Uzbekiston tarixi

АЖИНИЁЗ НОМИДАГИ НУКУС ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ

ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТИ

«Òàðèõè» êàôåäðàñè

ÛçáåêÛçáåêÛçáåêÛçáåêистон òàðèõèòàðèõèòàðèõèòàðèõè (ìàúðóçà ìàòíëàðè)(ìàúðóçà ìàòíëàðè)(ìàúðóçà ìàòíëàðè)(ìàúðóçà ìàòíëàðè)

Òóçóâ÷èëàð: ò.ô.д. Я.Абдуллаева û=èò. Т.Ескараев

Нукус – 2012

2

1111----ìàâçó: Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè ôàíèãà êèðèìàâçó: Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè ôàíèãà êèðèìàâçó: Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè ôàíèãà êèðèìàâçó: Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè ôàíèãà êèðèøøøø Ðåæà:

1. Äàâëàò òóøóí÷àñè: ìîùèÿòè, áåëãèëàðè, òèïëàðè, øàêëëàðè, ôóíêöèÿëàðè. 2. Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè ôàíèíèíã ïðåäìåòè. 3. Ìà=ñàä âà âàçèôàëàðè. 4. Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè áîñ=è÷ëàðè.

Àäàáè¸òëàð:

1. Êàðèìîâ È.À. Òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàê éû=. Ò., «Øàð=», 1998. 2. Êàðèìîâ È.À. Ûçáåêèñòîííèíã ûç èñòè=ëîë âà òàðà==è¸ò éûëè. Ò., «Ûçáåêèñòîí»,

1992. 3. Ûçáåê õàë=è âà äàâëàò÷èëèãè òàðèõè êîíöåïöèÿñè. \\ Ûçáåêèñòîí òàðèõè, 1999

éèë, 1-ñîí. 4. Àçàìàò Çè¸. Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. Ò., «Øàð=», 2000. 5. Ñàãäóëëàåâ À. âà áîø=.

Ûçáåêèñòîí òàðèõè: äàâëàò âà æàìèÿò òàðà==è¸òè. Ò., «Àêàäåìèÿ», 2000.

Äàâëàò èáòèäîèé æàìîà òóçóìèíèíã åìèðèëèøè, ñèíôëàðíèíã ïàéäî áûëèøè áèëàí ùóêìïðîí ñèíôíèíã =óðîëè ñèôàòèäà óíãà =àðøè êóðàøèø ó÷óí ìàéäîíãà ÷è=äè. Äàâëàòíèíã è=òèñîäèé ñîùàäàãè ìîùèÿòè èøëàá ÷è=àðèø âîñèòàëàðèãà ýãàëèêíè áèëäèðñà, ñè¸ñèé ùóêìðîíëèê áóòóí àùîëèíèíã äàâëàò àïïàðàòè âà ìóàéÿí =îíóíëàð ¸ðäàìèäà ùóêìðîí ñèíô ó÷óí áàð÷àíè áûéñóíèøãà ìàæáóðèÿòèäàí èáîðàòäèð. Äàâëàòíèíã áåëãèëàðè:

1. Àùîëèíèíã ùóäóäèé áåëãèëàðè áûéè÷à áûëèíèøè. 2. Îììàâèé ùîêèìèÿòíèíã ïàéäî áûëèøè. 3. Ñîëè=ëàðíèíã ìàâæóäëèãè. 4. Ùó=ó=íèíã ìàâæóäëèãè. 5. Ñè¸ñèé ùîêèìèÿòíèíã ìàâæóäëèãè. Äàâëàò òèïëàðè: Äàâëàò âà ùó=ó= íàçàðèÿñèäà äàâëàòíè òèïëàðãà àæðàòèøäà ÿãîíà ¸íäîøóâ éû=. Òèïëàð øàðòëè ðàâèøäà =óéèäàãèëàðãà áûëèíàäè:

- =óëäîðëèê æàìèÿòè; - åðãà ýãàëèê ìóíîñàáàòëàðèãà àñîñëàíãàí (ôåîäàë) æàìèÿò; - êàïèòàëèñòèê æàìèÿò; - ùîçèðãè äàâëàò÷èëèê æàìèÿòè.

Øàêëëàðè: áîø=àðóâ õóñóñèÿòèãà êûðà äàâëàò èêêè øàêëäà áûëàäè – ìîíàðõèÿ âà ðåñïóáëèêà.

1. Ìîíàðõèÿ – îëèé äàâëàò ùîêèìèÿòèíèíã ìîíàðõ òîìîíèäàí èäîðà =èëèíèøè.

2. Ðåñïóáëèêà – äàâëàòäàãè îëèé ùîêèìèÿò ìóàéÿí ìóääàòãà ñàéëàíàäèãàí îðãàíëàð îð=àëè èôîäàëàíàäè.

3. Îääèé ¸êè óíèòàð – äàâëàò ñóâåðåíèòåòèíè àìàëãà îøèðóâ÷è ÿãîíà äàâëàò ùîêèìèÿòè ìàâæóä áûëàäè.

4. Ìóðàêêàá äàâëàò – ìóñòà=èëëèêäàí ôîéäàëàíóâ÷è àëîùèäà äàâëàò òóçèëìàëàðèäàí èáîðàò áûëãàí äàâëàò (èìïåðèÿ, ôåäåðàöèÿ êàáèëàð) 5.Èìïåðèÿ – çûðëèê ¸êè êó÷ èøëàòèø éûëè áèëàí òàøêèë ýòèëãàí ìóðàêêàá äàâëàò. 6.Ôåäåðàöèÿ – èõòè¸ðèéëèê àñîñèäàãè áèð íå÷à äàâëàòëàð òóçèëìàñèäàí èáîðàò äàâëàò. 7. Êîíôåäåðàöèÿ – äàâëàòëàð èòòèôî=è. 8. Äàâëàòëàð ùàìäûñòëèãè.

3

Ôóíêöèÿëàðè: äàâëàòíèíã ôóíêöèÿñè óíèíã âàçèôàëàðè âà ìà=ñàäëàðè áèëàí ìóñòàùêàì áî\ëè=äèð. Øóíäàí êåëèá ÷è==àí ùîëäà äàâëàò ôóíêöèÿëàðè 1.È÷êè ôóíêöèÿëàðãà 2.Òàø=è ôóíêöèÿëàðãà áûëèíàäè. Ûçáåê õàë=è äàâëàò÷èëèãè, äàñòëàáêè ñè¸ñèé òèçèìëàð ûòðî=, ñóíúèé ñó\îðìà äåõ=îí÷èëèê âà ÷îðâà÷èëèê õûæàëèãè çàìèíèäà áðîíçà àñðèäà¸= Àìóäàð¸ âà Ñèðäàð¸ õàâçàëàðèäà âóæóäãà êåëà áîøëàãàí. Óíèíã òàäðèæèé äàâîìèäà ìèëîääàí àââàëãè I ìèíã éèëëèê áîøëàðèäà éèðèê äàâëàò óþøìàëàðè ñèôàòèäà ðèâîæ òîïãàí:

-Ûçáåê õàë=è âà äàâëàò÷èëèãè òàðèõè ñàëêàì 3000 éèëëèê òàðèõãà ýãà áûëèá, óìóìæàõîí òàðèõèíèíã àæðàëìàñ =èñìè áûëèá êåëìî=äà, òóðëè íîìëàð áèëàí àòàëèøè, ñóëîëàëàðíèíã àëìàøèíóâè âà ûçãàðèøëàðè óíèíã áóòóíëèãèíè âà ìîõèÿòèíè ûçãàðòèðìàéäè:

-Ûçáåê õàë=è Ûçáåêèñòîííèíã ìàùàëëèé òóá àõîëèñè áûëèá, óëàðíèíã òàðèõè ýíã =àäèìãè äàâðëàðãà áîðèá òà=àëàäè:

-Ûçáåêèñòîí õóäóäèäà ÿøàãàí õàë=ëàð æàõîí öèâèëèçàöèÿñèãà óëêàí ùèññà =ûøèá êåëãàíëàð:

-Þ=îðèäà êåëòèðèëãàí æàðà¸íëàðíèíã òàùëèëè ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõèíèíã ïðåäìåòèíè òàøêèë ýòàäè.

Ûçáåêèñòîíäà äåìîêðàòèê õó=ó=èé äàâëàò =óðèø æàðà¸íèäà ûòìèøíèíã òàðèõèé òàæðèáàñè, ûçáåê õàë=èíèíã =àäèìèé äàâëàò÷èëèê àíúàíàëàðè áå=è¸ñ àõàìèÿò êàñá ýòèøè Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòè È.À.Êàðèìîâíèíã àñàðëàðèäà ûç àêñèíè òîïãàí. Øóíäàí êåëèá ÷è==àí ùîëäà, ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõèíè õîëèñîíà, õà==îíèé ðàâèøäà ÿðàòèø ìà=ñàäè áåëãèëàíãàí. Âàçèôàñè ýñà =óéäàãèëàðäàí èáîðàò:

- Ûçáåêèñòîíäà èëê øàõàð ìàäàíèÿòèíèíã øàêëëàíèøè âà ýíã =àäèìãè äàâëàò÷èëèêíèíã êåëèá ÷è=èøèäà àçàëèé ûòðî= àùîëèíèíã ìàäàíèÿòè ùàë ýòóâ÷è îìèë áûëãàíëèãèíè êûðñàòèá áåðèø.

- Ìèëîääàí àââàëãè IX-VIII õàìäà VII-VI àñðëàðäà èëê äàâëàò÷èëèãèìèç òàðà==è¸òè æàðà¸íëàðèíè ÷ó=óð âà èç÷èë òàä=è= =èëèø âà áîø=àëàð.

Ìàâæóä ìàúëóìîòëàðãà àñîñàí, ûçáåê õàë=è òàðèõèäà äàâëàò÷èëèê òèçèìèãà ûòèø áîñ=è÷è, Ûçáåêèñòîí õóäóäëàðèäà èëê äàâëàòëàðíèíã øàêèëëàíèø âà ðèâîæëàíèø æàðà¸íè áîñ=è÷ëàðè =óéäàãè äàâðàëàð áèëàí áåëãèëàíàäè: 1. Áðîíçà äàâðè. Ìèëîääàí àââàëãè II ìèíã éèëëèêíèíã èêêèí÷è ÿðìè âà ûðòàëàðè.

Óí÷àëèê êàòòà áûëìàãàí äåõ=îí÷èëèê âîùàëàðè àñîñèäà èëê äàâëà÷èëèê òèçèìèãà ûòèø äàâðè.

2. Áðîíçà äàâðèäàí òåìèð àñðèãà ûòèø äàâðè. Ìèëîääàí àââàëãè IX-VIII àñðëàð. Ìàéäà äàâëàò òàøêèëîòëàðèíèíã ðèâîæëàíèøè âà éèðèê ùàðáèé-ñè¸ñèé óþøìàëàðèíèíã âóæóäãà êåëèøè.

3. Èëê òåìèð äàâðè. Ìèëîääàí àââëãè VII-VI àñðëàð. +àäèìãè Õîðàçì âà +àäèìãè Áà=òðèÿ êàáè éèðèê äàâëàò óþøìàëàðèíèíã øàêèëëàíèøè.

Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí ñàâîëëàð. 1. Äàâëàò =àíäàé òèïëàðãà áûëèíàäè? 2. Äàâëàò øàêëëàðè âàóíèíã âàçèôàñè? 3. Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè ôàíèíè û=èòèøäàí ìà=ñàä íèìà? 4. Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè áîñ=è÷ëàðè? ÒÀßÍ× ÒÓØÓÍ×ÀËÀÐÈ.

Ðåñïóáëèêà, ìîíàðõèÿ, ÷åêëàíãàí ìîíàðõèÿ, ôåäåðàöèÿ, êîíôåäðàöèÿ, äàâëàòëàð ùàìäûñòëèãè-äàâëàò÷èëèê øàêëëàðè.

4

2222----ìâàçó: Ìàìëàêàòèìèç õóäóäèäà äàâëàò÷èëèêêà ûòèøäàãè òàðèõèé øàðòìâàçó: Ìàìëàêàòèìèç õóäóäèäà äàâëàò÷èëèêêà ûòèøäàãè òàðèõèé øàðòìâàçó: Ìàìëàêàòèìèç õóäóäèäà äàâëàò÷èëèêêà ûòèøäàãè òàðèõèé øàðòìâàçó: Ìàìëàêàòèìèç õóäóäèäà äàâëàò÷èëèêêà ûòèøäàãè òàðèõèé øàðò----øàðîèòëàð. øàðîèòëàð. øàðîèòëàð. øàðîèòëàð. (ìèë.àââ.(ìèë.àââ.(ìèë.àââ.(ìèë.àââ. II II II II ìèíã éèë. Ûðò. âà 2 ìèíã éèë. Ûðò. âà 2 ìèíã éèë. Ûðò. âà 2 ìèíã éèë. Ûðò. âà 2----ÿðìè) ÿðìè) ÿðìè) ÿðìè)

ÐÅÆÀ: 1. Ýíã =àäèìãè äàâðäà Ûçáåêèñòîí õóäóäèäà îäàìëàðíèíã æîéëàøóâè âà òóðìóø òàðçè. 2. Ìåçîëèò âà íåîëèò äàâðè þòó=ëàðè. Õûæàëèêíèíã èøëàá ÷è=àðèø øàêëèãà ûòèëèøè. 3. Ì.àââ. III-II ìèíã éèëëèêëàðíèíã èêêèí÷è ÿðìèäà òóðëè ýëàòëàðíèíã øàêëëàíèøè âà

æîéëàøóâè. 4. Ì.àââ. I ìèíã éèëëèêäàí áîøëàá Ûçáåêèñòîíäà àëîõèäà ýíã =àäèìãè ýëàòëàðíèíã

øàêèëëàíèøè âà ýòíèê õóäóäëàðèãà àæðàëèøè. 5. +àäèìãè äàâðëàðäà Ûçáåêèñòîíäà êèøèëèê æàìèÿòèíèíã õûæàëèê âà ìàäàíèé

òàðà==è¸òè. Àäàáè¸òëàð: 1. È.À.Êàðèìîâ. Òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàê éû=. Ò., Øàð= 1998 2. Ûçáåê õàë=è âà äàâëàò÷èëèãè òàðèõè êîíöåïöèÿñè. \ Ûçáåêèñòîí òàðèõè. 1999 éèë 1-

ñîí. 3. Àçàìàò Çè¸. Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. Ò., Øàð= 2000 4. À.Ñàãäóëëàåâ âà áîø=. Ûçáåêèñòîí òàðèõè: äàâëàò âà æàìèÿò òàðà==è¸òè. Ò.Àêàäåìèÿ

2000 1-ìàñàëà: Ûçáåêèñòîí òàðèõèíèíã æóäà êàòòà äàâðè ¸çìà ìàíáàëàðñèç, àðõåîëîãèÿ âà àíòðîïîëîãèÿãà îèä ìàíáàëàðãà òàÿíãàí õîëäà ûðãàíèëàäè. Èíñîíèÿòíèíã ýíã =àäèìãè äàâðè «òîø äàâðè» äåá àòàëãàí âà ýíã =àäèìãè äàâëàðäàí ìèë.àââ. 4-3 ìèíã éèëëèêëàðãà÷à äàâîì ýòãàí. Ûçáåêèñòîí õóäóäèäà ýíã =àäèìãè îäàìëàð òîø äàâðèíèíã èëê äàâðëàðèäà¸= æîéëàøà áîøëàíãàí. Èëê ïàëåîëèò äàâðèãà îèä ìàêîíëàð Ôàð\îíà âîäèéñèäàãè Ñåëóíãóð âà Òîøêåíò âèëîÿòèäà æîéëàøãàí Êûëáóëî= ìàêîíëàðèäàí òîïèá ûðãàíèëãàí. Óëàðíèíã ìàêîíëàðè àñîñàí áóëî= âà äàð¸ áûéëàðèäà æîéëàøãàí, àñîñàí îâ÷èëèê âà òåðìà÷èëèê áèëàí øó\óëëàíãàíëàð. Ûçáåêèñòîí ùóäóäèäà =àäèìãè îäàìëàðíèíã äàñòëàáêè âàêèëëàðèäàí áèðè íåàíäåðòàëü îäàìëàðè ùèñîáëàíãàí. Áó îäàì =îëäè=ëàðè Áîéñóí òî\èäàãè Òåøèêòîø \îðèäàí òîïèëãàí áûëèá, ìèëîääàí àââàëãè 100 – 40 ìèíã éèëëèêëàðäà Îñè¸ âà Åâðîïàäà êåíã òàð\àëãàí ýäè. Áó äàâðäà îäàìëàð =ûëèäàãè =óðîëëàð òóðëàðè êûïàéäè âà íàéçàñèìîí, =èð\è÷ñèìîí, ïè÷î=ñèìîí âà áîø=à =óðîëëàð ïàéäî áûëäè. Áó äàâðäà è=ëèì àí÷à ñîâó= áûëèá, îäàìëàð \îðëàðäà ÿøàãàíëàð âà îëîâäàí ôîéäàëàíãàíëàð. Ñûíããè òîø äàâðèäà (ìèëîääàí àââàëãè 40 – 12 ìèíã éèëëèêëàð) çàìîíàâèé =è¸ôàäàãè îäàìëàðíèíã âóæóäãà êåëèøè áèëàí áèðãà éèðèê õàéâîíëàðíè îâ =èëèø æàðà¸íè ðèâîæëàíäè. Åðòûëà âà ÷àéëàñèìîí òóðàð æîéëàð ïàéäî áûëäè. Æàìèÿòäà æóôò îèëàëàð ïàéäî áûëäè, óðó\ æàìîàñè þçàãà êåëäè. À¸ëíèíã æàìèÿòäàãè ìàâ=åè àí÷à þêñàëäè. Îíà óðó\è äàâðè – ìàòðèàðõàò âóæóäãà êåëäè. Ñûíããè òîø äàâðèíèíã ýíã êàòòà þòó=ëàðèäàí áèðè òàñâèðèé ñàíúàòíèíã þçàãà êåëèøè ýäè. Ùàéêàëòàðîøëèê âà ðàññîì÷èëèê, äèíèé òóøóí÷àëàð øàêëëàíà áîøëàäè. 2-ìàñàëà. Ìåçîëèò – ûðòà òîø äàâðèäà (ìèëîääàí àââàëãè 12 – 7 ìèíã éèëëèêëàð) ìóçëèê ÷åêèíäè âà õàéâîíîò ùàìäà íàáîòîò äóí¸ñèäà êûïãèíà ûçãàðèøëàð ñîäèð áûëäè. Èíñîí ùà¸òèäàãè äàñòëàáêè éèðèê êàøôè¸òëàðäàí áèðè – û= - ¸é êàøô ýòèëäè. Îâ÷èëèê áèëàí áèðãà áàëè=÷èëèê ùàì ðèâîæëàíäè. Õàéâîíëàðíè õîíàêèëàøòèðèø íàòèæàñèäà ÷îðâà÷èëèêêà àñîñ ñîëèíäè. Ìåçîëèò äàâðèíèíã ñûíããè áîñ=è÷ëàðèäàí Îëä Îñè¸ âà Èêêè äàð¸ îðàëè\èäà äåõ=îí÷èëèê õûæàëèãè øàêëëàíäè âà áó æàðà¸í Ûðòà Îñè¸äà, æóìëàäàí, Ûçáåêèñòîíäà êåéèíðî= þçàãà êåëäè.

5

Íåîëèò-ÿíãè òîø äàâðèäà (ì.àââ.6-4 ì.éé) Æàíóáèé Òóðêìàíèñòîí õóäóäëàðèäà äåõ=îí÷èëèêêà ûòèø áîøëàíäè. Õûæàëèêíèíã èøëàá ÷è=àðèø øàêëèãà ûòèëèøè èíñîíèÿò òàðèõèäà, êèøèëèê æàìèÿòèäà èí=èëîá þç áåðèøèãà îëèá êåëäè. Ýíåîëèò-ìèñ-òîø äàâðèäà (ì.àââ. 4-3 ì.éé) îäàìëàð ìåòàëëíè êàøô ýòäèëàð âà øó äàâðëàðäàí áîøëàá Ûðòà Îñè¸ êèøèëèê æàìèÿòè òàðèõèäà ÿíãè ìàäàíèé âà è=òèñîäèé ûçãàðèøëàð ñîäèð áûëäè. Êóëîë÷èëèê, òû=óâ÷èëèê âóæóäãà êåëäè, ïàõñàäàí óéëàð =óðèëà áîøëàíäè. +óðèëèøäà õîì \èøòäàí ùàì ôîéäàëàíèëäè ùàìäà êûï õîíàëè òóðàð æîéëàð áàðïî ýòèëäè. Ìèëîääàí àââàëãè 4 ìèíã éèëëèêäà Ûðòà Îñè¸ æàíóáèäà ñó\îðìà äåõ=îí÷èëèê þçàãà êåëäè, êûïëàá ñó\îðèø òàðìî=ëàðè âóæóäãà êåëòèðèëäè, óíóìäîðëèê àñòà îøà áîðäè. 3-ìàñàëà: Áðîíçà äàâðè áîøëàíèøè áèëàí (ìèëîääàí àââàëãè 3-ìèíã éèëëèê ûðòàëàðè) æàìèÿòäà îòàíèíã ìà=åè îøäè âà ïàòðèàðõàò þçàãà êåëäè. Áó äàâðäà Ûçáåêèñòîí õóäóäëàðèäà äåõ=îí÷èëèê êåíã òàð=àëäè. Èøëàá ÷è=àðèø ìóíîñàáàòëàðè ðèâîæëàíäè âà èæòèìîèé-è=òèñîäèé æàðà¸íëàð òàðà==èé ýòäè. Áðîíçà äàâðèäà Ûðòà Îñè¸íèíã æàíóáèé =èñìèäà áàëàíä áûéëè, áîøè ÷ûçèí÷î=, þçè èíãè÷êà êûðèíèøäàãè îäàìëàð òàð=àëãàí. Ûðòà Îñè¸íèíã øèìîëèé äàøòè âà ÷ûë =èñìèäà áîøè äóìàëî=, þçè æóäà êåíã âà ÷ûçè= áûëìàãàí =àáèëàëàð ÿøàãàí. Æàíóáèé =è¸ôàëè îäàìëàð Ûðòà Åð äåíãèçè èðêè âàêèëëàðè äåá þðèòèëàäè, óëàð Îëä Îñè¸, Ìåñîïîòàìèÿ, Ýðîí, Àô\îíèñòîí, Ûðòà Îñè¸íèíã æàíóáè, Õèíäèñòîí õóäóäëàðèäà òàð=àëãàí. Øèìîëèé =è¸ôàëè îäàìëàð Æàíóáèé Ñèáèð õóäóäèäàí +îçî\èñòîí âà Ûðòà Îñè¸íèíã øèìîëèé-øàð=èé =èñìè, Óðàë, Âîëãà ÷åãàðàëàðèãà÷à òàð=àëãàí. Ìèëîääàí àââàëãè II ìèíã éèëëèêíèíã èêêèí÷è ÿðìèäà Ûðòà Îñè¸ õóäóäëàðèäà =àäèìãè æàíóáèé âà øèìîëèé =è¸ôàäàãè, ÿúíè, äåõ=îí÷èëèê âà ÷îðâà÷èëèê áèëàí øó\óëëàíóâ÷è îäàìëàðíèíã àðàëàøóâè áîøëàíäè âà áó õóäóäëàðäà òóðëè ýëàòãà àñîñ ñîëèíäè. Ûçáåêèñòîíäà ñû\äëàð, áà=òðèéëàð, õîðàçìèéëàð âà ñàêëàð êåéèíãè õàë=ëàðíèíã øàêëëàíèøèäà ûç ûðíèãà ýãà áûëãàí. Áó õàë=ëàð õà=èäà àéðèì àíòèê äàâð òàðèõ÷èëàðè ûç àñàðëàðèäà ¸çèá =îëäèðãàíëàð. Ìèëîääàí àââàëãè 1 ìèíã éèëëèêäàí áîøëàá éèðèê ìàäàíèé-òàðèõèé âèëîÿòëàð: Õîðàçì, Áà=òðèÿ, Ñû\ä, Ôàð\îíà, Øîø (×î÷) êàáèëàð þçàãà êåëäè âà ûðòà àñðëàðäà ùàì Øàð=äàãè ýíã ìàøõóð ñè¸ñèé âà ìàäàíèé ìàðêàçëàãà àéëàíèá =îëäè. 4-ìàñàëà: Àíòðîïîëîãèê âà ¸çìà ìàíáàëàð Ûðòà Îñè¸äà àëîõèäà ýíã =àäèìãè ýëàòëàðíèíã øàêëëàíèøè âà ýòíèê õóäóäëàðíèíã àæðàëà áîøëàøè ìèëîääàí àââàëãè IX-VIII àñðëàðäà þç áåðãàíëèãè õà=èäà ìàúëóìîò áåðàäè. Ýòíîãåíåç æàðà¸íè òóðëè õàë=ëàðíèíã àæäîäëàðè òàðèõèäàí áîøëàíàäè. Ûðòà Îñè¸ ìóðàêêàá ýòíèê-ìàäàíèé òàðà==è¸ò ÷îððàõàñèäà æîéëàøãàí áûëèá, ìåçîëèò äàâðèäà¸= áó åðäà äàñòëàá =àäèìãè îâ÷èëàð âà áàëè=÷èëàð, êåéèíãè äàâðëàðèäà äåõ=îíëàð, îâ÷èëàð, áàëè=÷èëàð, äåõ=îíëàð âà ÷îðâàäîðëàðíèíã òóðëè êûðèíèøäàãè ûçàðî àëî=àëàðè ïàéäî áûëäè. Óëàðíèíã áó ÿ=èíëèãè ôà=àòãèíà ìàäàíèé æèõàòäàí ýìàñ, áàëêè, ýòíèê æèõàòäàí ùàì àðàëàøèá êåòèøèãà îëèá êåëãàí. Áèðî=, øóíè òàúêèäëàø æîèçêè, õàð =àí÷à ÿíãè =àáèëàëàð êåëèá =ûøèëìàñèí, ûçáåê ýòíîãåíåçè àñîñèíè òóá ìàõàëëèé àõîëè òàøêèë ýòãàí. È.Êàðèìîâ Òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàê éû= È.Êàðèìîâ Òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàê éû= È.Êàðèìîâ Òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàê éû= È.Êàðèìîâ Òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàê éû= «Òàðèõèìèç êàáè =àäèì ìàäàíèÿòèìèçíèíã ÿðàòèëèøèäà ùàì óíãà êûïëàá ýòíèê ãóðóùëàð, ýë-ýëàòëàð ûç óëóøèíè =ûøãàí. Áó òàáèèé õîë, ÷óíêè, õå÷ =à÷îí õå÷ =àåðäà ôà=àò áèòòà ìèëëàòãà ìàíñóá ìàäàíèÿò áûëìàéäè». 5-ìàñàëà: ìèíã éèëëàð äàâîìèäà Ûçáåêèñòîí õóäóäëàðèäà ÿøàá ûòãàí =àáèëàëàð âà ýëàòëàðíèíã òàðèõè âà ìàäàíèÿòè èçñèç éû=îëèá êåòìàãàí. Óøáó ýëàòëàðíèíã àéðèìëàðè àæäîäëàðèìèçíèíã éèðèê ãóðóõëàðèíè òàøêèë ýòèá, ýíã =àäèìãè ¸çìà ìàíáàëàðäà òèëãà îëèíãàí. Àðõåîëîãèê ìàúëóìîòëàð Ûçáåêèñòîí õóäóäëàðèäà äåõ=îí÷èëèê ìèëîääàí àââàëãè 2 ìèíã éèëëèêäà êåíã òàð=àëãàíëèãèíè òàñäè=ëàéäè. Áðîíçà äàâðèãà îèä ìàêîíëàð Ûçáåêèñòîííèíã Ñóðõîíäàð¸, Áóõîðî, Õîðàçì õóäóäëàðèäàí òîïèá, ûðãàíèëãàí. Ñîïîëëèòåïà, Æàð=ûòîí ìàíçèëãîõëàðèäà ìóäîôàà äåâîðëàðè áèëàí ûðàá îëèíãàí êûï õîíàëè òóðàð-æîéëàð, õóíàðìàíä÷èëèê óñòàõîíàëàðè, =óðîëëàð òîïèá ûðãàíèëãàí. Äåõ=îí÷èëèê âà ÷îðâà÷èëèê ìàäàíèÿòè ¸äãîðëèêëàðè îðàñèäà

6

Õîðàçìäàãè Òîçàáî\¸á ìàäàíèÿòè àí÷à ìàøõóð. Áóíäàãè òóðàð æîéëàð âà ìåõíàò =óðîëëàðè êûïëàá òîïèëãàí. Áóõîðî âîõàñèäàí òîïèëãàí Çàìîíáîáî êûëè ÿ=èíèäàãè ìàíçèëãîõ äåõ=îí÷èëèê âà ÷îðâà÷èëèê áèëàí øó\óëëàíãàí îäàìëàð ìàêîíè õèñîáëàíàäè. Áó äàâðäà Çàìîíáîáî îäàìëàðè =îðàìîë, îò, òóÿ, =ûé, ý÷êèëàðíè =ûëãà ûðãàòãàíëàð. Ûçáåêèñòîí õóäóäëàðèäàí òîïèá ûðãàíèëãàí, òóðëè äàâðëàðãà îèä Ñàðàçì, Êàëòàìèíîð, Ìûìèíîáîä, Ãóæàéëè, ×óñò, Áóðãóëèê êàáè äåõ=îí÷èëèê âà ÷îðâà÷èëèê ìàäàíèÿòëàðè óøà äàâð òàðà==è¸òèäàãè ìóõèì õóñóñèÿòëàðèíè ûçèäà ìóæàññàì ýòãàí. Øó äàâðäàãè Ûçáåêèñòîí òóá àõîëèñè õà¸òèäà êàòòà èæòèìîèé, è=òèñîäèé âà ìàäíèé ûçãàðèøëàð ñîäèð áûëãàí. Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí ñàâîëëàð. 1. Ýíã =àäèìãè äàâðäà Ûçáåêèñòîí õóäóäèäà îäàìëàðíèíã æîéëàøóâè æàðà¸íè. 2. Ìåçîëèò âà íåîëèò äàâðèëàðèíèíã èíñîíèÿò òàð==è¸òèãà òàúñèðè. 3. Àëîõèäà ýíã =àäèìãè ýëàòëàðíèíã øàêèëëàíèøè âà ýòíèê ãóðóõëàðãà àæðàëèøè. ÒÀßÍ× ÒÓØÓÍ×ÀËÀÐÈ. Àíòèê-=àäèìãè. Áðîíçà äàâðè-ì.àââ. IV-III ìèíã éèëëèêëàð.

3333----ìàâçó: Ûçáåêèñòîíäà èëê äàâëàò÷èëèê òàðèõè. (ìèë.àââ. 1 ìèíã éèëëèê áèðèìàâçó: Ûçáåêèñòîíäà èëê äàâëàò÷èëèê òàðèõè. (ìèë.àââ. 1 ìèíã éèëëèê áèðèìàâçó: Ûçáåêèñòîíäà èëê äàâëàò÷èëèê òàðèõè. (ìèë.àââ. 1 ìèíã éèëëèê áèðèìàâçó: Ûçáåêèñòîíäà èëê äàâëàò÷èëèê òàðèõè. (ìèë.àââ. 1 ìèíã éèëëèê áèðèí÷è ÿðìè) í÷è ÿðìè) í÷è ÿðìè) í÷è ÿðìè) ÐÅÆÀ: 1.Ûçáåêèñòîíäà èëê äàâëàò÷èëèê òàðèõèíèíã ¸çìà ìàíáàëàðäà àêñ ýòèø. 2. Ûçáåêèñòîíäà ìèëîääàí àââàëãè VI àñðãà÷à ìàâæóä áûëãàí äàâëàò óþøìàëàðè. 4. Ûçáåêèñòîíäàãè ýíã =àäèìãè øàùàðëàðíèíã äàâëàò÷èëèê òàð==è¸òèäàãè ûðíè âà èëê

äàâëàòëàðíèíã ùóäóäèé àñîñëàðè. Àäàáè¸òëàð. 1. Êàðèìîâ.È.À. Òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàê éû=. Ò., Øàð= 1998 2. Êàðèìîâ.È.À. Ûçáåêèñòîííèíã ûç èñòè=ëîë âà òàðà==è¸ò éûëè. Ò., «Ûçáåêèñòîí» 1992 3. Ûçáåê õàë=è âà äàâëàò÷èëèãè òàðèõè êîíöåïöèÿñè. Ûçáåêèñòîí òàðèõè. 1999 éèë, 1-

ñîí. 4. Àçàìàò Çè¸. Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. Ò., Øàð= 2000 5. Ñàãäóëëàåâ. À âà áîø=. Ûçáåêèñòîí òàðèõè: äàâëàò âà æàìèÿò òàð==è¸òè. Ò.,

«Àêàäåìèÿ», 2000.

Æàõîí òàðèõèäàãè èëê äàâëàòëàð äåõ=îí÷èëèê âà ÷îðâà÷èëèê ïàéäî áûëãàí âà êåíã ¸éèëãàí ùóäóäëàðäà øàêèëëàíãàí. Ûçëàøòèðóâ÷è õûæàëèê òóçóìèäàãè =àáèëàëàðãà íèñáàòàí èøëàá ÷è=àðóâ÷è õûæàëèêêà ûòãàí =àáèëàëàðäà äàâëàò áîñ=è÷èãà ûòèø àí÷à áàðâà=ò áîøëàíãàí. Áóíäàí àñîñàí ìàõñóëäîðëèêíèíãûñèøè, õóíàðìàíä÷èëèê, ñàâäî-ñîòè= âà ìàõñóëîò àéèðáîøëàøíèíã þçàãà êåëèøè ñàëìî=ëè ûðèí ýãàëëàãàí. Èëê äàâëàòëàð äåõ=îí÷èëèê þçàãà êåëãàí ùóäóäëàðäà – Èêêè äàð¸ îðàëè\è, Ìèñðäà ïàéäî áûëäè âà àñòà-ñåêèí =ûøíè ùóäóäëàðã ùàì (Êàâêàçîðòè, Ýðîí, Ûðòà Îñè¸, Õèíäèñòîí, Õèòîé) ¸éèëà áîøëàäè. Àðõåîëîãèê ìàúëóìîòëàðãà àñîñàí, ìèëîääàí àââàëãè II ìèíã éèëëèê ûðòàëàðèäà Ûçáåêèñòîíäà (Ñóðõîí âîùàñè) äåõ=îí÷èëèê ìàäàíèÿòè òàúñèðèäà èëê äàâëàò÷èëèêêà ûòèëà áîøëàíäè. Äàñòëàáêè äàâëàòëàð àëîùèäà ìàêîíëàð ¸êè èëê øàùàðëàð ùàìäà èøëîâ áåðèëàäèãàí åðëàð âà ñó\îðèø òèçèìè ìàéäîíëàðè áèëàí ÷åãàðàëàíãàíëèãè áîèñ, êè÷èê õóäóäëàðäà, àõîëè çè÷ æîéëàøãàí âîõàëàðäà ïàéäî áûëäè. Áóíäàé âîõàëàð àõîëèñè ó÷óí òàø=è õàðáèé áîñ=èíëàðäàí ùèìîÿëàíèø, ìàêîíëàð âà ìàíçèëãîõëàð õóäóäèíè ìóäîôàà =èëèø, ñó\îðèø âà äåõ=îí÷èëèê

7

èøëàðèíè òàøêèë =èëèø æàìîàíèíã è÷êè âà òàø=è àëî=àëàðèíè áîø=àðèá òóðèø ìàñàëàëàðèíè å÷èø ìóõèì âà õà¸òèé çàðóðèÿò ýäè. Áó âàçèôàëàðíè ùàë ýòèø çóðóðèÿòè, òóðëè âàçèôàëàðíè àìàëãà îøèðèø ìà=ñàäèäà =àáèëà îðàñèäàí õóðìàòãà ëîéè= êèøèëàð-éûëáîø÷èëàð àæðàëèá ÷è=à áîøëàäè. Øó òàðè=à, èæòèìîèé-è=òèñîäèé ìóíîñàáàòëàð òàð==è¸òè àëîõèäà ûðèíãà ýãà áûëãàí, =àáèëàäàãè èæòèìîèé âà õûæàëèê õà¸òè óñòèäàí íàçîðàò =èëóâ÷è êèøèëàðíèíã àæðàëèá ÷è=èøèãà îëèá êåëäè, áèðî= áóëàð ùàëè õóêóìðîí òàáà=àãà àéëàíìàãàí ýäèëàð. Æàìèÿòäà äàñòëàá àõëî=èé âà îáðû íó=òàè íàçàðèäàí àæðàëèá òóðãàí êèøèëàð àñòà-ñåêèí æàèÿòäàãè îòàäàí û\èëãà ìåðîñ =îëóâ÷è õîêèìèÿò ýãàëàðèãà àéëàíèá áîðäèëàð. Ûçáåêèñòîííèíã äàñòëàáêè äàâëàò óþøìàëàðè ùàì äåõ=îí÷èëèê âîùàëàðè àõîëèñèíè ÷åòäàí áûëàäèãàí áîñ=èíëàðäàí ùèìîÿ =èëèø âà æàìîàäàãè ìóîñàáàòëàðíè ùó=ó=èé æèõàòäàí áîø=àðèá òóðèø ó÷óí òàøêèë òîïäè. Ûçáåêèñòîííèíã áðîíçà äàâðèãà îèä èëê äàâëàò÷èëèãè õà=èäà ôà=àòãèíà àðõåîëîãèê ìàíáàëàð ìàâæóä áûëñà, ìèëîääàí àââàëãè I ìèíã éèëëèêíèíã áèðèí÷è ÿðìèãà îèä òàðèõè ¸çìà ìàíáàëàðäà ¸ðèòèëãàí. Áóëàð «Àâåñòî», Àõàìîíèéëàð äàâðè ìèõõàò ¸çóâëàðè, àíòèê äàâð Ðèì âà Þíîíèñòîí òàðèõ÷èëàðè àñàðëàðèäà Ûçáåêèñòîííèíã äàâëàò÷èëèê òàðèõè õà=èäà èëê ìàúëóìîòëàð æàìëàíãàí. Áèðî=, ôà=àòãèíà ¸çìà ìàíáàëàð ¸ðäàìèäà áó ìàñàëàíèíã òûëà ìîõèÿòè î÷èá áåðèëèøè èìêîíñèç áûëãàíè ó÷óí áó äàâðäàãè äàâëàò÷èëèê òàðèõè, èæòèìîèé-è=òèñîäèé, ìàäàíèé âà ñè¸ñèé òóðìóø òàðçè àðõåîëîãèê ìàíáàëàð ¸ðäàìèäà ùàì ûðãàíèëàäè. «Àâåñòî» òèëè, âèëîÿòëàðíèíã òàðèõèé ãåîãðàôèÿñè íîìëàíèøè êàáè õóñóñèÿòëàðãà êûðà Õîðàçì õóäóäëàðèäà ïàéäî áûëãàí. «Àâåñòî» íèíã ýíã =àäèìãè ãåîãðàôèê íîìëàðè Ûðòà Îñè¸ âà óíãà ÷åãàðàäîø âèëîÿòëàð áèëàí áî\ëàíàäè. Óíäà =àäèìãè ãåîãðàôèê òóøóí÷àëàð, õóääèé, ýòíèê =àáèëàëàð âà âèëîÿòëàð íîìëàðè, =àäèìãè ìàìëàêàòëàðíèíã ðûéõàòè, è=òèñîäèé âà èæòèìîèé ìóíîñàáàòëàð, è=òèñîäèé âà ñè¸ñèé òóçóì, çàðäûòèéëàðíèíã ôàëñàôàñè, äóí¸ òàðèõèíèíã ðèâîæëàíèøè õà=èäàãè ìàúëóìîòëàð âà áîø=àëàð ûðèí îëãàí. Àõàìîíèéëàð äàâðè ¸çóâëàðèäà Ûðòà Îñè¸ õàë=ëàðè âà âèëîÿòëàðè òû\ðèñèäà ìàúëóìîòëàð ñà=ëàíãàí áûëèá, áó ¸çóâëàð ìèëîääàí àâàëãè VI-V àñðëàðãà îèä âà óëàð Áåõèñòóí âà Íà=øè Ðóñòàì =îÿëðèäà, Ñóçà, Ïåðñåïîë, Õàìàäîí øàùàðëàðèäàí òîïèá ûðãàíèëãàí. Àíòèê äóí¸ ìóàëëèôëàðèäàí Êòåñèé (ìèë.àââ. V à), Ãåêàòåé (ìèë.àââ. VI-V àà), Ãåðàäîò (ìèë.àââ. V à) âà áîø=àëàð ùàì Ûçáåêèñòîí õóäóäèäà =àäèìäàí ìàâæóä áûëãàí äàâëàòëàð, õàë=ëàð, óëàðíèíã èæòèìîèé-è=òèñîäèé, ñè¸ñèé âà ìàäíèé òóðìóø òàðçè õà=èäà êûïãèíà =èììàòëè ìàúëóìîòëàðíè ¸çèá =îëäèðãàíëàð. Øóíè àëîõèäà òàúêèäëàø ëîçèìêè, XIX àñð îõèðèäàí áîøëàá, îëäèíãè éèëëàð æàõîí òàðèõøóíîñëèãèäà Ûðòà Îñè¸äàãè èëê äàâëàòëàðíèíã ïàéäî áûëèøè ìóàììîëàðè ùà=èäà âà óëàðíè ûðãàíèøäà þ=îðèäà ýñëàòèëãàí ìóàëëèôëàðíèíã àñàðëàðè, «Àâåñòî» ìàúëóìîòëàðè âà áîø=àëàð àñîñ áûëäè. Èëìèé àäàáè¸òëàðäà Ûðòà Îñè¸äà àùàìîíèéëàð äàâðèãà÷à ìàâæóä áûëãàí =óéäàãè äàâëàòëàð âà äàâëàò óþøìàëàðè õà=èäà ñûç þðèòèëàäè:

1. Àð¸øàé¸íà-Ûðòà Îñè¸äàãè =àäèìãè âèëîÿòëàð óþøìàñè. 2. Àð¸íàì Âàéæî ùàì Àð¸øà¸íàäåê ¸êè óíèíã ìàðêàçè Àðèÿ âà Ìàð\è¸íàäà áûëãàí

«Êàòòà Õîðàçì» ¸êè Àìóäàð¸íèíã =óéè î=èìèäàãè Õîðàçì äàâëàòè. 3. +àäèìãè Áà=òðèÿ äàâëàòè.

