o'zbekiston mustaqilligi uchun kurashlarning tarixi

HAMID ZIYOYEV

O'ZBEKISTONMUSTAQILLIGI

UCHUNKURASHLARNING

TARIXI( MHod dun oldingi asrlurdan to 1991 yil

3 ! avgustnacha)

^ < jc 8 p jg ^ 8 P { >

Z iy o y ev , H a m id .0 ‘zbek iston m ustaq illig i u ch u n kurashlarning tarixi: (M ilo d d a n o ld in g i

asrlardan to 1991 yil 31 avgustgacha. — T.: «Sharq», 2001 . 44K b.

Sariavhada: 0 ‘zbekiston Respublikasi FA Tarix insliluli

B B K 6 3 . 3 ( 5 y ) + 6 3 . 3 ( 2 ) 2

©«Sharq» nashriyot-m atbaa aksiyadorlik kom paniyasi Bosh tahririyati, 2001 yil.

MUQADDIMA

Bu tabarruk tuproqqa miloddan oldingi VI asrda eronlik Kayxusrav, miloddan oldingi IV asrda yunonistonlik Iskandar Zulqarnayn, milodiy V II asrda arablar, X I I I asrda Chingizxon, XIX asrda esa rus istilochilarining (ajovuzlari ne-ne kulfatlar keltirmadi.

...Yovuz bosqinchilarga va istilochilarga qarshi ozodlik bayrog'ini k o ‘targan Shiroq, Spitarnen, Mahmud Torobiy, Temur Xotun ( T o ‘m aris), M alika Kabaj Xotun kabi a jd o d la rim iz ja so ra ti av lo d la r uchun vatanparvarlik va shijoat timsolidir.

Islom KARIMOVMiiIiCii mi yu r tbosh im izn ing m az k u r sa trlarda izho r etgan

lik 11.ii i larixiy h;iqiqatni aks ettirib, katta siyosiy va ilmiy ahamiyat I i .1 • i i.uli M a 'lum ki, vatan ozodligi uchun jonni ham , molni I lit n i lido avlash, mardlik, jasoratlik va jangovarlikni namoyish 1 1 r.li Inn bit kisliining o r-nom usi va m uqaddas burchidir. Shu im i . v.ii.nmi scvish iym ondandir , degan ibora bejiz aytilmagan. Hi iiiiiy ni.i bobo va ajdodlarimiz bu naqlni yuragiga tukkan holda \,il i ijiii .odiqlikni, mardlik, jasoratlik va jangovarlikni namoyish■ lib kulmoqda. Shuningdek , m adan iyatn i rivojlantirib, jah o n mvlll/.iiMyiisiga munosib hissa qo'shdi. M ashhuro lim M ahm ud ibnV ili O'/ii’iing «Bahr al-asrar» kitobida shunday degan: Turkiston krny v.i havasni kcltiradigan ajoyib mamlakatdir. U o ‘z ichiga ko‘p •.Inilmrlaf q ishloqlar, viloyatlar, tog ‘u - tosh la r , c h o ‘l va tekis jiiyLn ni oladi. 11 ning aholisi o ‘zlarini turkiylar yoki o ‘zbeklar deb mu il.uiilin Bu xalq o zining jasoratliligi vajangovarligi bilan shuhrat i]• iiiujiii Xorazmlik va toshkentliklar ham shunday fazilatlaming aohlbidiilar.

3 «<=•=<>

Uning aholisi o ‘z vatanini har j iha tdan boshqa m am lakatlardan yuqori o ‘ringa q o ‘yadi. U hozirda islom dinining sofligini saqlash, madrasa, masjid, xonaqo, talabalarning ko‘pligi, obi-havosining yumshoqligi, ajoyib bog‘ va daraxtzorlari, tog ‘ va daryolarining g o 'z a l l ig i va o z iq - o v q a t l a r in in g m o 'l l ig i j ih a t i d a n b o s h q a m am lakatlardan ustun turadi. Turkiston zaminida olim va shoirlar shu darajada ko‘pki hisobiga yetish amri m aholdir. Uning boyligi «ilm va donishmandlik»dadir.'

Haqiqatan ham Turkiston jannatm akon mamlakat sifatida olamga m a ’lum va mashhurdir. 0 ‘zbekiston esa bu m intaqaning yuragi va javohiridir. Bu yerdan inson hayoti va taraqqiyoti uchun nimaiki zarur bo'lsa barchasi mavjud. Moddiy va m a’naviy boyliklar bitmas- tugallanmasdir.

O 'zbekistonning bunchalik ajoyib va g‘aroyib m am lakat boMishi jahongashta hukm dorlarning diqqatini jalb e tm asdan q o ‘ymas edi, a lba tta . Z ero , A h m o n iy la r , M akedon iya lik A leksandr, A rab xalifaligi, Chingizxon, C h o r Rossiyasi va Sovet davlati o 'lkaga bostirib kirdilar. Ular misli ko‘rilmagan qirg‘in-barotlarni, ta lon- taroj va vayronagarchiliklarni qilib, hukm ronliga bir necha yuz yillar davom etdi.

