açýsýndan dikkat çekicidir. Cami-nin alçý mihrabý, mermer minberi ve ah-þap vaaz kürsüsü de bu dönemde üretil-miþtir ve Osmanlý barokunun baþarýlý ör-nekleri arasýnda yer almaktadýr. Özellikleminber XVIII. yüzyýla ait kapýsý dýþýnda Bi-zans döneminden kalma renkli mermerlevhalar ve mimari parçalarýn kullanýlma-sýyla oluþturulmuþtur. Minberin köþk kýs-mý, klasik Osmanlý minberleri þeklinde Bi-zans dönemine ait sütunlar ve kemerli

Zeyrek Kilise Camii’nin mihrap ve minberi

Zeyrek Kilise Camii’nin XIX. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda Galanakis

tarafýndan çizilen gravürü (Paspatis, Byzantinai Meletai, Ýs-tanbul 1877, s. 310)

379

le kimler tarafýndan ve hangi tarihte inþaedildiði belirlenememiþtir. Ancak kullaný-lan malzeme, teknik, plan ve kuruluþ özel-likleri yönünden Selçuklu devri türbelerineolan benzerliði dikkate alýndýðýnda yapý-nýn muhtemelen XIII. yüzyýlda yöreye kýs-men hâkim olan Saltuklular tarafýndan in-þa edildiði söylenebilir. Günümüzde saman-lýk olan türbenin düzgün kesme taþ kap-lamalarý XIX. yüzyýlýn ortalarýnda Zeytin-lik Camii’nde kullanýlmak üzere tamamýy-la sökülmüþtür. Buna raðmen yapý ayak-tadýr. Altta kriptasý bulunan türbe kareplanlý olup üzeri kubbe ile örtülmüþtür. Ku-zey cephesinde orta eksende kapý, iki ya-nýnda da birer büyük pencere yer almak-tadýr. Yapýnýn doðu cephesinde üstte gü-neyde ortaya yakýn konumda, batýda isealt kýsýmda bir pencere mevcuttur. Kapýve pencerelerin formlarý bozulmuþtur. Tür-benin iç mekâný 6,15 × 6,15 m. ölçüsün-de kare plana sahiptir. Mekânýn tam or-tasýnda 2,15 m. eninde, doðu-batý doðrul-tusunda duvardan duvara devam edendikdörtgen planlý kripta bulunmaktadýr.Kýsmen harap olan kriptanýn içi moloz taþ-la dolmuþtur ve üzeri tuðladan beþik to-noz örtülüdür. Güney duvarýndaki mihrapniþi tahrip olmuþtur. Ýç mekânýn üstü dýþaaynen yansýtýlan, iki kademeli ve kesmetaþtan yuvarlak kemerli tromplarla geçi-len 5,70 m. çapýnda tuðla kubbe ile örtül-müþtür. Tromplarýn yanýndaki duvar yü-zeyleri bu seviyede sivri kemerlerle hare-ketlendirilmiþtir. Cephelerinde ve iç me-kânda herhangi bir süsleme yoktur. An-cak Zeytinlik Camii’nin cephelerine dev-þirme malzeme olarak yerleþtirilen yýldýzve geometrik þekilli taþ süslemeler muh-temelen buradan götürülmüþtür.

Yukarý (Uçurum Kenarý) Türbe. Aþaðý Tür-be’nin yaklaþýk 500 m. güneybatýsýnda Ço-ruh ýrmaðýndan baþlayarak yükselen en-