Îëèìëàðíèíã ôèêðè÷à, Àð¸øàé¸íà, «Àâåñòî» äà òèëãà îëèíãàí Êàâè Âèøòàñïíèíã ïîäøîëèãè áûëèá, ìèëîääàí àââàëãè IX-VIII àñðëàðäà Äðàíãèàíà, Ñàòàãàäèÿá Àðèÿ, Ìàð\è¸íà, Àìóäàð¸ ûðòà î=èìèäàãè åðëàðíè áèðëàøòèðãàí. /àðá îëèìëàðè Â.Á.Õåííèíã âà È.Ãåðøåâè÷ëàðíèíã ôèêðè÷à, Êàâè Âèøòàñïíèíã äàâëàòè Ìàðâ âà Õèðîò àòðîôèäà æîéëàøãàí «Êàòòà Õîðàçì» áûëãàí. Áó ìàñàëà ùàëè òûëè= ûç å÷èìèíè òîïãàí. Áèðî=, Ñ.Ï.Òîëñòîâ âà ß././óëîìîâëàð Õîðàçì äàâëàòè =àäèì çàìîíëàðäàíî= àéíàí Àìóäàð¸íèíã =óéè î=èìëàðèäà þçàãà êåëãàí äåãàí ôèêðíè èëãàðè ñóðèøãàí. Áó äàâëàò õóäóäè õîçèðãè Õîðàçìäàí àí÷à êàòòà áûëãàí. Ìèëîääàí àââàëãè 700-540 éèëëàðäà+àäèìãè Áà=òðèÿ äàâëàòèíèíã (Áà=òðèÿ, Ìàð\è¸íà,

8

Ñû\äè¸íàíèíã áèð =èñìè) àí÷à ðèâîæëàíãàí äàâðè áûëèá, óíèíã õóäóäëàðè Ìóð\îá âîùàñè, Õèíäè=óø òèçìàñè, Áàäàõøîí, Íóðîòàê òèçìàñè âà Áóõîðî õóäóäëàðèãà÷à áîðèá åòãàí äåá òàõìèí =èëèíàäè. Áà=òðèÿ áó äàâðäà Õîðàçì äàâëàòè âà ñàê-ìàññàãåòëàð ùàðáèé-ñè¸ñèé óþøìàñèãà ÷åãàðàäîø áûëãàí. Ìàð\è¸íà âà Ñû\äè¸íà Áà=òðèÿíèíã àéðèì =èñìëàðè áûëãàíëèãè õà=èäà ùàì àéðèì ìàúëóìîòëàð ìàâæóä. Àðõåîëîãèê ìàíáàëàðãà êûðà. Õîðàçìäà ìèëîääàí àââàëãè IX-VIII àñðëàðäà ïàõñà âà õîì \èøòäàí =óðèëãàí óé-æîéëàð, ìóäîôàà èíøîîòëàðè âà áîø=àëàð òîïîèëìàãàí. Øóíèíãäåê, áóíäàé íàðñàëàð Áà=òðèÿ âà Ñû\äè¸íà õóäóäëàðèäà ùàì ó÷ðàìàãàí. Ìèëîääàí àââàëãè VII àñðãà îèä Êûçàëè=èð âà Áà=òðèÿäàãè +èçèëòåïà øàùàðëàðè ìóäîôàà äåâîðëàðèäàãè ûõøàøëèêëàð øó äàâðäà áó åðëàðäà éèðèê øàùàð ìàðêàçëàðè áûëãàíëèãèäàí äàëîëàò áåðàäè. Ìèëîääàí àâàëãè VI àñðäàãè Õîðàçì ñîïîë èäèøëàðèíèíã Ìàð\è¸íà, Áà=òðèÿ, Ñû\äè¸íàäàãè øóíäàé áóþìëàðãà ûõøàøëèê æèõàòëàðè êûï áûëãàí. Áó óìóìèéëèê âà ûõøàøëèê þ=îðèäàãè äàâëàòëàðíèíã óìóìèé ìàäàíèÿòãà ìàíñóá áûëãàíëèêëàðèäàí äàëîëàò áåðàäè. Ìèëîääàí àâàëãè VII-VI àñðëàðäà øàêèëëàíãàí âà àí÷à éèðèê áûëãàí +àäèìãè Õîðàçì âà +àäèìãè Áà=òðèÿ äàâëàòëàðèíèíã àõîëèñè òèë, óðô-îäàòëàðè, ìàäàíèé õà¸ò òàðçè æèõàòèäàí óìóìèéëèêêà ýãà áûëãàí. Áó äàâðäà æàìèÿòíèíã õóäóäèé áûëèíèøè øàêèëëàíèá, ûòðî=ëàøóâ æàðà¸íè êó÷àéäè, øàùàðëàð, =àëúàëàð ïàéäî áûëäè, õûæàëèê òàð==èé ýòäè. Àðõåîëîãèê òàä=è=îòëàð íàòèæàñèäà ûçáåê àðõåîëîãëàðè Ûçáåêèñòîííèíã òàðëè âèëîÿòëàðèäà áèð =àí÷à =àäèìãè øàõàðëàð õàðîáàëàðèíè òîïèá ûðãàíäèëàð. Òàä=è=îòëàðíèíã ãóâîõëèê áåðèøè÷à, áó øàõàðëàðíèíã àéðèìëàðè áóíäàí 2700 éèëëàð àâàë ïàéäî áûëãàí. Óëàðãà Àôðîñè¸á (Ñàìàð=àíä), +èçèëòåïà (Ñóðõîí âîùàñè), Óçóí=èð, Åð=ûð\îí (+àø=àäàð¸ âîùàñè) êàáèëàð êèðàäè. Áó =àäèìèé øàõàðëàð àíúàíàëàðè Ñàìàð=àíä (Àôðîñè¸á, ìàðî=àíä), Êèòîá-Øàõðèñàáç (Óçóí=èð), +àðøè (Åð=ûð\îí) õóäóäëàðèäà äàâîì ýòãàí. Ýíã =àäèìãè øàõàðëàðãà õîñ áåëãèëàðäàí àñîñèéñè óíèíã ìóäîôàà äåâîðëàðè áèëàí ûðàá îëèíãàíëèãèäèð. Äåâîðëàð ñóâ òûëäèðèëãàí ÷ó=óð õàíäà= áèëàí ûðàá îëèíãàí. Áó øàõàð-=àëúàëàðäà è÷êè =àëúà, àõîëè ÿøàéäèãàí äàùàëàð, õóíàðìàíä÷èëèê óñòàõîíàëàðè âà ñàâäî ðàñòàëàðè æîéëàøãàí =èñìè ìàâæóä áûëãàí. Øàùàðëàð àòðîôèäà äåõ=îí õûæàëèêëàðè âà ýêèí ìàéäîíëàðè, áî\ëàð æîéëàøãàí. Èëê äàâëàòëàðíèíã õóäóäèé àñîñèíè àëî=àäîð äåõ=îí÷èëèê òóìàíëàðè òàøêèë =èëãàí. Õûæàëèê þðèòèø ìà=ñàäèäà ûçëàøòèðèëãàí åðëàðäà àõîëè çè÷ æîéëàøèá, óëàð «ìàäàíèé-õûæàëèê» âîùàëàðè äåá þðèòèëãàí. Ìàíçèëãîõëàðíèíã ñîíè âà ûçëàøòèðèëãàí åðëàðíèíã óìóìèé ìàéäîíèãà =àðàá, ìàäàíèé-õûæàëèê âîùàëàðè áèð íå÷à ãóðóõëàðãà áûëèíãàí âà óëàðíèíã ÷åãàðàëàðè ñó\îðìà äåõ=îí÷èëèê õóäóäëàðè âà ñó\îðèø òàðìî=ëàðè ÷åãàðàëàðè áèëàí áî\ëè= áûëãàí. Ìèëîääàí àââàëãè VII-VI àñðëàðäà àùîëè íèñáàòàí çè÷ æîéëàøãàí ûòðî=âîùàëàðäà äåõ=îí÷èëèê æàäàë ðèâîæëàíãàí. Àõîëè àñîñèé ìàø\óëîòè-äåõ=îí÷èëèêäàí òàø=àðè õóíàðìàíä÷èëèê âà ÷îðâà÷èëèê áèëàí ùàì øó\óëëàíãàí. Àéðèì óé õîíàëàðèäàí òîïèëãàí óñòàõîíàëàð øóíäàí äàëîëàò áåðàäè.

+èøëî= æàìîàëàðè ûðòàñèäà òîâàð àéèðáîøëàøäà «ïóë» âàçèôàñèíè êóëîë÷èëèê âà òåìèð÷èëèê áóþìëàðè, =èøëî= õûæàëèê ìàõñóëîòëàðè ýãàëëàíãàí. Òàø=è ñàâäî (âèëîÿòëàð, ìàìëàêàòëàð ûðòàñèäàãè) ïóë ûë÷îâèíè õîì àø¸, =èììàòáàùî õóíàðìàíä÷èëèê áóþìëàðè (ìåòàëë èäèøëàðè, =óðîë-ÿðî\ëàð, çåá-çèéíàò áóþìëàðè), =èììàòáàùî òîø, îëòèí âà êóìóø áàæàðãàí. Ûðòà Îñè¸äà ìèëîääàí àââàëãè VII-VI àñðëàðäà =óë÷èëèê ìóíîñàáàòëàðè äåÿðëè ðèâîæëàíìàãàí, óíèíã ýíã êûï òàð=àëãàí êûðèíèèø «óé =óë÷èëèãè» áûëãàí. Áóíäàé óé =óëëàðè «Àâåñòî» äà «âàéñà» ëàð äåá àòàëãàí. Þ=îðèäàãèëàðäàí êûðèíàäèêè, ûçáåê õàë=èíèíã øàêèëëàíèøèäà âà óíèíã äàâëàò÷èëèãè ïàéäî áûëèøèäà òóá ûòðî= äåõ=îí àõîëè ûðèí òóòãàí. Ûçáåê õàë=è àæäîäëàðèíèíã èëê

9

äàâëàò÷èëèãè òàðà==è¸òè, =àäèìãè øàõàðëàð òàðèõè âà òàð==è¸òè áèëàí óçâèé áî\ëè= áûëãàí. Ìàâæóä ìàúëóìîòëàðãà àñîñàí, ûçáåê õàë=è òàðèõèäà äàâëàò÷èëèê òèçèìèãà ûòèø áîñ=è÷è, Ûçáåêèñòîí õóäóäëðèäà èëê äàâëàòëàðíèíã øàêèëëàíèøè âà ðèâîæëàíèø æàðà¸íè áîñ=è÷ëàðè =óéäàãè äàâðëàð áèëàí áåëãèëàíàäè: 1. Áðîíçà äàâðèÁðîíçà äàâðèÁðîíçà äàâðèÁðîíçà äàâðè. Ìèëîääàí àââàëãè II ìèíã éèëëèêíèíã èêêèí÷è ÿðìè âà ûðòàëàðè.

Óí÷àëèê êàòòà áûëìàãàí äåõ=îí÷èëèê âîõàëàðè àñîñèäà èëê äàâëàò÷èëèê òèçèìèãà ûòèø äàâðè.

2. Áðîíçà äàâðèäàí òåìèð àñðèãà ûòèøÁðîíçà äàâðèäàí òåìèð àñðèãà ûòèøÁðîíçà äàâðèäàí òåìèð àñðèãà ûòèøÁðîíçà äàâðèäàí òåìèð àñðèãà ûòèø. Ìèëîääàí àââàëãè IX-VIII àñðëàð. Ìàéäà äàâëàò òàøêèëîòëàðèíèíã ðèâîæëàíèøè âà éèðèê ùàðáèé-ñè¸ñèé óþøìàëàðíèíã âóæóäãà êåëèøè.

3. Èëê òåìèð äàâëàòèÈëê òåìèð äàâëàòèÈëê òåìèð äàâëàòèÈëê òåìèð äàâëàòè. Ìèëîääàí àââàëãè VII- VI àðëàð. +àäèìãè Õîðàçì âà +àäèìãè Áà=òðèÿ êàáè éèðèê äàâëàò óþøìàëàðèíèíã øàêèëëàíèøè.

Ìàâçóíè ìóñòàõêàììëàø ó÷óí ñàâîëëàð. 1. Èëê äàâëàòëàð =àíäàé õóäóäëàðäà øàêèëëàíãàí? 2. Ûçáåêèñòîííèíã =àéñè õóäóäëàðèäà èëê äàâëàò÷èëèêêà ûòèëãàí? 3. Èëê äàâëàòëàðíèíã ÷åãàðàëàíèøè íèìàëàðãà àñîñëàíãàí? 4. Ûðòà Îñè¸ õóäóäëàðèäàãè èëê äàâëàòëàðíè ñàíàá áåðèíã? 5. Ûçáåêèñòîí õóäóäëàðèäà èëê äàâëàòëàðíèíã øàêèëëàíèø áîñ=è÷ëàðèíè êûðñàòèá

áåðèíã? ÒÀßÍ× ÒÓØÓÍ×ÀËÀÐÈ. Âàéñà- «Àâåñòî» äà óé =óëëàðè. «Ìàäàíèé-õûæàëèê» âîùàëàðè-õûæàëèê þðèòèø ìà=ñàäèäà ûçëàøòèðèëãàí åðëàð.

4444----ìàâçó: +àäèìãè äàâð äàâëàò÷èëèãè òàðèõè (ìèë.àââ. ìàâçó: +àäèìãè äàâð äàâëàò÷èëèãè òàðèõè (ìèë.àââ. ìàâçó: +àäèìãè äàâð äàâëàò÷èëèãè òàðèõè (ìèë.àââ. ìàâçó: +àäèìãè äàâð äàâëàò÷èëèãè òàðèõè (ìèë.àââ. IVIVIVIV---- ìèë ìèë ìèë ìèë IVIVIVIV àà) àà) àà) àà)

1-ìàúðóçà. Ðåæà: 1. Èñêàíäàð äàâëàòèíèíã =óëàøè âà Ûðòà Îñè¸äà ìèëëèé äàâëàòëàðíèíã òàøêèë òîïèøè. 2. Ñàëàâêèéëàð äàâëàòè áîø=àðóâ òèçèìè. 3. Þíîí-Áà=òðèÿ äàâëàòè äàâëàò÷èëèãè òèçèìè. 4. Êóøîí äàâëàòè äàâëàò÷èëèãè òèçìè. Àäàáè¸òëàð. 1. Êàðèìîâ È.À. Òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàê éû=. Ò., Øàð= 1998 2. Êàðèìîâ È.À. Ûçáåêèñòîííèíã ûç èñòè=ëîë âà òàð==è¸ò éûëè. Ò., «Ûçáåêèñòîí» 1992 3. Ûçáåê õàë=è âà äàâëàò÷èëèãè òàðèõè êîíöåïöèÿñè.\ Ûçáåêèñòîí òàðèõè. 1999 éèë 1-

ñîí. 4. Àçàìàò Çè¸. Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. Ò., Øàð= 2000 5. Ñàãäóëëàåâ À. Âà áîø=. Ûçáåêèñòîí òàðèõè: äàâëàò âà æàìèÿò òàð==è¸òè. Ò.,

«Àêàäåìèÿ» 2000 6. +óäðàòîâ Ñ. Ìàðêàçèé Îñè¸ õóäóäëàðèäà èëê äàâëàòëàðíèíã ïàéäî áûëèøè. Ãóëèñòîí

1998. Ìàêåäîíèÿëè Èñêàíäàð ûç õàðáèé þðèøëàðè áèëàí Áîë=îí ÿðèì îðîëè, Êè÷èê Îñè¸, Ìèñð, Ñèðäàð¸ âà Õèíäèñòîíãà÷à ÷ûçèëãàí óëêàí õóäóääà ûç ñàëòàíàòèíè áàðïî =èëäè. Ñàëòàíàò

10

ïîéòàõòè Áîáèë ýäè. Áó óëêàí äàâëàò Èñêàíäàð âàôîò ýòèøè áèëàíî= èí=èðîçãà þç òóòäè âà ïàð÷àëàíà áîøëàäè. Ìèëîääàí àââàëãè 312 éèëäà Èñêàíäàð äàâëàòèíèíã Øàð=èé =èñìè (Êè÷èê Îñè¸, Ñóðèÿ, Ýðîí âà Ûðòà Îñè¸) ñàðêàðäà Ñàëàâêõóêóìðîíëèãè îñòèäà áèðëàøòèðèëäè. Ñàëàâêíèíã õîêèìÿòè òóðëè õàðáèé ìàíçèëãîõëàðäà æîéëàøãàí þíîí-ìàêåäîí âà ìàêåäîíëàð =óðîë – ÿðî\ëàðè áèëàí =óðîëëàíãàí ìàùàëëèé õàë=ëàðíèíã ùàðáèé êó÷ëàðèãà òàÿíãàí ýäè. Þíîíëàð ûç õîêèìÿòëàðèíè ìóñòàõêàìëàø ìà=ñàäèäà Ûðòà Îñè¸ õóäóäëàðèäà áèð =àí÷à õàðáèé èñòåõêîìëàð âà =àëúàëàð áàðïî =èëãàí ýäè. Áó íàðñà Àëåêñàíäð âà=òèäà¸= áîøëàíèá, óíèíã ûçè Ûðòà Îñè¸äà 12 òà øàùàðãà àñîñ ñîëãàí ýäè. Áó øàùàð âà =àëúà èñòåõêîìëàðèäàãè þíîí- ìàêåäîí ùàðáèéëàðè =ûðè=÷è êó÷ ñèôàòèäàãè õàðáèé êó÷ áûëãàí. Èñêàíäàð ñàëòàíàòè =óëàãà÷, áó àíúàíàëàð Ñàëàâêèéëàðäà ùàì äàâîì ýòäè. Ñàëàâêèéëàð äàâëàòè òóðëè ýòíèê ãóðóùëàðíè õàðáèé êó÷ èøëàòèø éûëè áèëàí áèðëàøòèðèø îð=àëè òàøêèë ýòèëãàí äàâëàò ýäè. Äàâëàò áîø=àðóâèíèíã áàð÷à ñè¸ñèé, õó=ó=èé âà èæòèìîèé éûíàëèøëàðè ïîäøî ñàðîéè áèëàí áî\ëè= áûëèá, «ïîäøî ñàðîéè» äàâëàò áîø=àðóâèäà êàòòà àõàìèÿòãà ýãà ýäè. Àùìîíèéëàð êàáè, Ñàëàâêèéëàðäà ùàì äàâëàò èøëàðèíè áîø=àðóâ÷è äåâîíõîíà ìàâæóä áûëãàí. Ñàëàâêèéëàð äàâëàòèäà áèðìóí÷à ìóðàêêàá ñîëè= òàðòèáè ìàâæóä áûëèá, Ñàëàâêèéëàð õóêóìäîðëàðè ûçëàðèãà÷à áûëãàí ñîëè= òàðòèáëàðèíèûçãàðòèðìàé, óíãà áèð =àí÷à =ûøèì÷àëàð êèðèòãàíëàð. Äåõ=îíëàðäàí ñîëè= éè\èá îëèø ñàòðàï õîêèìèíèíã âàçèôàñè ýäè. Ñàòðàïëèêíèíã óìóìèé ñîëè= ìè=äîðè æàìîàëàðäàí òóøàäèãàí ñîëè= ìè=äîðèãà =àðàá áåëãèëàíàð ýäè. Ìèëîääàí àââàëãè 293 éèë äàâëàòíèíã Øàð=èé âèëîÿòëàðèãà Ñàëàâêà âà Ñïèòàìàí =èçè Àïàìàíèíã û\ëè àíòèîõ õîêèì ýòèá òàéèíëàíäè. Áó íàðñà Ñàëàâêèéëàðäà õîêèìëàðíèíã ïîäøîîèëàñè áèëàí =àðèíäîøëèê áûëèøè øàðòè áîø=àðóâ òèçèìèíèíã àñîñèé õóñóñèÿòëàðèäàí áèðè áûëãàíèëèãèíè êûðñàòàäè. Ìèëîääàí àââàëãè 280 éèëäà ñàëàâê ûëèìèäàí ñûíã Àíòèîõ ïîäøî áûëäè âà äàâëàòíè 20 éèë äàâîìèäà áîø=àðäè. Ñàëàâêèéëàð äàâòè äîèìèé è÷êè êóðàøëàð îðàñèäà =îëäè. Ìèëîääàí àââàëãè III àñð ûðòàëàðèäà óíäàí Áà=òðèÿ àæðàëèá ÷è=àäè. Óíèíã ïîäøî Äèîäîò áûëãàí. Øó âà=òäà Ñàëàâêèéëàðäàí ÿíà áèð äàâëàò-ïàðôèÿ àæðàëèá ÷è=àäè âà êåéèí÷àëèê Øàð=äàãè ýíã =óäðàòëè äàâëàòëàðäàí áèðèãà àéëàíàäè. Þíîí-Áà=òðèÿ äàâëàòèíèíã ãóëëàá – ÿøíàãàí äàâðè ìèëîääàí àâàâàëãè III àñð èêêèí÷è ÿðìè âà II àñðíèíã áèðèí÷è ÿðìèãà òû\ðè êåëàäè. Áó äàâëàòíèíã ïîéòàõòè Áà=òðà øàõðè áûëãàí. Äàâëàò áèð íå÷à äåõ=îí÷èëèê âèëîÿò âà òóìàíëàðèíè ûç è÷èãà îëãàí. Äàâëàò ìàðêàçëàøãàí ùîêèìèÿòãà áûéñóíóâ÷è áîø=àðóâ òèçèìèãà ýãà ýäè. Ïîäøî ¸êè äàâëàò ùóêìäîðëàðè þíîí – ìàêåäîíëàðäàí áûëèá, óíè òóðëè éèëëàðäà Äèîäîò, Åâòèäåì, äåìåòðèé âà Åâêðàäèòëàð áîø=àðãàíëàð. Äàâëàò áîø=àðóâ òèçèìè Èñêàíäàð äàâðèäà æîðèé ýòèëãàí ñè¸ñèé àíúàíàëàðãà àñîñëàíãàí ýäè. Ïîäøî ùîêèìèÿòè ùàðáèé êó÷ëàðãà âà âèëîÿòëàð ùîêèìëàðè ìàäàäèãà òàÿíàð ýäè. Ìóùèì ñàâäî éûëëàðè áûéëàá ùàðáèé – ñòðàòåãèê âà è=òèñîäèé àõàìèÿòãà ýãà áûëãàí æîéëàðäà òàÿí÷ èñòåùêîìëàðè âà =àëúàëàðè =óðèëãàí ýäè. È÷êè íèçîëàð âà êóðàøëàð äàâîì ýòèá òóðãàíëèãèãà =àðàìàé, áó äàâðäà èæòèìîèé – è=òèñîäèé ùà¸òäà áîñ=è÷ìà – áîñ=è÷ ðèâîæëàíèø æàðà¸íè òàðà==èé ýòãàíëèãè êóçàòèëàäè. Ìèëîääàí àââàëãè II àñðíèíã ûðòàëàðèäà Þíîí-Áà=òðèÿ äàâëàòè òèíèìñèç êóðàøëàð îëèá áîðäè âà ùàðáèé =óäðàòèíè éû=îòà áîøëàäè. Ûøà âà=òäà äàâëàò ùóäóäëàðèãà áîñòèðèá êèðà¸òãàí þý÷æèëàð ìèëîääàí àââàëãè 140 – 130 éèëëàðäà Þíîí – Áà=òðèÿ äàâëàòèíè =óëàòäèëàð âà óíè áîñèá îëäèëàð. Ìèëîääàí àââàëãè I àñðäà þý÷æè =àáèëàëàðè óþøìàñèäà (Ãóéøóàí, Øóàíìè, Õèñè, Õþìè, Õóàíìè) Ãóéøóàí (Êóøîí) óðó\èíèíã õîêèìëèê ìàâ=åè àí÷à êó÷àéäè. Ãóéøóàí =àáèëàñè äàñòëàá Ñóðõîí âîùàñèäà ææîéëàøãàí âà óëàðíèíã ïîéòàõòè Äàëâàðçèí øàõðè (ùîçèðãè Øûð÷è òóìàíè) áûëãàí. Ïîäøî êóæóëà êàäôèç äàâðèäà Êóøîí ïîäøîëèãè õóäóäëàðè àí÷à êåíãàéäè âà äàâëàò òàðèêèáèãà Æàíóáèé òîæèêèñòîí, Àô\îíèñòîí âà êàøìèð åðëàðè =ûøèá îëèíàäè.

11

Êóøîí ïîäøîëèãè Êàíèøêà õóêóìðîíëèãè éèëëàðèäà (78-123 éèëëàð) óëêàí ñàëòàíàòãà àéëàíäè. Êóøîí ïîäøîëèãè Ñóðõîí âîùàñè, Æàíóáèé Òîæèêèñòîí, Àô\îíèñòîí, Øèìîëèé õèíäèñòîí âà Øàð=èé Òóðêèñòîí åðëàðèíè ûç òàðêèáèãà êèðèòäè. Øó âà=òäà ïîéòàõò Äàëâàðçèíäàí ïåøîâàðãà êû÷èðèëäè. Êóøîí ïîäøîëèãè =àäèìãè äàâðäàãè Ðèì, ïàðôèÿ, Õèòîé äàâëàòëàðè áèëàí òåíã áûëãàí âà \îÿòäà =óäðàòëè äàâëàòãà àéëàíäè. Ìàìëàêàòèìèç õóäóäëàðèäà þçàãà êåëãàí Êóøîí ïîäøîëèãè òàðêèáèãà Ûçáåêèñòîííèíã àñîñèé õóäóäëàðè (Õîðàçì, Çàðàôøîí, +àø=àäàð¸, Òîøêåíò, Ôàð\îíà) êèðìàãàíëèãè äè==àòãà ñàçîâîðäèð. Áó õóäóäëàðäà ûçèãà õîñ áîø=à ìàùàëëèé äàâëàò þçàãà êåëãàí âà êóøîíëàð ìàäàíèé àíúàíàëàðãà ùîëè òàðçäà òàðà==èé ýòãàí. Áó äàâëàòëàð áèëàí Êóøîí äàâëàòèíèíã øèìîëèé ÷åãàðàëàðè Êûùèòî\, áîéñóí, Õèñîð òî\ëàðè îð=àëè ûòãàíëèãè Áîéñóí òóìàíèäàãè Äàðáàíä àòðîôèäàí ûðãàíèëãàí ìóäîôàà äåâîðëàðèíè ûðãàíèø íàòèæàñèäà èñáîòëàíäè. Áó ìóäîôàà äåâîðëàðè =îëäè=ëàðè øó åðäàí ûòãàí ÷åãàðà =àëúàñè äåâîðëàðè áûëãàí. Êóøîí ñóëîëàñè âà äàâëàòè òàðèõè ¸çìà ìàíáàëàð âà òàíãàøóíîñëèê òàä=è=îòëàðè îð=àëè ûðãàíèëãàí. Òàíãàëàðäàãè äàñòëàáêè âà=òëàðäà þíîí-Áà=òðèÿ øîõëàðè òàñâèðè ìàâæóäèãè âà àñòà-ñåêèí óíèíã ûðíèíè êóøîíëàðíèíã «øîõ», «øîõëàð øîõè» ñûçëàðè ýãàëëàøè óíèíã õàðáèé ñè¸ñèé =óäðàòè þêñàëèá áîðãàíëèãèäàí äàëîëàò áåðàäè. Ïîäøî Êàíèøêà I ûçèäàí îëäèíãè äàâëàò áîø=àðóâè àíúàíàëàðè ñà=ëàá =îëäè âà äàâîì ýòòèðäè. Äàâëàòíèíã îëèé õóêóìäîðè ïîäøî âèëîÿòëàð âà øàùàðëàðè ûç íîèáëàðè ¸ðäàìèäà áîø=àðàðäè. Áóþê Èïàê éûëèíèíã ðèâîæëàíèøè áèëàí Êóøîí ïîäøîëèãèíèíã èæòèìîèé-è=òèñîäèé æèõàòäàí ÿøíàøèãà òàúñèð êûðñàòäè. Øàõàðëàð êûïàéäè, ÿíãè – ÿíãè åðëàð ûçëàøòèðèëäè âà ñó\îðèø òàðìî=ëàðè áàðïî ýòèëäè. Øàõàðëàð òóçèëèøèãà êûðà áèð íå÷à =èñìäàí èáîðàò áûëãàí: õîêèì ñàðîéè, õóíàðìàíä÷èëèê óñòàõîíàëàðè, ãóçàðëàð, àëîõèäà èáîäàòõîíàëàð æîéëàøãàí øàõàð =èñìè âà áîø=àëàð. Äàâëàòíèíã è=òèñîäèé àñîñèíè ñó\îðìà äåõ=îí÷èëèêêà àñîñëàíãàí õûæàëèê, ñàâäî âà õóíàðìàíä÷èëèê òàøêèë ýòãàí. Õóíàðìàíä÷èëèê òóðëè-òóìàí êàñá âà õóíàðëàðäàí èáîðàò áûëãàí. Òàø=è ñè¸ñàò àí÷à êåíãàéèá, Õèíäèñòîí, Õèòîé, ðèì ñàëòàíàòè áèëàí ñàâäî âà ýë÷èëèê ìóíîñàáàòëàðè ûðíàòèëãàí. Ñàâäî ìóíîñàáàòëàðèíèíã êåíãàéèøèäà Áóþê Èïàê éûëèíèíã àõàìèÿòè êàòòà áûëãàí. Òàä=è=îòëàð íàòèæàñèäà Òåðìèçäàí Ðèì òàíãàëàðè, Ûðòà åð äåíãèçè àòðîôëàðèäàí Êóøîí òàíãàëàðèíèíã òîïèëèøè ùàì ôèêðèìèçíèíã äàëèëèäèð. Êàíèøêà äàâðèäà êóøîíëàð ìàäàíèÿòè õèíäëàøòèðèëäè âà Áóääà äèíè äàâëàò äèíèãà àéëàíäè. Îðîìèé âà þíîí ¸çóâëàðè àñîñèäàêóøîí ¸çóâè øàêèëëàíäè. Ìåúìîð÷èëèê òàñâèðèé ñàíúàò þêñàê äàðàæàäà ðèâîæëàíäè. Æàõîí ìè=¸ñèäà ìàøõóð áûëãàí êóøîí äàâðè ñàíúàò îáèäàëàðè Àéðèòîì, Ýñêè Òåðìèç, äàëâàðçèíòåïà âà õîë÷à¸íäàí òîïèá ûðãàíèëãàí. Êóøîí äàâëàòè õà=èäà øóíè àëîõèäà òàúêèäëàø æîèçêè, äàâëàò áèð íå÷à õóäóäëàð âà êûïëàá =àäèìãè õàë=ëàðíè áèðëàøòèðãàí. Óëàð îðàñèäà ûçáåê õàë=è àæäîäëàðè ùàì êóøîí ìàäàíèÿòè þêñàëèøèãà ûç ùèññàñèíè =ûøãàí. Êóøîí äàâëàòè IV àñðëàðãà÷à î\èð è÷êè âà òàø=è êóðàøëàð èñêàíæàñèäà =îëäè âà àñîñèé ùóäóäëàðèäàí àæðàëäè. Áó âà=òäà óíèíã ùóäóäëàðè =èñìàí Øèìîëèé Ùèíäèñòîíäàãèíà ñà=ëàíèá =îëäè. Ìàâçóíè ìóñòàùêàìëàø ó÷óí ñàâîëëàð: 1. Ìàêåäîíèÿëèê Èñêàíäàð Ûðòà Îñè¸ õàë=ëàðè äàâëàò÷èëèãèäà =àíäàé èç =îëäèðãàí? 2. Ñàëàâêèéëàð äàâëàò áîø=àðóâè =àíäàé õóñóñèÿòëàðãà ýãà ýäè? 3. Êóøîí äàâëàòè Êàíèøêà ùóêìðîíëèãè éèëëàðèäà =àíäàé þòó=ëàðãà ýðèøäè âà áó

äàâëàò÷èëèêêà =àíäàé òàúñèð êûðñàòäè? 4. Þíîí – Áà=òðèÿ äàâëàòè =àíäàé òèçèìèãà àñîñëàíãàí äàâëàò áîø=àðóâèãà ýãà áûëãàí? 5. Êóøîíëàðäà äàâëàò÷èëèêíèíã è=òèñîäèé àñîñèíè íèìà òàøêèë =èëãàí?

12

4 4 4 4 –––– ìàâçó. ìàâçó. ìàâçó. ìàâçó. Ûçáåêèñòîíäà =àäèìãè ìàùàëëèé äàâëàò÷èëèê òàðèõèäà +àíÛçáåêèñòîíäà =àäèìãè ìàùàëëèé äàâëàò÷èëèê òàðèõèäà +àíÛçáåêèñòîíäà =àäèìãè ìàùàëëèé äàâëàò÷èëèê òàðèõèäà +àíÛçáåêèñòîíäà =àäèìãè ìàùàëëèé äàâëàò÷èëèê òàðèõèäà +àí\\\\, Äîâîí âà Õîðàçì , Äîâîí âà Õîðàçì , Äîâîí âà Õîðàçì , Äîâîí âà Õîðàçì äàâëàòëàðè äàâëàò÷èëèãèíèíã àùàìèÿòèäàâëàòëàðè äàâëàò÷èëèãèíèíã àùàìèÿòèäàâëàòëàðè äàâëàò÷èëèãèíèíã àùàìèÿòèäàâëàòëàðè äàâëàò÷èëèãèíèíã àùàìèÿòè....

Ðåæà: 1. +àí\ äàâëàòè äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. 2. Ûçáåê õàë=è äàâëàò÷èëèãè òàðèõèäà Äîâîí (Ôàð\îíà) äàâëàòèíèíã òóòãàí ûðíè. 3. +àäèìãè Õîðàçì äàâëàò÷èëèãè òàðèõè.

Àäàáè¸òëàð:

1. Êàðèìîâ È.À. Òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàê éû=. Ò., Øàð= 1998 2. Êàðèìîâ È.À. Ûçáåêèñòîííèíã ûç èñòè=ëîë âà òàð==è¸ò éûëè. Ò., «Ûçáåêèñòîí» 1992 3. Ûçáåê õàë=è âà äàâëàò÷èëèãè òàðèõè êîíöåïöèÿñè.\ Ûçáåêèñòîí òàðèõè. 1999 éèë 1-

ñîí. 4. Àçàìàò Çè¸. Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. Ò., Øàð= 2000 5. Ñàãäóëëàåâ À. Âà áîø=. Ûçáåêèñòîí òàðèõè: äàâëàò âà æàìèÿò òàð==è¸òè. Ò.,

«Àêàäåìèÿ» 2000 6. +óäðàòîâ Ñ. Ìàðêàçèé Îñè¸ õóäóäëàðèäà èëê äàâëàòëàðíèíã ïàéäî áûëèøè. Ãóëèñòîí

1998. 7. Ñàãäóëëàåâ À.Ñ. +àäèìãè Ûçáåêèñòîí èëê ¸çìà ìàíáàëàðäà. Ò., Û=èòóâ÷è, 1996.