Xususan, Ahm oniy lar — 200 yil. G rek-m akedoniyalik lar — 180 yil, Arab xalifaligi salkam — 200 yil, Chingizxon bosqinchilari — 150 yil, C h o r Rossiyasi va Sovet davlati — 130 yil ulkani o ‘z panjalarida ushlab turdilar. Um um lashtirganda m azkur raqamlar 800 yildan oshadi. Binobarin, O'zbekiston o 'zining salkam uch ming yillik tarixidan o 'r ta hisobda 800 yilini bosqinchilarning qo'li ostida o'tkazishga majbur bo'ldi. Bu g'oyatda dahshatli va fojeali davrlarda yuz minglab odamlar o'ldirildi yoki jarohatlantirildi. Ko 'p boyliklar talandi, shahar va qishloqlar xarobaga aylantirildi. Biroq h e c h q a n d a y q i r g ' i n l a r va v a y ro n a g a r c h i l ik la r q a n c h a l ik vahshiylarcha amalga oshirilmasin, o 'zbek xalqining yer yuzidan supirib tashlay olmadi. Chunki bu xalq Allohning m arham ati ila «olovda yonmaydigan va suvda c h o ‘kmaydigan» qilib yaratilganki, misli ko 'rilmagan talafoi va azob-uqubatlardan butun chiqaverdi. Ham da bosqinchilarga qarshi kurashni davom ettiraverdi.

1 M ahm ud ibi Vali. Bahr al-asrar. T o sh k en t, 1977, 32 , 4 4 , 76-betlar.

4

\o 'sh , shunday ekan, nima uchun ozodlik kurashlari maglubiyatga in hnilj bosqinchilaming hukmronligi o 'rnatilgan vaqtlari bo'lgan?

Bunga birinchi navbatda taxtning merosxo'rligi va uning uchun■ ■lib borilgan o 'z a ro qonli u rush lar sabab bo 'lgan . M a ’Iumki Imkmronlik qilayotgan sulolada h a m m a vaqt otasi yoki buvasiga n'xsliagan aql idrokli va iste’dodli farzand tug'ilavermagan. Shunga i|.u .may merosxo'rlik qonuni bo'yicha noqobil farzand ham taxtni

".'Nay bergan. Bu xildagi hukm dorla r o 'z larin ing ojizligi tufayli .haxsiy m anfaat va huzur-halovatn i um um davla t m anfaatidan nslun qo'yib ish yuritgan. Natijada m am lakatda inqiroz va qoloqlik vn/aga kelgan. Hukm dorlardagn ko'pxotinlik va serfarzandlik ham k itt i ziyon keltirgan. Ularning orasida o 'n ta va undan ortiq xotinli va 10—20 ta farzandli hukm dorlarni uchratish m um kin. Bunday olasi bir va onasi boshqa farzandlarning har biri «taxt menga lrgishli» degan fikr bilan yashab, uni egallash uchun aka-ukalarini0 Idirishdan toymaganlar. Bunday taxt talashish shunday fojeali nqibatlarga olib kelganki tasvirlashga qalam ojizlik qiladi. Awalam bor ii mamlakatda parokandalik va tarqoqlikni, xavotirlik va notinchlikni yuzaga keltirib, hokimiyat boshqaruvi va salohiyatiga qattiq zarba Iteidi. Qo'shin orasida esa tarafkashlik va o'zboshimchalik hukm surib, mamlakat mudofaasi juda zaiflashgan. Hatto taxt uchun kurashlar qudratli temuriylar davlatini yemirganligini kim bilmaydi deysiz.

Diniy fanatizm h am mustaqillikni q o 'ld an boy berilishiga olib kelgan edi.

M a'lum ki iste’dodli kishilar har qadam da uchram ay ozchilikni i.ishkil ctadi. Shunga o 'xshash aql-idrokli, farosatli, jasoratli, val inparvar va m ohir tashkilot chi hukm dorla r yuz yillarda bir dunyoga kelgan. Unga ishonch hosil qilish uchun keyingi ming villik larixga nazar tashlansa bas. Bu k o 'p asrlik davr mobaynida yuqorida ko'rsatilgan oliy fazilatlarni o 'z ida mujassamlashtirgan, lom m a ’nodagi davlat arboblarining xizmatlari tufayli 900, HÔ v.i J.99I yillarda uch marotaba vatan mustaqilligini tiklashga erishildi.1 linng birinchisi Ismoil Som oniy , ikkinchisi A m ir T e m u r va in Imichisi Islom Karimov nom i bilan cham barchas bog'liqdir. Mu lab a rru k jo t la r m u s taq il l ikn i t ik lash b ilan b ir q a to rd a iii.uflltik.ililbig kuch-qudrati va taraqqiyotini t a ’minladilar.

5

A m ir T em urdan keyin 600 yil m obaynida ozodlik kurashlariga boshchilik qilib g 'a labani t a ’minlashga qodir davlat arbobi ko 'zga k o ‘rinmadi. N ihoyat, 1991 yilga kelib xalq orziqib kutgan buyuk davlat arbobi Islom Karim ov ko 'z o 'ng im izda nam oyon b o ‘ldi. Uning dono rahbarligi tufayli O 'zbekiston mustaqilligi tiklandi. U shu darajada o ‘tkir siyosat yurgizdiki, mustaqillik va ozodlik bamisoli sherning og‘zidan «bir tom chi qonsiz», ya’ni jangu-jadalsiz va qurbonlarsiz tortib olindi.

Prezident Islom Karimovning tashabbusi va bcvosita rahbarligida mustaqillik va taraqqiyot uchun olib borilgan kurashning o'ziga xos xususiyatlari mavjud. Bu haqda keyingi sahifalarda, ya’ni o ‘z o ‘rinda so z yuritiladi.