gebeli vakýf arazisinin zirvesinde bulun-maktadýr ve tarihi belirlenemeyen yapýAþaðý Türbe ile benzerlik göstermektedir.Muhtemelen bu türbe de XIII. yüzyýl Sal-tuklu eseridir. Altta kriptasý olan türbe ka-re planlýdýr ve üzeri tuðladan örülmüþ, yu-varlak kemerli tromplarla geçiþi saðlanankubbe ile örtülüdür. Kuzey cephesinin or-tasýnda yuvarlak kemerli ve dikdörtgenformlu kapý, her iki yanda da birer pen-cere vardýr. Doðu ve batý cephesinde birerpencere yer almakla birlikte bu yönlerdekubbe eteðinde oval formlu birer pence-re daha mevcuttur. Kapý ve pencerelerinformlarý bozulmuþtur. Türbenin iç mekâ-ný 6,90 × 6,85 m. ölçüsünde kare planasahiptir. Mekânýn orta yerindeki tabanýnaltýnda güney-kuzey doðrultusunda 4,40m. eninde, 6 m. boyunda dikdörtgen plan-lý kripta bulunmaktadýr. Kuzey kýsmý harapolan kriptanýn içi moloz taþla dolmuþtur;kuzeybatý köþesinden içine iniþi saðlayantaþ basamaklý merdiveni vardýr. Kripta tuð-ladan beþik tonoz örtülüdür. Güneyde ba-sit iþçilikli ve yarým yuvarlak niþli mihrapyer almaktadýr. Tromplarýn arasýndaki du-var yüzeyleri bu seviyedeki sivri kemerler-le hareketlendirilmiþtir. Cephe kaplama-larýnýn tamamýyla düzgün kesme taþ ol-duðu ve Zeytinlik Camii’nde kullanýlmaküzere bunlarýn da yerlerinden söküldüðütahmin edilmektedir. Yakýn zamanda ona-rým görmeyen cami orijinalliðini muhafa-za ederek iþlevini sürdürürken kaplama-larý sökülmüþ olan her iki türbe kendi ka-derleriyle baþbaþa ayakta durmaktadýr.

BÝBLÝYOGRAFYA :Türkiye’de Vakýf Abideler ve Eski Eserler:

Artvin Ýli, Ankara 1984, s. 17-20; Zehra Abban,Artvin Türbeleri (mezuniyet tezi, 1992), AÜ DTCFArkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü, s. 9-11; OsmanAytekin, Ortaçaðdan Osmanlý Dönemi SonunaKadar Artvin’deki Mimari Eserler, Ankara 1999,s. 119-126, 231-236.

ÿOsman Aytekin

Taçkapýdan sonra girilen harimin etra-fýnda “U” þeklinde ahþap mahfil katý bu-lunmaktadýr. Bunlardan kuzeydeki mah-fil katýnýn alt bölümü biraz yükseltilmiþtir.Mahfil katýna kuzeybatý köþesindeki ah-þap merdivenle çýkýlmakta olup kuzeydealtý, diðer yönde iki, toplam sekiz ahþapdikme ile desteklenmiþtir. Üç yöndeki mah-fil eteðinin üzerinde yöresel iþçilikli ahþapkorkuluklar vardýr. Ayrýca kuzey mahfilininorta bölümü öne doðru dikdörtgen çýkmayapmaktadýr. Mihrap, etrafý silmelerle dik-dörtgen çerçeveli, yarým daire formlu niþþeklindedir ve ortasý daha büyük beþ di-limli kemer biçiminde sonlanan kavsaraile örtülmüþtür. Köþelerde birer kabara yeralýrken mihrabýn üst kýsmýnda dikdörtgençerçeve içine alýnmýþ, üç satýrdan oluþanÂl-i Ýmrân sûresinin 37. âyetinin bir kýsmýyazýlmýþtýr. Taþ mihrap sývanarak boyan-dýðý için özgün durumunu yitirmiþtir. Ce-viz aðacýndan orijinal minber de yuvarlakkemerli kapý açýklýðýna sahiptir. Yüksek tu-tulmuþ dikdörtgen kaideli köþk kýsmýnýnkülâhý yoktur. Harimin ahþap tavaný mah-fil bölümlerinde düz, ana mekânda ise pi-ramidal ahþap geçmelerle tayin edilen üçkademeli tavan þeklinde düzenlenmiþtir.Ayrýca göbek kýsmý vurgulanmýþ olup ta-van, boydan boya uzanan ahþap kaidelereoturtularak toplam on dört ahþap dikmeile desteklenmiþtir. Kuzeydoðu köþesindeyer alan ve 1970’li yýllarda yapýlan minarekare kaideli, silindirik gövdeli ve tek þere-felidir. Minareye giriþi saðlayan kapý kaide-nin kuzey cephesindedir. Tamamýyla taþmalzemeden inþa edilen minarenin silin-dirik gövdesi sývanarak kapatýlmýþtýr.

Aþaðý Türbe. Çoruh ýrmaðýnýn karþý ký-yýsýnda geliri Derinköy Camii’ne ait olandüz bir vakýf arazisinin içinde bulunmak-tadýr. Yapýnýn kitâbesi yoktur, bu sebep-

ZEYTÝNLÝK CAMÝÝ ve TÜRBELERÝ

Zeytinlik Aþaðý Türbe’nin batý cephesi

Artvin Zeytinlik Camii’nin planý ve güney cephesi