Ûçáåêèñòîíäà =àäèìãè ìàùàëëèé äàâëàò÷èëèê òàðèõè +àí\, Äîâîí, Õîðàçì äàâëàòëàðè ðèâîæè áèëàí óçâèé áî\ëàíàäè. +àí\ äàâëàòè ìèëîääàí àââàëãè III àñðíèíã áîøëàðèäà ïàéäî áûëäè. Óíèíã äàñòëàáêè äàâðëàðäàãè ùóäóäëàðè Òîøêåíò âîùàñèäàí èáîðàò áûëãàí. +àí\ äàâëàòèíèíã òàøêèë òîïèøè àñîñèé ñàáàáëàðèäàí áèðè òàø=è ùàðáèé ùóæóìëàðäàí ùèìîÿëàíèø çàðóðèÿòè áûëãàí. Ìèëîääàí àââàëãè 329 éèëäà Èñêàíäàð =ûøèíëàðè Áåêîáîä âà Ùûæàíä îðàëè\èäà Ñèðäàð¸äàí êå÷èá ûòèá, áîñ=èí÷èëèê =èëãàíèäà ìàùàëëèé àùîëè óíãà =àðøè =àòòè= =àðøèëèê êûðñàòãàí. Áóíäàí íàòèæà ÷è=àðà îëìàãàí Èñêàíäàð îðòãà =àéòèøãà âà Ùûæàíä ÿ=èíèäà Àëåêñàíäðèÿ Ýñõàòà øàõðèãà àñîñ ñîëèøãà ìàæáóð áûëãàí ýäè. Áó õà=äà Êâèíò êóðöèé Ðóô ûç àñàðèäà ýñëàòèá ûòàäè («Ìàêåäîíñêèé òàðèõè» àñàðè). Ìèëîääàí àââàëãè II âà ìèëîäèé I àñðäà +àí\ äàâëàòèíèíã ùóäóäè êåíãàéèá, Òîøêåíò âîùàñè, Ñèðäàð¸íèíã ûðòà î=èìèäàãè åðëàð, Òàëàñ âîäèéñè âà ×ó äàð¸ëàðíèíã =óéè î=èìèäàãè åðëàðíè ûç òàðêèáèãà êèðèòàäè. +àí\ äàâëàòèíèíã èêêèòà ïîéòàõòè áûëèá, áèðè +àí\äèç (Î==ûð\îí) âà èêêèí÷èñè Ûòðîð áûëãàí. +àí\ äàâëàòè àùîëèñè òàðêèáèíè àñîñàí äåõ=îíëàð âà ÷îðâàäîðëàð òàøêèë ýòãàí. Ûòðî= àùîëè øàõàðëàðäà âà âîäèéëàðäà ÿøàá, äåõ=îí÷èëèê, ùóíàðìàíä÷èëèê âà ñàâäî áèëàí ìàø\óë áûëãàí. Äàøò òóìàíëàðèäà ýñà ÷îðâà÷èëèê ðèâîæëàíãàí. Ìèëîäàí àââàëãè II àñðäà +àí\ =àáèëàëàðè ýíã =óäðàòëè äàâëàò áèðëàøìàñèãà àéëàíàäè, óíèíã ùóêìäîðëàðè ûç íîìëàðèäàí òàíãàëàð çàðá =èëäèëàð. +àí\ äàâëàòèíèíã è=òèñîäèé òàðà==è¸òèãà Áóþê Èïàê éûëèíèíã äàâëàò ùóäóäëàðèäàí ûòãàí øèìîëèé òàðìî\è êàòòà òàúñèð ûòêàçàäè. +àí\ äàâëàòè ìèëîäèé III àñðãà êåëèá ïàð÷àëàíèá êåòàäè. Ûçáåê õàë=è äàâëàò÷èëèãè òàðèõè áûéè÷à êàì ûðãàíèëãàí ìàñàëàëàðäàí áèðè Äîâîí äàâëàòè òàðèõèäèð. Õèòîé ìàíáàëàðèäà Äàâàíü íîìè áèëàí àòàëãàí äàâëàò áîø=à ìàíáàëàðäà Ïàðêàíà, Ôðàãàíà êàáè áèð =àí÷à íîìëàð áèëàí þðèòèëãàí. Äîâîí äàâëàòè òàõìèíàí ìèëîääàí àââàëãè III àñðäà ïàéäî áûëãàí. Ìàíáàëàðãà êûðà, Ôàð\îíà – Äîâîí äàâëàòèäà 300 ìèíã àùîëè ÿøàãà âà áó åðäà 70 ãà ÿ=èí êàòòà – êè÷èê øàõàðëàð áûëãàí. Øàõàðëàð îðàñèäà Ýðøè øàõðè àëîùèäà àùàìèÿòãà ýãà áûëãàí âà Äàâëàò ïîéòàõòè ùèñîáëàíãàí. Ìèëîääàí àââàëãè 104 – 101 éèëëàðäà Õèòîé =ûøèíëàðè æàíã =èëèá, Ýðøèíè áîñèá îëãàí âà=òäà Äîâîíëèêëàðãà +àí\ äàâëàòè =ûøèíëàðè ¸ðäàìãà åòèá êåëäè âà èêêè ûðòàäà òóçèëãàí ñóëù øàðòíîìàñèãà êûðà, õèòîéëèêëàð Äîâîí äàâëàò ùóäóäëàðèäàí ÷è=èá êåòàäèëàð.

13

Ôàð\îíà âîäèéñè ùóäóäëàðèäàí =àäèìãè äàâðãà îèä óé - =ûð\îíëàð, =èøëî=ëàð, øàõàðëàð õàðîáàëàðè òîïèá ûðãàíèëãàí.Äîâîí äàâëàòèíèíã àñîñèé àùîëèñè äåõ=îí÷èëèê, ùóíàðìàíä÷èëèê, ñàâäî – ñîòè= áèëàí øó\óëëàíãàíëàð. Äîâîí äåõ=îíëàðè àðïà, øîëè, áó\äîé âà áåäà åòèøòèðèøäà ìàøùóð áûëãàíëàð. Áî\äîð÷èëèê âà óçóì÷èëèê êåíã òàð=àëãàí. Ôàð\îíà – Äîâîí äàâëàòèíèíã ûçèãà õîñ áîéëèêëàðèäàí áèðè óíèíã «ñàìîâèé» îòëàðè áûëãàí. Ìàíáàëàðãà êûðà Õèòîé èìïåðàòîðëàðèíèíã Äîâîíãà áîñ=èí÷èëèê óþóøòèðèøëàðèíèíã àñîñèé ñàáàáëàðèäàí áèðè ùàì àéíàí àíà øó «ñàìîâèé» îòëàðíè =ûëãà êèðèòèø áûëãàí. Äîâîí äàâëàòè Õèòîé, Ùèíäèñòîí âà áîø=à Øàð= ìàìëàêàòëàðè áèëàí îëèá áîðèëàäèãàí õàë=àðî ñàâäîäà ìóùèì ûðèí ýãàëëàãàíëàð. Äîâîí äàâëàòè ìèëîäèé II àñðãà÷à ìàâæóä áûëãàí. Ìèëîääàí àââàëãè IV – II àñðëàðäà =àäèìãè Õîðàçì ìóñòà=èë äàâëàò áûëèá, Èñêàíäàð, Ñàëàâêèéëàð, Þíîí–Áà=òðèÿ äàâëàòëàðè òàðêèáèãà êèðìàãàí. Áóíäàé ñè¸ñèé =óëàéëèê Õîðàçìäà ûçèãà õîñ ìàùàëëèé äàâëàò÷èëèê òèçèìèãà ýãà áûëãàí äàâëàòíèíã øàêëëàíèøèäà ìóùèì îìèë áûëäè. Èñêàíäàð Ûðòà Îñè¸íèíã æàíóáèé ùóäóäëàðèäà ùóêìðîíëèê =èëãàí âà=òäà Õîðàçìäà Ôàðàñìàí èñìëè îäàì ïîäøîëèê =èëãàí. Þíîí òàðèõ÷èñè Àððèàí Ôàðàñìàííèíã Èñêàíäàð áèëàí áèòèì òóçãàíëèãè õà=èäà ìàúëóìîò =îëäèðàäè («Àëåêñàíäðíèíã þðèøëàðè» àñàðè). Õîðàçìäàí òîïèá ûðãàíèëãàí =àäèìãè øàõàð õàðîáàëàðèäàãè õóñóñèÿòëàð áó åðäà ìóñòàùêàì äàâëàò÷èëèê òèçèìè áàðïî =èëèíãàíëèãèäàí äàëîëàò áåðàäè. Øóíäàé øàõàðëàðäàí áèðè Æîíáîñ=àëúàäèð. Áó øàõàð òóçèëèøèãà êûðà òû\ðèòûðòáóð÷àêëè áûëèá, èêêè =àòîð ìóäîôàà äåâîðëàðè áèëàí ûðàá îëèíãàí âà äåâîðëàðäà øèíàêëàð ìàâæóä áûëãàí. Æîíáîñ=àëúà èêêè =èñìäàí èáîðàò áûëèá, áèð =èñìèäà «îëîâ óéëàðè» – èáîäàòõîíàëàð, èêêèí÷èñèäà àùîëè òóðàð æîéëàðè áûëãàí. +ûé=èðèëãàí=àëúà øàõðè õàðîáàëàðè áîø=à øàõàðëàðäàí ôàð=ëè ûëàðî=, àñîñèé èíøîîòè àéëàíà øàêëèäà áûëèá, èíøîîòíèíã ìàðêàçèäàãè áèíî èêêè =àâàòëè áûëãàí âà øó áèíîíèíã ûçè àéíè âà=òäà ðàñàäõîíà âàçèôàñèíè ùàì áàæàðãàí. Òóïðî==àëúà øàõðè òû\ðè áóð÷àêëè ìóäîôàà äåâîðëàðè áèëàí ûðàá îëèíãàí áûëèá, äåâîðëàð õîì \èøòäàí èøëàíãàí âà óíäà øèíàêëàð áèëàí áèðãà ìèíîðàëàð ùàì áûëãàí. Òóïðî==àëúà Õîðàçì ùóêìäîðëàðè =àðîðãîùè âàçèôàñèíè ùàì áàæàðãàí. Áó åðäà Õîðàçì äàâëàòè øîõëàðè áîø=àðóâèãà îèä áèð =àí÷à ìîääèé ìàíáàëàð ùàìäà ùóêìäîðëàðíèíã àðõèâëàðè ùóææàòëàðèäàí íàìóíàëàð ùàì òîïèëãàí. Õîðàçì äàâëàòè õûæàëèê ùà¸òèäà äåõ=îí÷èëèê âà ùóíàðìàíä÷èëèê àñîñèé ûðèí ýãàëëàãàí. Ìèëîäíèíã äàñòëàáêè àñðëàðèäà¸=, áó åðäà êóìóø âà ìèñ òàíãàëàð çàðá =èëèíãàí. Øóíèíãäåê, Õîðàçìäàí Ûðòà Îñè¸äàãè ýíã =àäèìãè ¸çóâ íàìóíàëàðè ùàì òîïèëãàí áûëèá, óëàð ìèëîääàí àââàëãè V – IV àñðëàðãà îèä îðîìèé ¸çóâëàðè àñîñèäà øàêëëàíãàí. +àí\, Äîâîí âà Õîðàçì äàâëàòëàðèäà ìàâæóä äàâëàò÷èëèê òèçèìè, õûæàëèê ùà¸òèíèíã òàðà==èé ýòèá áîðèøè êåéèíãè äàâðëàðäà Ûçáåêèñòîíäà þçàãà êåëãàí äàâëàòëàðíèíã þêñàëèøèãà ùàì ûç òàúñèðèíè ûòêàçãàí âà óëàðíèíã êåéèíãè áîñ=è÷ëàðãà êûòàðèëèøèäàãè ìóùèì îìèëëàðäàí áûëãàí.

Ìàâçóíè ìóñòàùêàìëàø ó÷óí ñàâîëëàð: 1. +àí\, Äîâîí âà Õîðàçì äàâëàòëàðè äàâëàò áîø=àðóâè õóñóñèÿòëàðè =àíäàé

áûëãàí? 2. +àí\, Äîâîí âà Õîðàçì äàâëàòëàðè òû\ðèñèäà òàðèõèé àñàðëàðäà =àíäàé

ìàúëóìîòëàð ó÷ðàéäè? 3. +àí\, Äîâîí âà Õîðàçì äàâëàòëàðè ìàäàíèé ùà¸òè õà=èäà ûç ôèêðèíãèçíè

áèëäèðèíã.

14

5555----ìàâçó. Ûçáåêèñòîíäà èëê ûðòà àñðëàð äàâëàò÷èëèãè òàðèõè (ìàâçó. Ûçáåêèñòîíäà èëê ûðòà àñðëàð äàâëàò÷èëèãè òàðèõè (ìàâçó. Ûçáåêèñòîíäà èëê ûðòà àñðëàð äàâëàò÷èëèãè òàðèõè (ìàâçó. Ûçáåêèñòîíäà èëê ûðòà àñðëàð äàâëàò÷èëèãè òàðèõè (VVVV –––– VIIVIIVIIVII àñðëàð) àñðëàð) àñðëàð) àñðëàð) ÐÅÆÀ:

1. Ýôòàëèéëàð äàâëàò÷èëèãè òàðèõè: À. Ýôòàëèéëàð äàâëàòèäà ñè¸ñèé òóçóì. Á. Ýôòàëèéëàð äàâëàòèäà èæòèìîèé- è=òèñîäèé òóçóì. Â. Äèíèé ýúòè=îä âà ìàäàíèÿò. 2. VI-VII àñðëàðäà Õîðàçì, Ñû\ä âà Ôàð\îíà. À. Õîðàçì, Ñû\ä âà Ôàð\îíà äàâëàò òàøêèëîòè. Á. Èæòèìîèé-è=òèñîäèé òóçóì. Â. Ìàäàíèé õà¸ò.

Àäàáè¸òëàð: 1. Êàðèìîâ È.À. Òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàê éû=. Ò., Øàð= 1998 2. Êàðèìîâ È.À. Ûçáåêèñòîííèíã ûç èñòè=ëîë âà òàð==è¸ò éûëè. Ò., «Ûçáåêèñòîí»

1992 3. Ûçáåê õàë=è âà äàâëàò÷èëèãè òàðèõè êîíöåïöèÿñè.\ Ûçáåêèñòîí òàðèõè. 1999

éèë 1-ñîí. 4. Àçàìàò Çè¸. Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. Ò., Øàð= 2000 5. Ñàãäóëëàåâ À. Âà áîø=. Ûçáåêèñòîí òàðèõè: äàâëàò âà æàìèÿò òàð==è¸òè. Ò.,

«Àêàäåìèÿ» 2000 6. Àáó Ðàéõîí Áåðóíèé.

+àäèìãè õàë=ëàðäàí =îëãàí ¸äãîðëèêëàð. Òàíëàíãàí àñàðëàð. Ò., Ôàí 1968

Òàðèõ ôàíäà ýôòàëèéëàðíèíã êåëèá ÷è=èøè õà=èäà õîçèðãà÷à ÿãîíà ôèêð ìàâæóä ýìàñ. Áèð =àí÷à îëèìëàðíèíã, òàä=è=îò÷èëàðíèíã ôèêðëàðèãà êûðà ýôòàëèéëàð ìàùàëëèé õàë=ëàðäàí, áîø=àëàðè Õîðàçìäàí, ÿíà áèðëàðè ýñàìàññàãåòëàðíèíã åòèòà óðó\è îðàñèäàãè åòàê÷è =àáèëà áûëãàíëèãèíè òàúêèäëàéäèëàð. Õèòîé ìàíáàëàðè ýñà, ýôòàëèéëàð þý÷æèëàðíèíã áèð òàðìî\è ¸êè Êàíãþé àâëîäëàðè ñèôàòèäà òàë=èí ýòèëàäè. Îõèðãè ìàúëóìîòëàðãà êûðà Ýôòàëèéëàðíèíã Âàòàíè Áà=òðèÿ-òîõàðèñòîí õóäóäëàðè áûëãàí. Þíîí ìàíáàëàðèäà ¸çèëèøè÷à, ýôòàëèéëàð ÿãîíà ïîäøî áîø=àðóâèãà, ðèâîæëàíãàí îáîä ôó=àðîëèê æàìèÿòãà ýãà áûëèøãàí. È÷êè âà òàø=è ìóíîñàáàòëàðäà àäîëàò óëàð ó÷óí àñîñèé ìåçîí ñàíàëãàí. Ýôòàëëàðäà ïàòðèàðõàò áîø=àðóâè òàðòèáè æàõàòëàðè óñòóí áûëãàí. Øóíèíãäåê, ýôòàëëàðíèíã ùàðáèé =ûøèíëàðè ýíã =óäðàòëè =ûøèíëàðäàí õèñîáëàíãàí. Ýôòàëèéëàð äàâëàòè õóäóäèé æèõàòäàí Ûðòà Îñè¸íèíã àñîñèé =èñìè, Øàð=èé Òóðêèñòîí âà Øèìîëèé Õèíäèñòîí ùàìäà Ãàíäõàðà âèëîÿòëàðè óñòèäàí õóêóìðîíëèê =èëãàí. Ýôòàëèéëàð äàâëàòèäàãè àñîñèé øàùàðëàð Ñû\äè¸íà øàùàðëàðèäàí èáîðàò áûëèá, óëàð îðàñèäà Êóøîíèÿ (Êàòòà=ûðîí ÿ=èíèäà), Ðèâäàä, Ïîéêàíä, Òàëëèêîí, Òåðìèç, Ãóðãîí, Âàðàõøà êàáè øàõàðëàð ýôòàëèéëàð õóêóìðîíëèãè éèëëàðèäà àëîõèäà àõàìèÿòãà ýãà áûëãàí øàùàðëàð ñàíàëãàí âà è=òèñîäèé æèõàòäàí àí÷à òàðà==èé ýòãàí. V àñðäàí áîøëàá Ñàìàð=àíä ùàì òàðà==èé ýòà áîøëàäè. Áó âà=òäà äàâëàòíèíã ñè¸ñèé ìàðêàçè Ïîéêàíä øàõðè, õóêìäîðëàð =àðîðãîõè ýñà âàðàõøà øàõðè áûëãàíëèãè òàõìèí =èëèíàäè. Ýôòàëèéëàð éèðèê äàâëàò òèçèìèíè âóæóäãà êåëòèðäèëàð. Äàâëàò õóäóäëàðè Êóøîíëàð äàâëàòèäàí êåíãðî= ýäè.

15

Ýôòàëèéëàð äàâðèäà Ýðîí ñîñîíèéëàðíèíã øàð==à þðèøëàðèãà ÷åê =ûéèëäè âà ñîñîíèéëàð óçî= éèëëàð äàâîìèäà Ýôòàëëàðãà òîáå áûëèá êåëäèëàð. Ýôòàëëàð õà=èäàãè äàñòëàáêè ìàúëóìîòëàð àñîñàí V àñð ûðòàëàðèãà òààëëó=ëèäèð. Ýôòàëèéëàðäà àõîëèíèíã àñîñèé =èñìè äåõ=îí÷èëèê áèëàí ìàø\óë áûëãàí =îëãàíëàðè ýñà ÷îðâà÷èëèê áèëàí øó\óëëàíãàíëàð. Äåõ=îí÷èëèê áèëàí øó\óëëàíóâ÷è àõîëè àñòà-ñåêèí ìàõàëëèé àõîëè áèëàí àðàëàøèá áîðèá, ûðòî= õà¸ò òàðçèãà ûòà áîøëàãàí. Æàìèÿòäà «ñàðà êèøèëàð»-çîäàãîíëàðíèíã ìàâ=åè êó÷àéèá áîðãàí âà óëàð êûïðî= øàõàðëàðãà êåëèá ÿøàé áîøëàãàíëàð. Îääèé àõîëè âà çîäàãîíëàð ûðòàñèäàãè ôàð= ùàììà òîìîíëàìà ÿ==îë êûðèíèá òóðãàí. Ýôòàëèéëàðäà äèíèé ýúòè=îäëàð ùèëìà õèë áûëãàí. Ýôòàëèéëàð õóêìðîíëèê =èíëãàí õóäóëàðäà çàðäûøòèéëèê âà áóääèçì, àéðèì øàõàðëàðäà íåñòîðèàíëàð âà ÿõóäèéëàð æàìîàëàðè äèíèé ýúòè=îäëàðè ùàì ìàâæóä áûëãàí. Ýôòàëèéëàð =èñìàí áóääàâèéëèêêà ýúòè=îä =èëñàëàðäà îòàøïàðàñòëèêäàãè ìàúáóäàëàðãà, áóä âà ñàíàìëàðãà ñè\èíèøè óñòóíðî= áûëãàí. Õàð êóíè òîíãäà óëàð =ó¸øãà ñè\èíãàíëàð. Ýôòàëèéëàðäà êóøîí ¸çóâèíèíã ðèâîæ òîïãàí øàêëèíè êûðèø ìóìêèí. Ýôòàëëàð ¸çóâè ûçèíèíã øàêëè áèëàí =èñìàí áîø=àëàðäàí ôàð= =èëãàí âà ñûçëàð ÷àïäàí ûíããà =àðàá û=èëãàí. Àëèôáîñèäà 25 òà õàðô áûëãàí. Øóíèíãäåê ñû\ä ¸çóâè âà ñû\ä òèëè ùàì àéðèì õóäóäëàðäà åòàê÷èëèê =èëãàí. VI àñð ûðòàëàðèãà êåëèá, ýôòàëëàð äàâëàòè èí=èðîçãà ó÷ðàé áîøëàäè. VI àñð ûðòàëàðèäà Ûðòà Îñè¸äà Òóðê õî=îíëèãè õóêóìðîíëèãè ûðíàòèëäè. VI àñðíèíã 60-70 éèëëàðèãà êåëèá ýñà, Ûðòà Îñè¸äà æóìëàäàí Ûçáåêèñòîí õóäóäëàðèäà áèð íå÷à ìóñòà=èë, ðàñìàí õî=îíëèêêà áûéñóíóâ÷è äàâëàòëàð øàêëëàíäè. Çàðàôøîí, +àø=àäàð¸ âà Àìóäàð¸ õàâçàëàðèäà 9 òà àëîõèäà ìóëêèé õóäóä ìàâæóä áûëãàí. Ìàíáàëàðäà ¸çèëèøè÷à áó ìóëêëàðíèíã áàð÷àñè Êàí Êàí Êàí Êàí (Ñàìàð=àíä Ñû\äèíèíã õèòîé÷à íîìè) ñóëîëàñèãà áûéñóíãàí. Áóëàð Ìàéìóð\, Èøòèõîí, Êóøîíèÿ, Áóõîðî, Íà=øàá, Àìóë, Àíäõîé âà Ñàìàð=àíä (Êàí). Áóëàð îðàñèäà Ñàìàð=àíä ýíã éèðèãè áûëãàí. VII àñð áèðèí÷è ÷îðàãèäà Êåø âèëîÿòè êó÷àéèá, =óäðàòëè äàâëàòãà àéëàíèá áîðàäè. VII àñð ûðòàëàðèäà Êåø õóêóìäîðè-èõøèä Øèøïèð áóòóí Ñû\ääà õóêóìðîíëèêíè =ûëãà êèðèòàäè. Ó ûç íîìèäàí òàíãàëàð çàðá ýòòèðàäè âà Õèòîé áèëàí äèïëîìàòèê ìóíîñàáàòëàðíè ûðãàíàäè. VII àñð èêêèí÷è ÿðìèäà Êåøäà Àõóðïàò õóêóìðîíëèê =èëãàí âà=òèäà Êåø âà Ñàìàð=àíä ûðòàñèäà êóðàøëàð êó÷àéèá êåòàäè âà Ñàìàð=àíä õóêóìðîíëèêíè =àéòàðèá îëàäè. Ýíäèëèêäà Êåø èõøèäè Ñàìàð=àíä èõøèäèãà òîáå áûëèá =îëäè âà óíãà èõðèä óíâîíè áåðèëàäè. Áó âà=òäà Ñàìàð=àíä õîêèìè Âàðõóìàí áûëãàí. Ñû\äè¸íàíèíã ìàùàëëèé õîêèìëàðè ×î÷ âà Õîðàçìíèíã ìóñòà=èë õîêèìëàðè áèëàí áèðëàøãàí ýäèëàð. Éèðèê ñè¸ñèé áèðëèêëàð ìàúëóì ìóääàòëàðäà øàõàðëàðäàí áèðèäà ûç =óðèëòîéëàðèíè ûòêàçèá òóðãàíëàð. Õîðàçì áîø=à øàõàð-äàâëàòëàðãà íèñáàòàí ìóñòà=èë ýäè. Ìàìëàêàòäà Àôðè\èé ùîõëàð ñóëîëàñè øîõëàðè õóêóìðîíëèê =èëãàíëàð. VI-VIIàñðëàðäà Õîðàçìäà è=òèñîäèé èí=èðîç õóêì ñóðãàí áûëèøèãà =àðàìàé ó Øàð=èé Åâðîïà äàâëàòëàðè áèëàí ìóíòàçàì ñàâäî àëî=àëàðè îëèá áîðãàí. Õîðàçì ìàäàíèÿòè ýñà ûç =è¸ôàñèíè ñà=ëàá =îëãàí ùå÷ =àíäàé òàø=è òàúñèðèãà ó÷ðàìàãàí. Ñû\äè¸íà õóäóäëàðè õîçèðãè ïàíæèêåíòäàí Êàðìàíàãà÷à áûëãàí õóäóäëàðäàí èáîðàò áûëãàí. Áó âà=òäà Áóõîðî ìóñòà=èë äàâëàò ñèôàòèäà àæðàëèá ÷è=äè âà áóõîðõóäîòëàð áîø÷èëèãèäà ÿøàé áîøëàäè. Ôàð\îíà Êàí ñè¸ñèé èòòèôî=èäàí ìóñòà=èë áûëèá, àôøèí òîìîíèäàí áîø=àðèëãàí âà Òÿí-Øàíü õàë=ëàðè áèëàí ûçàðî àëî=àäà áûëãàí. VI-VII àñðëàðäà Ñû\äè¸íà, Õîðàçì âà Ôàð\îíà âà óëàðãà =àðàøëè òàðèõèé-ãåîãðàôèê õóäóäëàðäà äåõ=îí÷èëèê âà áî\äîð÷èëèê, óçóì÷èëèê âà ïàõòà åòèøòèðèø,óé ÷îðâà÷èëèãè

16

åòêà÷è ûðèí òóòãàí. È=òèñîäèé õà¸òíèíã ìóõèì ñîõàëàðè ñàíàëãàí õóíàðìàíä÷èëèê âà ñàâäî-ñîòè= ÿõøè òàðà==èé ýòãàí. Äåõ=îí÷èëèê ñóíúèé ñó\îðèøãà àñîñëàíãàí. Àðàáëàð áîñ=èíèãà =àäàð ñó\îðèø òèçèìè ÿõøè òàðà==èé ýòãàí âà áó åðãà êåëãàí àðàáëàð ùàì îáîä âà êûêàëàìçîð áî\-ðî\ëàð, äàëàëàðíè êûðèá, õàéðàòäà =îëãàíëàð. Ñàìàð=àíä øàõðèíè ñóâ áèëàí òàúìèíëàéäèãàíñó\îðèø òàðìî\èäàí òàø=àðè Êóøîíèÿíèíã Íàðïàé, Áóõîðî âîùàñèíèíã Øîïóðêîì, Ñàìàð=àíä àòðîôèíèíã Ðàáîòè Õîæà êàáè ó÷òà ñóâ òàðìî\è ìàâæóä áûëãàí. Ëàëìèêîð äåõ=îí÷èëèê ùàì õûæàëèêäà àñîñèé ûðèí òóòãàí. Çèðîàò÷èëèêäà àíúàíàâèé äîíëè ýêèíëàð âà ïàõòà êûï åòèøòèðèëãàí. Ñû\ääà èïàê òîëàñè åòèøòèðèëãàí. VI-VII àñðëàðäà ñàâäî-ñîòè= èøëàðè æàíóáäàí øèìîëãà êû÷ãàí âà áóíäàãè âîñèòà÷èëèê ñû\äèéëàð =ûëèãà ûòãàí. Êîí÷èëèê èøëàðè êåíãàéèá, õóíàðìàíä÷èëèê òóðëàðè êåíãàéèá áîðãàí. Ìó\ òî\èäà îëèá áîðèëãàí àðõåîëîãèê òàä=è=îòëàð íàòèæàñèäà òîïèëãàí 150 òóðäàãè ìàòî áó åðëàðäà òû=èìà÷èëèê ùàì \îÿòäà ðèâîæëàíãàíëèãèäàí äàëîëàò áåðàäè. VII àñðäà ùàðáèé òû=íàøóâëàðíèíã êûïàéèøè è=òèñîäèé õà¸òäà êàòòà ûçãàðèøëàðíè þçàãà êåëòèðäè. Áèðèí÷èäàíÁèðèí÷èäàíÁèðèí÷èäàíÁèðèí÷èäàí, ìàðêàçëàøãàí õîêèìÿò çàèôëàøäè, èêêèí÷èäàíèêêèí÷èäàíèêêèí÷èäàíèêêèí÷èäàí, ñè¸ñèé âàçèÿòíèíã íîòèí÷ëèãè è=òèñîäèé òàíãëèêíè þçàãà êåëòèðàäè. Ñû\ä âèëîÿòè àùîëèñè èæòèìîèé =àòëàìëàðè àñîñàí ñàâäîãàðëàðè, õóíàðìàíäëàð, òà=âîäîðëàð, ùàðáèé àñêàðëàð, çèðîàòêîðëàð âà ÷îðâàäîð àõîëèäàí òàðêèá òîïãàí. Óëàðíèíã îðàñèäà äåõ=îíëàð ìàâ=å æèõàòäàí þ=îðèðî= òóðãàí. ×óíêè óëàð çîäàãîí ñàíàëèá, êàòòà åð ýãàëàðè õèñîáëàíãàí. Æàìèÿòäà äèíäîðëàðíèíã ùàì àõàìèÿòè þêñàê áûëãàí. VI-VII àñðëàðäà ìàäàíèé òàðà==è¸ò æàìèÿòäàãè ñè¸ñèé-è=òèñîäèé âà èæòèìîèé âî=åàëàð òàúñèðèäà ðèâîæëàíèá áîðãàí. Òóðëè õàë=ëàðíèíã òèë âà ¸çóâëàðè àëîùèäà ûðèíãà âà ìàâ=åãà ýãà áûëãàí. Àðàá ¸çóâèãà =àäàð Ûðòà Îñè¸ õóäóäëàðèäà òóðê - ðóíèé (ìèëîääàí àââàë øàêèëëàíãàí) óé\óð (òàõìèíàí VI àñð), ìîíèâèé, (ìèëîäèé III-VIII àñðëàð), ñû\ä, áàðõàì âà ñóðè¸íèé ¸çóâëàðè ìàâæóä áûëãàí. Áóëàð îðàñèäà Õîðàçì ¸çóâè àëîõèäà ûðèíãà ýãà áûëãàí. Äèíèé ýúòè=îääà çàðäûøòèéëèê äèíè åòàê÷è ûðèí òóòãàí. Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí ñàâîëëàð: 1. Ýôòàëèéëàð äàâëàò áîø=àðóâ òèçèìè =àíäàé õóñóñèÿòëàðãà àñîñëàíãàí ýäè? 2. Ýôòàëèéëàðäà è÷êè âà òàø=è ñè¸ñàòäà àñîñèé ìåçîí íèìà ýäè? 3. VII àñðäà íèìà Ûðòà Îñè¸ õóäóäëàðèäà è=òèñîäèé âà ñè¸ñèé âàçèÿò èí=èðîçãà ó÷ðàäè? ÒÀßÍ× ÒÓØÓÍ×ÀËÀÐÈ: Èõøèä – Ñàìàð=àíä äàâëàòè õîêèìè. Èõðèä – Êåø õîêèìëàðè. Àôøèí – Ôàð\îíà õîêèìëàðè.

6666----ìàâçó: ìàâçó: ìàâçó: ìàâçó: IXIXIXIX----XIIXIIXIIXII àñð áîøëàðèäà ûçáåê õàë=è äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. àñð áîøëàðèäà ûçáåê õàë=è äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. àñð áîøëàðèäà ûçáåê õàë=è äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. àñð áîøëàðèäà ûçáåê õàë=è äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. Áèðèí÷è ìàúðóçà: Ðåæà: 1. Òîõèðèéëàð äàâëàòè âà óíèíã ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõèäàãè ûðíè. À. Ñè¸ñèé õà¸ò. Á. èæòèìîèé-ñè¸ñèé òóçóì. 2. Ñîìîíèéëàð äàâëàòè äàâëàò÷èëèãè. À. Ñè¸ñèé òóçóì, äàâëàò áîø=àðóâè. Á. Õó=ó=èé ìóíîñàáàòëàð. Â. èæòèìîèé-è=òèñîäèé òóçóì.

17




«Àêàäåìèÿ» 2000 IX-XII àñðëàðäà Ûçáåêèñòîí õóäóäèäà òóðëè áîø=àðóâ óñóëëàðè âà ìàúìóðèé

òèçèìèãà ýãà áûëãàí òóðëè ñóëîëàëàð áîø=àðãàí áèð =àí÷à äàâëàòëàð õóêì ñóðäè. Õàëèôàëèêêà =àðøè êó÷àéèá áîðà¸òãàí =ûç\îëîíëàð õàëèôàëàðíèíã ìàõàëëèé çîäàãîíëàðãà áî\ëè=ëèãèíè êó÷àéòèðèá þáîðäè âà âèëîÿòëàðíè áîø=àðèøäà ìàõàëëèé çîäàãîíëàðíèíã ðîëè îðòòè. Øó æàðà¸í î=èáàòèä Õóðîñîíäà òîõèðèéëàð õîíàäîíè õóêìðîí ìàâ=åíè ýãàëëàé áîøëàäè. Ñèæèñòîí (Ñåèñòîí) õîêèìè Àáóëìóõàììàä Òàëõà èáí Àáóëëîõ =ûëèäà õèçìàò =èëãàí Ðîçèê øó õîíàäîí áîøëè\è áûëèá, óíèíã Ìóñõàá, Õóñàéí âà òîõèð èñìëè û\èëëàðè áûëãàí. Óëàð áèðãàëèêäà Õèðîò âèëîÿòèäàãè Áûøàíæ øàõðèíè áîø=àðãàíëàð.

Õîðóí àð Ðàøèä (786-809) âàôîòèäàí ñûíã óíèíã û\ëè Àìèí õàëèôà áûëäè. Áó âà=òäà Õóðîñîíäà íîèáëèê =èëà¸òãàí Àáäóëëîõ (êåéèí÷àëèê Ìàõìóí ëà=àáèíè îëãàí) òîõèð =ûøèíëàðè ¸ðäàìèäà òàõòíè àêàñèäàí òîðòèá îëàäè. Ìàõìóí õàëèôà áûëãà÷, 813 é òîõèðíè ñèïîõñàëîð, 821 éèë ýñà Õóðîñîí íîèáè ýòèá òàéèíëàéäè. Òîõèð âàôîòèäàí ñûíã Õóðîñîííè Òàëõà (828-844) áîø=àðäèëàð. Àáäóëëîõ ûçèíè õàëèôàëèêäàí ìóñòà=èë äåá ýúëîí =èëäè âà Ìàðâ (êåéèí÷àëèê Íèøîäóð) äàâëàò ïîéòàõòè áûëäè. Òîõèðèéëàð äàâëàòèãà êûðà òàáàðèñòîí, Æóðæîí, Ðàé, Êèìðîí, Õóðîñîí, Ñåéèñòîí, Ìîâàðîóííàõðíèíã Æàíóáèé =èñìè êèðãàí. Ãàð÷è, õàëèôà Ìàõìóíãà ûç õèçìàòëàðè ýâàçèãà Ñîìîíõóäîò íàáèðàëàðè Ìîâàðîóííàõð âèëîÿòëàðèíè (Íóõ-Ñàìàð=àíä, Àõìàä_ôàð\îíà:, ßõ¸-×î÷, Èñòàðàâøàí, Èë¸ñ-Õèðîò) áîø=àðèø õó=ó=óèíè =¸ëãà êèðèòãàí áûëñàëàðäà, Òîõèðèéëàð äàâëàòèãà =àðàì ýäèëàð.