Yurtboshimiz aytganidek O'zbekiston mustaqilligining tiklanishi tasodifiy va favquloddagi hodisa bo 'lm ay, uning uchun kurashning ildizlari uzoq o 'tm ishga borib taqaladi. M azkur asar m ana shu n u q ta i -n a z a rd a n yozilib, o 'z b e k xalq in ing m iloddan oldingi asrlaridan to 1991 yil 31 avgustgacha olib borgan qah ram o n o n a kurashlarini yoritishga bag 'ish langan . U nda bu kurashlarning sabablari, mohiyati va yo'nalishlarini ko 'rsatishga harakat qilindi. Shu na rsa a n iq la n d ik i , m illiy g 'o y a n in g asosi b o ' lm is h — mustaqillik, ozodlik va taraqqiyot uchun kurash chuqu r tarixiy dav rla rdayoq shak llan ib , q a ncha lik vaq tla rn ing o 't ish i bilan shunchalik chuqur ildiz otib borgan. C he t el bosqinchilari milliy g oyaning beqiyos katta kuch-qudra tin i anglab qo 'po r ib tashlash u chun ayovsiz kurashdilar. Inson ko'zi ko 'rm agan va qulog 'i eshitmagan jazolami qo'lladilar. Lekin milliy g'oya o 'zbek xalqining ongi va qalbiga shu darajada ch u q u r singib ketgan ediki, hech qanday dahshatli kuch uni yo 'q qila olmadi. Aksincha, bu g 'oya vaqti kelib xalq qalbidan vulqon kabi otilib chiqib, 1991 yil 31 avgustda O'zbekiston mustaqilligi va ozodliga tiklandi. Shu tariqa bu tarixiy voqea o 'tm ishdagi ko 'p asrlik milliy ozodlik kurashlarining m antiq iy davomi sifatida nam oyon bo'ldi.

Bu bilan ota-bobolarim izni asrlar m obaynida ozodlik uchun olib borgan kurashlari g 'olibona yakunlandi. Ularning kurashlarda daryo kabi oqqan qonlari, misli ko 'r ilm agan talafotlar va zulm lar pirovardida behuda ketmadi. Zero, qullik zanjirlari va tem ir qafas»

6

pun lu llfiih , ozod va erkin xalq sifatida jah o n davrasida m unosib ci' i i11■ 11 i ('.illadik. C horizm va Sovet davrida ja h o n xaritasidan ii • Im ilittin O 'zbek is tonn i b ilm agan va siy lam agan m am laka t i|hImiiiiIi Kd'z o 'ng im izda sodir b o ‘layotgan buyuk o ‘zgarish1ar va nlt,iii viit■ iqlarni q o ‘lga kiritishda Prezidentim iz Islom Karimovli.il i|ilnvclii o ‘rinni egallab kelmoqda. U dunyoga yuz yillarda bir mi ii1.1 kdadigan buyuk davlat arbobidir.

Il»*/irgi z a m o n av lod la ri b a x t l i la rn in g bax tl is id ir . Z e ro , I'n /idiMilimiz bilan zam ondosh b o ‘lib yashash va ozodlikning i'.i .lilmi siirish Allohning oliy n e ’matidir.

* * *

Mny, o 'quvch ila r om masiga havola qi 'inayotgan ushbu kitob in iliiilliy manbalar, arxiv hujjatlari va adabiyot m a’lumotlari asosida yo/tUli.

Sliiibhasiz, salkam uch ming yillarda sodir b o ‘lgan mustaqillik in linn kurashlar tarixini bir asar ha jm ida yanada c h u q u r va nimllicha yoritishning imkoni yo‘q. A m m o, shunga qaramay, asar iniihlaiam o'quvchilarda ma lum darajada qoniqish hosil e ts a o ‘zimni biituyor ileb liisoblar edim.

MILODDAN AVVALQA ASRLARDA MUSTAQILLIK VA OZODLIK UCHUN OLIB BORILGAN KURASHLAR

A hm oniylar d avlatin in g b osq in iga qarshi kurash

M iloddan avvalgi VII asrda Xorazm vohasida birinchi o ‘zbek davlati tashkil topgan edi. Bu davlat keyinga salkam uch ming yil m obaynida birin-ketin hukm surgan davlatlarning asosi sifatida nam oyon bo'ldi. Afsuski uning tarixiga doir yozm a m anbalar juda oz va qisqa saqlangan bo'lib, chuqu r va atroflicha t a ’riflashning iloji yo'q. Ayrim m a ’lumotlarga ko 'ra mintaqadagi podshohlardan biri uning nafratiga ducho r bo 'lgan 400 kishini Xorazm ga surgun qilgan. U bir n e c h a yillardan keyin u larn ing ahvolini bilish maqsadida o 'z odamlarni yuborgan ekan. Natijada shu narsa m a’lum bo'ladiki, surgun qilingan kishilar sog'-salomat hayot kechirganlar. Podshoh bu xabarni olgach, 400 kishidan iborat turkiy ayollarni ularning ixtiyoriga jo 'natgan ekan. Shundan keyin Xorazmda oilalar yuzaga kelib odamlarning soni ko 'payib borgan. Shubhasiz u yerga atrof-joylardan boshqa odamlar ham kelib o'rnashganlar. Shu tariqa

\<ii;i/.mda aholi ko‘payib, vaqtlarning o ‘tishi bilan shaharlar ham luyilo b o ‘lgan. V o h a d a A m u d a ry o tufayli s u n ’iy su g ‘orish iivojlanib, dehqonchilik , hunarm andchilik , ichki va tashqi savdo ii’sgan. Davlat va q o ‘shinning kuch-qudrati oshgandan keyin ulug‘ ilavlatchilik g ‘oyalari yuzaga kelib, uzoq joylarga harbiy yurishlar iiyushtirilgan. Natijada Xorazm davlati yirik imperiyaga aylangan. Xusnsan, uning chegarasi Q o r a dengiz b o ‘ylari va G ruziyagacha hOl il) taqalgan. Shunisi diqqatga sazovorki, 1944 yilda Kamchatkada miloddan avvalga asrlarda Xorazada zarb etilgan tanga topilgan. I htimol, buyuk Xorazm davlatining chegarasi yoki t a ’sir doirasi K imchatkagacha yetgandir.