IX àñð ûðòàëàðèäà =óéè òàáà=àäàí áûëãàí Ñàôôîðèéëàð ìàâ=åè êó÷àéäè. ßõ=óá èáí Ëàéñ âà óíèíã Àìð, Òîõèð, Àëè èñìëè óêàëàðè áèëàí áèðãàëèêäà 861 éèë Ñèæèñòîííè, 867 éèë Õèðîò âà Áóøàíæíè, 869 éèë Êèðìîí âà Ôîðñíè =ûëãà êèðèòäèëàð. Õóðîñîíäà ýíã þ=îðè ìàâ=åãà ýðèøãàí ñàôôîðèéëàðãà õàëèôà Ìóõòàìèä (870-892) ß=óáíè Áàëõ âà òîõàðèñòîí õîêèìè ýòèá òàéèíëàø òû\ðèñèäà åðëèê æûíàòäè. 873 áèë ßõ=óá òîõðèðèéëàð õóêóìäîðè Ìóõàììàä èáí òîõèð =ûøèíëàðèíè ìà\ëóáèÿòãà ó÷ðàòèá, òîõèðèéëàð äàâëàòèãà áàðõàì áåðäè. Òîõèðèéëàð ñóëîëàñè âàêèëëàðè =óéäàãèëàðäàí èáîðàò: òîõèð èáí Õóñàéí 821-822. Òàëõà èáí òîõèð 822-828. Àáäóëëîõ èáí òîõèð 830-844. Òîõèð II èáí Àáäóëëîõ 844-862. Ìóõàììàä èáí òîõèð 862-873. Òîõèð èáí Õóñàéí Õóðîñîí íîèáè áûëãàí âà=òäà Íèøîïóð äàâëàò ìàðêàçè ýäè. Øó âà=òäà Õóðîñîí íîèáëèãèãà =óéäàãè âèëîÿòëàð êèðãàí: Ìîâàðîóííàõð, Õîðàçì, Ñåéèñòîí, Êóõèñòîí, Êèðìîí, Êóìèñ, òàáàðèñòîí, Æóðæîí. Õàð áèð âèëîÿò ûç íàâáàòèäà áèð =àí÷à ìàúìóðèé áèðëèêëàðãà áûëèíãàí. Æóìëàäàí, ìîâàðîóííàõðäà 300000 =èøëî= ìàâæóä áûëèá, óëàð 30 äàí îðòè= ìàúìóðèé áèðëèêêà áûëèíãàí. Õàð áèð ìàúìóðèé áèðëèêäà =îçè, ïî÷òà èøëàðè áîøëè\è, õèðîæ éè\óâ÷è âà áîø=à àìàëäîðëàð áûëèá, óëàð âèëîÿòëàð íîèáëàðèãà áûéñóíãàí. Íèøîïóðäà äàâëàòíèíã àñîñèé õàðáèé òàÿí÷è áûëãàí õàðáèé êó÷ëàðíèíã øàäèÿê äåá íîìëàíãàí äàâëàòíèíã ýíã àñîñèé ñè¸ñàòëàðèäàí áèðè èñëîìëàøòèðèø ñè¸ñàòè áûëãàí. Òîõèðèéëàð äàâëàòèäà æàìèÿò áèð =àí÷à èæòèìîèé òîèôà âà =àòëàìëàðãà àæðàëãàí ýäè. Óëàð ìóëê, ìàðòàáàñè âà ìàíñàáëàðèãà êûðàáèð-áèðëàðèäàí ôàð=ëàíãàíëàð. Ðàèÿò îðàñèäà êàøîâàðç, êèøòóêîðêóíàíäà. ×îðàêîð, áàðçèêîð ñèíãàðè èæòèìîèé =àòëàìëàð áûëãàí. Éèðèê âà ìàéäà åð ýãàëàðè äåõ=îí äåá þðèòèëãàí. Èæàðàãà áåðèëãàí åðëàð ìóçîðàõà äåá àòàëãàí. Äàâëàò òîìîíèäàí ìàêêà ñàôàðèãà-õàæãà áîðà¸òãàíëàðãà àëîõèäà \àìõûðëèê

18

=èëãàíëàð. Áóíäàé êèøèëàð ðàáîù ¸êè èáíè ñàáèë äåá àòàëãàí. Èëãàðè éèðèê çàäîãîíëàð õèñîáëàíãàí âà áó âà=òäà êåëèá êàìáà\àëëàøèá =îëãàí êèøèëàð «àõëè áóþòîò» äåá þðèòèëãàí. Õàëèôàíèíã áóéðó= âà ôàðìîíëàðèíè áàæàðóâ÷èëàð, óíãà òîáå õóêìäîðëàð ñîõèáè õàðîñ äåá àòàëãàí. Òîõèðèéëàð äàâëàòè áîø=àðóâèäà õó=ó=èé ìóíîñàáàòëàð àñîñàí èñëîì äèíè =îíóí-=îèäàëàðè âà êûðñàòìàëàðèãà òàÿíãàí õîëäà îëèá áîðèëãàí. Äàâëàòíè õó=ó=èé æèõàòäàí ìóñòàõêàìëàøãà êûï õàðàêàò =èëãàí õóêìäîð Àáäóëëîõ ýäè. Ó áàð÷à ñîõà âà æàðà¸íëàðíè ûçèíèíã ìàõñóñ îäàìëàðè îð=àëè íàçîðàò =èëàð âà õàð =àíäàé =îíóí áóçèëèøëàðè ó÷óí æàâîáãàð àìàëäîð âà ìàíñàáäîðëàðíè øàô=àòñèç æàçîëàðäè. Óíèíã áóéðó\èãà êûðà =îíóíøóíîñëàð ñóâäàí ôîéäàëàíèø, ñóíúèé ñó\îðèøäàãè òóðëè áàõñëàðíè ùàë ýòèø, ñó\îðèø òèçèìè õà=èäà «êèòîá àë êóíèé» =îíóíëàð òûïëàìè ùàì ÿðàòèëãàí âà áó íàðñà òîõèðèéëàðäà õó=ó=èé ìóíîñàáàòëàð âà =îíóíëàðíèíã àìàë =èëèíèøèãà êàòòà ýúòèáîð áðèëãàíëèãèíè êûðñàòàäè. Ñîìîíèéëàð äàâëàòèíèíã àñîñ÷èñè Ñîìîí =èøëî\è î=ñî=îëè (Áàëõ ¸êè Òåðìèç ÿ=èíèäà) Ñîìîíõóäîò àâëîäëàðè àñîñ ñîëãàí. Õàëèôà Ìàúìóí óëàðíèíã õèçìàòëàðè ýâàçèãà ìîâàðîóííàõðíèíã âèëîÿòëàðè õîêèìëèãèíè òîïøèðãàí ýäè. 839-840 éé Íóõ èáí Àñàä Èñôèæîáíè áîñèá îëäè. Ñû\äíèíã áèð =èñìè âà Ôàð\îíà õîêèìëèãèíè =ûëãà êèðèòäè. Ñîìîíèéëàð äàâëàòèíèíã þçàãà êåëèøèäà Àõìàä ùàì êàòòà õèçìàò =èëäè, óíèíã Íàñð, ßõ=óá, Àñàä, Èñìîèë, Èñõî= âà Õîìèä êàáè û\èëëàðè áîð ýäè. 842 éèë Íóõ èáí Àñàä âàôîò ýòãà÷, Ñàìàð=àíä óíèíã óêàëàðè Àõìàä âà ßõ¸ õóêìè îñòèãà ûòäè, êåéèí÷àëèê õîêèìëèêíè Íàñð (865-892) äàâîì ýòòèðäè. 856 éèë ßõ¸ èáí Àñàä âàôîòèäàí ñûíã, ×î÷ âà Èñòàðàâøàí õîêèìëèãè Àõìàäíèíã èêêèí÷è û\ëè ßõ=óá =ûëèãà ûòäè. Êåéèí÷àëèê áóíäàé òàøàááóñ Èñìîèë èáí Àõìàä =ûëèãà ûòäè âà 874 é Áóõîðî õîêèìè áûëäè. Ìîâàðîóííàõðíè áèðëàøòèðèø òàðàôäîðè áûëãàí Íàñð èáí Àõìàä áèð =àí÷à õóäóäëàðíè ûç õîêèìëèãèãà =ûøèá îëäè âà íàòèæàäà 875 éèë õàëèôà Ìóõòàìèääàí Ìîâàðîóííàõðíè áîø=àðèø ó÷óí åðëèê îëèøãà ýðèøäè. Èñìîèë ýñà àêàñèãà áóéñóíèøíè èñòàìàäè âà 888 é ó áèëàí òû=íàøäè âà ôà=àòãèíà Íàñð âàôîòèäàí ñûíã (892) Ìîâàðîóííàõðíèíã ÿãîíà õóêìäîðè áûëèá =îëäè. Óíèíã êó÷àéèøèäàí õàâôñèðàãàí õàëèôà 898 éèë Ìîâàðîóííàõð õîêèìëèãèäàí Èñìîèëíè òóøèðèá, ûðíèãà ñàôôîðèéëàðäàí Àìð èáí Ëàéñ òàéèíëàíãàíè õà=èäà åðëèê þáîðäè âà áó èêêè ûðòàäà óðóø êåëèá ÷è=èøèãà îëèá êåëäè. 899 âà 900 éé òû=íàøóâëàðäà Èñìîèë \àëàáàãà ýðèøèá, Õóðîñîííè ùàì ûçèãà =ûøèá îëäè âà øó òàðè=à éèðèê äàâëàòãà àéëàíãàí Ñîìîíèéëàð äàâëàòè X àñð îõèðèãà÷à õóêì ñóðäè. Ñîìîíèéëàð õàëèôàëèêäàãèãà ûõøàø áîø=àðóâ òèçèñèíè ûðíàòäèëàð. Äàâëàò áîøëè\è àìèð áûëãàí. Àìèðëèêíèíã ìàúìóðèé òèçèìè =óéäàãè÷à áûëãàí: - äàðãîõ (àìèð ñàðîéè âà äåâîí) (äàâëàò èäîðàñè). Ñàðîéäàãè ýíã þ=îðè ìàíñàá õîæèá óë áóçóðã âà ñîõèáè õàðîñ ýäè. Äàâëàò áîø=àðóâè Áóõîðî Ðåãèñòîíè àòðîôèäà æîéëàøãàí ûíòà äåâîí èõòè¸ðèäà áûëãàí. Áóëàð =óéäàãèëàð ýäè:

- Äåâîíè âàçèð ¸êè õîæàéè êàëîí. - Äåâîíè ìóñòàâôèé (ìîëèÿâèé èøëàð) - Äåâîíè àìèä. (äåâîíè ðàñîéèë, äåâîíè èíøî) (Ýë÷èëèê èøëàðè) - Äåâîíè ñîõèáøóðîò (Ñèïîõèéëàð âà øîõ ñàðîéèíè ìîääèé òàúìèíîòè) - Äåâîíè ñîõèááàðèä (Äàâëàò ýë÷èëàðè âà õîêèìëàð óñòèäàí ìàõôèé íàç) - Äåâîíè ìóõòàñèá (Òîø-òàðîçó, øàðèàò èøëàðè íàçîðàò÷èñè) - Äåâîíè ìóøðèô (Õàçèíà êèðèì-÷è=èìè âà áîø=à äàâëàò èøëàðè) - Äåâîíè êîçè - Äåâîíè çè¸ - Äåâîíè ìàìëàêàè õîñ (äàâëàò ìóëêëàðè áîø=àðóâ÷èñè)

19

Áàð÷à äåâîíëàðíèíã âèëîÿò. Øàõàð âà òóìàíëàðäà áûëèìëàðè áûëèá, õîêèìëàðãà áûéñóíãàí ôà=àòãèíà Äåâîíè áàðèä ìàðêàçèé äàâëàòãà áûéñóíãàí. Øàõàðëàð ìàõñóñ òîìîíèäàí áîø=àðèëãàí. Àìàëäîðëàð ûðòàñèäà ðóõîíèéëàð, àéíè=ñà, øàéõóëèñëîì ìàâ=åè áèëàí áûëãàí. Äàâëàò =ûøèíëàðè ìóíòàçàì âà ¸ëëàíìà =ûøèíëàðäàí èáîðàò áûëèá, ¸ëëàíìà =ûøèíëàð ìàõàëëèé õîêèìëàð èõòè¸ðèäà áûëãàí.

Ñîìîíèéëàð äàâëàòè ñóä èøëàðè âà õó=ó=èé ìóíîñàáàòëàðíè àìàëãà îøèðèø øàðèàòãà àñîñëàíãàí ýäè. Ñóä èøëàðè =îçèëèê äåâîíè òîìîíèäàí áîø=àðèëãàí âà óíè =îçèêàëîí, ìóôòè, ðàèñëàð àìàëãà îøèðãàíëàð. Î\èð æàçîãà ëîéè= æèíîÿò÷èëàðíè àìèð âà =îçèêàëîí ñóä =èëãàíëàð, ûëèì æàçîñè àêñàðèÿò õîëëàðäà Ðåãèñòîí ìàéäîíèäà àìàëãà îøèðèëãàí.

Ñîìîíèéëàð äàâðèäà éèðèê åð ýãàëàð-äåõ=îíëàðíèíã ìàâ=åè îðòäè âà óëàð õàòòî âèëîÿòëàð õîêèìëàðè äàðàæàñèãà÷à ùàì êûòàðèëà áîøëàäè. Çèðîàò÷è êàäåâàðëàð, èæàðà÷è áàðçèêîðëàð, =óëëàð =èøëî= õûæàëèãè áèëàí ìàø\óë áûëñà, õóíàðìàíäëàð âà ñàâäîãàðëàð ùàì èæòèìîèé õà¸òäà ôàîë èøòèðîê ýòàðäè.

Ñîìîíèéëàðäà åð ýãàëèãè =óéäàãè÷à øàêëäà ýäè: Ìóëêè ñóëòîíèé, õóñóñèé ìóëê, âà=ô ìóëêëàðè, æàìîà ìóëêè. Ñîìîíèéëàð äàâðèäà åðëàð =àéòàäàí òà=ñèìëàíäè âà î=èáàòäà ÿíãè åð ýãàëèãè øàêëè ïàéäî áûëäè. Åð ýãàëàðèíèíã áó ÿíãè ãóðóõ àñîñàí ñèïîõèéëàðäàí ÷è==àíëàð ýäè. Âîõàäàãè åðëàðíèíã àñîñèé =èñìè Çàðàôøîíäàí áîø îëãàí êàíàëëàð îð=àëè ñó\îðèëãàí. (Øîõðóä, Êàðìèíà, Øîïóðêîì, Õàðêàíðóä, Ãàâ, Õèòðàô, Ñàìæîí) +îðàêóëäàð¸), Ïàéêàíä, Äàéìóí, Àðâîí, Íàâêàíä , Ðîìèòîí, Âàðàõøà, Õàìà, Õàðàìêîì âà áîø=àëàð).

Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí ñàâîëëàð: 1. Òîõèðèéëàð ìóñòà=èëëèê éûëèäà =àíäàé ñè¸ñàò þðèòäèëàð? 2. Òîõèðèéëàðäà æàìèÿò =àíäàé òàáà=àëàðãà áûëèíãèí ýäè? 3. Ñîìîíèéëàðíèíã õîêèìèÿò òåïàñèãà êåëèø æàðà¸íèíè î÷èá áåðèíã? 4. Ñîìîíèéëàðäà äàâëàò áîø=àðóâè äåâîíëàðè âà óëàðíèíã âàçèôàëàðè? 5. Ñîìîíèéëàðäà äàâðèäà ñó\îðèø òàðìî=ëàðèãà =àíäàé ýúòèáîð áåðèëãàí?

Ìóçîðàúà-èæàðàãà áåðèëãàí åðëàð. Àõëè áóþóòîò-êàìáà\àëëàøèá =îëãàí êèøèëàð. 6666----ìàâçó:ìàâçó:ìàâçó:ìàâçó: Èêêèí÷è ìàø\óëîò. +îðàõîíèéëàð âà Õîðàçìøîõëàð äàâëàò÷èëèãè òàðèõè ÐÅÆÀ: 1. +îðàõîíèéëàð äàâëàò÷èëèãè òàðèõè à. Ñè¸ñèé õà¸ò âà áîø=àðóâ òèçèìè. Á. Èæòèìîèé-è=òèñîäèé òóçóì. Â. Õó=ó=èé ìóíîñàáàòëàð. 2. Õîðàçìøîõëàð äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. À. Õîðàçìøîõëàð äàâëàòèäà ñè¸ñèé òóçóì âà äàâëàò áîø=àðóâè. Á. Õîðàçìøîõëàðäà èæòèìîèé õà¸ò.



éèë 1-ñîí. 4. Àçàìàò Çè¸. Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. Ò., Øàð= 2000

20

5. Ñàãäóëëàåâ À. Âà áîø=. Ûçáåêèñòîí òàðèõè: äàâëàò âà æàìèÿò òàð==è¸òè. Ò., «Àêàäåìèÿ» 2000

6. Íèçîìóëìóëê. «Ñè¸ñàòíîìà». Ò., Àäîëàò 1997 +îðàõîíèéëàð äàâëàòèãà Õ àñð ûðòàëàðèäà Ñîòóê Áóãðîõîí (915-955) òîìîíèäàí àñîñ ñîëèíäè. +îðàõîíèéëàð äàâëàòè Åòòèñóâ õóäóäëàðèäà +îðëóê äàâëàòè (756-940) ûðèíäà òàøêèë òîïäè âà 942 áèë Ñîòóê Áóãðõîí Áîëàñîãóííè áîñèá îëãà÷, ¸çèíè õî=îí äåá ýúëîí =èëäè. +îðàõîíèéëàð äàâëàòèãà ÿ\ìî âà ÷èãèë =àáèëàëàð ùàì áèðëàøäèëàð. Ñîòóê âà=òèäà¸= äàâëàò èêêè =èñìãà áûëèíèá êåòãàí áûëèá, áèðèíèíã ïîéòàõòè Áîëàñîãóí, èêêèí÷èñèíèíã ìàðêàçè äàñòëàá Òàðîç, êåéèí÷àëèê Êîøãàð áûëãàí âà óëàðíè õî=îíëàð ¸øëàðèãà àñîñàí áîø=àðãàíëàð. +îðàõîíèéëàð äàâëàòè êó÷àéèá áîðäè âà àéíè âà=òäà èí=èðîçãà ó÷ðàé áîøëàãàí ñîìîíèéëàðãà =àðøè õàðáèé þðèøëàð óþøèòèðèá, 996 éèëäà óíè ìà\ëóáèÿòãà ó÷ðàòäè. 1001 éèëäà Ñóëòîí Ìàõìóä /àçíàâèé =îðàõîíèéëàð õîíè Íàñð áèëàí øàðòíîìà òóçèá, Àìóäàð¸íè +îðàõîíèéëàð âà /àçíàâèéëàð ûðòàñèäàãè ÷åãàðà ýòèá áåëãèëàäè. Øó òàðè=à +îðàõîíèéëàð äàâëàòè õóäóäëàðè +îø\àðäàí Àìóäàð¸ãà÷à ÷ûçèëãàí Øàð=èé Òóðêèñòîííèíã áèð =èñìèíè, Åòòèñóâ, Øîø, Ôàð\îíà êàáè âèëîÿòëàð áèëàí ÷åãàðàëàíäè. XI àñð ûðòàëàðèäà òàìãà÷õîí óíâîíèíè îëãàí =îðàõîíèé Èáðîõèì èáí Íàñð \àðáèé +îðàõîíèéëàð äàâëàòè ïîéòàõòèíè Ûçãàíäàí Ñàìàð=àíäãà êû÷èðäè. 1068 éèëäàí áîøëàá Èáðîùèì èáí Íàñð û\èëëàðè ûðòàñèäà òàõò ó÷óí êóðàøëàð áîøëàíèá êåòäè âà óíäà Øàìñóëìóëê Àáóëõàñàí Íàñð èáí Èáðîùèì (1068-1080) \àëàáàãà ýðèøäè. 1080 éèëäà Øàìñóëìóëê âàôîò ýòãà÷, õîêèìÿò ó÷óí êóðàø àâæ îëäè âà áóíäàí ôîéäàëàíãàí ñàëæó=èé Ìàëèêøîù 1089 éèëäà Ìîâàðîóííàõðãà áîñòèðèá êèðäè. Áóõîðî âà Ñàìàð=àíä áîñèá îëèíãà÷, õîí Àõìàä àñèð îëèíäè. Ìàëèêøîõ Àõìàä áèëàí ñóëõ òóçèá, óíè òàõòèäà =îëäèðäè, áèðî= Àõìàäíèíã ñàëæó=èéëàðãà èòîàòêîðëèãè ó÷óí 1095 éèëäà ûëäèðèøäè. 1102 éèëäà +îðàõîíèéëàð òàõòèãà Àðñëîíõîí ûòèðäè (1102-1130) âà ñàëæó=èéëàðäàí ÿðèì ìóñòà=èë ñè¸ñàò þðèòà áîøëàéäè. Àðñëîíõîí íèñáàòàí íîðîçèëèê îøãà÷, ó õîêèìÿòíè û\ëè Íàñðãà òîïøèðäè, áèðî= Íàñð ôèòíà÷èëàð òîìîíèäàí ûëäèðèëäè. Àðñëîíõîí Ìàðâäàí Ñóëòîí Ñàíæàðíè ¸ðäàìãà ÷à=èðäè âà áó èìêîíèÿòäàí ôîéäàëàíãàí Ñàíæàð 1130 éèëäà Ñàìàð=àíäíè áîñèá îëäè. XII àñð áîøëàðèäà Áîëàñîãóííè ýãàëëàãàí =îðàõèòîéëàð Ìîâàðîóííàõð è÷êè õóäóäëàðèãà õóæóì =èëèá êåëèá, 1138 éèëäà Õûæàíäíè, 1141 éèëäà Êàòâîí ÷ûëèäà Ñóëòîí Ñàíæàð âà Ñàìàð=àíä õóêìäîðè Ìàõìóäíèíã =ûøèíëàðèíè ìà\ëóáèÿòãà ó÷ðàòèá, Ñàìàð=àíä âà Áóõîðîíè ýãàëëàäèëàð. Ñûíããè =îðàõîíèéëàð =îðàõèòîéëàðäàí îçîä áûëãàí áûëñàäà, 1212 éèëäà óëàðíèíã îõèðãè õóêìäîðè Óñìîí Ìóõàììàä Õîðàçìøîõ òîìîíèäàí ûëäèðèëäè âà äàâëàò Õîðàçìãà =ûøèá îëèíäè. +îðàõîíèéëàð Ìîâàðîóííàõðíè ýãàëëàãà÷, áó åðäà ìàðêàçëàøãàí áîø=àðóâ õîêèìÿòè ûðíèíè àëîùèäà ìóëê áîø=àðóâè òèçèìè ýãàëëàäè. Õàð áèð âèëîÿò ìàùëóì ñè¸ñèé ìàâ=åãà ýãà õîëäà ýëèêõîíëàð òîìîíèäàí áîø=àðèëàäèãàí áûëäè, äàâëàòíèíã îëèé õóêìäîðè õî=îí, õîíëàð õîíè ¸êè òàìãà÷õîí äåá þðèòèëãàí. Åòòèñóâäàí òóðèá Ìîâàðîóííàõðíè áîø=àðèøíèíã ìóðàêêàáëèãè áó åðäàãè Ñàìàð=àíä ýëèêõîíè ìàâ=åèíè êó÷àéòèðèá þáîðãàí. +îðàõîíèéëàð ñàðîéèäà Ñîìîíèéëàðäà áûëãàíèäåê áèð =àí÷à àìàëäîðëàð áûëñàäà, èìîì, ñàéèä, øàéõ, ñàäðëàðíèíã ìàâ=åè êó÷ëè áûëãàí. +îðàõîíèéëàð äàâëàò áîøëè\è ëàâîçèìè ìåðîñèé õèñîáëàíèá, ìàúìóðèé èäîðàëàð èêêèãà-äàðãîõ âà äåâîíãà áûëèíãàí. Óëó\ õîæèá ëàâîçèìèäàãè àìàëäîð õî=îí âà ôó=àðî ûðòàñèäàãè =óøè (õàðáèé ëàãåðè) õîíòûé äåá àòàëãà÷, áó åðäà õàð äîèì òû==èçòà áàéðî= õèëïèðàá òóðãàí. Ýë÷èëàð ÿëàâî÷ ¸êè ÿëàôàð äåá àòàëãàí, äàâëàò ýë âà âèëîÿò õóäóäëàðèãà áûëèíãàí. +îðàõîíèéëàðíèíã äàâëàò òåïàñèãà êåëèøè Ìîâàðîóííàõð æàìèÿòè õà¸òèäà ùàì ûçãàðèøëàð ÿñàëäè. Àëîùèäà ìóëêëàð áîø=àðóâè, ìàúìóðèé èäîðàëàð ñîìîíèéëàð äàâðèäàãè òàðòèáëàðãà ìóâîôè= êåëàð, èæòèìîèé ìàíñàá âà áîø=àëàðäà ôàð= êàòòà ýìàñäè. Áó äàâðäà

21

äåõ=îíëàð ûçëàðèíèíã èæòèìîèé òóçóìäàãè õóêóìðîíëèê ìàâ=åèíè éû=îòäè. +îðàõîíèéëàð äàâðèãà êåëèá, æàìèÿòíèíã èæòèìîèé áû\èíëàðè =óéäàãè÷à øàêèëãà ýãà áûëäè:

- ýëèêõîí-õî=îíäàí êåéèíãè ïîîíàäà òóðóâ÷è àìàëäîð. Ó õî=îí õîíàäîíèãà ìàíñóá áûëèá, âèëîÿòíèíã ìóëê ñîõèáè õèñîáëàíãàí:

- è=òèäîðëàð-=îðàõîíèéëàð äàâëàòèíèíã òàÿí÷ =àòëàìè, ìàðòàáàëàðèãà êûðà áèð-áèðëàðèäàí ôàð= =èëãàíëàð

- èñëîì äèíèíèíã ïåøâîëàðè- èìîìëàðè, ñàééèäàëàð, øàéõëàð, ñàäðëàð. - Õîêèìëàð, ðàèñëàð, ìóõòàñèáëàð âà õîêàçî. - Òàðè=÷èëàð-çèðîàò÷èëàðíèíã òóðê÷à íîìè. - Õóíàðìàíäëàð - Ñàâäîãàðëàð - Êû÷ìàí÷èëàð-÷îðâàäîðëàð.

+îðàõîíèéëàð äàâðèäà îääèé õàë= áóòóí äåá àòàëãàí. Ñîëè= òûëîâ÷è ôó=àðî ðàèÿò, =àáèëà áîøëè=ëàð áåê, ñàâäîãàðëàð ñàðò äåá àòàëãàí.

Õî=îí, âà=ô, æàìîà ìóëêëàðè =îðàõîíèéëàð òàñàððóôèäàãè àñîñèé åð-ìóëêëàð õèñîáëàíãàí.

+îðàõîíèéëàðäà õó=ó=èé ìóíîñàáàòëàð èñëîì äèíè àíúàíàëàðèãà àñîñëàíãàí õîëäà þðèòèëãàí âà èñëîì äèíè ïåøâîëàðèíèíã ìàâ=åè äàâëàòäà áèðìóí÷à þ=îðè áûëãàí. Øóíèíãäåê, =îðàõîíèéëàð êû÷ìàí÷è òóðêèé=àáèëàëàðãà õîñ òàðòèá-=îèäàëàðãà ùàì ðèîÿ ýòãàíëàð ìàíáàëàðäà êåëòèðèëãàí (Íèçîìóëìóëê, Èáí àë Àñèð âà áîø=).

Øóíãà =àðàìàé, =îðàõîíèéëàð ðàõáàðëàðè èñëîì äèíè âà øàðèàòãà àìàë =èëèø áèëàí ûç äàâëàòëàðèíèíã õó=ó=èé àñîñëàðèíè ñà=ëàé îëãàíëàð, âà óíãà =àòòè= ðèîÿ ýòãàíëàð.

Õîðàçì äàâëàòè ûç ìóñòà=èëëèãèãà \àçíàâèéëàð âà ñàëæó=èéëàð õóêìðîíëèãèãà =àðøè

êóðàø æàðà¸íèäà ýðèøäè. Õîðàçìøîõëàð ìàðêàçèé äàâëàò áîø=àðóâè «àë-ìàæëèñ óë îëèé àë ôàõðè àò-òîæè»

äåá íîìëàíãàí áûëèá, óíãà âàçèð áîø÷èëèê =èëãàí. Âàçèð áâîñèòà øîõãà áûéñóíãàí âà óíèíã âàçèôàëàðè =óéäàãèëàðäàí èáîðàò áûëãàí: -àñõîá àä-äàâîâèí, ÿõíè, äåâîí

àìàëäîðëàðèíèíã áîøëè\è áûëèá, þ=îðè ìàíñàá ñîõèáëàðèíè èøãà òàéèíëàø âà áûøàòèø áèëàí øó\óëëàíãàí.

-äàâëàò àìàëäîðëàðèãà íàôà=à (àðçà=) áåëãèëàø.

-äàâëàò àìàëäîðëàðèíè õà¸ò ó÷óí çàðóðèé ìàõñóëîòëàð áèëàí òàúìèíëàøíè áåëãèëàø. -ñîëè= âà õàçèíàíè íàçîðàò =èëèø. -õóêìäîðíè õàë=àðî àëî=àëàð, ðàñìèé

ìàðîñèìëàðäà ðàñìèé òàíèøòèðèø, ðàèÿò áèëàí ìóíîñàáàòëàðäà âîñèòà÷èëèê =èëèø. -õóêìäîðíè õàë=àðî àëî=àëàð, ðàñìèé ìàðîñèìëàðäà ðàñìèé òàíèøòèðèø, ðàèÿò áèëàí ìóíîñàáàòëàðäà âîñèòà÷èëèê =èëèø: -õóêìäîðãà ìóíòàçàì õàìðîõëèê =èëèø, =ûøèíãà áîø÷èëèê =èëèø. Âàçèðëèêëàðäà ñàäð, äàñòóð, õîæàéè áóçóðã êàáè óíâîíëàð áûëãàí. Õîðàçì âàçèðëàðè àñîñàí Õîðàçì, Áóõîðî, íèøîïóð, Èñôàõîí, Áàëõ, Õèðîòäàí ÷è==àí øàõñëàðäàí òàéèíëàíãàí. Õîðàçìøîõëàð ñàðîéèäà øóíèíãäåê, =óéäàãè =àòîð ëàâîçèìëàð ùàì ìàâæóä ýäè: -Õîæèá óë-êàáèð ¸êè õîæèá óë-õîñ õóêìäîð øàõñè áèëàí áî\ëè= ìàñàëàëàð âà óëàðãà äîèìèé õàìðîõëèê, ýíã çàðóð âàçèôàëàðíè áàæàðèø áèëàí øó\óëëàíãàíëàð. -Óñòîçäîð-áàð÷à õûæàëèê èøëàðè áèëàí øó\óëëàíóâ÷è àìàëäîð. -Àìèð îõóð-îòõîíà áîøëè\è ëàâîçèìè. -Àìèð øèêîð-ñóëòîííèíã îâ èøëàðè áîøëè\è. -Òàøòäîð, Øàðîáäîð, êèññàäîð, ÷îøíèãèð, äàâîòäîð, ôàððîø, àìèð àë-àëàì âà áîø=à óíâîíëàð õîðàçìøîõëàð ñàðîéè áîø=àðóâ òèçèìèíè òàøêèë ýòãàí.

22

Ìàíáàëàðäà êåëòèðèëèøè÷à (ìóõàììàä Áà\äîäèé), Õîðàçìäà àõîëèíèíã òóðëè =àòëàìëàðè âà óëàð ûðòàñèäàãè òàôîâóòëàð ûçèãà õîñ øàêèëëàíãàí: -Ñàééèäëàð – ïàé\àìáàð àâëîäè ñàíàëèá, êàòòà õóðìàòãà ñàçîâîð áûëãàí. -Èìîìëàð âà îëèìëàð – èæòèìîèé ùà¸òäà àí÷à óñòóíëèêêà ýãà áûëãàí âà äàâëàò èøëàðèãà ûçëàðèíèíã ìàñëàùàòëàðè âà éûë – éûðè=ëàðè áèëàí òàúñèð ýòãàí.

-+îçèëàð âà ùîêèìëàð – õó=ó= âà òàðòèáîò èøëàðèíè íàçîðàò =èëãàí âà àìàëãà îøèðãàíëàð.

-Òàñàââóô âàêèëëàðè – ôà=èðîíà ùà¸ò êå÷èðãàíëàð, õàë= òîìîíèäàí íèùîÿòäà ýúçîçëàíãàí, ùóêìäîðëàð ùàì óëàðíè ùóðìàò =èëãàíëàð âà óëàðäàí êûïèí÷à äóî òèëàãàíëàð.

-Î=ñî=îëëàð - =èøëî=, =àñàáà, óðó\ =àáèëàëàðè áîøëè=ëàðè. -Àìàëäîðëàð âà ñèïîùèéëàð. -/îçèéëàð – èñëîì äèíè ó÷óí êóðàøóâ÷èëàð.

Ìåùíàòêàøëàð =àòëàìè âà ìàðòàáàëàð ûðòàñèäàãè ôàð=ëàð ñîìîíèéëàðäàãè ñèíãàðè ýäè. Áó äàâðäà ùàì è=òîú åðëàðè áåðèø äàâîì ýòãàí. Ìàâçóíè ìóñòàùêàìëàø ó÷óí ñàâîëëàð: 1. +îðàõîíèéëàðäà äàâëàò áîø=àðóâè íèìàëàðãà àñîñëàíãàí ýäè? 2. +îðàõîíèéëàð äàâëàòèäàãè õó=ó=èé ìóíîñàáàòëàð õóñóñèÿòëàðè? 3. Õîðàçìøîõëàð äàâëàòè áîø=àðóâè õóñóñèÿòëàðè. 4. Õîðàçìøîõëàðäà èæòèìîèé =àòëàì âàêèëëàðè âà óëàð îðàñèäàãè òàôîâóòëàð? Òàÿí÷ òóøóí÷àëàð: Àðçà= - íàôà=à.

/îçèéëàð – èñëîì äèíè ó÷óí êóðàøóâ÷èëàð.

7777----ìàâçó. Ìûìàâçó. Ìûìàâçó. Ìûìàâçó. Ìû\\\\óëëàð èñòèáäîäè äàâðèäà äàâëàò÷èëèãèìèç òàðèõè.óëëàð èñòèáäîäè äàâðèäà äàâëàò÷èëèãèìèç òàðèõè.óëëàð èñòèáäîäè äàâðèäà äàâëàò÷èëèãèìèç òàðèõè.óëëàð èñòèáäîäè äàâðèäà äàâëàò÷èëèãèìèç òàðèõè. Ðåæà:

1. Ìû\óëëàð ùóêìðîíëèãèíèíã ûðíàòèëèøè âà áîñ=èí÷èëàðãà =àðøè îçîäëèê êóðàøè.

2. ×è\àòîé óëóñè: À. Ñè¸ñèé âî=åàëàð òàôñèëîòè âà ×è\àòîé óëóñèíèíã þçàãà êåëèøè. Á. Ùàðáèé – ñè¸ñèé òóçóì. Â. ×è\àòîé óëóñèäà è=òèñîäèé ìóíîñàáàòëàð.




«Àêàäåìèÿ» 2000 6. Àáóë\îçè.

«Øàæàðàè òóðê». Ò.. ×ûëïîí, 1990. 7. Çè¸ Áóíè¸òîâ.

Àíóøòàãèí Õîðàçìøîõëàð äàâëàòè. Ò., /./óëîì, 1998.

Ìû\óëëàð =àáèëàëàðè âà ýëàòëàðèíèíã =óäðàòëè äàâëàòãà áèðëàøóâ æàð¸íè ìû\óë õîíè Òåìó÷èí (1155-1227 éé) íîìè áèëàí áî\ëè=.

23

1205 éèëäà¸= +îðà=óðóìäà ìû\óëëà áèëàí ¸íìà-¸í ÿøàá êåëãàí âà óëàðíèíã õóêìðîíëèãè îñòèäà áûëãàí æàëîéèð, ûéðîò, êåéðîéèò, íàéìàí, =îðàõèòîé, =èð\èç, óé\óð, =îðëè= êàáè òóðêèé =àáèëàëàð ùàì èøòèðîê ýòãàí =óðóëòîé áûëäè âà óíäà Òåìó÷èí ×èíãèçõîí íîìè áèëàí ìû\óë õîíè ýòèá ñàéëàíäè. Ûøà äàâð øàð=èäà ýíã =óäðàòëè äàâëàò õèñîáëàíãàí Õîðàçìøîõëàð äàâëàòè äàñòëàá ìû\óëëàð áèëàí áèð =àí÷à ýë÷èëèê âà ñàâäî àëî=àëàðè îëèá áîðãàí áûëñàäà, êåéèí÷àëèó áó ìóíîñàáàòëàð äóøìàíëèêêà àéëàíäè âà 1219 éèëäà ìû\óëëàð Õîðàçìøîõëàð äàâëàòèãà =àðøè õàðáèé õàðàêàòëàðíè áîøëàá þáîðäèëàð. 1219 éèë êóçèäà Ûòðîðãà äàñòëàáêè çàðáà áåðèëäè âà 5 îéëèê =àìàëäàí ñûíã =àëúà áîñèá îëèíäè.

1220 éèëíèíã èëê áàõîðèäà ×èíãèçõîí ìóñóëìîí Øàð=èíèíã éèðèê ìàäàíèé ìàðêàçè áûëãàí Áóõîðî óñòèãà =ûøèí òîðòäè âà øàõàð =àìàë =èëèíäè. +àìàëíèíã 12 êóíèäà øàõàð òàñëèì áûëäè âà àõîëè =èð\èí =èëèíäè.

Êåéèíãè õóæóì Ñàìàð=àíäãà =àðàòèëäè. Ãàð÷è Ñàìàð=àíääà Õîðàçìøîõíèíã 100 ìèíã êèøèëèê =ûøèíè òóðãàí áûëñàäà, ùèìîÿ÷èëàð åòàðëè =àðøèëèê êûðñàòà îëìàäèëàð. +ûøèí ó÷ êóí =àðøèëèê êûðñàòãà÷, ×èíãèçõîííèíã ¸ë\îí âàúäàñèãà ó÷ãàí =àí\ëèêëàðíèíã 30 ìèíã êèøèëèê =ûøèíè òàñëèì áûëäè. Áèðî=, øàõàð ýãàëëàíãà÷, àõîëèíèíã êàòòà =èñìè áèëàí áèðãàëèêäà =àí\ëèêëàð ùàì =èðèá òàøëàíäè. Óëàðíèíã éûëáîø÷èëàðè Áîðóøìàñ, áî\îí, Ñàðçè=ùîí âà ÿíà 20 íàôàð ñàðêàðäà =àòë ýòèëäè.

Óçî= âà =àòòè= =àðøèëèêäàí ñûíã Õûæàíä øàõðè ùàì ìû\óëëàð òîìîíèäàí áîñèá îëèíäè. Õûæàíä ùèìîÿñèãà øàõàð =àëúàñè =ûìîíäîíè Òåìóð Ìàëèê êàòòà æîíáîçëèê êûðñàòàäè.

Ìàìëàêàòäàãè ýíã áóþê øàõàðëàðíèíã =ûëäàí êåòèøè Àëîâóääèí Ìóõàììàä Õîðàçìøîõíè =àòòè= ëàðçàãà ñîëàäè. Ñàðîéäà ôèòíà âà õè¸íàò êó÷àÿäè. +óíäóç, Áàäàõøîí õîêèìëàðè óíäàí þç ûãèðèøäè. 1220 éèë àïðåëäà Ìóõàììàä Õîðàçìøîõ Íèøîïóðãà êåëäè. Àììî Ñóáóòîé íû¸ííèíã óíè òàú=èá ýòèá êåëà¸òãàíè ñàáàáëè ùå÷ êèì Ìóõàììàä Õîðàçìøîõíè êóòèá îëìàäè âà Êàñïèé äåíãèçäàãè Àøóðà îðîëèäà =ûíèì òîïäè. Ó 1220 éèë äåêàáðäà Æàëîëèääèí òàõò âîðèñè ýòèá òàéèíëàá, áèð îç ûòìàé âàôîò ýòäè. Õîðàçìøîõíèíã Ûçëî=øîõ âà Û=øîõ èñìëè û\èëëàðè ìû\óëëàð òîìîíèäàí ûëäèðèëàäè. Ìû\óëëàðíèíã Óðãàí÷ãà õóæóìè ÷î\èäà øàõàðäà 110000 =ûøèí áîð ýäè. Øàõàð õèìîÿñèäà Æàëîëèääèí, Òåìóð Ìàëèê, Àõìàä èáí Óìàð Õèâà=èé-Øàéõ Íàæìèääèí Êóáðî êàáè ñàðêàðäà âà óëàìîëàð ìèñëñèç=àõðàìîíëèêëàð êûðñàòäèëàð. Óðãàí÷ =àìàë åòòè îé äàâîì ýòäè. Ìû\óëëàð áó åðäà áèð íå÷à ûí ìèíãëàá îäàìëàðíè =èð\èí =èëäèëàð. Ãàð÷è Õîðàçìøîõ àìèðëàðèäàí Ôàðèäóí Óäèé áîø÷èëèãèäàãè ñàðáîçëàð ìû\óëëàðíè øàõàðäàí õàéäàá ÷è=àðãàí áûëñàäà, øàõàð ìû\óëëàð òîìîíèäàí =àéòàäàí áîñèá îëèíäè âà ìàíáàëàðãà êûðà Óðãàí÷ àõîëèñèäàí ìèëëèîí êèøè ûëäèðèëãàí.

Æàëîëèääèí âà Òåìóð Ìàëèêëàð óìðëàðèíèíã îõèðèãà÷à ìû\óëëàðãà =àðøè êóðàøëàðãà ðàõáàðëèê =èëäèëàð. Æàëîëèääèí Ìàíãóáåðäè 1231 éèë àâãóñòèäà õèíîíà ûëäèðèëäè.

Ìû\óëëàð òîìîíèäàí áîñèá îëèíãàí õóäóäëàðäà ýñà êåéèí÷àëèê óëóñ âóæóäãà êåëäè. ×èíãèçõîí õàë=è õà¸òëèê âà=òèäà¸= áîñèá îëèíãàí õóäóäëàðíè òûðò û\ëèãà áîø=àðèø

ó÷óí òà=ñèìëàá áåðãàí ýäè. Èðòèø äàð¸ñèíèíã íàðèãè òîìîíèäàí òî «ìû\óëëàð îòèíèíã òó¸\è åòãàí æîé» ãà÷à

áûëãàí åðëàð, Ñèðäàð¸íèíã =óéè î=èìè (Ñè\íî=, Áàð÷èíëè\êåíò, Æàíèêåíò, Àøíàñ øàõàðëàðè) âà Õîðàçìíèíã øèìîëèé-\àðáèé õóäóäàëðè òûí\è÷ û\ëè Æû÷èãà áåðèëäè. Æû÷èíèíã ÿéëîâëàðè Èðòèøäà, =èøëî= æîéè Ñèðäàð¸íèíã =óéè î=èìè ýäè.

+îø\àð, Åòòèñóâ, Ìîâàðîóííàõð èêêèí÷è û\ëè ×è\àòîéãà áåðèëäè. ×è\àòîéíèíã =ûøè Èëè äàð¸ñè áûéèäà ýäè.

Ó÷èí÷è û\ëè Û\àäîéõîíãà /àðáèé Ìû\óëèñòîí âà Òàðáà\àòîé ûëêàñè àæðàòèëäè. Óíèíã =ûøè ×óãó÷àêäà ýäè.