Xorazm davlati asosan sak nom i bilan ataluvchi turkiy aholini0 / ichiga olgan. Bu xalq o ‘sha qadim iy davrlarda g ‘arbda D nepr daiyosidan tortib, sharqda Tyan-Shan togiarigacha cho‘zilgan ulkan vi i larda hayot kechirganlar. A m m o, ularning ilg 'orlashgan qismi lio/irgi 0 ‘zbekiston hududida istiqomat qilganlar. E radan avvalgi ikki m inginchi yilning ikkinchi yarm ida yozilgan hindlarning

Mahobxarata» dostonida ko'rsatilishicha, Turkiston zaminida o'sha ilavrdaistiqomat qilgan qadim iy aholi yung, ipak, paxtavaboshqa narsalardan to 'q ilgan gazlam alardan liboslar kiyishgan. Bu holat o 'sha chuqur tarixiy davrlardayoq dehqonchilik rivojlanganligidan dalolat beradi. H u n a rm an d ch il ik d a esa gazlam alarni t o ‘qish, likuvchilik va bo ‘yoqchilik o ‘sgan edi. G rek m anbalaridan birida qayd qilinishicha aholining ko‘ylaklari o ‘simliklardan tayyorlangan bo 'yoqlar bilan be/.atilgan o la-bula rangli gazlam alardan tikilgan. Aholi charm kiyimlaridan ham foydalanganlar. U lar kiyimlarini ........... .. lo sh la r bilan bezatib turli xu sh b o ‘y hidli atir larni1 si 11 11 • i ii hi r I ilarning harbiy qurollari ham ancha takomillashgan I'd! /.i ro, janglarda o ‘tkir qilich, xanjar, bolta, o ‘q-yey, qalqon va lem irdan yasalgan qurollardan keng foydalanilgan.

I Vm uk. mintaqada m a ’danchilik rivojlangan edi. Aholi o 'zining la-.oialliligi va jangovarligi bilan shuhra t qozongan. Q o ‘ s h i n otliq \.i piyoda askarlardan tashkil topgan. G rek tarixchisi Klavdiy I Hanning yozisincha, saklarda kimki uylanmoqchi b o ‘lsa qiz bilan km ash tushishi shart b o ig a n . M aboda bu kurashda qiz g'alabaga■ ii'.lr..i, i i vaqtda yigit uning asiri hisoblangan. Bordi-yu yigit ustun

9

kelsa , q izga uylanish h u q u q in i o lg a n .2 B unday ta r t ib bejiz qo'llanilmagan, albatta. Chunki u davrlarda ichki o ‘zaro kurashlar va chet el bosqinchilarining hujumlari tez- tez boMib turadigan voqea edi. Shu bois nafaqat erkaklar balki xotin-qizlarni ham ja n g la rd a q a tn a sh ish i m u q a d d a s b u rch h iso b lan g an . H a t to ayollardan maxsus harbiy qism lar tashkil etilib, ulardan m oh ir lashkarboshilar yetishib chiqqan.

K o ‘rilayotgan davrlarda «har bir sa trap q o ‘l ostida yaxshi qurollangan, yollanma ask ar to 'd as i b o ' la re d i . Bulardan tashqari satraplikdagi ha r bir urug ' yoki qabila boshlig 'i h am d a q a l’a boshliqlari o ‘z q o ‘l ostidagi qurolli xalq olomonini boshlab urushga ch iqar edi. Askar otliq va piyodalarga ayrilar edi. Jangchilar o ‘q- yoy, nayza ham sham shir (xanjarga o ‘xshagan t o ‘g ‘ri va uzun qilich) ishlataredi. H a rq o ‘shinda ikki g'ildirakli jang aravasi qismlari ham b o ‘lar edi. Har bir jangchining egnida ham boshida o ‘q va shamshir o ‘tmaydigan tem ir sovut, qo 'lida qalqon bo 'la r edi.

Yollangan qismlardan tashqari har bir jangchi safarga chiqishda ta lqon , qurut, go ‘sht va suv idishni olib yurishga m ajbur e d i» \

Xavf-xatarli sharoit shaharlarni qalin va baland devorlar bilan qurshab olinishiga olib keldi. Buni bunyod etish uchun ko‘p mehnat bilan m ablag ' sarflanib, azob -uquba tla r i xalqning zim m asiga tu shgan . A m m o , u n ing vatanparvarlig i shu d a ra jada kuchli bo 'lganki, m am lakat mustaqilligi va ozodligi uchun jonini ham , molini ham tikkan. Natijada shaharlarni devor bilan o ‘rab olish keng quloch yoygan. «Bu davrda, — deb yozadi akadem ik Yahyo G 'u lom ov , — shaharlarning ham m asi devor bilan o ‘ralgan b o ‘lib, har qanday dushm anga qarshi bardosh bera oladigan darajada mustahkam qilib qurilgan edi. Ular bir odam zo"rg‘a ko‘tara olarlik xom gash tla rdan solingan. Shu davrda qurilgan q a l ’a la rdan JonbosqaPani olsak, uning b o ‘yi 200, eni 170 m etr bo 'l ib , ikki qa to r devori orasida uzun aylanm a yo'lagi bor. Tashqari devorida 2000 ga yaqin ost-ust ikki qa to r to r - to r tuynuklar qo'yilgan. Bu tuynuklarda qal’adagilar dushmanga o 'q otib, uning hujumiga qarshi turganlar. Q a l’aning ichi 400 xonadondan iborat uylar bilan liq

2 D revn iye avtori o Sredney A zii. T ash k en t, 1940, 23 s.■ Y A .G ‘.G ‘u lom ov , R .I.N ab iyev , M .G ‘.V ahobov. 0 ‘zbekiston tarixi.T oshkent,

1958, 48 -b et.

1-rasni. Miloddan oldingi asrlarda qadimgi Xorazmning Teshik-qal'a nomli harbiy istehkomi.

li lib o ‘rtada faqat bir ko ‘chagina b o ‘lgan. Q a l ’aning to ‘rida / .u iio 'sh tlar ibodatxonasi — «otashkada» b o ‘lgan. U nda doimiy uvishda m uqaddas o lovyonib turgan. Q al’aning g‘arbidagi yolg‘iz■ I i i vozasidan tashqarida asosiy aholi turadigan devorsiz shahar m.ivdoni bo ‘lgan».4

M azkur m a ’lum otla r Xorazm dagi faqat b ir qa l’aga tegishli lu>‘lsa-da, lekin unga o ‘xshashlari ko‘p bo‘lgan. C hunonchi amalda li.nhiy qal’aga aylantirilgan shaharlar Turkistonning barcha yerlarini q.imrab olgan. Xorazm davlatidan keyin Turkiston mintaqasida Haul i iya davlati yuzaga kelgan. Bu davlatning tarkibiga Amudaryoning i)‘ila oqimidagi yerlar, hozirgi Tojikistonning janubiy tum anlari. ( I’/bi'kistonning Surxondaryo viloyati, Turkm anistonning sharqiy qismi va Afg‘onistonning shimoliy tom oni kirgan. Uning poytaxti Hahning itrofidagi Zariaspa shahri hisoblangan. Baqtriya davlatida ilrliqonchiJik, hunarmandchilik va savdoning rivojlanganligi haqida nmi'liimofjar mavjud. U ning dovrug 'i uzoq m am lakatlargacha i.iraltian. Shu bois grek, h ind va eron m anbalarida tilga olingan. Miloddan avvalga III asr boshida Sirdaryoning o ‘rta oqimida Qang‘a davlat i tashkil topdi. Uning aholisini negizini Toshkent vohasi va Jlmubiy Q ozog‘istonda istiqomat qilayotgan saklar tashkil etgan.< )l’m S.I’.'Iolstov Q ang 'an i X orazm davlatining m antiqiy davomi■ kaiiiigini aytib, uni Kang‘a-X orazm davlati deb t a ’kidlaydi.

* < I '.lm Jnyitii, 47-4S-bellar.i T j

Q ang‘a davlatining poytaxti Sirdaryoning o'r ta oqimidagi Q ang‘a shahri b o ‘lgan. U hozirgi Toshken t viloyatining O q q o 'rg ‘on tum anidagi K ang 'a tepaligini o ‘rnida edi. Uning xarobasi 150 gektardan oshiqroq yerni tashkil etgan. «Q ang‘aliklar, — deb yozadi, — grek olimi Strabon, — eng yaxshi otliq va piyoda askarlar hisoblanib, o 'q -yoy , qilich, qalqon , mis bolta lar bilan qurollangan. U larjanglarda oltin belbog'ni boylab oladilar»5.

Q ang‘a davlati hozirgi O 'zbekiston hududini egallagan edi.Shunday qilib, m iloddan oldingi asrlarda Turkiston zam inida

Xorazm . so 'ngra Baqtriya va Q ang 'a davlatlari hukm surgan edi. Shuningdek Zarafshon vodiysidan sug'd nom ida davlat yuzaga kelganligi m a’lumdir. Ularning orasida Xorazm davlati engqadimiysi hisoblanadi. U m u m an , m intaqaning tub aholisi — saklar ko 'p lab xalqlar ham on ibtidoiy jam iyatda yashayotganlarida o ‘zlarining qudratli davlatlarni tashkil etib, m adan iya t soha la rida ulkan yutuqlarni qo 'lga kiritgan edilar. Shuning uchun ham qadimgi grek m anbalarida «qadimiyliqda ular (saklar) misrliklar bilan bahslashadilar» — deb qayd qilingan.

M iloddan aw alg i VIII asrning oxirgi — VII asrning birinchi choragida Eronda Ahmoniy boshchiligida fors qabilalarining ittifoqi yuzaga kelgan edi. Undan keyin uning o'g'li Chishpish taxtga o'tiradi. Shu tariqa A hmoniylar davlatiga zamin hozirlangan edi. Miloddan awalgi VI asrning o ‘rtalarida Kir II qudratli Ahm oniylar davlatini tashkil etadi. Bu davlatdan oldin hozirgi Eronning shimoli-g 'arbida Midiya davlati yuzaga kelgan. M iloddan aw alg i 550 yilda Kir II uni egallab Eronni bir m am laka tta birlashtirdi. Bu vaqtlarda Turkistonda, oldingi sahifalarda ko'rsatilganidek, «Katta Xorazm» va Baqtriya davlatlari hukm surm oqda edi. Kir II ning shaxsan o 'zi ka tta q o 'sh in bilan bu davlatlarga qarshi harb iy yurish larn i uyushtirdi. Vatan himoyachilari dushm anga qarshi aa h ra m o n o n a jang qildilar. Shunday dahshatli janglarning birida Sparetra ismli ayol 200 ming erkak va 200 ming xotin-qizlardan tashkil etilgan askar lar bilan K ir II q o ‘shinini m ag 'lub iya tga u ch ra t ib , eri Amargani asirlikdan qutqargan.