×èíãèçõîííèíã êåíæà û\ëè Òóëóéãà ýñà îòàñèäàí Õàëõà Ìû\óëèñòîí, ÿúíè, Øèìîëèé Ìû\óëèñòîí ìåðîñ =îëäè. Óíèíã =ûøè Êåðóëåí äàð¸ñè áûéèäà ýäè.

24

Æû÷èíèíã û\ëè Áîòóõîí (1227-1255), Û\àäîé (1227-1241) âà Òóëóéíèíã û\ëè Ìóí=à(1251-1260) çàìîíèäà ìû\óëëàð ñàëòàíàòè èæòèìîèé-ñè¸ñèé õà¸òèäà ìóùèì ûçãàðèøëàð áûëäè âà Îëòèí Ûðäàãà àñîñ ñîëèíäè.

×è\àòîé (1227-1241) ûç åðëàðèãà èíæó òàðçèäà ýãàëèê =èëãàí. Îë\óéãà÷à (1261-1266) áó åðëàðäà =îíóííèíã õîêèìÿòè æîðèé ýòèëãàí. +îîí íîìèäàí ×è\àòîé óëóñèíè Ìàõìóä ßëàâî÷ áîø=àðãàí. 1239 éèëäà ó Õèòîéäà Ïåêèíãà õîêèì ýòèá òàéèíëàíãà÷, ûðíèãà û\ëè Ìàúñóäáåê (1239-1289) ûò=àçèëãàí. Ùàðáèé õîêèìÿò, àõîëèíè ðûéõàòäàí ûòêàçèø, ñîëè= éè\èø èøëàðè äîðóõà÷è âà òàíìà÷è äåá àòàëãàí ìû\óë àìèðëàðè =ûëèäà áûëãàí.

Ìàõìóä ßëàâî÷ Õèòîéãà æûíàòèëãàí, Ìàúñóäáåêêà Óé\óðèñòîíãà =àðàøëè Õûòàí, +îø\àð, îëìàëè=, +îÿëèêäàí òî Ñàìàð=àíä âà Æàéõóí äàð¸ñè ñîùèëëàðèãà÷à, Áåøáàëè= âà +îðàõûæà åðëàðè èíúîì ýòèëãàí.

×è\àòîé óëóñèäà Êåïàêõîí õóêìðîíëèãè äàâðèãà÷à (1309, 1318-1326) ñè¸ñèé áàð=àðîðëèê áûëìàäè âà áèð =àí÷à ñè¸ñèé êóðàøëàðäàí ñûíã, 1251 éèë +îðà=óìäà áûëãàí =óðóëòîé =àðîðèãà êûðà ×è\àòîé óëóñè èêêè =èñìãà áûëèíèá êåòäè: Øàð=èé Òóðêèñòîí, /óëæà ûëêàñè, Åòòèñóâ, Ôàð\îíàíèíã øèìîëèé-øàð=èé =èñìè =îîí èõòè¸ðèäà =îëãàí áûëñà, ìîâàðîóííàõð, Ôàð\îíàíèíã \àðáèé =èñìè Îëòèí Ûðäà êûë îñòèãà ûòäè.

Îë\óé èáí Áîéäàð èáí ×è\àòîé (1261-1266) ×è\àòîé óëóñèíè Îëòèí Ûðäà òàúñèðèäàí =óò=àðèø ÷îðàëàðèíè êûðãàí áûëñà, Áàðî= èáí Éèñîí=óð èáí Êîìêîð èáí ×è\àòîé (1266-1271) ×è\àòîé óëóñèíè àí÷à êó÷àéèøèãà ýðèøäè. Áèðî=, êûï ûòìàé ×è\àòîé óëóñèÛ\äàéíèíã íàáèðàñè Êàéäó âà Îëòèí Ûðäà õîíè Ìàíãó Òåìóð (1267-1280) òàúñèðèãà òóøèá =îëäè. Êàéäó ×è\àòîé óëóñè òàõòèãà Áàðî=õîííèíã û\ëè Äóâàõîííè (1291-1306) ûòêàçäè. Àíäèæîííèíã òèêëàíèøè, Ûçãàííèíã Ôàð\îíà ûëêàñè ïîéòàõòèãà àéëàíòèðèëèøè óíèíã íîìè áèëàí áî\ëè=. Äóâàõîí Êàéäó áèëàí õàìêîðëèêäà êàòòà ýúòèáîðãà ýðèøäè. Äóâàõîí âàôîòèäàí ñûíã óíèíã û\èëëàðè Êóíæàêõîí âà òîë\ó èáí +óäó\àé èáí Áûðè ìóòóãàí èáí ×è\àòîéëàð õîíëèãè óçî==à ÷ûçèëìàäè.

Êåïàêõîí óðó\äîøëàðèíèíã áàð÷à íèçîëàðèãà áàðùàì áåðäè âà ìàðêàçèé õîêèìÿòíè ìóñòàõêàìëàøãà õàðàêàò =èëäè. ×è\àòîé äàâëàòèíèíã ðèâîæè, øàõàðëàð =óðèëèøèãà îìèë áûëãàí ïóë âà ìàúìóðèé èñëîõîòëàð Êåïàêõîí íîìè áèëàí áî\ëè=. Íàñàôäàí èêêè ôàðñàõ ìàñîôàäà =óðèëãàí +àðøè øàõðè óíèíã íîìè áèëàí áî\ëè=. Ìàúìóðèé èñëîõîòëàðãà êûðà ìàìëàêàò Áóõîðî âà Ñàìàð=àíä âèîÿòëðèäà òóìàíëàðãà, Ôàð\îíà âà Øàð=èé Òóðêèñòîíäà îð÷èíãà (ïîéòàõò àòðîôè íîõèÿëàðè) áûëèíäè. ßíãè ïóë áèðëèãè «êåïàêèé» äåá þðèòèëãàí âà áèð äèíîð êåïàêèé èêêè ìèñ=îë, áèð äèðùàì êåïàêèé ó÷äàí áèð ìèñ=îëãà òåíã áûëãàí.

1326 éèë Äóâàõîííèíã û\èëëàðè Ýë÷èãèäîé âà Äóððà Òåìóð ûðòàñèäà òàõò ó÷óí êóðàøëàð áîøëàíäè. Êåéèí÷àëèê òàõòíè ýãàëëàãàí Àëîâóääèí ëà=àáëè Òàðìàøèðèí (1326-1334) ìóñòàõêàì ìàâ=åãà ýãà áûëäè. Äóâàõîííèíã íàáèðàëàðè Áóçàí, ×àíêøè, Åñóí Òåìóð 1334-1338 éèëëàðäà íîìèãàãèíà õîí áûëèá òóðäèëàð. XIV àñð 40-éèëëàðèäà ×è\àòîé óëóñè èêêèãà-Åòòèñóâ,, Ôàð\îíàíèíã Øàð=èé =èñìè, Øàð=èé Òóðêèñòîíäà èáîðàò Ìû\óëèñòîíãà áûëèíèá, ñè¸ñèé æèõàòäàí ïàð÷àëàíäè.

Ìû\óëëàð äàâëàòè ÿðèì êû÷ìàí÷è, õàðáèé òàðòèáëàðãà ýãà ñè¸ñèé òàøêèëîò ýäè. ×èíãèçõîí âà óíèíã àâëîäëàðè õîí óíâîíèäà áûëèá, óëàðíèíã =ûë îñòèäà õàðáèéëàøãàí àìàëäîðëàð ïî\îíàñè òóðàðäè. ×è\àòîé óëóñè äàâðèäà Ìîâàðîóííàõðíè áîø=àðèø ìàõàëëèé õóêìäîðëàðãà òîïøèðèëãàí. Áóõîðîäà ýñà ìàõàëëèé çîäàãîíëàð âà ðóõîíèéëàð õîêèìÿòèíè ûç =ûëëàðèãà îëãàí áûëèá, àìèðëàð âà ñàäðëàð äåá þðèòèëãàí.

×è\àòîé óëóñè õîíëàðè ûç åðëàðèíè èíæó òàðçèäà áîø=àðèá, ôà=àòãèíà äàðîìàääàí ôîéäàëàíèø õó=ó=èãà ýãà áûëãàíëàð. Åð ñîëè\è ìîë (õèðîæ) ûí ôîèçíè òàøêèë ýòãàí. Êû÷ìàí÷èëàð òûëàéäèãàí =ûï÷óð þç áîøäàí áèð áîø õèñîáèäà áûëãàí. Ñàâäîäàí òàð\ó æàðèìàñè îëèíãàí. Ìóí=à íîìèäàí ïóë çàðá ýòèëãàí, 1270 éèëäàí áîøëàá, ñîëè=ëàð ïóë êûðèíèøèäà îëèíãàí. Ïóë óëóñíèíã ýíã éèðèê øàõàðëàðèäàí çàðá ýòèëãàí. 1271 éèë Ìàúñóäáåê ïóë èñëîõîòè ûòêàçäè âà óëóñíèíã áàð÷à õóäóäëàðè ó÷óí áèð õèë âàçíäàãè êóìóø òàíãàëàð ìóîìèëàãà êèðèòèëäè. Èñëîõîò è=òèñîäèé ìóíîñàáàòëàðíèíã æîíëàíèøèãà îëèá êåëäè âà XIII àñðíèíã 80-90 éèëëàðèäà óëóñíèíã 16 øàõðèäà øóíäàé çàðáõîíàëàð î÷èëäè.

25

Þ=îðèäà àéòèëãàí ñîëè=ëàðäàí òàø=àðè ÷îðâàäîðëàðäàí øóëñè ñîëè\è îëèíãàí: øàð ñóðóâäàí áèð =ûé âà ìèíã áîø îòäàí áèð áîø áèÿ. Õóíàðìàíä, ñàâäîãàðëàðäàí îëèíàäèãàí òàð\ó ñîëè\è ûòòèçäàí áèð óëóø ìè=äîðèäà áûëãàí. Áóíäàí òàø=àðè õàë= òóðëè éè\èìëàð âà òûëîâëàðãà, ìàæáóðèé èøëàðãà ùàì æàëá ýòèëãàí. Óëó\ =îîíëàð Ãóþêõîí (1246-1248), Ìóí=àõîí (1251-1260), ×è\àòîé õîíè Îë\óé (1261-1266) õóêìðîíëèãè âà=òèäà áîø=à ìû\óë øàõçîäàëàðèíèíã Ìîâàðîóííàõð è÷êè õà¸òèãà àðàëàøóâèãà ÷åê =ûéèëãàí, áó ýñà àñòà-ñåêèí è=òèñîäèé õà¸òíèíã æîíëàíèøèãà òàúñèð êûðñàòãàí. XIII àñð ûðòàëàðèäàí áîøëàá, ûçáåê =àáèëàëàðèíèíã ûçàðî óþøóâè êó÷àÿäè. Æóìëàäàí áàðëîñëàð +àø=àäàð¸äà, æàëîéèðëàð Îõàíãàðîí âîäèéñèäà, àðëîòëàð Àô\îíèñòîííèíã øèìîëèäà, =îâ÷èíëàð Ôàð\îíà âîäèéñèäà ìóñòàõêàì ûðíàøà áîðàäèëàð. Áó ùîë ûçáåê õàë=èíèíã òàøêèë òîïèøèäà ìóõèì îìèëëàðäàí áèðè áûëãàí.

Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí ñàâîëëàð: 1. Ìû\óëëàð äàâëàòè =àíäàé òàðòèáëàðãà àñîñëàíãàí äàâëàò ýäè? 2. ×è\àòîé óëóñèäà äàâëàò áîø=àðóâè =àíäàé õóñóñèÿòëàðãà àñîñëàíãàí ýäè? 3. ×è\àòîé óëóñèíèíã ðèâîæè =àéñè õóêìäîð íîìè áèëàí áî\ëè=? 4. ×è\àòîé óëóñèíèíã ïàð÷àëàíèøè âà óíèíã Ûðòà Îñè¸ õàë=ëàðè

äàâëàò÷èëèãèäàãè ûðíè. ÒÀßÍ× ÒÓØÓÍ×ÀËÀÐÈ. Îð÷èí – ïîéòàõò àòðîôè íîõèÿëàðè +ûï÷óð – ÷îðâà ñîëè\è Òàð\ó – ñàâäîæàí îëèíàäèãàí ñîëè= Äîðóõà÷è âà òàíìà÷è – ñîëè= éè\óâ÷èëàð 8888---- ìàâçó: Àìèð Òåìóð âà òåìóðèéëàð äàâëàò÷èëèãè òàðèõè ( ìàâçó: Àìèð Òåìóð âà òåìóðèéëàð äàâëàò÷èëèãè òàðèõè ( ìàâçó: Àìèð Òåìóð âà òåìóðèéëàð äàâëàò÷èëèãè òàðèõè ( ìàâçó: Àìèð Òåìóð âà òåìóðèéëàð äàâëàò÷èëèãè òàðèõè (XIVXIVXIVXIVàñð èêêèí÷è ÿðìèàñð èêêèí÷è ÿðìèàñð èêêèí÷è ÿðìèàñð èêêèí÷è ÿðìè----XVIXVIXVIXVI àñð àñð àñð àñð áîøëàðè)áîøëàðè)áîøëàðè)áîøëàðè) ÐÅÆÀ: 1. Àìèð Òåìóð äàâëàòèíèíã òàøêèë òîïèøè âà ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõèäà ÿíãè

áîñ=è÷ãà àñîñ ñîëèíèøè. 2. Àìèð Òåìóð äàâëàòè ñè¸ñèé òóçóìè. 3. Àìèð Òåìóð äàâëàòèäà èæòèìîèé-è=òèñîäèé õà¸ò.

1. Àìèð Òåìóð äàâëàòèäà ñîëè= òèçèìè. 2. Àìèð Òåìóð äàâëàòè õó=ó=èé àñîñëàðè. Àäàáè¸òëàð: 1. È.À.Êàðèìîâ òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàê éû=. Ò., Øàð=, 1998 2. Ûçáåê õàë=è äàâëàò÷èëèãè òàðèõè êîíöåïöèÿñè. Ûçáåêèñòîí òàðèõè. 1999 éèë, 1-

ñîí 3. Àçàìàò Çè¸. Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. Ò., Øàð=, 2000 4. À.Ñàãäóëëàåâ âà áîø=. Ûçáåêèñòîí òàðèõè: äàâëàò âà æàìèÿò òàðà==è¸òè. Ò.,

Àêàäåìèÿ. 2000 5. Òåìóð òóçóêëàðè Ò., /./óëîì, 1997 6. Ø.Àëè ßçäèé. Çàôàðíîìà. Ò. Êàìàëàê, 1994 7. Èáí Àðàáøîõ. Òåìóð òàðèõè. (1-2 êèòîá) Ò., Ìåõíàò, 1992

XIV àñð ûðòàëàðèãà êåëèá, ÷è\àòîé óëóñèäàãè áàð=àðîðëèê +îçîíõîí âàôîòèäàí ñûíã

(1336-1347) áàðõàì òîïäè. Ñè¸ñèé âà è=òèñîäèé èí=èðîç Àìèð +îçîí\îí (1347-1357) äàâðèäà ÿíàäà àâæ îëäè. Àìèð +îçî\îí ôèòíà íàòèæàñèäà ûëäèðèëãà÷, ×è\àòîé óëóñè áåêëàðè ûçëàðèíè ìóñòà=èë äåá ýúëîí =èëäèëàð: Êåøäà Àìèð Õîæè Áàðëîñ, Õûæàíääà Áîÿçäè æàëîéèð, Áàëõäà Ûëæîé Áó\î Ñóëäóñ, Øèáèðãîíäà Ìóõàììàä Õîæà Àïåðäè íàéìàí,

26

Õóòòàëîíäà Àìèð Êàéõóñðàâ âà Ûëæîé Àïåðäè, Òîòêàíä âà Ñàðèïóëäà Õèçð ßñîâóðèé, Êûõèñòîíäà Àìèð Ñîòèëìèø õóêìðîíëèêíè =ûëãà êèðèòäèëàð. 1348 áèë òàõòíè ýãàëëàãàí Òó\ëó= Òåìóð Ìîâàðîóííàõðäà ûç ìàâ=åèíè òèêëàø ó÷óí èêêè ìàðòà (1360-1361) þðèø =èëäè. Øó âà=òäà Òó\ëó= Òåìóð õèçìàòèãà êèðãàí Àìèð Òåìóð Øàõðèñàáç õîêèìè ýòèá òàéèíëàíäè. 1362 éèëäà ó Áàëõ õîêèìè Àìèð Õóñàéí èáí Ìóñàëëàá áèëàí ÿ=èíëàøèá, ìû\óëëàðãà =àðøè èòòèôî= òóçäèëàð. Áèðî= 1365 áèë Èë¸ñõûæàãà =àðøè áûëãàí «Ëîé æàíãè» äàãè ìà\ëóáèÿò óëàðíèíã èòòèôî=èãà ðàõíà ñîëàäè. Ñàìàð=àíäíè èø\îë =èëìî=÷è áûëãàí Èë¸ñõûæà ýñà ñàðáàäîðëàðäàí ìà\ëóáèÿòãà ó÷ðàá, ÷åêèíàäè. Èêêè àìèð êåëèá, Ñàìàð=àíäíè ýãàëëàéäè. Ñàðáàäîðëàð áîøëè=ëàðèíèíã Àìèð Õóñàéí òîìîíèäàí =àòë ýòèëèøè ûðòàäàãè èòòèôî=íèíã áàðõàì òîïèøèãà ñàáàá áûëàäè. 1370 éèë Àìèð Òåìóð =ûøèíëàðè Áàëõäà Àìèð Õóñàéííè ìà\ëóáèÿòãà ó÷ðàòäè âà øó åðäà àìèðëàð =óðóëòîéèäà Àìèð Òåìóð Ìîâàðîóííàõð õóêìäîðè ýòèá ñàéëàíäè. Àìèð Òåìóð õóêìðîíëèãè éèëëàðèäà ×èíãèçõîí íàñëèäàí Ñóþðãàòìèø (1370-1388) âà óíèíã û\ëè Ñóëòîí Ìàõìóä (1388-1402) ðàñìèé ðàâèøäà òàõòíè áîø=àðäèëàð.

Àìèð Òåìóð Ìîâàðîóííàõðíèíã =îíóíèé õóêìäîðè áûëèá îëãà÷, ìàìëàêàò õóäóäëàðèíè áèðëàøòèðèøãà êèðèøäè. Õîðàçì óñòèãà áåø ìàðîòàáà (1371, 1373, 1375, 1379, 1388) þðèø =èëäè. Øîø, òåðìèç, Õèñîð, Áàäàõøîí, +óíäóç õóêìäîðëàðè òîáåëèê áèëäèðäèëàð. Ìû\óëèñòîí óñòèãà òûðò ìàðòà þðèø =èëèá, øàð=èé õóäóäëàð äàõëñèçëèãèíè òàúìèíëàéäè 1371, 1374, 1375, 1376, 1377). Ó÷ áîð Ìàí\èøëî= õîêèìè Òûéõîæà û\ëîí ôàðçàíäè, Îëòèí Ûðäà õîíè Òûõòàìèøãà =àðøè þðèø =èëèá, (1389, 1391, 1394. 1395) Îëòèí Ûðäàíè ìà\ëóáèÿòãà ó÷ðàòäè.

Àìèð Òåìóð 1380 éèëäàí áîøëàá Õóðîñîí þðèøëàðèíè áîøëàéäè. Òóñ, Íèøîïóð, Ñàáçàâîð æàíãñèç òàñëèì áûëäè. Øóíäàí ñûíã Àìèð Òåìóðíèíã Ýðîíãà =àðøè ó÷ éèëëèê (1386), áåø éèëëèê (1392), åòòè éèëëèê (1399) àìàëãà îøèðèëàäè. 1398-1399 (ñåíòÿáð-ìàðò) éèëëàðäà Õèíäèñòîí þðèøè, 1401 áèë Øîìãà, 1402 éèëè Áîÿçèäãà =àðøè þðèøëàðè ìóâàôôà=èÿòëè ÿêóíëàíäè. Ýíã àñîñèé þðèøëàðäàí áèðè Õèòîéãà =àðøè ìûëæàëëàíãàí ýäè. Áó þðèøãà 1404 éèë êóçèäàí òàé¸ðãàðëèê áîøëàíäè, áèðî= Àìèð Òåìóðíèíã 1405 éèë 18 ôåâðàëäà âàôîò ýòèøè Õèòîé ñàôàðèíèíã àìàëãà îøìàé =îëèøèãà ñàáàá áûëäè.

Àìèð Òåìóðíèíã äàâëàò áîø=àðóâ òèçèìè áóòóí õóäóääà ÿãîíà ìàðêàçëàøãàí ñè¸ñèé

òàðòèá àñîñèãà =óðèëãàí ýäè. Äàâëàò ûç òàðêèáèé òóçèëèøèãà êûðà õàðáèé-ñè¸ñèé òàðòèáëàðãà àñîñëàíãàí ýäè. Àìèð Òåìóð ûçèãà =àäàð ìàâæóä áûëãàí äàâëàò÷èëèêíèíã ñàêêèçòà àñîñèãà àìàë =èëàäè:

- äàâëàò ñè¸ñèé æèõàòäàí ìóñòà=èë áûëèøè. - Äàâëàò âà æàìèÿòíèíã ñè¸ñèé ÿõëèòëèãè áóçèëìàñëèãè. - Äàâëàò âà æàìèÿò ìóàéÿí =îíóíëàð, òàðòèáëàð, ìàôêóðà àñîñèäà

áîø=àðèëèøè. - Áîø=àðóâ òèçèìè ìóâîôè=ëàøòèðèá òóðóâ÷è =îèäàëàð øàêèëëàíãàí áûëèøè. - Æàìèÿòäàãè èæòèìîèé-è=òèñîäèé ìóíîñàáàòëàð àõâîëè äàâëàò ýúòèáîðèäà

áûëèøè. - Ôàí âà ìàäàíèÿò ðàâíà=è òû\ðèñèäà äîèìèé =àé\óðèø. - Õàð áèð äàâëàò øàðò-øàðîèòè, òàðòèáëàðèãà êûðà äàâëàò æàìèÿò è÷êè

òàðà==è¸òè ìàñàëàëàðèíè òàø=è äóí¸äàãè ìàâæóä îìèëëàðäàí ôîéäàëàíãàí õîëäà îëèá áîðèøè.

- Äàâëàò òåïàñèäàãè êó÷ëàð ûòìèø, çàìîíà âà êåëàæàêíè òåðàí òàôàêêóð, ìóñòàõêàì èéîí, \îÿò þêñàê ìàúíàâèÿò âà ìèëëàòïàðâàðëèê èëà àíãëàìî\è.

Àìèð Òåìóð äàâëàò÷èëèêíèíã áó àñîñëàðèãà òû==èçèí÷èñèíè, ÿúíè, æàìèÿò ðèâîæè âà áàð÷à èæòèìîèé òàáà=àëàð, ìàíôààòëàðèíè òàúìèíëàøèíè =ûøäè. Áîø=àðóâ èêêè èäîðäàí: äàðãîõ âà âàçèðëèê (äåâîí) äàí èáîðàò áûëãàí. Äàðãîõíè Îëèé õóêìäîð áîø=àðãàí. Äàðãîõ ôàîëèÿòèíè áîø=àðèø, óíèíã äåâîíëàð, ìàõàëëèé õîêèìÿò èäîðàëàðè áèëàí áî\ëàíèá òóðèø èøëàðèíè Îëèé äåâîí þðèòãàí.

27

Îëèé äåâîíäà-èæðîèÿ õîêèìÿòèäà áîø âàçèð, õàðáèé âàçèð, ìóëê÷èëèê âà ñîëè= èøëàðè âàçèðè, ìîëèÿ âàçèðè òóðãàí. Ñàðõàäëàð âà òîáåõ ìàìëàêàòëàð áîø=àðóâè áèëàí øó\óëëàíóâ÷è ó÷ âàçèð äåâîíáåãèãà õèñîáîò áåðèá òóðãàí.

Ìàðêàçèé õîêèìÿò òèçèìèäà øàéõóèñëîì, =îçèêàëîí, =îçèé àõäîñ (îäàò áûéè÷à õêóì ÷è=àðóâ÷è =îçè), =îçè àñêàð, ñàäðè àõçàì (âà=ô åðëàðè, ìóëêëàðè ìóñàñàääèñè), äîäõîõ (øèêîÿòëàðíè =èðóâ÷è), ýøèêî\à, ñàðîé âàçèðè, ÿñîâóë âà áîø=àëàð áûëãàí.

Ûçáåê õàë=è äàâëàò÷èëèãè òàðèõèäà Àìèð Òåìóðíèíã õèçìàòè øóíäàêè. Ó äàâëàò÷èëèêíèíã áîø=àðóâ òèçèìè, è÷êè âà òàø=è ñè¸ñàòèíèíã òàðòèá =îèäàëàð, õó=ó=èé àñîñëàðèíè ÿíãè òàðèõèé øàðîèòäà òàêîìèëëàøòèðäè. Òàø=è âà è÷êè ôàâ=óëîääà âî=åàëàðäàí âî=èô òóðóâ÷è ìèíã íàôàð ïè¸äà, ìèíã íàôàð òóÿ ìèíãàí, ìèíã íàôàð îò ìèíã ÷îïàðëàð áûëãàí. Áóòóí ñàëòàíàò áûéëàá áèð êóíëèê éûë îðàëè\èäà åìõîíàëàð òàøêèë ýòèëãàí. Õàð áèð åìäà 20-200 áîøäàí îò – óëîâ òóòèëãàí. Àìèð Òåìóð ìàìëàêòàòíè áîø=àðèøäà ûç ÿ=èíëàðèãà ñóÿíãàí. Äàâëàò áîø=àðóâ èøëàðèäà Ñîõèá=èðîí èñëîì =îíóí-=îèäàëàðèãà àñîñëàíãàí.

Àìèð Òåìóð õîêèìÿò òåïàñèãà êåëãà÷, áàð÷à ñîõàäà ìû\óëëàðäàí =îëãàí âàéðîíàãàð÷èëèêíè òóãàòèø âà îáîäîíëàøòèðèøè, =èøëî= õûæàëèãè âà ñó\îðèø òàðìî=ëàðèíè òàúìèðëàø èøëàðèãà àñîñèé ýúòèáîð =ðàòäè. Äàâëàò òóðëè òîèôàãà ìàíñóë ìóëê ñîõèáëàðè áèðëàøòèðèëäè. +àòòè= èíòèçîì ûðãàíèëäè. Ìàìëàêàòäà àõâîë ÿõøèëàíèá, õóíàðìàíä àõîëèíèíã òóðìóø äàðàæàñè ÿõøèëàíäè. Òåìóð äàâëàòèäàãè èæòèìîèé òóçóì äàâëàò òàðêèáèãà êèðãàí õàë=ëàðíèíã òóðëè òóìàíëèãè, óëàðíèíã áèð-áèðè áèëàí àëî=àäîðëèãè, èíîáàòè áèëàí áî\ëè= ýäè.

Àìèð Òåìóð ìàìëàêàòíè áîø=àðèøäà àõîëèíèíã ûí èêêèòà èæòèìîèé ãóðóõãà áûëãàíëèãè ìàíáàëàðèäà =àéä ýòèëãàí. Óëàð =óéäàãè èæòèìîèé òîèôàëàðäèð:

-ñàééèäëàð, îëèìëàð âà øàéõëàð. - êàòòà òàæðèáàãà ýãà èëìëè êèøèëàð. - Äóî =èëóâ÷è òà=âîäîðëàð. - Ëàøêàðíèíã ñèïîõëàðè, ñàðõàíã âà àìèðëàð. - Àñêàðëàð âà õàë= îììàñè. - Äàëàò áîø=àðóâ èøëàðèíè àúëî äàðàæàäà áèëàäèãàí ìàñëàõàòãûé äîíî âà

à=ëëè êèøèëàð. - Âàçèðëàð, êîòèáëàð, äåâîí áîøëè\è. - Òèááè¸ò àõëè, ìóíàææèì âà ìóõàíäèñëàð. - Ìóõàääèñëàð âà ìóàððèõëàð. - Òàñàââóô âàêèëëàðè âà îðèôëàð. - Õóíàðìàíäëàð âà ñàíúàòêîðëàð. - Àæíàáèé ñàé¸õëàð âà ñàâäîãàðëàð.

Áó èæòèìîèé òîèôàëàð ¸êè =àòëàìëàð Àìèð Òåìóð äàâëàòèíèíã ìàúìóðèé-áîø=àðóâ òèçèìèäàãè òàðòèáëàð áèëàí àëî=àäîð õîëäà óíèíã õàðáèé ñè¸ñèé õàðàêòåðäà áûëãàíëèãèíè ùàì êûðñàòèá òóðèáäè.

XV àñðäà çèðîàò÷èëèê áèëàí øó\óëëàíóâ÷è =èøëî= àõëè îðàñèäà áèð =èñìè èìòè¸çëàðèãà ýãà áûëãàí âà óëàð ñîëè=ëàðíèíã îç ìè=äîðèíè òûëàøãàí. Àõîëèíèíã æóäà êàòòà =èñìèíè èæàðà÷è-÷îðèêîðëàð âà æàìîà äåõ=îíëàðè òàøêèë ýòãàí. +èøëî=ëàð æàìîà ¸êè =àðèéà äåá þðèòèëãàí. Óíèíã ìóëêè áóòóí æàìîà àõëèãà =àðàøëè áûëãàí.

Õóíàðìàíä÷èëèê ñîõàñèäà àñîñèé èøëàá ÷è=àðóâ÷è èæòèìîèé òîèôà ýðêèí õóíàðìàíäëàð áûëãàí. Óëàð øàõàðäà ÿøîâ÷è ñàâäîãàðëàð áèëàí áèð =àòîðäà ìàäàíèé ìàðêàçíèíã ûðòà õîë âàêèëëàðè ñàíàëãàíëàð.

Òåìóðèéëàð äàâðèäà ñîëè=íèíã àñîñèé òóðè-õèðîæ áûëãàí. Åð ñîëè\è õîñèëíèíã ó÷

áèð =èñìèãà÷à áûëãàí. Áî\ëàðäàí òàíîáîíà ñîëè\è îëèíãàí. Øóíèíãäåê, æîí ñîëè\è, óëî\, áåãàð ùàì ìàâæóä ýäè.

28

Åðãà ýãàëèêíèíã êåíã òàð=àëãàí òóðèõóñóñèé åð ýãàëèãè áûëãàí ñóþð\îë ýäè. XV àñðäà çèðîàò÷èëàð =àíäàé åð ìóëêëàðèäà ÿøàá, ýêèí ýêèøëàðèãà =àðàá õèðîæ òûëàãàíëàð. Óëàð àñîñàí òûðò òóðãà

1. äàâëàò ðëàðèäà èøëîâ÷è çèðîàòêîðëàð. 2. Õóñóñèé ìóëê åðëàðèäà èøëàéäèãàí çèðîàò÷èëàð. 3. Ûç åðèäà èøëîâ÷è çèðîàò÷èëàð. 4. Âà=ô åðëàðèäà èøëîâ÷è çèðîàò÷èëàðãà áûëèíãàí. Õèðîæ àñîñàí ìàõñóëîò ¸êè ïóë áèëàí îëèíãàí. Ìà\ëóá øàõàð àùîëèñèäàí ñàðè øóìîð

(æèçüÿ) îëèíãàí. Ìàìëàêàò õàâô îñòèäà =îëãàí âà=òäà ôàâ=óëîääà ñîëè= - àâîðèçîò éè\èá îëèíãàí. Äûêîíäîð ùóíàðìàíäëàðäàí òàì\à ñîëè\è îëèíãàí. Õàë= êûïëàá õàøàð èøëàðè (áåãàð)ãà æàëá ýòèá òóðèëãàí. Øóíèíãäåê ìóëêäîðëàð ûç ìóëêëàðèíèíã =èð=äàí áèð =èñìè ìè=äîðèäà çàêîò òûëàá òóðãàíëàð. ×åãàðàäàãè áîæõîíàëàðäà ÷åòäàí êåëãàí ñàâäîãàðëàðäàí áîæ óíäèðèëãàí, ìàùàëëèé ñàâäîãàðëàð ýñà òàãæîé ñîëè\è, áî\äîðëàð òàíîáîíà òûëàãàíëàð.

Àìèð Òåìóð äàâëàòèäà õó=ó=èé ìóíîñàáàòëàð áîø=à Øàð= äàâëàòëàðèäà áûëãàíè êàáè +óðúîíè Êàðèì, ùàäèñëàðäà áà¸í ýòèëãàí òàðòèá - =îèäàëàðãà àñîñëàíãàí ýäè.

Àìèð Òåìóðíèíã õó=ó= âà =îíóí óíñóðëàðè «Òåìóð òóçóêëàðè»äà ûç àêñèíè òîïãàí. Áó àñàðäà äàâëàò þìóøëàðè, ùàðáèé ñîùà, ðàèÿò âà èæòèìîèé òóçóìíèíã áàð÷à =àòëàìëàðè õà=èäà ñûç þðèòèëàäè. Óíäà òàúêèäëàíèøè÷à, äóí¸âèé æèõàòëàðíè õóêìäîðíèíã ûçè, ÿúíè, Àìèð Òåìóð íàçîðàò =èëãàí âà êåðàêëè æàçîíè øàì ûçè áåðãàí. Øàðèàò èøëàðè áèëàí ýñà øàðèàò =îçèñè øó\óëëàíãàí. Øóíèíãäåê, äàâëàò äåâîíèíèíã òóðëè áû\èíëàðèäà ùàì òóðëè÷à =îçèëàð ôàîëèÿò þðèòãàí, ìàñàëàí, ëàøêàð ó÷óí ìàõñóñ =îçè, ðàèÿò ó÷óí àëîõèäà =îçè òàéèíëàíãàí. Àìèð Òåìóð äàâëàòèäà õó=ó= òèçèìè =óéäàãè÷à áûëãàí:

Øàéõóëèñëîì-ìàìëàêàòäà ìóñóëìîíëàðíè íîæûÿ èøëàðäàí ñà=ëàø âà ñàâîá èøëàðãà óíäàø áûéè÷à ìàñõóë øàõñ.

Ñàäðëàð-àõëè èñëîìãà áîø÷èëèê =èëãàí. Àñîñèé âàçèôàëàðè âà=ôëàðíè íàçîðàò =èëèø áûëãàí: øóíèíãäåê óëàð ñóþð\îëíè ùàì áåëãèëàá òóðãàíëàð.

Ìóòàâàëëèé-ñàäðëàð òîìîíèäàí âà=ôëàðíè áîø=àðèø âà íàçîðàò =èëèø áèëàí øó\óëëàíóâ÷è øàõñ.

+îçè-õàð áèð øàõàð âà âèëîÿòëà, äåâîííèíã òóðëè áû\èíëàðèäà =îíóííè íàçîðàò =èëãàí. +îçèëàð ìàðòàáàñè âà äàðàæàñèãà êûðà áèð-áèðèëàí ôàð= =èëãàí.

Ìóäàððèñ-äèíèé ìàñàëàëàð, øàðèàò, òàôñèð, õàäèñ âà ôè=õäàí äàðñ áåðóâ÷è øàõñ. Ìóõòàñèá-áîçîðëàðäà òàðîçè, íàðõ-íàâîíè íàçîðàò =èëóâ÷è ìàõñóë. Áóëàð îðàñèäà =îçè âà ñàäðëàð ûç èøëàð þçàñèäàí øàõñàí Àìèð Òåìóðíèíã ûçèãà

õèñîáîò áåðèá òóðãàíëàð. Àìèð Òåìóð =àòúèé =îíóíëàð âà òàðòèáëàðíè ûç òóçóêëàðèäà ¸çèá =îëäèðãàí:

-õàçèíàáîí ìîëèÿ èøëàðèãà õè¸íàò =èëñà, ûçëàøòèðèá îëãàí ìàáëà\è ìàîøèäàí èêêè áàðîáàð îðòè= áûëñà, îðòè\è îëàäèãàí ìàîøè õèñîáèäàí óøëàá =îëèíãàí:

- àãàðäà ñèïîõèé áèðîð-áèð êèìñàãà çóëì =èëñà, óíè ûøà æàáðëàíãàí êèøèãà òîïøèðãàíëàð âà æàáðëàíóâ÷è ûçè õîõëàãàí÷à æàçîëàãàí:

- =èøëî= ¸êè øàõàð àìàëäîðëàðè ïàñòðî= òîèôàäàãè êèøèëàðãà çóëì åòêàçñàëàð, êàòòà ìè=äîðäà æàðèìàãà õóêì ýòèëãàíëàð:

- õàë==à æàáð çóëì =èëãàí êèøè æàðèìà áèëàí ¸êè äàððà áèëàí æàçîëàíãàí: - êèìäà-êèì û\èðëèê =èëñà, û\èðëàíãàí íàðñàíè =àéòàðèøè øàðò áûëãàí ¸êè

=àòòè= æàçîëàíãàí. Êèøèëàðãà åòêàçèëãàí õàð =àíäàé çàðàð ó÷óí, æèñìîíèé çàðàð ó÷óí ùàìäà øàðîá è÷èø,

çèíî èøëàð áèëàí ìàø\óë áûëèøè êàáè æèíîÿòëàð øàðèàò =îçèñè ÷è=àðãàí õóêìãà áèíîàí æàçîëàíãàí.

Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí ñàâîëëàð. 1. Àìèð Òåìóð äàâëàòíè áîø=àðèøäà äàâëàò÷èëèêíèíã =àéñè æèõàòëàðèãà êûïðî=

ýúòèáîð =àðàòãàí? 2. Äàâëàò áîø=àðóâèäà äàðãîõ âà äåâîííèíã ûðíè =àíäàé ýäè?

29

3. Äàâëàò áîø=àðóâ èøëàðèäà Àìèð Òåìóð =àíäàé =îíóíëàðãà àñîñëàíãàí? 4. «Òåìóð òóçóêëàðè» äà àõîëè =àíàäé èæòèìîèé =àòëàìëàðãà áûëèíãàíëèãè õà=èäà

¸çèá =îëäèðèëãàí? 5. Àìèð Òåìóð äàâëàòèäà ñîëè= òèçèìè =àíäàé òàðòèáäà àìàëãà îøèðèëãàí? 6. Àìèð Òåìóð äàâëàòèäà õó=ó=èé ìóíîñàáàòëàð =àíäàé =îíóíëàðãà àñîñëàíãàí ýäè? 7. Àìèð Òåìóð äàâëàòèäà æèíîèé èøëàð =àé òàðçäà êûðèá ÷è=èëãàí âà =àíäàé æàçî

òóðëàðè ìàâæóä ýäè? ÒÀßÍ× ÒÓØÓÍ×ÀËÀÐÈ: Ñàðè øóìîð-ñîëè= òóðè (æîí ñîëè\è) Àâîðèçîò-ôàâ=óëîääà ñîëè= Áåãàð-õàøàð èøëàðè 9999----ìàâçó: ìàâçó: ìàâçó: ìàâçó: XVIXVIXVIXVI----XIXXIXXIXXIX àñð áèðèí÷è ÿð àñð áèðèí÷è ÿð àñð áèðèí÷è ÿð àñð áèðèí÷è ÿðìèäà ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè.ìèäà ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè.ìèäà ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè.ìèäà ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè.

1-ìàúðóçà. ÐÅÆÀ: 1. Øàéáîíèéëàð ñóëîëàñè äàâðè äàâëàò÷èëèãè. À. Øàéáîíèéëàð äàâëàòèíèíã òàøêèë òîïèøè âà äàâëàò áîø=àðóâè òèçèìè. Á. Øàéáîíèéëàð äàâëàòèäà èæòèìîèé òóçóì. Â. Øàéáîíèéëàð äàâëàòèäà õàðáèé ñîõàíèíã àõàìèÿòè. Ã. Øàéáîíèéëàð äàâëàòèäà è=òèñîäèé õà¸ò. Ä. Øàéáîíèéëàð äàâëàòèäà ñîëè= òèçèìè.

Àäàáè¸òëàð: 1. Êàðèìîâ È.À. Òàðèõèé õîòèðàñèç

êåëàæàê éû=. Ò., Øàð= 1998 2. Êàðèìîâ È.À. Ûçáåêèñòîííèíã ûç èñòè=ëîë âà òàð==è¸ò éûëè. Ò., «Ûçáåêèñòîí»

1992 3. Ûçáåê õàë=è âà äàâëàò÷èëèãè òàðèõè êîíöåïöèÿñè.\ Ûçáåêèñòîí òàðèõè. 1999 éèë

1-ñîí. 4. Àçàìàò Çè¸. Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. Ò., Øàð= 2000 5. Ñàãäóëëàåâ À. Âà áîø=. Ûçáåêèñòîí òàðèõè: äàâëàò âà æàìèÿò òàð==è¸òè. Ò.,

«Àêàäåìèÿ» 2000 6. Õîôèç òàíèø Áóõîðèé «Àáäóëëàíîìà» 1 âà 2 æèëäëàð. Ò., Øàð= 1999, 2000 7. Àõìåäîâ Á.À. Ûçáåê óëóñè Ò., Ìåðîñ. 1991 8. Àõìåäîâ Á.À. Ûçáåêèñòîí õàë=ëàðè òàðèõè ìàíáàëàðè. Áàëõ êûëè âà Ñèðäàð¸íèíã =óéè î=èìëàðèäàí òî Äíåïð äàð¸ñèíèíã =óéè î=èìëàðèãà÷à

áûëãàí óëêàí õóäóäëàð XI àñðäàí áîøëàá Äàøòè +èï÷î= äåá àòàëà áîøëàíäè. 1236 éèëäà Áîòóõîí òîìîíèäàí áó åðäàãè =èï÷î= âà áîø=à òóðêèé =àáèëàëàðáûéñóíáèðèëèá, Îëòèí Ûðäà äàâëàòèãà àñîñ ñîëèíäè. XIV àñð áîøëàðèäà áó äàâëàò èêêè =èñìãà áûëèíèá êåòäè âà Øàð=èé =èñìè Î= Ûðäà ¸êè ìàíáàëàðäà ûçèëèøè÷à «Ûçáåêëàð ìàìëàêàòè» äåá þðèòèëà áîøëàíäè. XV àñð ûðòàëàðèäà Æû÷èíèíã áåøèí÷è û\ëè Øàéáîí óðó\èäàí áûëãàí Àáóëõàéðõîí (1412-1468) êû÷ìàí÷è ûçáåêëàð äàâëàòèãà àñîñ ñîëäè. Àáóëõàéðõîí äàâðèäà êó÷àéãàí áó äàâëàò óíèíã âàôîòèäàí ñûíã èí=èðîçãà ó÷ðàé áîøëàäè. XV àñðíèíã 80-éèëëàðèäà êû÷ìàí÷è ûçáåêëàð äàâëàòè Ìóùàììàä Øîõáàõò Øàéáîíèéõîí (1451-1510) òîìîíèäàí =àéòà òèêëàíäè âà òåç îðàäà àí÷à êó÷àéèá, ûøà âà=òäà è÷êè ñè¸ñèé êóðàøëàð î=èáàòèäà èí=èðîçãà ó÷ðàá, ïàðîêàíäàëèê õóêì ñóðãàí Òåìóðèéëàðíèíã è÷êè ñè¸ñèé êóðàøëàðèãà ùàì òàúñèð ûòêàçà áîøëàäè. XVI àñð äàñòëàáêè ûí éèëëèãèäà òåìóðèéëàðíèíã Ìîâàðîóííàõð âà Õóðîñîíäàãè

30

áàð÷à ìóëêëàðèíè Øàéáîíèéõîí áîñèá îëäè âà áó åðäà ûç äàâëàòèãà àñîñ ñîëäè. Ìóùàììàä Øàéáîíèéõîí, Àáóñàèäõîí (1529-1533), Óáàéäóëëàõîí (1533-1539), íàâðûç Àõìàäõîí(1540-1551, Òîøêåíò õîêèìè), Àáäóëëàõîí êàáè õîíëàð õóêìðîíëèê =èëãàí áó äàâëàò XVI àñð îõèðèãà÷à õóêì ñóðäè âà ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõèäà ìóõèì àõàìèÿòãà ýãà áûëãàí ûçãàðèøëàðíèíã þç áåðèøèãà ñàáàá÷è áûëäè.

Øàéáîíèéëàð äàâëàòè ûç ìîõèÿòèãà êûðà éèðèê äàâëàò áûëèá, äàâëàò òåïàñèäà ÷åêëàíìàãàí õîêèìÿòãà ýãà áûëãàí õîí ûòèðãàí. Õîíëèêíèíã ñè¸ñèé òèçèìèäà âà äàâëàò áîø=àðóâèäà Òåìóð âà òåìóðèéëàð äàâðèäà =àðîð òîïãàí òàðòèá =îèäàëàð, õóñóñèÿòè áèëàí áèðãà êû÷ìàí÷è ûçáåêëàð äàâëàòèãà õîñ áûëãàí àíúàíàëàð ùàì ìàâæóä ýäè. Äàâëàò áîø=àðóâèäà èñëîìèé øàðèàò âà îäàò =îíóí-=îèäàëàðèãà àìàë =èëèíãàí.

Ìàðêàçèé áîø=àðóâ äàâëàòíèíã è÷êè âà òàø=è õà¸òèãà áî\ëè= áàð÷à ìàñàëàëàðíè ùàë =èëàäèãàí äàðãîõ-ñàðîé äåâîíèäà æàìëàíãàí ýäè. Äàâëàòíèíã îëèé äàðàæàäàãè àìàëäîðëàðè àúçî áûëãàí âà îäàòäà áîø âàçèð òîìîíèäàí áîø=àðèëàäèãàí áó ìàõêàì ìàìëàêàòíèíã ñè¸ñèé, ìîëèÿâèé, õàð Áèé, òàøêèëèé âà áîø=à ìàñàëàëàðíè êûðèá ÷è=àðäè. Áóíäà =àáóë =èëèíãàí =àðîðëàð ôà=àòãèíà õîí òàñäè=ëàíãàíäàí ñûíã êó÷ãà êèðàð ýäè.

Äàâëàò áîø=àðóâ àïïàðàòèäà êûêàëäîø, îòàëè=, íà=èá, àúçàì, âàçèð, äåâîíáåãè âà áîø=à îëèé àìëäîðëàð êàòòà ûðèí òóòàðäè.

Äàâëàò áîø=àðóâèäà õàðáèé-ìàúìóðèé àìàëäîðëàðäàí òàø=àðè, óëàìîëàð, äèí ïåøâîëàðè, øàéõëàð âà õîæàëàð, õóñóñàí, Øàéõ óë èñëîì, +îçè êàëîí, Ìóôòè êàáè äèíèé ìàíñàá ýãàëàðèíèíã ùàì òàúñèðè êàòòà áûëãàí. Áó äàâðäà àéíè=ñà, Æûéáîð øàéõëàðíèíã ìàâ=åè îøèá êåòãàí ýäè.

Ìàõàëëèé áîø=àðóâ âèëîÿò õîêèìëàðè =ûëèäà áûëèá, óëàð ùàì ûç áîø=àðóâ òèçèìèãà ýãà áûëãàí. Áóíäàé õîêèìëàð âà ðàèñ (àìàëäîðëàð) ëàð =ûøèíãà áîø÷èëèê =ëèø, ñîëè=ëàð éè\èø, =îíóíëàðíè íàçîðàò =èëèø âàçèôàëàðèíè áîø=àðãàíëàð. Âèëîÿòëàð ûç íàâáàòèäà êè÷èê ìàúìóðèé áèðëèêëàð: òóìàí, êàñàáà, ìàâçåëàðãà áûëèíãàí. Ìàõàëëèé áîø=àðóâíèíã ýíã =óéè áû\èíè î=ñî=îë (êàëîíòàðîí) òîìîíèäàí áîø=àðèëàäèãàí =èøëî= æàìîàëàðè ýäè.

Øàéáîíèéëàð äàâëàòè æàìèÿò õà¸òèäà, äàâëàò áîø=àðóâèäà òóòãàí ûðíèãà, ìàâ=åèãà

=àðàá, ìàìëàêàòäàãè ìàâæóä =óéäàãè áèð íå÷òà èæòèìîèé òàáà=àëàðíè àæðàòèá êûðñàòèø ìóìêèí:

- Îëèé òàáà=à.Îëèé òàáà=à.Îëèé òàáà=à.Îëèé òàáà=à. Õîí âà óíèíã ÿ=èíëàðè, ûçáåê ñóëòîíëàðè, éèðèê ñàðîé àìàëäîðëàðè (âàçèð âóçàðî) êèðãàí. Äàâëàò áîø=àðóâèíè àíà øó èæòèìîèé òàáà=à àìàëãà îøèðãàí.

- Óìàðî.Óìàðî.Óìàðî.Óìàðî. Õàðáèé ìàúìóðèé àìàëäîðëàð, éèðèê ñàðêàðäàëàð, âèëîÿò õîêèìëàðè, =ûøèí âà =àáèëà áîøëè=ëàðè. Óëàð ìàõàëëèé áîø=àðóâ èøëàðèíè àìàëãà îøèðãàíëàð.

- Óëàìîëàð.Óëàìîëàð.Óëàìîëàð.Óëàìîëàð. Éèðèê äèí ïåøâîëàðè, øàéõëàð õîæàëàð. Óëàð íàôà=àò äèíèé, áàëêè äóí¸âèé áîø=àðóâäà ùàì ôàîë èøòèðîê ýòãàíëàð.

- ÔóçàëîÔóçàëîÔóçàëîÔóçàëî. Æàìèÿò ìàúíàâèé-ìàäàíèé õà¸òèíè àêñ ýòòèðãàí èæòèìîèé òàáà=à: îëèìëàð, øîèðëàð, òàðèõ÷èëàð âà áîø=àëàð.

- ÐàèÿòÐàèÿòÐàèÿòÐàèÿò (ôó=àðî). Æàìèÿòäà àñîñèé èøëàá ÷è=àðóâ÷è, ìîääèé áîéëèê ÿðàòóâ÷è, õàçèíàãà ñîëè= òûëîâ÷è èæòèìîèé òàáà=à áûëèá, óëàðãà äûêîíäîðëàð, õóíàðìàíäëàð, ûðòàõîë äåõ=îíëàð âà ÷îðâàäîðëàð, ¸ëëàíèá èøëàéäèãàí àõîëè =àòëàìè êèðãàí.

- +óëëàð+óëëàð+óëëàð+óëëàð. Áó äàâðäà =óë÷èëèê ìàâæóä áûëèá, =óëëàðíè àñîñàí õàðáèé þðèøëàð ïàéòèäà àñèðãà òóøèðèëãàí, ûëæà =èëèá îëèíãàí îäàìëàð òàøêèë ýòãàí. Ìàúëóì ìè=äîðäàãè õà= ýâàçèãà óëàðíè îçîä =èëèø ìóìêèí áûëãàí. +óëëàð ìåõíàòèäàí ñàðîéäà, éèðèê àìàëäîðëàð âà óëàìîëàð õûæàëèêëàðèäà ôîéäàëàíèøãàí.

Ìàìëàêàò ñè¸ñèé õà¸òèäà äàâëàò áîø=àðóâ èøëàðèäà éèðèê ñàðêàðäàëàð, =ûøèí áîøëè=ëàðèíèíã ûðíè êàòòà ýäè.

Øàéáîíèéëàð =ûøèíè àîñàí îòëè= âà ïè¸äà àñêàðëàðäàí òàøêèë òîïãàí ýäè. +ûøèí óðóøäà û=-¸é, óçóí íàéçà, =èëè÷, ãóðçè, óçóí äàñòàëè æàíã áîëòàñè (òàáàðçèí), ÷àíãàê êàáè àñîñèé =óðîëëàðäàí êåíã ôîéäàëàíãàí. Øóíèíãäåê, õèìîÿ âîñèòàñè ñèôàòèäà =àë=îí (ñèïàð)

31

âà ñîâóò-æîâøàí (ôîðñ÷à-áàõòàð) ¸êè æèáà (æåâà) êèéèá æàíã =èëãàíëàð. Àáóëëàõîí âà=òèäà Åâðîïàäàí êåëòèðèëãàí ôàðàíãè æîâøàí (ñîâóò) ùàì áûëãàí. Îòëàð óñòèãà ýñà ìàõñóñ ¸ïèí÷è=-ãåæì (êåæèì) ¸ïèëãàí.

+ûøèí òàðêèáèäà òóðëè =óðîëëàð áèëàí áèðãà XVI àñð èêêèí÷è ÿðìèäà Àáäóëëàõîí òîìîíèäàí ÷åò ýëëàðäàí êåëòèðèëãàí êè÷èê çàìáàðàêëàð ùàì èøëàòèëà áîøëàíäè. Øàéáîíèéëàð =ûøèíè àñîñàí «=àáë» äåá àòàëóâ÷è ìàðêàçèé =èñìè, áàðîí\îð (ûíã =àíîò) âà æàâîí\îð (ñûë =àíîò) =èñìëàðèäàí ùàìäà õèðîâóë (=ûøèííèíã îð=à òîìîíè) äàí òàøêèë òîïãàí ýäè. Áó áûëèíìàëàðãà õîííèíã ûçè ¸êè éèðèê ñàðêàðäàëàð áîø÷èëèê =èëèøãàí. +ûøèííèíã =àíîòëàðèãà =ûìîíäîíëèê =èëóâ÷è ñàðêàðäà û\ëîí äåá þðèòèëãàí. +ûøèí îëäèäà ìàí\ëàé äåá íîìëàíóâ÷è õàðáèé =èñì ÿðìè äîèðà øàêëèäà ñàô òîðòèá áîðãàí. Óíèíã îëèäà ýñà òåç õàðàêàòëàíóâ÷è åíãèë ïè¸äàëàð-èë\îð áûëãàí. Óìóìèé =èñìè îëäèäà áîðóâ÷è «=îðàâóë» äåá àòàëãàí ìàõñóñ áûëèì, =ûøèííèíã ûíã âà ñûë =èñìëàðè îëäèäà áîðóâ÷è êè÷èê áûëèíìàëàð «\óë» äåá þðèòèëãàí âà îðòèäàí áîðóâ÷è êè÷èê áûëèíìà ýñà ÷àíîõ äåá àòàëãàí.

Øàéáîíèéõîí =ûøèíëàðè ùàì ×èíãèçõîí âà Àìèð Òåìóð =ûøèíëàðè êàáè 10 ìèíãëèê áûëèíìàëàð-òóìàíëàðãà áûëèíãàí. Óíãà íû¸í äåá àòàëóâ÷è ñàðêàðäà =ûìîíäîíëèê =èëãàí. Òóìàíëàð ûç íàâáàòèäà ìèíãëèê, þçëèê, ûíëèê áûëèíìàëàðãà àæðàòèëãàí.

Õîíëèêäà õàðáèé ìàñàëàëàð áèëàí òàâî÷è øó\óëëàíãàí. Õàðáèé-ìàúìóðèé áîø=àðóâ òèçèìèãà àñîñëàíãàí Øàéáîíèéëàð äàâëàòèäà =ûøèí âà

õàðáèé ñîõà äàâëàòíèíã àñîñèé òàÿí÷è õèñîáëàíãàí âà äàâëàòíèíã ìàâæóä áûëèá òóðèøè, =óäðàòãà ýðèøóâèäà êàòòà àõàìèòÿòãà ýãà áûëãàí.

Õîíëèêäà =èøëî= õûæàëèãè, ñàâäî-ñîòè= âà õóíàðìàíä÷èëèê è=òèñîäè¸òèíèíã àñîñèé òàðìî=ëàðè õèñîáëàíãàí.

Ìàìëàêàòíèíã àñîñèé áîéëèãè åð õèñîáëàíèá, åð ýãàëèãèíèíã áèð =àí÷à òàðìî=ëàðè ¸êè øàêèëëàðè ìàâæóä ýäè:

-Ìóëê ñóëòîíèé- äàâëàòãà =àðàøëè ðëàð.

- Ìóëêè õîëèñ-õóñóñèé øàõñëàðãà =àðàøëè åðëàð. - Âà=ô-äèíèé ìàõêàìàëàðãà, ìàäðàñàëàðãà âà ìàñæèäëàðãà, =àáðèñòîíëàðãà

=àðàøëè åðëàð. - +èøëî= æàìîàëàðè ýãàëèê =èëàäèãàí åðëàð.

Äåõ=îí÷èëèê àñîñàí ñó\îðèëàäèãàí îáêîð åðëàðäà âà ëàëìèêîð åðëàðäà îëèááîðèëàðäè. Åðäà ìåõíàò =èëóâ÷èëàðíèíã àêñàðèÿòè êàìáà\àë äåõ=îíëàð áûëèá, åðíè èæàðàãà îëèá èøëàðäèëàð.

Ìàíáàëàðäà êåëòèðèëèøè÷à, áó äàâðäà áó\äîé ûí õèëè, àðïà, =ûíî=, æûõîðè âà áîø=à ýêèíëàð ýêèëãàí. Øàéáîíèéëàð äàâðèäà åð èñëîõîòëàðè íàòèæàñèäà =àðîâñèç åðëàð ûçëàøòèðèëèá, áó åðëàðäà èøëîâ÷èëàð ìàúëóì ìóääàò ñîëè=ëàðäàí îçîä ýòèëäè, ìàúìóðëàðíèíã òàúñèðè ÷åêëàíäè âà õàçèíàãà êûïðî= äàðîìàä êåëèøè òàúìèíëàíäè.

×îðâà÷èëèê ùàì õûæàëèêíèíã åòàê÷è òàðìî=ëàðèäàí áûëèá, éèðèê âà ìàéäà òó¸=ëè õàéâîíëàð áî=èø, éèë=è÷ëèê, òóÿ÷èëèê àí÷à ðèâîæëàíäè. ×îðâà÷èëèê ìàõñóëîòëàðè èøëàá ÷è=àðèø êåíãàéèøè î=èáàòèäà êû÷ìàí÷è âà ûòðî= àõîëè ûðòàñèäà ìîë àéèðáîøëàø âà ñàâäî èøëàðè æîíëàíäè. Àáäóëëàõîí õóêìðîíëèãè éèëëàðèäà +àðøèäà êû÷ìàí÷è âà ûòðî= àõîëè ûçàðî ñàâäî =èëàäèãàí ýíã êàòòà áîçîðíè áàðïî ýòãàí ýäè.

Øàéáîíèéëàð õóêìðîíëèãè äàâðèäà õóíàðìàíä÷èëèê ùàì àí÷à òàðà==èé ýòäè âà õóíàðìàíäëàð ûç óþøìàëàðèãà (àðàá÷à «êàñàáà») ýãà áûëäèëàð. Áóíäàé óþøìàëàð ìàéëàá =ûéèëàäèãàí ðàèñ ¸êè î=ñî=îë òàðàôèäàí áîø=àðèëãàí.

Ñàâäî-ñîòè=íèíã áàð÷à êûðèíèøëàðè øàéáîíèéëàð äàâðèäà òàðà==èé ýòäè. È÷êè ñàâäî áèëàí áèðãà Ýðîí, Òóðêèÿ, Õèíäèñòîí, Ðîññèÿ, Õèòîé êàáè äàâëàòëàð áèëàí îëèá áîðèëãàí òàø=è ñàâäî èøëàðè ùàì àí÷à êåíãàéäè.

Øóíèíãäåê, êàòòà õóäóäëàðãà ýãà áûëãàí õîíëèêíèíã âèëîÿòëàðè ûðòàñèäà ùàì ÿ=èí è=òèñîäèé àëî=àëàð ìàâæóä áûëãàí. Õîíëèêäà, àéíè=ñà, Àáäóëëàõîí äàâðèäà è÷êè âà òàø=è ñàâäîíèíã ìàðêàçè Áóõîðî øàõðèäà òûïëàíãàí ýäè.

32

Ñàâäî éûëëàðè áûéëàá êàðâîíñàðîéëàð, ðàáîòëàð, ñàðäîáàëàð áàðïî ýòèëäè, ñàâäî éûëëàðè õàâôñèçëèãè =àòòè= íàçîðàò îñòèãà îëèíãàí.

Øàéáîíèéëàð äàâëàòèäà 40 äàí îðòè= ñîëè= òóðëàðè âà æàðèìàëàð áûëãàí. Ñîëè= òûëîâ÷è àõîëè ðàèÿò (ôó=àðî) äåá àòàëãàí âà óëàðäàí îëèíàäèãàí ñîëè=ëàðäàí òàø=àðè æàðèìàëàð ùàì óíäèðèá îëèíãàí.

Åðäàí îëèíàäèãàí àñîñèé ñîëè= òóðè õèðîæ áûëèá, õîñèëíèíã 5\1 ìè=äîðèäà ïóë ¸êè ìàõñóëîò êûðèíèøèäà îëèíãàí.

×îðâàäîðëàð âà ñàâäîãàðëàðäàí îëèíàäèãàí ñîëè= çàêîò áûëèá, 40\1 ôîèçíè òàøêèë ýòãàí. Øàõàð àõîëèñè-õóíàðìàíäëàð âà äûêîíäîðëàð ìàõñóñ ñîëè= òàì\à òûëàãàíëàð. Áîø=à äèíãà ìàíñóá ñàâäîãàðëàð ûç ìàõñóëîòèíèíã 5\1 =èñìèíè æèçüÿ ñèôàòèäà òûëàãàíëàð.

Áó äàâðäà ÿíà èõðîæàò, òîãàð, óëóôà, =ûíàë\à, áåãàð, ìàäàäè ëàøêàð, áîæ, òàíñó=îò, òóõôà âà áîø=à ñîëè=ëàð ìàâæóä áûëèá, óëàðíèíã êûï÷èëèê áóòóí ûðòà àñðëàð äàâðèãà õîñ ýäè. Ðàèÿò ñîëè=ëàðíè òûëàøäàí òàø=àðè òóðëè õàøàð èøëàðèãà ùàì æàë =èëèá òóðèëãàí.

Øàéáîíèéëàðäàí ñûíã Áóõîðî õîíëèãè òàõòèãà Àøòàðõîíèéëàð (Æîíèéëàð) ñóëîëàñè ÷è=äè âà õîêèìÿòíè 150 éèëäàí îðòè=ðî= (1601-1756) ûç =ûëèäà ñà=ëàá =îëäè. Áó äàâð ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõèäàãè ýíã çèääèÿòëè äàâð õèñîáëàíàäè.

Àøòàðõîíèéëàð äàâëàòè òèçèìè ûç òóçèëèøèãà âà ìîõèÿòèãà êûðà Øàéáîíèéëàð äàâëàò òèçèìèäàí äåÿðëè ôàð= =èëìàñäè. Õîí ðàñìàí îëèé õîêèìÿò áîøëè\è õèñîáëàíàðäè âà áàð÷à ôàðìîí âà =îíóíëàð óíèíã íîìè áèëàí ÷è=àðèëàð ýäè. Áèðî=, àìàëäà êûïãèíà àøòàðõîíèé õîíëàð éèðèê ñàðîé àìàëäîðëàðè =ûëèäà ûéèí÷î= áûëèá, æîéëàðäàãè äàâëàò áîø=àðóâè âèëîÿòëàð õîêèìëàðè =ûëèãà ûòèá =îëãàí ýäè. Áó ýñà ûç íàâáàòèäà ìàðêàçèé õîêèìÿòíèíã çàèôëàøóâè âà ñè¸ñèé-è=òèñîäèé èí=èðîçèãà îëèá êåëàð ýäè.

Àøòàðõîíèéëàð äàâðèäà Áóõîðîäàí êåéèíãè ýíã íóôóçëè øàõàð Áàëõ áûëèá, óíè òàõò âîðèñè áîø=àðãàí. Äàâëàò áîø=àðóâè èêêè áîñ=è÷ëè áûëèá, ìàðêàçèé âà ìàõàëëèé áîø=àðóâ òèçèìèãà ýãà ýäè.

Ìàðêàçèé áîø=àðóâ õîí ñàðîéè àìàëäîðëàðè =ûëèäà áûëèá, àøòàðõîíèéëàð äàâðèäà îòàëè= ìàíñàáèãà ýãà øàõñ êàòòà ìàâ=åãà ýãà áûëàðäè. Ñàðîé àìàëäîðëàðè âà óëàðíèíã âàçèôàëàðè ýñà Øàéáîíèéëàð äàâðèäàãèäàí óí÷à ôàð= =èëìàñ ýäè.

Àøòàðõîíèéëàðäà õàðáèé âà ìàúìóðèé àìàëäîðëàð êàòòà õó=ó=ëàðãà ýãà ýäèëàð. Øóíèíãäåê, äèíèé óëàìîëàð ùàì äàâëàò áîø=àðóâ èøëàðèäà êàòòà òàúñèð ûòêàçàð ýäèëàð.

Àøòàðõîíèéëàð äàâðèäà Áóõîðî õîíëèãè õóäóäëàðè =èñ=àðäè âà XVIII àñð áîøëàðèäà Áóõîðî, Ñàìàð=àíä, Ñà\àðàæ, Ûðàòåïà, Øàõðèñàáç, /óçîð êàáè îëòèòàãèíà áåêëèê òèëãà îëèíàäè õîëîñ. Êåéèí÷àëèê Èìîì=óëèõîí òîìîíèäàí Õèñîð, Òîøêåíò, Òóðêèñòîí, Ôàð\îíà, Áàëõ =àéòàäàí =ûëãà êèðèòèëãàí áûëñàäà, Õóðîñîíäàãè áèð =àí÷à âèëîÿòëàð, Õîðàçì Áóõîðî òàðêèáèäàí áóòóíëàé ÷è=èá êåòäè. Êûïãèíà âèëîÿòëàð, õóñóñàí, Õèñîð, Øàõðèñàáç àìàëäà ÿðèì ìóñòà=èë áûëèá, íîìèãàãèíà Áóõîðîãà òîáåëèê =èëàðäè.

Èæòèìîèé òàáà=à øàéáîíèéëàð äàâðèäàãèäåê ñà=ëàíãàí áûëèá, óëàìîëàð, àéíè=ñà, Æûéáîð øàéõëàðíèíã æàìèÿòäàãè ìàâ=åè îðòèá áîðäè.

Àøòàðõîíèéëàð äàâðèäà óðóø õàðàêàòëàðèíèíã êûïëàá ûòêàçèëèøè îäàòèé õîëãà àéëàíèá =îëãàí áûëñàäà, õàðáèé ñîõàäà æèääèé èñëîõîòëàð îëèá áîðèëìàäè. +óðîëëàð, æàíã =èëèø óñëóáèíèíã ýñêèðãàíëèãè, =óäðàòëè äîèìèé àðìèÿíèíã ìàâæóä ýìàñëèãè Àøòàðõîíèéëàð äàâëàòèäàãè õàðáèé ñîõàíèíã ùàì èí=èðîãà ó÷ðàãàíëèãèëàí äàëîëàò áåðàðäè.

Àøòàðõîíèéëàðãà õîñ áûëãàí ûçàðî óðóøëàð, ñè¸ñèé òàð=î=ëèê, ñîëè=ëàðíèíã ìóòòàñèë îøèá áîðèøè ìàìëàêàò è=òèñîäèé àõâîëèíè èí=èðîçëè õîëãà ñîëèá =ûéäè.

Õóíàðìàíä÷èëèêíèíã àñîñèé ìàðêàçè áûëãàí øàõàðëàð õèñîáëàíñàäà, ýíã êåðàêëè õóíàðìàíä÷èëèê ìàõñóëîòëàðè èøëàá ÷è=àðèø éèðèê =èøëî=ëàðäà ùàì ðèâîæëàíà áîøëàäè.

Ìàìëàêàò è=òèñîäèé õà¸òèäà ñàâäî-ñîòè=íèíã àõàìèÿòè õàòòî óðóøëàð áûëèá òóðãàí âà=òäà ùàì ïàñàéãàíè éû=. Àñîñèé ñàâäî ìàðêàçëàðè Áóõîðî, Ñàìàð=àíä, +àðøè, Òîøêåíò, Áàëõ âà áîø=àëàð ýäè. Òàø=è ñàâäîäà àñîñàí Ðîññèÿíèíã òóðëè øàõàðëàðè (Àñòðàõàí, Îðåíáóðã, Ñèáèðäàãè øàõàðëàð), Õèíäèñòîí, Õèòîé, Òóðêèÿ, Ýðîí, +îø\àð áèëàí àëî=àëàð ìóñòàõêàìëàíäè.

33

Àøòàðõîíèéëàð äàâëàòèäà ñîëè= òèçèìè øàéáîíèéëàð äàâëàòè ñîëè= òèçèìèãà ûõøàø õîëäà þðèòèëãàí. Áèðî= áó äàâðäà òèíèìñèç óðóøëàð ñàáàáëè àõîëèäàí ñîëè=ëàð éè\èá îëèø êûïàéãàí. Õàòòî Ñóáõîí=óëèõîí äàâðèäà áèð éûëà åòòè éèëëèê ñîëè=íè éè\èá îëèøõà=èäà ôàðìîí áåðèëãàí âà áó õàë=íèíã =àøøî=ëàøóâèãà íàðõëàðíèíã îøèá êåòèøèãà îëèá êåëãàí ýäè.

Þ=îðèäà êåëòèðèëãàí ìàúëóìîòëàðäàí êûðèíèá òóðèáäèêè, àøòàðõîíèéëàð ãàð÷è äàâëàò òåïàñèäà áèð ÿðèì àñðäàí îðòè=ðî= âà=ò äàâîìèäà òóðãàí áûëñàëàðäà, êó÷ëè ìàðêàçèé õîêèìÿòíè ñà=ëàá =îëèøãà ýðèøà îëìàäèëàð, áó ýñà ìàìëàêàòíèíã ñè¸ñèé, è=òèñîäèé, õàðáèé ñàëîõèÿòèíèíã òóøêóíëèêêà ó÷ðàøèãà âà èí=èðîçèãà îëèá êåëäè ùàìäà XVIII àñð ûðòàëàðèäàí óëàð õîêèìÿòíè ìàí\èò àìèðëàðè =ûëèãà òîïøèðèøãà ìàæáóð áûëäèëàð.

Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí ñàâîëëàð: 1. Øàéáîíèéëàð äàâëàò÷èëèãèäà áîø=àðóâ õóñóñèÿòëàðè? 2. Øàéáîíèéëàðäà ìàõàëëèé áîø=àðóâ =àíäàé õóñóñèÿòëàðãà ýãà áûëãàí? 3. Øàéáîíèéëàð äàâðèäàãè ñîëè=ëàð õà=èäà =àíäàé ôèêð áèëäèðà îëàñèç? 4. Àøòàðõîíèéëàðäà íèìà ó÷óí ìàðêàçèé õîêèìÿò çàèôëàøèá =îëäè? 5. Àøòàðõîíèéëàð äàâëàò áîø=àðóâ èøëàðèäà =àíäàé êàì÷èëèêëàð âà õàòîëèêëàðãà

éûë =ûéäèëàð? Ñèç =àíäàé ôèêð áèëäèðà îëàñèç? ÒÀßÍ× ÒÓØÓÍ×ÀËÀÐÈ: Äàðãîõ-ñàðîé äåâîíè. Êàëîíòàðîí-=èøëî= î=ñî=îëè. Ðàèÿò-ôó=àðî. Æîâøàí-ñîâóò. Ãåæì (êåæì) – îòëàð óñòèãà ¸ïèëàäèãàí ìàõñóñ ¸ïèí÷è=. 9999----ìàâçó: Èêêèí÷è ìàúðóçà:ìàâçó: Èêêèí÷è ìàúðóçà:ìàâçó: Èêêèí÷è ìàúðóçà:ìàâçó: Èêêèí÷è ìàúðóçà: XVIXVIXVIXVI----XIXXIXXIXXIX àñð èêêèí÷è ÿðìèäà ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõèäà +û=îí âà Õèâà õîíëèêëàðèíèíã àñð èêêèí÷è ÿðìèäà ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõèäà +û=îí âà Õèâà õîíëèêëàðèíèíã àñð èêêèí÷è ÿðìèäà ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõèäà +û=îí âà Õèâà õîíëèêëàðèíèíã àñð èêêèí÷è ÿðìèäà ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõèäà +û=îí âà Õèâà õîíëèêëàðèíèíã òóòãàí ûðíè.òóòãàí ûðíè.òóòãàí ûðíè.òóòãàí ûðíè. ÐÅÆÀ: 1. +û=îí õîíëèãè äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. À. +û=îí õîíëèãèäà äàâëàò áîø=àðóâè òèçèìè. Á. Õîíëèêíèíã ìàúìóðèé áûëèíèøè. Â. Õîíëèêäàãè èæòèìîèé òóçóì. Ã. Õîíëèêäàãè õàðáèé ñîõàíèíã àõâîëè. Ä. Õîíëèêäà èæòèìîèé-è=òèñîäèé õà¸ò. 2. Õèâà õîíëèãè äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. À. Õèâà õîíëèãèíèíã äàâëàò áîø=àðóâ òèçèìè. Á. Õèâà õîíëèãèíèíã ìàúìóðèé áûëèíèøè. Â. Õîíëèêíèíã èæòèìîèé òóçóìè. Ã. Õèâà õîíëèãèäà õàðáèé àõâîë. Ä. Õèâà õîíëèãèäà ñóä èøëàðè. Å. Õèâà õîíëèãèäà è=òèñîäèé õà¸ò

Àäàáè¸òëàð: 1. È.À.Êàðèìîâ òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàê éû=. Ò., Øàð=, 1998 2. Ûçáåê õàë=è äàâëàò÷èëèãè òàðèõè êîíöåïöèÿñè. Ûçáåêèñòîí òàðèõè. 1999 éèë, 1-

ñîí 3. Àçàìàò Çè¸. Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. Ò., Øàð=, 2000

34

4. À.Ñàãäóëëàåâ âà áîø=. Ûçáåêèñòîí òàðèõè: äàâëàò âà æàìèÿò òàðà==è¸òè. Ò., Àêàäåìèÿ. 2000

5. Çèååâ Õ.Ç Òóðêèñòîíäà Ðîññèÿ òàæîâóçè âà õóêìðîíëèãèãà =àðøè êóðàø. Ò., Øàð=. 1998

6. Ûçáåêèñòîííèíã ÿíãè òàðèõè. Áèðèí÷è êèòîá. Òóðêèñòîí ÷îð Ðîññèÿñè ìóñòàìëàêàñè äàâðèäà. Ò., Øàð=. 2000

+û=îí äàâëàò áîø=àðóâ òèçèìèäà ýíã îëèé õóêìäîð «õîí» áûëèá, ó äåÿðëè ÷åëàíìàãàí

õó=ó==à ýãà ýäè. +û=îí õîíëàðè äàñòëàá «áèé» óíâîíèäà áûëèá, Îëèìõîí äàâðèäàí áîøëàá (1805 éèëäàí áîøëàá) «õîí» óíâîíè æîðèé ýòèëãàí. Óíèíã âîðèñè Óìàðõîí(1810-1822) ýñà ûçèãà «àìèð àë-ìûìèíèí» óíâîíè îëäè âà àìàëäà ñè¸ñèé âà äèíèé õîêèìÿòíè áèðëàøòèðäè. Ãàð÷è õîí ÷åêñèç õîêèìÿò ýãàñè ñàíàëñàäà, ñàðîéäà óðó\ áîøëè=ëàðè âà =ûøèí =ûìîíäîíëàðíèíã òàúñèðè êó÷ëè ýäè. Áó ýñà õîííèíã ñè¸ñèé êó÷-=óäðàòè ìàúëóì è=òèñîäèé àñîñëàðãà âà èæòèìîèé ãóðóõëàðãà áî\ëè= ýêàíëèãèíè êûðñàòàäè.

Õîí ñàðîéäà òóçèëãàí Êåíãàø ìóõèì èøëàðíè êûðèá ÷è==àí âà óíãà ìèíãáîøè ðàõáàðëèê =èëãàí. Áó êåíãàøíèíã äàâëàò áîø=àðóâèäà àõàìèÿòè êàòòà ýäè. Ñàðîé àìàëäîðëàðè è÷èäà ìèíãáîøè (áîø âàçèð) âà àìèðëàøêàð (õàðáèé âàçèð), =óøáåãè- õîí ìàñëàõàò÷èñè ¸êè âèëîÿò õîêèìè, ïàðâîíà÷è (õîí ìàñëàõàò÷èñè), øè\îâóë (âàçèðè èëìèÿ) âà áîø=à àìàëäîðëàð êàòòà ûðèí òóòãàí. Óëàð ûç õèçìàòëàðè ýâàçèãà éèëëèê ìàîø îëãàíëàð. Øóíèíãäåê, óëàðãà õèçìàòëàðè ó÷óí åð-ìóëêëàð ùàì èíúîì ýòèëãàí.

Ìàíáàëàðãà êûðà, +û=îí øàõðèãà ìèíãëàðäàí Àáäóðàõèìáèé (1721-1733) àñîñ ñîëãàí. Àáäóðàõèìáèé +û=îí =èøëî\è ÿ=èíèäà øàõàð =óðäèðà áîøëàéäè âà äàñòëàáêè âà=òëàðèäà áó øàõàð «+àëúàè Ðàõèìáèé» äåá àòàëãàí. Àáäóðàõèìáèé êàñàëëàíèá 33 ¸øèäà âàôîò ýòãà÷, øàõàðíèíã =óðèëèøèíè óêàñè Àáäóêàðèìáèé (1733-1752) íèõîÿñèãà åòêàçàäè âà ïîéòàõòíè Òåïà=ûð\îíäàí +û=îíãà êû÷èðèá êåëòèðàäè. Øó òàðè=à +û=îí øàõðè äàâëàò ïîéòàõòèãà àéëàíàäè âà êåéèí÷àëèê äàâëàòíèíã íîìè ùàì +û=îí õîíëèãè äåãàí íîì îëàäè.

Ôàð\îíà âîäèéñè +û=îí õîíëèãèíèíã àñîñèé õóäóäè õèñîáëàíèá, XIX àñð áîøëàðèãà êåëèá, Òîøêåíò âèëîÿòè, õîçèðãè +îçî\èñòîí âà +èð\èçèñòîí ðåñïóáëèêàëàðè õóäóäëàðè ùàì õîíëèê òàðêèáèãà êèðèòèëãàí. Øó òàðè=è õîíëèê øàð=äà Øàð=èé Òóðêèñòîíäàí \àðáäà Ñèðäàð¸íèíã =óéè ñîùèëëàðèãà÷à, øèìîëäà Òóðêèñòîííèíã Áåêïàêàäàëà ñàõðîñèäàí æàíóáäà Áóõîðîãà òîáå Äàðâîç, +îðàòåãèí, Êóëîá áåêëàðèãà÷à áûëãàí êàòòà õóäóäíè ýãàëëàá, Ûðòà Îñè¸äàãè éèðèê äàâëàòãà àéëàíàäè.