Dem ak, ozodlik kurashlarida ayollar ham faol qatnashib, m ohir5 O 'sha lovda.

12

i M f h 11nf sifatida namoyon bo‘lganlar. Bu ularning vatanparvarligi, li nliiy i;isorati va mardligidan dalolat beradi.

Kii II qattiq janglardan keyin katta talafotlar evazigaTurkistonni t•• i vsimdiradi. A m m o o ‘lkada b o sq in ch ila rg a qarsh i kurash lo 'ltumaydi. Shu bois m iloddan aw alg i 530 yilda Kir II ko‘p

Ii qo'shin bilan yana hujumni boshlaydi. Bu vaqtda Turkistonda «ikl.iiinng hukmdori T o ‘maris ismli ayol dushmanga qarshi urushga

2 m sin. Miloddan aw alg i V asrda yashagan kishilarning kiyimlari.

(TiOluroiia boshchilik qiladi. Kir II Tum arisn ing kuch-qudra tin i uif'l.ili avval unga uylanmoqchiligini elchi orqali m a ’lum qiladi. Iln bilan u linchlik bilan Turkistonni q o ‘lga kiritilgan ko‘zlagan. In m m s K irn ingshum niyatini anglab, taklifini rad etadi ham da musliishga tayyorligini m a ’lum qiladi.

K 11 II qo 'sh in bilan A m udaryodan kechib o 't ib harbiy lager «|i11.uli A m m o u bu yerda ko ‘p v ino va n o z -n e ’m atlarni qoldirib, yi i'vo chukingandek bo'lib orqaga qaytadi. To 'm aris bundan xabar itipil). <>‘g‘li boshchiligida harbiy qismni jo ‘natadi. Uning o ‘g ‘li bu yujM kdgan d an keyin yoshligi va tajribasizligi tufayli dushm an iniiiouKlan c|oluirilgan vinolarni askarlari bilan m e ’yoridan ortiq n In .lull. Imshyorlikni yo 'qotadilar. Xuddi m ana shunday holatni

1 3

kutgan Kir to ‘satdan hujum qilib vatan h im oyachilarin i qirib tashlaydi. Shu jum ladan To'marisning o ‘g‘li ham o'ldiriladi. Bundan qattiq g 'azablangan T o 'm aris dushm anga qarshi jangni boshlab yuboradi. Bu jang shu darajada dahshatli tus oladiki, dushm anning 200 minglik askari qirib tashlanadi. Bu olam shum ul aham iyatga molik g 'alaba A hm oniy lar davlatiga berilgan qattiq zarba b o ‘lib, T o ‘marisning davrug‘i grek dunyosigacha tarqaladi. Ayniqsa qudratli imperiyaning podshohi Kirni ayol kishi tom on idan m ag‘lubiyatga uchratilishi o ‘ta sharmandali voqea sifatida tarix sahifalariga bitildi. T o ‘maris Kir II ning kallasini qon to ld ir i lgan xaltaga solib: «Sen butun umring bo'yi qonga to ‘ymading, m ana endi uni t o ‘yib ich»,— deb xitob qilgan. Ahmoniy davlati katta talafotga qaramay qanday bo ‘lmasin Turkistonni bo‘ysindirish uchun hech narsadan toymadi. Uning podshohi D oro I Turkistonga bostirib kirib Sirdaryo b o ‘yiga joylashadi. Bu yerga Shiroq ismli bir oddiy o tboqar quloq-burn i kesilgan holda kelib shunday deydi: «Sak hukm dori meni nohaq shunday jazolad i, agar m en sizlarni yaqin y o i d a n ular ustiga boshlab borsam , o 'z im n in g o ‘ch im ni olib berasizlarmi?» D oro podachining so'rovini bajonidil inobatga olib, uning ketidan yo‘lga chiqadi. Ular yetti kun yurishgandan keyin suvsiz sahroga kelishadi. Bu vaqtda dushm an askarlari ning o ‘zlari bilan olib yurgan suvlari tugagan edi. Shunda Shiroq ularni halok etish uchun bu yerga olib kelganligini xursandchilik bilan aytadi. Bunday oddiy bir kishining vatanga o ‘ta sodiqligi va ongli ravishda qu loq-burn in i kesib, o ‘zini qurbon etishi tarixda uchram aydi. Shu bois uning nomi m ana ikki ming yildan oshdiki kishilarning xotirasida ham on saqlanm oqda. Shiroqning jasorati va vatanparvarligi um um m illa t va davlat m anfaati uchun kurashning eng yorqin nam unasid ir . D oro va uning o ‘g ‘li Saraxs (Kserks) q a to r jang la rdan so ‘ng T u r k i s t o n n i b o s ib o ld i la r . U m u m l a s h t i r g a n d a A h m o n iy b o s q in c h i la r i 200 y i ld a n o r t iq o ' l k a d a h u k m ro n l ik q ilib , boyliklarni taladilar. Shu orada Turkiston xalqi ozodlik kurashini t o ‘xtatm adi. Bu haqda podshoh D oro I yozadi: «M en Bobil (Vavilon)da band b o ‘lib, sust haraka t qilgan paytim da tubandagi m am laka tla r m en d an bosh to rt ib , ayrilib ketdilar: Sug‘diyona, M id iy a , A s u r , A r m e n iy a , P a r f iy a , M a r g ‘iy o n a ( M a r v ) ,