Õîíëèê ìàúìóðèé æèõàòäàí áåêëèêëàðãà áûëèá èäîðà =èëèíãàí. Õîíëèêíèíã àñîñèéáåêëàðè ñèôàòèäà Íàìàíãàí, Ìàð\èëîí, Àíäèæîí, Òûðà=ûð\îí, Ûø, Ûðàòåïà, Õûæàíä, òîøêåíò, Òóðêèñòîí, ×èìêåíòíè êûðñàòèø ìóìêèí. Áåêëèêëàð õîí òîìîíèäàí áåëãèëàíãàí õîêèì-=óøáåãè òîìîíèäàí èäîðà ýòèëãàí âà ùàð áèð áåêëèê ûç íàâáàòèäà áîø=à êè÷èê ìàúìóðèé áèðëèêëàðãà áûëèíãàí.

+û=îí õîíëèãèäà õîí âà óíèíã ÿ=èíëàðè, õàðáèé-ìàúìóðèé àìàëäîðëàðíèíã ìàâ=åè þ=îðè áûëãàí. Óëàð àñîñèé ìàðêàçèé âà ìàõàëëèé áîø=àðóâíè àìàëãà îøèðãàí. Áó àìàëäîðëàð êàòòà åð-ìóëê ýãàëàðè ùàì õèñîáëàíãàíëàð. Áàð÷à ìóñóëìîí äàâëàòëàðèäà áûëãàíè êàáè +û=îí õîíëèãèäà ùàì äèíèé óëàìîëàð àëîõèäà èìòè¸çëàðèãà ýãà áûëãàí òàáà=à ñàíàëãàí. Óëàðíèíã ôèêðè äàâëàò áîø=àðóâèäà, òàúëèì-òàðáèÿ, ñóä èøëàðè âà æàìèÿò õà¸òèíèíã òóðëè æàáõàëàðèäà êàòòà àõàìèÿòãà ýãà áûëãàí. Æàìèÿòíèíã ýíã êûï ñîíëè âà ýíã êàì õó=ó=ëè òàáà=àñè îääèé õàë= - ôó=àðî ýäè.

Õîíëèêäà äîèìèé ðàâèøäà áûëèá òóðàäèãàí ûçàðî óðóøëàð, ôèòíàëàð âà =ûç\îëîíëàð õàðáèé-ìàúìóðèé àìàëäîðëàð âà =ûøèííèíã æàìèÿòäàãè ûðíèíè îøèðèá þáîðãàí ýäè. Õîíëèêäà ýíã þ=îðè õàðáèé àìàëäîð Àìèðëàøêàð áûëèá, óðóø õîëëàðèäà õàòòî õîíëàð ùàì óíãà áûéñóíãàíëàð. Áóíäàé õîëàòíè Àëè=óëè Àìèðëàøêàð ôàîëèÿòè äàâðèäà êóçàòèø ìóìêèí. XIX àñð ûðòàëàðèäà =èï÷î=ëàðíèíã ñàðîéèäàãè ìàâ=åè àí÷à áàëàíä áûëäè. Õóäî¸ðõîí, Ìàëëàõîí, Ñóëòîí Ñàéèäõîí äàâðèäà àñîñèé ñàðîé ëàâîçèìëàðè =èï÷î= õàðáèéëàðè =ûëèãà ûòèá =îëäè. Áó =èï÷î=ëàð îðàñèäà ûç ìàíôààòëàðè ó÷óí èíòèëãàí àìàëäîðëàð áèëàí áèðãà

35

Àëè=óëè, Ìèíãáîé êàáè ñàðêàðäàëàð áóòóí õîíëèê ìàíôààòëàðè ó÷óí è÷êè êóðàøëàðäà âà ðóñ áîñ=èí÷èëèãèãà =àðøè ùàì ìàðäîíàâîð êóðàø îëèá áîðäèëàð.

+ûøèíëàð ûí ìèíãëèê, ìèíãëèê âà þçëèêëàðãà áûëèíãàí. Äîäõîõ, =ûøáåãè, ìèíãáîøè, àìèðëàøêàð àñîñèé õàðáèé ëàâîçèìëàð õèñîáëàíãàí. Òàðèõ÷è Ìóëëî Îëèì Ìàõìóäõîæà ûçèíèíã «Òàðèõè Òóðêèñòîí» àñðèäà +û=îí õîíëèãèäàãè áàð÷à õàðáèé-ìàúìóðèé óíâîí âà ìàíñàáëàðíè ñàíàá ûòàäè âà óëàðíèíã =óðîëëàíèøè, ìàîøëàðè, ìóëêëàðè âà áîø=ëàð õà=èäà áàòàôñèë ìàúëóìîò áåðèá ûòàäè.

XIX àñð ûðòàëàðèäà, àéíè=ñà, Ìàëëàõîííèíã õîíëèãè âà Àëè=óëèíèíã àìèðëàøêàðëèãè äàâðèäà õîíëèêäà êàòòà ùàðáèé èñëîùîòëàð ûòêàçèëàäè âà =ûøèí òóçèëèøè, òóðëàðè, ùàðáèé =óðîë – ÿðî\ëàð òàêîìèëëàøèòèðèëàäè. Áèðî=, áó èø Ðîññèÿ áîñ=èí÷èëèãè äàâîì ýòèá òóðãàí âà=òëàðãà òû\ðè êåëãàíëèãè ó÷óí âà Àëè=óëèíèíã ùàëîêàòè áèëàí îõèðèãà÷à åòêàçèëìàé =îëàäè. Áó ýñà ûç íàâáàòèäà õîíëèêíèíã ÷îð Ðîññèÿñè òîìîíèäàí áîñèá îëèíèøèäàãè àñîñèé ñàáàáëàðäàí áèðè ýäè.

Õîíëèê è=òèñîäèé õà¸òèäà äåõ=îí÷èëèêíèíã ñàëìî\è æóäà þ=îðè ýäè. Õîíëèê õóäóäëàðèäà ñóâ ìàíáàëàðèíèíã åòàðëè ýêàíëèãè äåõ=îí÷èëèêäàí þ=îðè õîñèë îëèøãà èìêîí áåðàðäè. Àñîñèé ýêèíëàð äîíëè ýêèíëàð, ïîëèç÷èëèê, þáî\äîð÷èëèê, ñàáçàâîò÷èëèê, øîëèêîðëèêäàí èáîðàò ýäè.

XIX àñðãà êåëèá, õîíëèêäàãè ïàõòà ìàéäîíäëàðè òûõòîâñèç ðàâèøäà êåíãàéèþá áîðäè âà ïàõòàíèíã àñîñèé õàðèäîðè Ðîññèÿ ýäè.

Õîíëèêäàãè àñîñèé åðëàðíèíã ýãàñè äàâëàò ùèñîáëàíãàí. Óíäàãè ýíã êàòòà ìóëêäîð õîííèíã ûçè ýäè. Ùàðáèé ìàúìóðèé àìàëäîðëàðãà áåðèëàäèãàí «òàíùî», «òàðõîí» ìóëêëàðè ôà=àòãèíà õèçìàò ó÷óí áåðèëãàí âà ìåðîñ =îëäèðèëìàãàí. Àñîñèé åð ýãàëèãè øàêëëàðèäàí áèðè âà=ô ýäè âà áó åðëàð äèíèé ìàùêàìàëàð âà ìàäðàñàëàð ó÷óí àñîñèé äàðîìàä ìàíáàè ýäè.

È=òèñîäíèíã àñîñèé òàðìî=ëàðèäàí áèðè ÷îðâà÷èëèê áûëèá, òî\ îëäè ùóäóäëàðè, Òîøêåíò âîùàñè âà Òóðêèñòîíäà ÿõøè ðèâîæëàíãàí. ×îðâà÷èëèêäà ýíã ðèâîæëàíãàí ñîùà - =ûé÷èëèê âà éèë=è÷èëèê ùèñîáëàíãàí. Øóíèíãäåê, õîíëèêíèíã áàð÷à ùóäóääëàðèäà óé ÷îðâà÷èëèãè êåíã òàð=àëãàí ýäè.

Õîíëèêäàãè ùóíàðìàíä÷èëèê ìàðêàçëàðè +û=îí, Àíäèæîí, Ìàð\èëîí, Òîøêåíò, Ûø, Ùûæàíä, Òóðêèñòîíäà ýäè.

Ìàìëàêàòäà ñè¸ñèé âàçèÿò êåñêèí áûëèá òóðèøèãà =àðàìàé ñàâäî-ñîòè=íèíã ìàâæóäèëèãè êàòòà àùàìèÿòãà ýãà ýäè. +û=îí, Ìàð\èëîí, ×èìêåíò, Ûðàòåïà, Àíäèæîí, Òîøêåíò àñîñèé ñàâäî ìàðêàçëàðè ñèôàòèäà íîì ÷è=àðãàí.

È÷êè ñàâäî ìóíîñàáàòëàðè ìàùàëëèé ìàõñóëîòëàð àñîñèé ûðèí òóòàðäè. Òàø=è áîçîðãà ÷è=àäèãàí ìàõñóëîòëàðíèíã àñîñèíè =èøëî= õûæàëèê ìàùñóëîòëàðè (ïàõòà, æóí, èï, ìàòî, =óðó= ìåâà âà áîø=àëàð) òàøêèë ýòèá, óëàð XIX àñðäàí áîøëàá, áåâîñèòà Ðîññèÿãà ÷è=àðèëà áîøëàíäè. Òàø=è äàâëàòëàðäàí (Õèòîé, Ðîññèÿ, Ùèíäèñòîí) àñîñàí ìåòàëë âà ìåòàëë áóþìëàð, ôàáðèêà ìàùñóëîòëàðè, ÷îé âà áîø=àëàð êåëòèðèëàð ýäè.

Õîíëèêäàãè àñîñèé ñîëè= ùèðîæ áûëèá, ó ïóë âà ìàùñóëîò òàðçèäà óíäèðèëèá îëèíàðäè. Çàêîò âà áîø=à ñîëè=ëàð áèëàí áèðãà êàíàëëàð =àçèø, àðè=ëàðíè òîçàëàø, îáîäîí÷èëèê èøëàðè, òóðëè =óðèëèøëàð êàáè ìàæáóðèé èøëàð ùàì ìàâæóä ýäè.

Õèâà õîíëèãè äàâëàò÷èëèãè òàðèõè Õèâà õîíëèãè õîí òîìîíèäàí ñàðîé àìàëäîðëàðè ¸ðäàìèäà áîø=àðèëàäèãàí, ÿêêà

õîêèì÷èëèêêà àñîñëàíãàí äàâëàò áûëèá, óíèíã áîø=àðóâ òèçèìè Áóõîðî âà +û=îí õîíëèêëàðèäàí äåÿðëè ôàð= =èëìàãàí. Õîíëèêäàãè ýíã þ=îðè óíâîí õîí áûëèá, ó ñè¸ñèé, õàðáèé, äèíèé õîêèìÿòíè ûç =ûëèäà áèðëèøòèðãàí ýäè. Áóõîðî âà +û=îí õîíëèãèäàí ôàð=ëè ðàâèøäà XIX àñð áîøëàðèãà êåëèá, õîí õóçóðèäà äîèìèé ôàîëèÿò þðèòóâ÷è Êåíãàø (Äåâîí) òàøêèë ýòèëäè. Ýíã þ=îðè ëàâîçèìäàãè àñàëäîðëàð àúçî áûëãàí áó êåíãàøíèíã âàêîëàòëàðè ÷åêëàíãàí, áàð÷à =àðîðëàð àìàëäà òîìîíèäàí =àáóë =èëèíãàí áûëñàäà, ëåêèí ñàðîé àú¸íëàðèíèíã, =àáèëà áîøëè=ëàðèíèíã, ìàõàëëèé õîêèìëàðíèíã äàâëàò áîø=àðóâèäàãè ûðíèíè ýúòèðîô ýòèø çàðóð. Áóíäàé àìàëäîðëàð äàâëàò áîø=àðóâèäà êàòòà êó÷ãà ýãà ýäèëàð.

36

Õîíëèêäàãè áàð÷à ìàíñàá âà óíâîíëàð 3 òîèôàãà: - õàðáèé-ìàúìóðèé. - Õàðáèé. - Äèíèé àìàëëàðãà áûëèíãàí.

Ñàðîé óíâîíëàðè è÷èäà õîíäàí êåéèí òóðóâ÷è ýíã íóôóçëè àìàëäîðëàð èíî=, îòàëè=,

áèé õèñîáëàíãàí. Óëàð õîííèíã ýíã ÿ=èí ìàñëàõàò÷èëàðè áûëèá, äàâëàòíèíã ñè¸ñèé, ìîëèÿâèé, è=òèñîäèé, õàðáèé õà¸òèíè íàçîðàò =èëèá òóðãàíëàð. Õîíëèêíèíã ñè¸ñèé – è=òèñîäèé õà¸òèäà óëàðäàí òàø=àðè íà=èá, àìèð àë - óìàðî, ìåõòàð, =ûøáåãè, áåêëàðáåãè, äåâîíáåãè, ïàðâîíà÷è, äàñòóðõîí÷è, ýøèêî\àñè, øîòèð, ÿñîâóëáîøè, óäàé÷è, ìèíãáîøè, ìèðîááîøè âà áîø=àëàð ìóùèì ûðèí òóòàðäè. Øàéõóëèñëîì áîø÷èëèãèäàãè äèí ïåøâîëàðè äèíèé ùîêèìèÿòíè áîø=àðàð ýäè.

Õèâà õîíëèãèäà äàâëàò òèëè ûçáåê òèëè áûëèá, áàð÷à èøëàð âà ùóææàòëàð ÿãîíà òèëäà – ûçáåê òèëèäà îëèá áîðèëàð ýäè.

Õèâà õîíëèãè XVI – XVIII àñðëàðäà âèëîÿòëàðãà áûëèíãàí áûëñà, XVIII àñð îõèðè - XIX àñð áîøëàðèäàí áîøëàá, äàâëàòäàãè ñè¸ñè ìàúìóðèé áèðëèê áåêëèêëàððãà àéëàíòèðèëäè. Áó äàâðäà õîíëèêäà 16 òà áåêëèê, èêêèòà íîèáëèê ìàâæóä ýäè. Óëàð Õàçîðàñï, Ãóðëàí, Õîí=à, Êûùíà Óðãàí÷, +ûøêûïðèê, Ïèòíàê, /àçîâîò, +è¸ò, Øîááîç (Øîõàááîç), Øîâîò, Òîøùîâóç, Àìáàðìàíàê, Óðãàí÷, Õûæàéëè, Øóìàíàé âà +ûí\èðîò áåêëèêëàðè ùàìäà Áåøàðè= âà +è¸ò - +ûí\èðîò íîèáëèêëàðèäèð.

Áó íîèáëèê âà áåêëèêëàðíè õîí òàéèíëàéäèãàí áåêëàð âà íîèáëàð áîø=àðàð ýäè. Õèâà øàõðè ýñà õîí âà áîø âàçèð (èíî=) íèíã èçìèäà áûëãàí.

Õîíëèêäà ûòðî= äåõ=îí÷èëèê òóìàíëàðèäà àñîñàí ûçáåêëàð ÿøàð, óëàð ìàìëàêàò àùîëèñèíèíã àñîñèé êûï÷èëèãèíè òàøêèë ýòàðäè.

Õîíëèêäà ñàðîé àìàëäîðëàðè, ìàðêàçèé âà ìàùàëëèé áîø=àðóâíèíã þ=îðè ïî\îíàëàðè ýãàëëàá òóðãàí èæòèîìèé òàáà=àëàð, ùàðáèé ìàúìóðèé àìàëäîðëàð âà ìàíñàá ýãàëàðè êàòòà õó=ó= âà èìòè¸çëàðãà ýãà èæòèìîèé òàáà=à ýäè.

Äàõëñèç õó=ó=ëàðãà, àùîëèíèíã áàð÷à èæòèìîèé òàáà=àëàðèãà êàòòà òàúñèð êûðñàòèø êó÷èãà ýãà áûëãàí î=ñóÿê òàáà=à – ìàùàëëèé øàéõëàð âà ùîæàëàðäàí Ñàééèä îòà, Äàðâèø øàéõëàðè àâëîäëàðèíè ýíã íóôóçëè èæòèìîèé òàáà=à ùèñîáëàíàðäè. Óëàðíèíã õó=ó= âà èìòè¸çëàðè õîíëàð ûçãàðñà ¸êè ûëäèðèëèá, ûðíèãà áîø=àñè ûòèðñà ùàì ûçãàðìàé =îëàâåðàð ýäè.

Õîíëèêëàð îðàñèäà Õèâà õîíëèãè áîø=à äàâëàòëàðãà íèñáàòàí ûçèíèíã òàæîâóçêîð

þðèøëàðè áèëàí àæðàëèá òóðàðäè. Áóíäàé þðèøëàð àñîñàí Áóõîðî âà Ýðîí äàâëàòëàðèãà íèñáàòàí îëèá áîðèëãàí. Õîíëèêäà îëèé áîø =ûìîíäîí õîí ùèñîáëàíãàí. Èíî= ùàðáèé – ìàúìóðèé àìàëäîðëàðãà åòàê÷èëèê =èëàðäè. +ûøèíëàð áîøë\è ñàðêàðäà áûëèá, àìèð – óë óìàðî äåá þðèòèëãàí. Õîííèíã øàõñèé ãâàðäèÿñèãà ÿñîâóëáîøè =ûìîíäîíëèê =èëãàí.

+ûøèíëàð îòëè= âà ïè¸äà =èñìëàðãà áûëèíãàí. Øóíèíãäåê, ¸ëëàíìà òóðêìàíëàðäàí ùàì èáîðàò =ûøèí ìàâæóä áûëèá, óëàð ûçáåê ñàðáîçëàðè áèëàí áèðãàëèêäà =ûøèííèíãø àñîñèé êó÷è ñàíàëãàí. Æàíã îëèá áîðèø óñóëè ×èíãèçõîí âà Àìèð Òåìóð äàâðèäàãè =îèäàëàðãà àñîñëàíãàí. Àñîñèé =óðîëëàðè û= - ¸é, =èëè÷, íàéçà, äóáóë\à, êàì ìè=äîðäà ìèëòè= âà çàìáàðàêëàð áûëèá, =àë=îí âà ñîâóò ùèìîÿ âîñèòàñè ùèñîáëàíãàí.

Õîíëèêäà àñîñèé ñóäëîâ ìàùêàìàëàðè =îçèëèê èäîðàëàðè áûëãàí. Áó ìàùêàìàëàð áèð íå÷à ïî\îíàëè áûëãàí. +îíóí ÷è=àðóâ÷è âà èæðî ýòóâ÷è ùîêèìèÿò ¸êè îëèé øàõñ õîí ùèñîáëàíãàí. Óíèíã ûçè î\èð æèíîèé èøëàðíè øàõñàí êûðèá ÷è==àí. Óíäàí êåéèíãè ûðèíäà áîø ñóäüÿ - =îçèêàëîí òóðãàí. Õîíëèêäà ùàð áèð âèëîÿò, òóìàí, =àñàáà, øàõàðëàðäà õîí òîìîíèäàí òàéèíëàíãàí =îçèëàð áûëèá, óëàð ûç ¸ðäàì÷èëàðè – ìóôòèëàð ¸ðäàìèäà ìóëê÷èëèê áèëàí áî\ëè= ìàñàëàëàðíè ùàë =èëèø, ìàéäà æèíîÿòëàðíè î÷èø âà øó ñèíãàðè èøëàð áèëàí øó\óëëàíãàí. Âèëîÿòëàðäà æèíîéè èøëàðíè êûðèá ÷è=èøãà ìàõàëëèé õîêèìíèíã ùàì õó=ó=è áîð ýäè. +èøëî=ëàðäà ìàéäà ìîæàðîëàð =èøëî= î=ñî=îëè òîìîíèäàí õàë ýòèëãàí

37

Õîíëèêäà áàð÷à åðëàð äàâëàò åðëàðè, âà=ô åðëàð âà õóñóñèé ìóëêëàðãà áûëèíàð ýäè. Âîõà è=òèñîäè¸òèíèíã àñîñèíè äåõ=îí÷èëèê âà ÷îðâà÷èëèê, õóíàðìàíä÷èëèê âà ñàâäî-

ñîòè= òàøêèë ýòàðäè. Äåõ=îí÷èëèêäà Àìóäàð¸ =óéè î=èìèäàí áîø îëàäèãàí êàíàëëàð âà àðè=ëàð êàòòà ûðèí òóòãàí. Àñîñèé åðëàð =óéäàãè 11 êàíàëäàí ñó\îðèëãàí: Ïèòíàê, Ïîëâîí, +àçîâîò, Øîõàááîç, ßðìèø, +èëè÷ Íè¸ç áèé, Êàðàêóç, Àðíà, Áûçñóâ, Ñóââîëè âà Õîí êàíàëëàðè.

Õîíëèêäà ïàõòà÷èëèê âà áó\äîé àñîñèé ýêèíëàð áûëãàí. ×îðâà÷èëèêäà éèë=è, òóÿ, =îðàìîë áî=èëãàí.

Õóíàðìàíä÷èëèê àí÷à êåíã òàð=àëãàí áûëèá, àñîñèé éèðèê øàõàðëàðäà òûïëàíãàí ýäè. Ìàìëàêàò è=òèñîäè¸òèíèíã àñîñèíè ñàâäî-ñîòè= òàøêèë ýòãàí. Õîíëèêíèíã ãåîãðàôèê =óëàéëèãè óíèíã è÷êè âà òàø=è ñàâäîñè ðèâîæëàíèøèãà òàúñèð êûðñàòàðäè. Õîíëèêäà òðàíçèò ñàâäî àëî=àëàðè ùàì ÿõøè éûëãà =ûéèëãàí ýäè.

Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí ñàâîëëàð. 1. +û=îí õîíëèãè äàâëàò áîø=àðóâè õóñóñèÿòëàðè? 2. +û=îí øàõðèíèíã =óðèèëèøè âà äàâëàò ïîéòàõòèãà àéëàíòèðèëèøè? 3. Ìóëëî Îëèì Ìàõìóäõîæàíèíã «Òàðèõè Òóðêèñòîí» àñàðèäà äàâëàò÷èëèêêà îèä

=àíäàé ìàúëóìîòëàð ¸çèá =îëäèðèëãàí? 4. Õèâà õîíëèãèäàãè õó=ó=èé ìóíîñàáàòëàð? 5. Õèâà õîíëèãèíèíã ìàúìóðèé-õóäóäèé áûëèíèøè?

10101010----ìàâçó: Ìàìëàêàòèìèç äàâëàò÷èëèãè ìàâçó: Ìàìëàêàòèìèç äàâëàò÷èëèãè ìàâçó: Ìàìëàêàòèìèç äàâëàò÷èëèãè ìàâçó: Ìàìëàêàòèìèç äàâëàò÷èëèãè XIXXIXXIXXIX àñð èêêèí÷è ÿðìè âà àñð èêêèí÷è ÿðìè âà àñð èêêèí÷è ÿðìè âà àñð èêêèí÷è ÿðìè âà XXXXXXXX àñðäà. àñðäà. àñðäà. àñðäà. 1111----ìàøìàøìàøìàø\\\\óëîò. ×îð Ðîññèÿñè ìóñòàìëàêà÷èëèãè äàâðèäà äàâëàò÷èëèãèìèç òàðóëîò. ×îð Ðîññèÿñè ìóñòàìëàêà÷èëèãè äàâðèäà äàâëàò÷èëèãèìèç òàðóëîò. ×îð Ðîññèÿñè ìóñòàìëàêà÷èëèãè äàâðèäà äàâëàò÷èëèãèìèç òàðóëîò. ×îð Ðîññèÿñè ìóñòàìëàêà÷èëèãè äàâðèäà äàâëàò÷èëèãèìèç òàðèõè (èõè (èõè (èõè (XIXXIXXIXXIX àñð àñð àñð àñð èêêèí÷è ÿðìèèêêèí÷è ÿðìèèêêèí÷è ÿðìèèêêèí÷è ÿðìè---- ÕÕ àñð áîøëàðè) ÕÕ àñð áîøëàðè) ÕÕ àñð áîøëàðè) ÕÕ àñð áîøëàðè) ÐÅÆÀ: 1. ×îð Ðîññèÿñèíèíã Ûðòà Îñè¸íè áîñèá îëèøè. 2. Ìóñòàìëàêà áîø=àðóâ òèçèìèíèíã ûðíàòèëèøè: À. Ìàðêàçèé ûëêà áîø=àðóâè. Á. Âèëîÿòëàð áîø=àðóâè. Â. Ïîëèöèÿ âà ñóä õîêèìÿòè õóñóñèÿòëàðè.


1992 3. Ûçáåê õàë=è âà äàâëàò÷èëèãè òàðèõè êîíöåïöèÿñè.\ Ûçáåêèñòîí òàðèõè. 1999 éèë

1-ñîí. 4. Àçàìàò Çè¸. Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. Ò., Øàð= 2000 5. Ñàãäóëëàåâ À. Âà áîø=. Ûçáåêèñòîí òàðèõè: äàâëàò âà æàìèÿò òàð==è¸òè. Ò.,

«Àêàäåìèÿ» 2000 6. Ûçáåêèñòîí òàðèõè. Ò., Øàð= 2000 7. Ûçáåêèñòîííèíã ÿíãè òàðèõè. 1-êèòîá. Òóðêèñòîí ÷îð Ðîññèÿñè

ìóñòàìëàêà÷èëèãè äàâðèäà. Ò., Øàð= 2000 XIX àñðäà ÷îð Ðîññèÿñè âà Àíãëèÿíèíã ìóñòàìëàêà÷èëèãè ñè¸ñàòè ìàíôààòëàðè

Òóðêèñòîíäà òû=íàøäè. Ðîññèÿ âà Àíãëèÿ ûçàðî ìóíîñàáàòëàðíè ÿõøèëàø âà ðà=îáàò÷èëèêíè þìøàòèø ó÷óí 1856 éèë 19 ìàðòäà ûçàðî áèòèì òóçäè. Áèðî=, áó áèòèì áèëàí ùàì ìàñàëàãà îéäèíëèê êèðèòèëìàäè.

38

1858 éèë ìàðò îéèäà Àíãëèÿ ïàðëàìåíòè Õèíäèñòîííè ìóñòàìëàêàãà àéëàíòèðèø âà Òóðêèñòîí õîíëèêëàð áèëàí ñàâäî àëî=àëàðèíè êåíãàéòèðèø ìà=ñàäèäà ìàõñóñ =ûìèòà òàúñèñ ýòäè. Áó ýñà Ûðòà Îñè¸ ìàñàëàñèäà èíãëèç-ðóñ ðà=îáàòèíèíã ÿíàäà êåñêèíëàøèøèãà îëèá êåëäè.

Êåñêèí âàçèÿòëàðäàí ñûíã 1869 éèëäà ûòêàçèëãàí ìóçîêàðàëàðäà áåòàðàô õóäóä ìàñàëàñè êûòàðèëäè, áèðî=, áó ìàñàëà ùàì î÷è= =îëäè. 1873 éèë Áóþê Áðèòàíèÿíèíã ðàñìèé âàêèëè, Õèíäèñòîí âèòöèÿ =èðîëè Ôîðñàéò ìàõôèé ðàâèøäà Òîøêåíòãà êåëäè âà Ê.Ï.Ôîí Êàóôìàí áèëàí ó÷ðàøèá, +û=îí õîíëèãèíèíã áóòóíëàé áîñèá îëèíèøèãà ðîçèëèê áåðäè. Áóõîðî àìèðëèèãè ýñà Ðîññèÿ òàúñèðèäà, áèðî= ìóñòà=èë áûëèøè êåðàê ýäè. Øóíãà ÿðàøà Àô\îíèñòîí èíãëèçëàð òàñàððóôèãà ûòèøè êåðàê ýäè. Øó òàðè=à õàð èêêè äàâëàòíèíã ñè¸ñàòè âà =èçè=èøëàðè Ûðòà Îñè¸ äàâëàòëàðè äàâëàò÷èëèãèäà êàòòà ñàëáèé âî=åàëàðíè êåëòèðèá ÷è=àðäè.

Ðîññèÿ èìïåðèÿñè Ûðòà Îñè¸íè áîñèá îëèøãà XVI-XVIII àñðëàðäà¸= àñîñ ñîëãàí ýäè. Øó ìà=ñàääà çàáò ýòèëãàí =îçî= åðëàðèäà 1717 éèë Îìñê, 1718 éèëäà Ñåìèïàëèòèíñê, 1720 éèëäà Óñòü-Êàìåíîãîðñê, 1742 éèëäà Îðåíáóðã =àëúàëàðè =óðèëäè. XVIII àñð äàâîìèäà =óðèëãàí êàòòà-êè÷èê =àëúàëàðíèíã ñîíè ýñà æàìè 142 òàãà åòãàí ýäè.

Ðîññèÿíèíã òàçéè=è îñòèäà 1731 éèëäà Êè÷èê Æóç, 1731-1740 éèëëàðäà Êàòòà Æóç =îçî=ëàðè Ðîññèÿ òîáåëèãèãà ûòäè.

Õàðáèé áîñ=èí÷èëèê ñè¸ñàòèíè êó÷àéòèðèá áîðãàí ÷îð Ðîññèÿñè 1852-1853 éèëëàðäà Î=ìà÷èòíè áîñèá îëäè. 1859 éèëäà ïîäøî Àëåêñàíäð II øàõñàí ûçè èøòèðîê ýòãàí ñàðîé êåíãàøèäà +û=îí õîíëèãè åðëàðèíè áîñèá îëèø ìàñàëàñè =ûéèëäè. Øóíãà ìóâîôè= õàðáèé õàðàêàòëàð êó÷àéòèðèëäè. 1860 éèëäà Ïèøïåê, 1861-1863 éèëëàð äàâîìèäà ßíãè =ûð\îí, Äèí=ûð\îí, ìàðêè, Î=ñóâ, Ïèøòåïà, ×îëäåâîð =àëúàëàðè áîñèá îëèíäè.

1864 éèëäà =àòòè= æàíãëàðäàí ñûíã Àâëè¸îòà, Òóðêèñòîí, ×èìêåíò øàõàðëàðè áîñèá îëèíäè. Áîñèá îëèíãàí åðëàð «Ðîññèÿíèíã ìóëêè» äåá ýúëîí =èëèíäè.

Ðóñ áîñ=èí÷èëàðè þðèøëàðèíè äàâîì ýòòèðèá, 1866 éèë Æèççàõãà õóæóì =èëäè. Áèðî=, áîñ=èí÷èëàð ìà\ëóáèÿòãà ó÷ðàäè. 1866 éèë ìàðò îéèäà ãåíåðàë ×åðíÿåâ ûðíèãà òàéèíëàíãàí ãåíåðàë Ðîìàíîâñêèé 8 ìàéäà Ýðæàðäà Áóõîðî àìèðëèãè =ûøèíëàðèíè ìà\ëóáèÿòãà ó÷ðàòäè. 24 ìàéäà Õûæàíä ùàì áîñèá îëèíäè. Áîñèá îëèíãàí åðëàðíèíã ùàììàñè Ðîññèÿíèíã ìóëê äåá ýúëîí =èëèíäè. 1866 éèë 2 îêòÿáðäà ðóñ áîñ=èí÷èëàðè Ûðàòåïà =àëúàñèíè 18 îêòÿáðäà ýñà Æèççàõíè áîñèá îëäèëàð.

×îð Ðîññèÿñè òîìîíèäàí áîñèá îëèíãàí õóäóäëàðäà 1867 éèë 14 èþëäà Òóðêèñòîí ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðëèãè ùàìäà Òóðêèñòîí õàðáèé îêðóãè òàøêèë ýòèëäè. Ãåíåðàë-ãóáåðíàòîð ýòèá òàéèíëàíãàí ãåíåðàë Ê.Ï. Ôîí Êàóôìàíãà ÷åêëàíìàãàí âàêîëàòëàð áåðèëäè âà Òóðêèñòîí ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðëèãèíèíã ìàðêàçè ýòèá Òîøêåíò øàõðè áåëãèëàíäè.

Áóõîðî àìèðè Ìóçàôôàðíèíã îëèá áîðãàí êóðàøëàðè íàòèæàñèç áûëäè âà ó 1868 éèëíèíã 23 èþíèäà ÷îð Ðîññèÿñè âà Áóõîðî àìèðëèãè ûðòàñèäàãè àìèðëèêíè âàññàë äàâëàòãà àéëàíòèðóâ÷è Çèðàáóëî= øàðíîìàñèãà èìçî ÷åêèøãà ìàæáóð áûëäè.

Õóääè øóíäàé ñè¸ñàò Õèâà õîíëèãèãà =àðøè îëèá áîðèëäè âà 1873 éèë 12 àâãóñòäà õîíëèêíè òîáå äàâëàòãà àéëàíòèðóâ÷è Ãàíäèìè¸í øàðíîìàñè òóçèëäè.

Ïûëàòõîí =ûç\îëîíè âà õîíëàðíèíã õîèíîíà ñè¸ñàòè òóôàéëè ðóñ áîñ=èí÷èëàðè çàðáàëàðè îñòèäà =îëãàí +û=îí õîíëèãè 1876 éèëíèíã 19 ôåâðàëèäàí áîøëàá òóãàòèëäè âà ûðíèäà Òóðêèñòîí ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðëèãèãà =àðàøëè Ôàð\îíà âèëîÿòè òàúñèè ýòèëäè.

1867 éèë 14 èþëäà Òóðêèñòîí ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðëèãè òàøêèë ýòèëãà÷, ìóñòàìëàêà÷èëàð áîñ=èí÷èëèê áèëàí áèðãà ñè¸ñèé õóêìðîíëèê ôàîëèÿòëàðèíè ùàì êó÷àéòèðäèëàð.

Ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðëèê ìàðêàçèé áîø=àðóâè Òóðêèñòîíäà ìóòëî= õóêìðîí ìàâ=åãà ýãà áûëäè. Òóðêèñòîí ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðè ûç =ûëèäà õàðáèé âà ôó=àðî õîêèìÿòèíè áèðëàøòèðãàí. Àéíè âà=òíèíã ûçèäà ó ïîäøî íîèáè, õàðáèé îêðóã =ûøèíëàðè =ûìîíäîíè, Åòòèñóâ êàçàê =ûøèíëàðè =ûìîíäîíè, áîø ìèðøàá, áîø ïðîêóðîð âàçèôàëàðèíè ùàì ûç =ûëèäà áèðëàøòèðãàí ýäè. Óãà Áóõîðî àìèðè âà Õèâà õîíëàðè ùàì áûéñóíèøãàí.

39

Õèâà õîíëèãè Àìóäàð¸ áûëèìè (1873-1918) âà Áóõîðî àèðëèãè Ðîññèÿ èìïåðàòîð ñè¸ñèé àãåíòëèãè îð=àëè (1885-1917) íàçîðàò ýòèëãàí. «Òóðêèñòîí ûëêàñèíè áîø=àðèø õà=èäàãè Íèçîì» ãà êûðà Òóðêèñòîí ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðëèê êåíãàøè ûëêà áîø=àðóâèäà àñîñèé ûðíèãà ýãà ýäè. Êåíãàø òàðêèáèãà õàðáèé ãóáåðíàòîð, ñóä ïàëàòàñè ðàèñè, ïðîêóðîð, îêðóã øòàáè áîøëè\è ãåíåðàë-ãóáåðíàòîð ¸ðäàì÷èñè êèðàðäè.

Øóíèíãäåê, ìàðêàçèé áîø=àðóâäà ãåíåðàë-ãóáåðíàòîð ìàõêàìàñè ùàì àëîõèäà ûðèíãà ýãà áûëãàí âà ó òûðò áûëèìäàí èáîðàò ýäè.

Áèðèí÷è áûëèì-ìàúìóðèé âà íàçîðàò èøëàðèíè áîø=àðãàí. Èêêèí÷è áûëèì-áîø áîø=àðìàíèíã ìàúìóðèé âà íàçîðàò èøëàðèíè áîø=àðãàí. Ó÷èí÷è áûëèì-ñîëè=ëàð, øàõàðëàð ìàáëà\ëàð ùàìäà áîø=àðóâãà äîèð íèçîìëàð

òàé¸ðëàø èøëàðè áèëàí øó\óëëàíãàí. Òûðòèí÷è áûëèì ìàõñóñ áûëèì áûëãàí. Òóðêèñòîí ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðèíèíã Ðîññèÿ èìïåðàòîðèãà òîáå Áóõîðî àìèðè âà Õèâà

õîíëèãè ùàìäà Àô\îíèñòîí âà Êîø\àð áèëàí ìóíîñàáàòëàðèíè ìàõêàìàíèíã äèïëîìàòèê èäîðàñè 1899 éèëãà÷à áîø=àðãàí. Øó éèëäàí áîøëàá áó âàçèôàíè áîø=àðèø ó÷óí ãåíåðàë-ãóáåðíàòîð õóçóðèäà äèïëîìàòèê ëîâîçèì æîðèé ýòèëäè.

Òóðêèñòîí ûëêàñè ìàðêàçèé áîø áîø=àðìàñè òàðêèáèäà ãåíàðë-ãóáåðíàòîð áûéñóíìàéäèãàí ìàðêàç âàêèëëàðè-àäëèÿ, ìîëèÿ, çèðîàò âà äàâëàò ìóëêëàðè âàçèðëèêëàðè ùàì ôàîëèÿò þðèòãàí.

90-éèëëàðãà êåëèá, Òóðêèñòîí ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðëèãè òàðêèáèäà 5 âèëîÿò áîð ýäè. Áóëàð Ñèðäàð¸, Ôàð\îíà, Ñàìàð=àíä, Åòòèñóâ âà Êàñïèéîðòè âèëîÿòëàðè ýäè. Âèëîÿòëàðíè øàõñàí èìïåðàòîð òàéèíëàíãàí ðóñ àðìèÿñè ãåíåðàëëàðè áîø=àðàð ýäè. Óëàð õàðáèé ãóáåðíàòîð ëàâîçèìèäà áûëèá, ûç =ûëëàðèäà ôó=àðî âà õàðáèé õîêèìÿòíè áèðëàøòèðãàí ýäèëàð. Õàð áèð õàðáèé ãóáåðíàòîð =îøèäà âèëîÿò áîø=àðìàëàðè áûëèá, óëàð ãóáåðíàòîð áîø=àðìàñè õó=ó=èãà ýãà áûëãàíëàð âà áîø=àðóâíèíã áàð÷à ñîõàëàðè óñòèäàí íàçîðàò ûðíàòãàíëàð.

Âèëîÿòëàð ûç íàâáàòèäà óåçäëàðãà áûëèíãàí âà óëàðíè óåçä áîøëè=ëàðè èäîðà =èëãàí. Óåçä áîøëè\è âèëîÿò õàðáèé ãóáåðíàòîðè òàâñèÿñè áèëàí áåâîñèòà ãåíàðë-ãóáåðíàòîð òîìîíèäàí øó ëàâîçèìãà òàéèíëàíãàí.

Òóðêèñòîí ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðëèãè òàðêèáèãà êèðãàí âèëîÿòëàð áèð =àí÷à óåçäëàðãà áûëèíãàí. Æóìëàäàí, Ñèðäàð¸ âèëîÿòè Òîøêåíò, àâëè¸îòà, Êàçàëèíñê, Ïåðîâñê, ×èìêåíò óåçäëàðèãà: Ôàð\îíà âèëîÿòè Ìàð\èëîí, Àíäèæîí, +û=îí, Íàìàíãàí, Ûø: Ñàìàð=àíä âèëîÿòè Æèççàõ, Ñàìàð=àíä: Åòòèñóâ âèëîÿòè Âåðíèé, Æàðêåíò, Êîïàë, Ëåïñèí, Ïèøïàê, Ïðæåâàëüñê: Êàñïèéîðòè âèëîÿòè Àøõîáîä, Êðàñíàâîäñê, Ìàí\èøëî=, Ìàðâ âà Òàæàí óåçäëàðèãà áûëèíãàí.

Õàð áèð óåçä áîøëè=ëàðè ìàúìóðèé, ïîëèöèÿ âà õàðáèé õîêèìÿòíè áîø=àðãàí. Óëàð æàðèìà ñîëèø âà 7 êóíãà÷à õèáñ =èëèø âàêîëàòèãà ýãà áûëèá, àñîñàí ìàéîðäàí ïîëêîâíèêêà÷à áûëãàí óíîâîíäàãè õàðáèéëàðäàí òàéèíëàíãàí. Óåçä áîøëè=ëàðè õàë= òèëèäà «õîêèì òûðà» äåá àòàëãàí.

Óåçäëàðíè ó÷àñòêàëàðãà áûëèá èäîðà =èëèíãàí. Óëàðíè êè÷èê óíâîíäàãè õàðáèéëàð áîø=àðãàí. Ó÷àñòêà áîøëè=ëàðè ó÷àñòêà ïðèñòàâè ëàâîçèìèäà áûëèá, æàðèìà ñîëèø (5-10 ñûì) âà 3 êóíãà÷à õèáñäà ñà=ëàø õó=ó=èãà ýãà áûëãàíëàð.

Ó÷àñòêàëàð õàðáèé-ìàúìóðèé áîø=àðóâ òèçèìèíèíã ýíã =óéè ïî\îíàñè áûëãàí âà óëàðäàí ñûíã ìàõàëëèé =óéè ìàúìóðèé ìóàññàñàëàð òóðãàí.

Ïîëèöèÿ ìàõêàìàñè ìóñòàìëàêà÷èëèêíèíã àñîñèé òàÿí÷ èäîðàñè õèñîáëàíãàí âà êàòòà âàêîëàòëàðãà ýãà áûëãàí.

Áîø ìèðøàá âàçèôàñèíè ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðíèíã ûçè áàæàðãàí áûëñà, âèëîÿò âà óåçä áîøëè=ëàðè ùàì áó ñîõàäà êàòòà âàêîëàòëàðãà ýãà áûëãàí.

Òóðêèñòîí øàõàðëàðèäà ïîëèöåìåéñòåð âàçèôàñè æîðèé ýòèëãàí áûëèá, Òîøêåíò øàõðèäà ßíãè âà Ýñêè øàõàð ïîëèöåìåéñòåðëàðè èø îëèá áîðãàíëàð. Ïîëèöèÿ ïðèñòàâëàðè ïîëèöåìåéñòåðëàðãà áûéñóíãàí. Òàðòèá íàçîðàò èøëàðè áèëàí ýñà ìèðøàáëàð øó\óëëàíãàíëàð.

40

1886 éèëãè «Òóðêèñòîí ûëêàñèíè áîø=àðèø õà=èäàãè Íèçîì» ãà êûðà ñóäëàð èêêèãà-èìïåðèÿ ñóäëàðè âà õàë= ñóäëàðè (=îçèëèê) ãà áûëèíãàí.

Èìïåðèÿ ñóäëàðè ìóñòàìëàêà =îíóíëàðèãà àñîñëàíãàí õîëäà èø þðèòñà, õàë= ñóäëàðè øàðèàò =îíóí-=îèäàëàðè àñîñèäà èø þðèòãàí.

Ñóä õîêèìÿòè òèçèìè òóìàí ñóäëàðè, ñóä ïàëàòàñè õó=ó=èäàãè âèëîÿòëàð áîø=àðìàëàðè, ìèðîâîé ñóäëàð =óðóëòîéëàð âà õàðáèé ñóääàí èáîðàò áûëãàí.

Òóìàí (óåçä) ñóäëàðè òîìîíèäàí ìàéäà æèíîèé èøëàð êûðèëñà, âèëîÿò ñóäëàðè òîìîíèäàí íîðîçèëèê øèêîÿòëàðè ùàìäà êàòòà ìè=äîðäàãè è=òèñîäèé æèíîÿò÷èëèê âà äàâëàò ¸êè õîêèìÿòãà =àðøè æèíîÿòëàð âà áîø=àëàð êûðèá ÷è=èëãàí.

Ìóñòàìëàêà÷èëèê ìàíôààòëàðèíèíã àøàäèé õèìîÿ÷èñè áûëãàí èìïåðèÿ ñóäëàðè øàô=àòñèç æàçî, òåðãîâ âà õóêì óñóëëàðèäàí ôîéäàëàíãàí âà õàë= îðàñèäà äàõøàò ñîëèá òóðãàí.

Óìóìàí îëãàíäà Òóðêèñòîí ûëêàñèäà æîðèé ýòèëãàí ìàðêàçèé áîø=àðóâè âà ñóä õîêèìèÿòè òèçèìè ìóñòàìëàêà÷èëèê âà çûðàâîíëèê àñîñèäà òàøêèë ýòèëãàí áûëèá, ûëêàäà ìóñòàìëàêà÷èëèê òóçóìèíè õèìîÿ =èëèø âà ìóñòàõêàìëàøãà éûíàëòèðèëãàí ýäè.

Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí ñàâîëëàð

1. ×îð Ðîññÿñè òîìîíèäàí Òóðêèñòîí ûëêàñèíèíã áîñèá îëèíèø ñàáàáëàðèíè êûðñàòèíã.

2. Íèìà ó÷óí Òóðêèñòîí õîíëèêëàðè ÷îð Ðîññèÿñè áîñ=èíè îëäèäà îæèç =îëäèëàð. 3. Òóðêèñòîíäà ìóñòàìëàêà èäîðà óñóëèíèíã õóñóñèÿòëàðèíè î÷èá áåðèíã. 4. Òóðêèñòîíäà øàõàðëàð áîø=àðóâè =àíäàé õóñóñèÿòãà ýãà ýäè. 5. Ìóñòàìëàêà èäîðà óñóëèíèíã ìèëëèé äàâëàò÷èëèêêà êûðñàòãàí ñàëáèé

î=èáàòëàðèíè î÷èá áåðèíã.

11111111----ìàâçó: Ìóñòà=èë Ûçáåêèñòîíìàâçó: Ìóñòà=èë Ûçáåêèñòîíìàâçó: Ìóñòà=èë Ûçáåêèñòîíìàâçó: Ìóñòà=èë Ûçáåêèñòîí----äàâëàò÷èëèãèìèç òäàâëàò÷èëèãèìèç òäàâëàò÷èëèãèìèç òäàâëàò÷èëèãèìèç òàðèõèäàãè ÿíãè áîñ=è÷.àðèõèäàãè ÿíãè áîñ=è÷.àðèõèäàãè ÿíãè áîñ=è÷.àðèõèäàãè ÿíãè áîñ=è÷. 1. Ìóñòà=èë Ûçáåêèñòîí äàâëàòèíèíã òàøêèë òîïèøè 2. Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Êîíñòèòóöèÿñèíèíã òàðèõèé àõàìèÿòè 3. Ûçáåêèñòîííèíã ûçèãà õîñ èñòè=ëîë âà òàðà==è¸ò éûëè 4. Ûçáåêèñòîíäà ìèëëèé äàâëàò áîø=àðóâ òèçèìèíèíã áàðïî ýòèëèøè Àäàáè¸òëàð: 1. È.À.Êàðèìîâ. Òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàê éû=. Ò.Øàð=-1998. 2. È.À.Êàðèìîâ Ûçáåêèñòîí áóþê êåëàæàê ñàðè. Àñàðëàð òûïëàìè. Ò.Ûçáåêèñòîí, 1998. 3. Ûçáåêèñòîííèíã ÿíãè òàðèõè. 3-êèòîá Ìóñòà=èë Ûçáåêèñòîí òàðèõè. Ò.,Øàð= 2000 4. Ûçáåê õàë=è âà äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. Ò.,1999 é. 5. Àçàìàò Çè¸ Ûçáåê äàâëàò÷èëèãè òàðèõè. Ò. Øàð= 2000. 6. À.Ñàãäóëëàåâ âà áîø=àëàð. Ûçáåêèñòîí òàðèõè: äàâëàò âà æàìèÿò òàðà==è¸òè Ò.

Àêàäåìèÿ 2000.

ÕÕ àñð èíòèõîñèäà äóí¸íèíã =àðèéèá ó÷äàí áèð =èñìèäà ìèñëè êûðèëìàãàí õîäèñàëàð ñîäèð áûëäè. Ñîöèàëèçì äåá àòàëãàí òîòàëèòàð òóçóì, êîììóíèñòèê ìàôêóðà äåá àòàëìèø çûðàâîíëèê âà òàçéè==à àñîñëàíãàí ìóñòàáèä ìàôêóðà òàíàççóëãà ó÷ðàäè. ÑÑÑÐ äåá àòàëãàí äàâëàò áóòóíëàé ïàð÷àëàíèá êåòäè. Óíèíã òàðêèáèäà áûëãàí èòòèôî=äîø ðåñïóáëèêàëàð ìóñòà=èëèêêà ýðèøäè. Áó äàâëàòëàð =àòîðèäà Ûçáåêèñòîí ùàì áîð ýäè.

Ûçáåêèñòîí âà ûçáåê õàë=è ìóñòà=èëëèêêà ýðèøèøäà êûï æàðà¸íëàðíè áîøäàí êå÷èðäè. 1989 áèë 21 îêòÿáðäà Ûçáåêèñòîí äàâëàòè ðàõáàðè È.À.Êàðèìîâ õàë= õîõèø èðîäàñèíè

áàæàðèá, ûçáåê òèëèãè äàâëàò ìà=îìè áåðèëèøèãà ðàõáàðëèê =èëäè. 90-éèëëàðíèíã áîøëàðèãà êåëèá, Ûçáåêèñòîíäà õàë=íèíã ìóñòà=èëëèê ýðèøèøäàí

èáîðàò àçàëèé îðçóñèíè ðû¸áãà ÷è=àðèø êóí òàðòèáèäàãè áîø ìàñàëà áûëèá =îëäè.

41

1990 éèë 23 ìàðòäà Ûçáåêèñòîí Êîìïàðòèÿñè ÌÊ Ïëåíóìè áûëäè. Óíäà ÛçÑÑÐíèíã ñè¸ñèé ñóâåðåíèòåòè ìàñàëàëàðèãà îèä ìóàììîëàðíè òàõëèë ýòèøãà âà êîíöåïöèÿëàðíè èøëàá ÷è=èøãà æèääèé ýúòèáîð áåðèëäè.

1990 éèë 24 ìàðòäà XII ÷è=èðè= ÛçÑÑÐ Îëèé Ñîâåòèíèíã áèðèí÷è ñåñèÿñè áûëäè. Óíäà Ûçáåêèñòîíäà èëê áîð Ïðåçèäåíòëèê ëàâîçèìè òàúñèñ ýòèëäè. È.À.Êàðèìîâ Ûçáåêèñòîííèíã áèðèí÷è Ïðåçèäåíòè áûëäè.

1990 éèë 20 èþíäà Ûçáåêèñòîí Îëèé Ñîâåòèíèíã èêêèí÷è ñåññèÿñèäà Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè «Ìóñòà=èëëèê Äåêëàðàöèÿñè» =àáóë =èëèíäè.

1991 éèë 15 ôåâðàëäà Ûçáåêèñòîí Îëèé Êåíãàøè «Ûçáåêèñòîííèíã äàâëàò ðàìçëàðè òû\ðèñèäà» ìàõñóñ =àðîð =àáóë =èëäè.

1991 éèë 17 ìàðòäà ûòêàçèëãàí óìóìõàë= ðåôåðåíäóìèäà ýñà õàë=èìèçíèíã 93,9 % äàâëàòíè ìóñòà=èë êûðèøãà õîõèø áèëäèðäè.

Áèðî= ìàðêàçäàãè àéðèì êó÷ëàð ýñêè òóçóìíè õàð =àíäàé éûë áèëàí áûëñàäà ñà=ëàá =îëèøãà óðèíèá êûðäèëàð.

1991 éèë 19-21 àâãóñò êóíëàðè Ìîñêâàäà äàâëàò òûíòàðèøèãà óðèíèø áûëäè. Ôàâ=óëîääà õîëàò äàâëàò =ûìèòàñè òóçèëèá, ÑÑÑÐ Ïðåçèäåíòè Ì.Ñ.Ãîðáà÷åâíè ûç âàçèôàñèäàí ÷åòëàøòèðèëäè.

Áó âà=òäà Õèíäèñòîí ñàôàðèäà áûëãàí È.À.Êàðèìîâ Ûçáåêèñòîíãà =àéòäè âà 19 àâãóñò êóíè êå÷=óðóí Òîøêåíò øàõðè ôàîëëàðè áèëàí ó÷ðàøóâ ûòêàçäè. Óíäà Ïðåçèäåíò =àòúèé òàðçäà Ûçáåêèñòîí íó=òàè íàçàðèíè ìàúëóì =èëäè. Ðåñïóáëèêà ðàõáàðèÿòè Ìàðêàçäàí áåðèëàäèãàí =îíóíãà õèëîô áûëãàí õàð =àíäàé êûðñàòìàëàðíè áàæàðèøíè ìàí ýòäè.

20 àâãóñò ÛçÑÑÐ Îëèé Êåíãàøè Ðà¸ñàòè âà ÛçÑÑÐ Ïðåçèäåíòè õóçóðèäàãè Âàçèðëàð ìàõêàìàñèíèíã +îðà=àëïî\èñòîí Ðåñïóáëèêàñè, âèëîÿòëàð, òîøêåíò øàõðè ðàõáàðëàðè èøòèîêèäà =ûøìà ìàæëèñè áûëäè. Óíäà Ûçáåêèñòîííèíã ìóñòà=èëëèêêà ýðèøèø éûëè ûçãàðìàñëèãè õà=èäà Áà¸íîò =àáóë =èëèíäè.

21 àâãóñò êóíè Ûçáåêèñòîí Ïðåçèäåíòèíèíã Ôàðìîíè áèëàí Ôàâ=óëîääà õîëàò äàâëàò =ûìèòàñèíèíã ÛçáåêèñòîíÊîíñòèòóöèÿñè ùàìäà =îíóíëàðèãà çèä êåëàäèãàí =àðîðëàðè âà ôàðìîíëàðè íî=îíóíèé äåá ýúëîí =èëèíäè.

Ûçáåêèñòîí Ïðåçèäåíòèíèíã 1991 éèë 25 àâãóñòäàãè ôàðìîíèãà áèíîàí Ðåñïóáëèêà è÷êè èøëàð âàçèðëèãè âà Äàâëàò õàâôñèçëèãè =ûìèòàñè =îíóíèé ðàâèøäà Ûçáåêèñòîí òàñàððóôèãà îëèíäè. Ðåñïóáëèêà õóäóäèäà æîéëàøãàí ÑÑÑÐ è÷êè èøëàð âàçèðëèãèíèíã è÷êè =ûøèíëàðè áåâîñèòà Ûçáåêèñòîí Ïðåçèäåíòèãà áûéñóíäèðèëäè. Ðåñïóáëèêà ÈÈÂ, ÄÕ+, ïðîêóðàòóðà,àäëèÿ âàçèðëèãè, è÷êè =ûøèíëàð, Òóðê ÕÎ =èñìëàðè âà =ûøèëìàëàð ïàðòèÿäàí áóòóíëàé õîëè =èëèíäè.

Ðåñïóáëèêà Îëèé Êåíãàøè 1991 éèë 26 àâãóñò êóíè Ûçáåêèñòîííèíã äàâëàò ìóñòà=èëëèãè òû\ðèñèäà =îíóí ëîéèùàñèíè òàé¸ðëàø ùàìäà 31 àâãóñòäà Îëèé Êåíãàøíèíã ñåññèÿñèíè ÷è=èðèøèãà =àðîð =èëäè.

1991 éèë 31 àâãóñòäà Ûçáåêèñòîí Îëèé Êåíãàøè XII ÷à=èðè= íàâáàòäàí òàø=àðè îëòèí÷è ñåññèÿñè ûç èøèíè áîøëàäè.

Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã Äàâëàò ìóñòà=èëëèãè òû\ðèñèäà Ïðåçèäåíò È.À.Êàðèìîâ ìàúðóçà =èëäè. Ìóõîêàìàäàí ñûíã Ûçáåêèñòîííèíã Äàâëàò ìóñòà=èëëèãè òû\ðèñèäàãè =îíóí =àáóë =èëèíäè. ÛçÑÑÐíèíã íîìè Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè äåá ûçãàðòèðèëäè. Øóíèíãäåê ñåññèÿäà «Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã äàâëàò ìóñòà=èëëèãè òû\ðèñèäà Îëèé Êåíãàø áà¸íîòè» =àáóë =èëèíäè âà Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè òàøêèë ýòèëãàíëèãè òàíòàíàëè ðàâèøäà ýúëîí =èëèíäè.

Îëèé Êåíãàø ñåññèÿñè «Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Äàâëàò Ìóñòà=èëëèãèíè ýúëîí =èëèø òû\ðèñèäà» =àðîð =àáóë =èëäè. +àðîðäà «1 ñåíòÿáð Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã ìóñòà=èëëèê êóíè äåá áåëãèëàíñèí âà 1991 éèëäàí áîøëàá áó êóí áàéðàì âà äàì îëèø êóíè äåá ýúëîí =èëèíñèí», - äåá áåëãèëàá =ûéèëäè.

«Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã Äàâëàò Ìóòñà=èëëèãè àñîñëàðè òû\ðèñèäà» ãè =îíóíãà 1991 éèë 30 ñåíòÿáðäà Êîíñòèòóöèÿâèé ìà=îì áåðèëäè.

42

Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã Äàâëàò Ìóòñà=èëëèãè 1991 éèë 29 äåêàáðäà ûòêàçèëãàí óìóìõàë= ðåôåðåíäóìèäà ùàì ìà=óëëàíäè.

Ìóòñà=èëëèêêà ýðèøèëãà÷ äàâëàò ðàìçëàðèíè =àáóë =èëèø áîðàñèäà ùàì àìàëèé èøëàð æàäàë îëèá áîðèëäè.

Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Îëèé Êåíãàøíèíã 1991 éèë 18 íîÿáðäàãè 8-ñåññèÿñèäà «Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã Äàâëàò áàéðî\è òû\ðèñèäà» =îíóí =àáóë =èëäè.

1992 éèë 2 èþëäà 10-ñåññèÿñèäà Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã Äàëàò ãåðáè 10 äåêàáðäàãè 11-ñåññèÿñèäà Äàâëàò ìàäõèÿñè òû\ðèñèäà =îíóí =àáóë =èëèíäè. Øó òàðè=à Ûçáåêèñòîí ûç äàâëàòè ìóñòà=èëëèãèíè òèêëàäè, äàëàò ðàìçëàðè =àáóë =èëèíäè âà æàõîíùàìæàìèÿòè òîìîíèäàí ýúòèðîô ýòèëäè.

Ûçáåêèñòîííèíã ÿíãè êîíñòèòóòöèÿñèíè ÿðàòèø \îÿñè 1990 éèë 20 èþíäà

ìóñòà=èëëèêäåêëàðàöèÿñèíèíã =àáóë =èëèíèøè áèëàí èëãàðè ñóðèëãàí ýäè. Îëèé Êåíãàøíèíã 2-ñåññèÿñèäà ìóñòà=èëëèê äåêëàðàöèÿñèíèíã ìóõèì òàìîéèëëàðè

àñîñèäà äàâëàòíèíã ÿíãè êîíñòèòóòöèÿñè èøëàá ÷è=èëèøè ëîçèì äåãàí õóëîñàãà êåëèíäè. Ñåññèÿ Ïðåçèäåíòè Èñëîì Êàðèìîâ ðàèñëèãèäà 64 êèøèäàí èáîðàò êîíñòèòóòöèÿ ëîéèõàñèíè òàé¸ðëàø áûéè÷à êîìèññèÿ òóçèø òû\ðèñèäà =àðîð =àáóë =èëäè.

Êîíñòèòóöèÿâèé êîìèññèÿ òîìîíèäàí Êîíñòèòóöèÿíèíã \îÿâèé êîíöåïöèÿñè óñòèäà èø îëèá áîðèëèøè íàòèæàñèäà ó÷òà ìó=îáèë êîíöåïöèÿ èøëàá ÷è=èëäè. Ðåñïóáëèêà Ôàíëàð Àêàäåìèÿñè Ôàëñàôà âà õó=ó= èíñòèòóòè, ñè¸ñàòøóíîñëèê âà áîø=àðóâ èíñòèòóòè ùàìäà Ïðåçèäåíò äåâîíè þðèäèê áûëèìè òîìîíèäàí òà¸éðëàíãàí êîíöåïöèÿëàðäàí ó÷èí÷èñè àñîñ ó÷óí =àáóë =èëèíäè âà Êîíñòèòóöèÿ ëîéèõàñè óñòèäà îëèá áîðèëãàí èøëàð 1991 éèë íîÿáðèäà òóãàëëàíäè. Ëîéèõà ìó=àääèìà îëòè áûëèì âà 158 ìîääàäàí èáîðàò áûëäè.

1992 éèë áàõîðãà êåëèá 149 ìîääàäàí èáîàðò Êîíñòèòóöèÿíèíã èêêèí÷è âàðèàíòè èøëàá ÷è=èëäè.

Áó ëîéèõà ùàì ïóõòà =àéòà èøëîâëàðäàí ñûíã 1992 éèë 26 ñåíòÿáðäà óìóìõàë= ìóõîêàìàñè ó÷óí ìàòáóîòäà ýúëîí =èëèíäè. Áèëäèðèëãàí òàêëèôëàð âà ìóëîõàçàëàðäàí ñûíã =àéòàäàí òóçàòèëãàí ëîéèõà 1992 éèë 21 íîÿáðäà èêêèí÷è ìàðòà óìóìõàë= ìóõîêàìàñè ó÷óí ìàòáóîòäà ýúëîí =èëèíäè. 1992 éèë 8 äåêàáðäà Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Îëèé Êåíãàøíèíã 11-ñåññèÿñèäà «Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Êîíñòèòóöèÿñèíèíã =àáóë =èëèø õà=èäà» ãè ìàñàëà ìóõîêàìà ýòèëäè. Ñåññèÿäà äåïóòàòëàð ëîéèõàãà 80 ÿ=èí ûçãàðèøëàð =ûøèì÷à âà àíè=ëèêëàð êèðèòäèëàð. Ñåññèÿäà Êîíñòèòóöèÿ =àáóë =èëèíäè âà îëòè áûëèì âà 128 ìîääàäàí èáîðàò áûëäè.

Ìèëëèé èñòè=ëîë äàâëàò ìóñòà=èëëèãèãà ýðèøèø òóôàéëè Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã áóòóíëàé ÿèø òóôàéëè Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã áóòóíëàé ÿíãè, èíñîí ìàíôààòëàðè, õà=-õó=ó=èíè ùèìîÿ =èëóâ÷è äåìîêðàòèê Êîíñòèòóöèÿíè ÿðàòèøäåê óëêàí òàðèõèé èìêîíèÿò þçàãà êåëäè. Ìóñòà=èë Ûçáåêèñòîí Êîíñòèòóöèÿñèíèíã =àáóë =èëèíèøè ìàìëàêàò òàðèõèäà îëàìøóìóë âî=åà áûëäè.

Ûçáåêèñòîí ûç òàðà==è¸òèíèíã ýíã ìà=áóë éûëèíè èøëàá ÷è=àð ýêàí, àââàëî ìàìëàêàòäà

ÿðàòèëàæàê æàìèÿò =àíäàé ìàçìóí êàñá ýòèøèãà ýúòèáîð áåðèëäè. È.À.Êàðèìîâ ôèêðè÷à, Ûçáåêèñòîíäà áóí¸ä ýòèëàäèãàí æàìèÿò áàð÷à «èçì» ëàðäàí õîëè áûëèøè âà ó =àíäàé íîìëàíèøèäàí =àòúèé íàçàð, àäîëàòëè, õàë=÷èë, èíñîíïàðâàð æàìèÿò áûëèøè ëîçèì ýäè.

È.À.Êàðèìîâíèíã «Ûçáåêèñòîííèíã ûç èñòè=ëîë âà òàðà==è¸ò éûëè» àñàðèäà ÿíãèëàíãàí æàìèÿòäà ÿøîâ÷è êèøèíèíã ñè¸ñèé, è=òèñîäèé, èæòèìîèé òóðìóø òàðçèíè êàôîëàòëîâ÷è éûëëàð êûðñàòèá áåðèëäè.

Æóìëàäàí, ñè¸ñèé ñîõàäà áó: - õàë= ùàì áåâîñèòà, ùàì ûç âàêèëëàðè îð=àëè äàâëàò õîêèìÿòèíè àìàëãà

îøèðèøäà òûëè= èøòèðîê ýòèøè ëîçèìëèãè. - Õîêèìÿò áûëèíèøèíèíã æàõîí òàí îëãàí =îíóí ÷è=àðóâ÷è, èæðî ýòóâ÷è âà

ñóä õîêèìÿòèãà áûëèíèøè òàìîéèëèíè æîðèé ýòèø àñîñèäà äåìîêðàòèÿíè ÷ó=óðëàøòèðèø ùàìäà ìèëëèé äàâëàò÷èëèêíè áàðïî =èëèíèøè.

43

- Æàìèÿòíèíã ñè¸ñèé òèçèìèíè, äàâëàò èäîðàëàðèíèíã òóçèëìàñèíè òóáäàí ÿíãèëàø.

- Áàð÷à ôó=àðîëàðíèíã =îíóí îëäèäàãè õó=ó=èé òåíãëèãèíè âà =îíóííèíã óñòóíëèãèíè òàúìèíëàø.

- Áèð ìàôêóðàíèíã, áèð äóí¸=àðàøíèíã ÿêêà õîêèìëèãèäàí âîç êå÷èø, ñè¸ñèé òàøêèëîòëàð, ìàôêóðàëàð âà ôèêðëàð õèëìà-õèëëèãèíè òàí îëèøíè.

- Äåìîêðàòèÿíèíã =îíóíèé òàðêèáè ñèôàòèäà êûïïàðòèÿâèéëèêíè øàêèëëàíòèðèø.

- Ûçáåêèñòîíäà òó\èëèá, óíèíã çàìèíèäà ÿøà¸òãàí, ìåõíàò =àëà¸òãàí õàð áèð êèøè, ìèëëèé ìàíñóáëèãè âà ýúòè=îäèäàí =àòúèé íàçàð ðåñïóáëèêàíèíã òåíã õó=ó=ëè ôó=àðîñè áûëèøèãà ýðèøèøíè áèëäèðàäè.

È=òèñîäèé ñîõàäà ýñà: -ìèëëèé áîéëèêíèíã êûïàéèøèíè òàúìèíëàéäèãàí áàð=àðîð, ðèâîæëàíèá áîðóâ÷è è=òèñîäè¸òèíè áàðïî ýòèø. -èæòèìîèé æèõàòäàí éûíàëòèðèëãàí áîçîð è=òèñîäè¸òèíè áîñ=è÷ìà-áîñ=è÷ øàêèëëàíòèðèø. -ìóëê ýãàëàðè õó=ó=ëàðèíèíã äàëàò éûëè áèëàí õèìîÿ =èëèíèøèíè òàúìèíëàø âà áàð÷à ìóëê÷èëèê øàêèëëàðèíèíã õó=ó=èé òåíãëèãèíè =àðîð òîïòèðèøíè. -è=òèñîäè¸òíè ûòà ìàðêàçëàøòèðìàñäàí êîðõîíàëàð âà òàøêèëîòëàðíèíã ìóñòà=èëëèãèíè êåíãàéòèðèøíè, äàâëàòíèíã õûæàëèê ôàîëèÿòèãà áåâîñèòà àðàëàøóâèäàí âîç êå÷èøíè áèëäèðàäè. Èæòèìîèé âà ìàúíàâèé ñîõàäà áó: - èíñîíïàðâàðëèê \îÿëàðèãà ñîäè=ëèêíè, èíñîí, óíèíã õà¸òè âà øàõñèé

äàõëñèçëèãè, ýðêèíëèãè, =àäð-=èììàòè, ÿøàø æîéèíè òàíëàø õó=ó=è ñà=ëàíèá =îëèíèøè.

- Ìàúíàâèÿòíè =àéòà òèêëàøíè. - Ûçáåê òèëèíè ðèâîæëàíòèðèøíè, õóðôèêðëèëèê, âèæäîí âà äèí ýðêèíëèãèíè

=àðîð òîïòèðèøíè. - Èæòèìîèé àäîëàò =îèäàëàðèíè ðû¸áãà ÷è=àðèøíè, àõîëèíèíã ýíã íî÷îð

=àòëàìëàðè êåêñàëàð, íîãèðîíëàð, åòèì-åñèðëàð, êûï áîëàëè îèëàëàð, û=óâ÷è ¸øëàðíèíã äàâëàò òîìîíèäàí è=òèñîäèé ìóõîôàçàãà áûëãàí êàôîëàòëè õó=ó=ëàðèíè òàúìèíëàø.

- Îäàìëàðíèíã èñòåúäîäè =îáèëÿòëàðèíè íàìî¸í ýòèø ó÷óí øàðò-øàðîèò ÿðàòèø, ìàúíàâèé ìóëêíè õèìîÿ =ëèøíè áèëäèðàäè. È.À.Êàðèìîâ ìóñòà=èëëèêíèíã äàñòëàáêè éèëëàðèäàãè ðèâîæëàíèø æàðà¸íëàðèíèíã ÷ó=óð òàõëèë =èëèá, Ûçáåêèñòîííèíã äââëàò =óðèëèøè âà è=òèñîäè¸òèíè äàñòóðíèíã ûçàãè ñèôàòèäà =óéäàãè áåøòà àñîñèé =îèäàíè ûðòàãà òàøëàäè:

- È=òèñîäíèíã ñè¸ñàòèäàí óñòóâîðëèãè. - Äàâëàòíèíã áîø èñëîõîò÷è âàçèôàñèíè áàæàðèøè. - =îíóí óñòóâîðëèãèãà ýðèøèø. - Êó÷ëè èæòèìîèé ñè¸ñàò ûòêàçèø. - Áîçîð ìóíîñàáàòëàðèãà áîñ=è÷ìà-áîñ=è÷ ûòèø.

Áóëàð è=òèñîäèé èñëîõîòëàðíèíã áóòóí è÷êè ìàíòè\è, ðèâîæëàíèø éûëèíè âà õàðàêòåðèíè áåëãèëàá áåðàäè.

È.À.Êàðèìîâ ûçèíèíã «Ûçáåêèñòîí è=òèñîäèé èñëîõîòëàðíè ÷ó=óðëàøòèðèø éûëèäà» àñàðèäà áîçîð ìóíîñàáàòëàðèãà áîñ=è÷ìà-áîñ=è÷ ûòèøíèíã Ûçáåêèñòîí ó÷óí àôçàëëèê òîìîíëàðèãà àëîõèäà òûõòàëèá ûòàäè âà óíèíã óñòóâîð éûíàëèøëàðè ñèôàòèäà =óéäàãèëàðíè êûðñàòèá ûòàäè:

Áèðèí÷èäàí è=òèñîäèé ñè¸ñàòäà äåõ=îí÷èëèêêà, óìóìàí =èøëî= õà¸òèãà åòêà÷è òàðìî= ñèôàòèäà =àðàø.

Èêêèí÷èäàí ìèëëèé âàëþòàíèíã =àäðèíè ìóòòàñèë îøèá áîðèø.

44

Ó÷èí÷èäàí ìóëê÷èëèêíèíã áàð÷à øàêèëëàðèãà ýðê áåðèø, øàõñèé òàøàááóñ âà èøáèëàðìîíëèêêà éûë î÷èø, òàäáèðêîðëèêíè =ûëëàá-=óââàòëàø.

Òûðòèí÷èäàí è=òèñîäíè æîíëàøòèðèø ó÷óí êîðõîíàëàðíè õóñóñèéëàøòèðèø. Áåøèí÷èäàí ûòìèø ìàäàíèÿòè âà =àäðèÿòëàðèíè òèêëàø èøëàðèíè éûëãà =ûéèø âà áó

áîðàäà èç÷èë òàäáèðëàðíè àìàëãà îøèðèø. Øó òàðè=à Ïðåçèäåíò È.À.Êàðèìîâ ìóñòà=èëëèêíèíã äàñòëàáêè êóíëàðèäàí áîøëàá ÿíãè

æàìèÿòãà ìîñ ñè¸ñèé èñëîõîòëàð ûòêàçèø éûëëàðèíè î=èëîíà êûðñàòèá áåðäè âà áó æàõîí õàìæàìèÿòè òîìîíèäàí òàðà==è¸òíèíã «Ûçáåê ìîäåëè» ñèôàòèäà òàí îëèíäè.

Èíñîíèÿò òàðèõèäàí ìàúëóìêè õàð =àíäàé æàìèÿòäà äàâëàò âà áîø=àðóâ ûøà äàâëàò Êîíñòèòóöèÿñèäà êûçäà òóòèëãàíäåê óíèíã òóá ìà=ñàäëàðèãà ìîñ áûëèøè êåðàê. Ûçáåêèñòîíäà ÿíãè æàìèÿò =óðèø áîðàñèäà òàæðèáàëàð îðòèá áîðèøè áèëàí Ïðåçèäåíòëèê áîø=àðóâè ùàì ðèâîæ òîïèá áîðäè. Ïðåçèäåíòëèê õîêèìÿòè áèëàí âàçèðëàð êåíãàøèíèíã èæðîèÿ áîø=àðóâ õîêèìÿòè =ûøèá þáîðèëäè âà Ïðåçèäåíò õóçóðèäàãè âàçèðëàð ìàõêàìàñèãà àéëàíòèðèëäè.

Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè èæðîèÿ õîêèìÿòè Ïðåçèäåíòëèê õîêèìÿòè âà Âàçèðëàð Ìàõêàìàñèäàí èáîðàò Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè =îøèäà èæðî ýòóâ÷è õîêèìÿò äåâîíè òóçèëãàí áûëèá óíãà Ïðåçèäåíò ðàõáàðëèê =èëàäè. Âàçèðëàð Ìàõêàìàñè Ïðåçèäåíò òîìîíèäàí òóçèëàäè âà Ðåñïóáëèêà Ïàðëàìåíòè òîìîíèäàí òàñäè=ëàíàäè. Âàçèðëàð Ìàõêàìàñèãà Ïðåçèäåíò Ðàèñëèê =èëàäè.

Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòè äàâëàò ñóâåðåíèòåòè õàâôñèçëèãè âà õóäóäèé ÿõëèòëèãèíè ìóäîôàà ýòèø ìèëëèé äàâëàò òóçèëèøè ìàñàëàëàðèãà äîèð =àðîðëàðíè àìàëãà îøèðèø þçàñèäàí çàðóð ÷îðà-òàäáèðëàðíè êûðàäè.

Õóêóìàò òàðêèáè ùàì ÿíãè òàëàáàëàð àñîñèäà øàêèëëàíòèðèëäè. 1995 éèë 5 ìàéäà Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè ïðåçèäåíòèíèíã Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèòêàñè Âàçèðëàð Ìàõêàìàñè òàðêèáè òû\ðèñèäàãè ôàðìîíèíè òàñäè=ëàø ìàñàëàñè êûðèëäè. Ñåññèÿäà èæòèìîèé ñè¸ñèé âà è=òèñîäèé ñîõàëàðäàãè òóá ûçãàðèøëàðãà ìóâîôè= ðàâèøäà Âàçèðëàð Ìàõêàìàñèíèíã 35 êèøèäàí èáîðàò ÿíãè òàðêèáè ñàéëàíäè.

Ûçáåêèñòîíäà Ìèëëèé äàâëàò÷èëèê =óðèëèøèãà Ïðåçèäåíò È.À.Êàðèìîâ ùàì íàçàðèé, ùàì àìàëèé æèõàòäàí ðàõáàðëèê =èëìî=äà.

Ûçáåêèñòîíäà áîø=àðóâ òèçèìè òóáäàí èñëîõ =èëèíäè. Ûçáåêèñòîííèíã äàâëàò ñóâåðåíèòåòèíè àìàëãà îøèðóâ÷è òóçèëìàëàð-Òàø=è Èøëàð âàçèðëèãè, È÷êè Èøëàð âàçèðëèãè, Ìèëëèé Õàâôñèçëèê õèçìàòè, Ôàí âà òåõíèêà äàâëàò =ûìèòàñè, Îëèé àòòåñòàöèÿ êîìèññèÿñè òàøêèë ýòèëäè.

1991 éèë 6 ñåíòÿáðäà Ìóäîôà Èøëàð âàçèðëèãè òóçèëäè. Ìóñòà=èëëèêíè õóäóäèéíè ÿõëèòëèêíè ùèìîÿ =èëèø ó÷óí 1992 éèë 14 ÿíâàðäà Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ìèëëèé ãâàðäèÿñè òóçèëäè.

1992 éèë èþëäà Ìóäîôàà èøëàð âàçèðëèãè Ìóäîôàà âàçèðëèãèãà àéëàíòèðèëäè. Äàâëàò íàçîðàò òèçèìè òàðòèáãà ñîëèíäè äàâëàò ñîëè= =ûìèòàñè òóçèëäè. Ìàõàëëèé õîêèìÿò òèçèìèíè øàêèëëàíòèðèèø ñîõàñèäà áèð =àòîð =îíóí âà õóææàòëàð

=àáóë =èëèíäè. Ðåñïóáëèêàíèíã 12 âèëîÿòè âà Òîøêåíò øàõðèäà, 163 =èøëî= òóìàíëàðèäà, 18 øàõàð òóìàíëàðèäà, 120 øàõàðëàðäà õîêèìëèê áîø=àðóâè éûëãà =ûéèëäè.

Ðåñïóáëèêàäà äàâëàò õîêèìÿòè áàð÷à îðãàíëàðè ôàîëèÿòèíèíã ìóâîôè=ëàøòèðóâ÷è =îíóíëàð áàçàñè âóæóäãà êåëäè. Óëàð ìàðêàçèé, âèëîÿò, øàõàð âà òóìàíëàð äàðàæàñèäàãè äàâëàò õîêèìÿòè âà áîø=àðóâ ôóíêöèÿëàðèíè àíè= =èëèá áåëãèëàá áåðäè. Áó ìóñòà=èë ìèëëèé äàâëàò÷èëèãèìèçíè òàúìèíëîâ÷è ìóõèì øàðòëàðäàí áèðèäèð.

Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí ñàâîëëàð: 1. Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè òàøêèë ýòèëèøèäà =àéñè æèõàòëàðãà êûïðî= ýúòèáîð

áåðèëäè? 2. Ûçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Êîíñòèòóöèÿñèíèíã òàðèõèé àõàìèÿòè íèìàäà? 3. Òàðà==è¸òíèíã «Ûçáåê ìîäåëè» õà=èäà ñûçëàíã? 4. Áîçîð è=òèñîäè¸òèãà ûòèøíèíã áåø àñîñèé òàìîéèëèíè øàðõëàá áåðèíã? 5. Ûçáåêèñòîíäà ìèëëèé äàâëàò÷èëèê õóñóñèÿòëàðèíè î÷èá áåðèíã?

Uzbekiston tarixi

Documents