14

Ini' ftlknJiyii v;i saklar». Marg‘iyonadagi va Parfiyadagi kurash haqida 4imn.l n vO&idi: «M arg 'iyona viloyati m endan bosh tortdi. U nda ) ii i''i ( l . n h o d ) degan kishi b o r edi; uni o ‘zlariga h u k m d o r

il' ki> I m lilar. M en unga qarshi Baqtriya satrapi boshliq askar

P ilim Sluindan keyin bu viloyat yana m enga qaram b o ‘ldi. mIIviihklar ham G irkan iya (G ugon)lik la r m enga qarshi bosh

ho 1*11 il' I iraat (F a rh o d )n in g tom oniga o ‘td ilar , m en saklarga i|«iimlii viii ish qildim , dushm ann i o ‘ld ird im va asir o ldim . Menga i|iM»ln bush ko 'targan (saklar boshlig 'i Sakuka nomli kishi edi...) im 11 him yengdim».6 A m m o, o 'lk ad a A hm oniy la rn ing hukm - nr^llliM i Qbrshi kurash t o ‘x tam adi. M iloddan oldingi IV asrda* i | l 1 1\ .1 o ‘z mustaqilligini tikladi, lekin u yana A hm oniy la r hiMiiiiiiiI.m bosib olindi. S hundan keyin Zarafshon , Qashqadaryo t* *im spftdaryo havzalaridagi joy la r Baqtriya tarkibiga kiritildi.7 V 'um m .i 'lum otlarga k o ‘ra X orazm , so ‘ngra Sirdaryo atrofida v i»Iihm hi saklar m ustaqillikka erishganlar. Xullas A hm oniy la r i|ii|i in haro t va v a y ro n a g a rch i l ik la r h isobiga h u k in ro n l ik n i ii iihiiib lub aholin i qa tt iq zulm ostida ushlab turdi. Bu holat ii'lk.mmg izchillik bilan rivojlanishiga yo ‘l berm adi.

Ki» illayotgan d av rd a A h m o n iy la r im periyasi G re ts iy a va I ikrdom yada Aleksandr boshliq yuzaga kelgan kuchli davlat

ii ii'.luhgiga uchraydi. U larning o 'r tasida jah o n d a yakkahokimlik in him kurash qizg 'in tus olib boradi. Oqibatda har ikki tom on I - rtuMida urush boshlanib, m akedoniyalik Aleksandr b irin-ketin Mimonivlar davlatiga zarba berib boradi. So 'ngra u katta qo 'sh in

l>iIn11 I m kistonga harbiy yurishni boshlaydi.

M akedoniyalik A leksandr tajovuziga qarshi kurash

I \ h I «holi Aleksandr miloddan avvalga 334 va 333 yillarda Gallas- I 'ontdagi G runik daryosin ing b o 'y id a , so 'ng ra Issa shahrida Mimoniylai rung ustidan g'alabaga erishadi. Shundan keyin u Kichik

V A ( i 1 i> i i I o i i i o v , N a b i y e v R . N . , V a h o b o v M . G ‘ . O ' z b e k i s t o n i ■ 111K.i I i . i i l i k c n l , 4 5 4(i h o l l a r .

I >’>.I Id | uvi l ; i

1 5

Osiyo, Suriya, Falastin , Finikiya va Misrni egallaydi. M iloddan aw alg i 331 yilda M esopotam iyada A hm oniy la r q o ‘shini yana m ag‘lubiyatga uchratiladi. Shundan keyin Makedoniyalik Aleksandr tom on idan Bobil, Suzi, Persepol va boshqa Ahmoniylar q o l ostidagi joy lar bosib olinadi. Podshoh D oro III esa qochishga m ajbur bo ‘ladi. U nafaqat katta boyliklardan, balki qo 'shinining talay qism idan m ah ru m b o ‘ladi. M ana shunday nihoyatda og‘ir vaziyatda D oro III q o ‘rqoqlik, ojizlikda ayblanib, qarindoshi Bess tom on dan o'ldiriladi.

Bess o ‘zini A hm on iy la r davlatining hukm dori deb e ’lon qiladi. M iloddan aw a lg i 329 yilda Aleksandr Baqtriyani egallab, Bessni asir oladi. U m axsus yig‘in tashkil etib, Bessni unga xizmat qilishi haqidagi so‘rovini aytib: « 0 ‘zining hukm doriga xoinlik qilib, uni o 'ld irgan Bessga ishonmasligini m a ’lum qiladi ham da uni o ‘z hukmdoriga xoinlikda ayblab o ‘limga m ahkum etadi». Burni kesilib ikki oyog‘i egilgan ikki daraxtning uchiga bog‘lanadi. Shu tariqa uning tanasi o 'r ta d a n ikkiga ajratib tashlangan.

A leksandr q a y e rn i bosib olsa, shu yern ing aholisini q irib tashladi, boyliklarini taladi. M iloddan aw alg i 329 yilda Aleksandr Sam arqandni bosib oladi. Bu yerda u harbiy garnizon va a tro f joylardagi qishloqlarni yondiradi. So 'ngra u harbiy yurishni davom ettirib, Sam arqand bilan X o‘jand oralig‘idagi Usrushanga kelganda vatan him oyachilari bilan to 'qnashgan . Bu yerda shunday qattiq jang boMdiki, 30 m ing kishilik vatan himoyachilaridan 22 mingtasi halok b o ‘ldi. H a t to bu jangda Aleksandrning o ‘zi jarohatlandi. U Usrushanliklarni vahshiylarcha bo ‘ysindirgandan keyin Sirdaryo bo 'y lab yurishni d av o m ettiradi. Bu yerda joylashgan yettita shaharning aholisi Aleksandrga qarshi bosh ko‘tarib mustaqillik uchun kurashdilar. Ayniqsa Kri pol shahrida vatan himoyachilari bilan bosqinchilar o ‘rtasida qattiq jang b o ‘lib tub aholidan 8 ming kishi halok bo 'ladi. K o‘p kishilar yaralandi. D ushm an askarlari katta talafot ko 'rd i. Lekin ular g 'alabaga erishdilar. Bu yerda ham Aleksandr ja roha tlangan edi. U bundan g 'azabga to ‘lib toshib aholin ing ko‘pini qirib tashladi.

Bu vaqtda Baqtriya va Sam arqandda bosqinchilarga qarshi um um xalq q o ‘zg‘oloni ko 'tarildi. Unga Spitam en degan shaxs

16

lulik qildi. Miloddan aw al 329 yilda boshlangan bu q o ‘zg‘olon ■It" 'I ii 11.icla kuchli b o ‘lganki, hatto qudratli podshoh Aleksandrni iiim ..uosimaga solib qo'ygan. U q o ‘zg‘o lonchilar tom on idan IfMiMKMrrdni qam al qilinganligini eshitib, ularga qarshi q o ‘shin j«i i m i . k I i . Q o ‘shin yaqinlashganda Spitam en Sam arqanddan c h o ‘l

Ticnga chekinadi. Q o ‘shin qo ‘zg‘olonchilarning orqasidan yurib ■Tic iplishga d a ’vat etadi. A m m o Spitamen q o ‘shinni jo ‘rtaga c h o ‘li. Iikririsig* yaqinlashtiradi. So‘ngra unga hujum qilib qirib tashlaydi.

Immlan keyin Spitam en Sam arqanddagi dushm ann ing harbiy , i i m /onini qayta qurshab oladi. Shu bois Aleksandr katta q o ‘shin l>il.in Sam arqandga yo‘l oladi. Spitam en jang qilishdan bosh tortib■ lio'lga chekingan. A m m o Aleksandr c h o ‘lning ichkarisiga kirib..... shishning xavfliligini anglab, Spitam en bilan t o ‘qnashishdanI >i i >1 tortadi. Biroq u yo‘ldagi tub aholini qoldirm ay qirib tashlash ImqidM farm on beradi. Shunisi d iqaatga sazovorki, o ‘limga hukm i nlgan. 30 ta nufuzli kishilar o ‘lim jazosi bajarilayotganda ashula iiyiganlar. D ushm an la r ularning bunday mardligi va jasoratidan hnyratlanganlar. Q o ‘zg‘olondan g‘azablangan Aleksandr Zarafshon vodiysida k ech as iy u k u n d u z i b i la n o d a m la rn i q irish b ilan .ling 'ullandi. U n ing askarlari 120 m ing tub aho lin i boshin i1 masidan judo etdilar. K o‘p shahar va qishloqlarning nom igina qolib, aholisi halok etildi. Bunday qilishdan asosiy maqsad ozodlik kiuashlarini ildizi bilan q o ‘porib tashlash ham da o ‘lkada greklarni loylashtirish uchun sharoit yaratish edi. Shuning uchun ham m intaqada greklar yashaydigan qa to r shaharlar bunyod etilgan idi. Aleksandr m iloddan avval 329—328 yilning qishini Baqtriyada o 'lkazadi. Bu yerga Xorazm podshohi Farasm an nom idan elchi lashrif buyurib Aleksandr bilan d o ‘stlik aloqalarini o ‘rnatish va unga Qora dengiz tarafiga harbiy yurishda yordam berish istaginih.ldirdi. A leksandr bu taklifni m am nuniyatlik bilan qabul qilib,I lindistonga harbiy yurishida X orazm yordam idan foydalanishini m a ’lum qildi. Bu yerda shuni aytish lozimki, X orazm podshohi bos.i|i nc hi la ruing kuch-qudratini hisobga olib murosa qilishni lozim Io |kIi Nal ijada Xorazm o ‘z mustaqilligini saqlashga erishdi.

M iloddan awalgi 328 yilning bahorida Aleksandr yana Sam ar- (.|,indj:a kelib uning a tro f joylarida yashiringan q o ‘zg‘o lo r

qarshi kurashdi. S hundan so ‘ng u Spitam enni ushlash uchun harbiy qismni j o ‘natadi. A m m o Spitam en 600 otliq askarlar bilan to ‘satdan Baqtriyada paydo b o ‘lib harbiy garnizonga hujum qiladi. U qo 'sh im cha dushm an askarlarini kelayotganligini eshitib c h o lg a chekinadi. Bu yerdan u yana Sam arqandga hujum qiladi, lekin 800 kishini yo‘qotib chekinishga m ajbur b o ‘ladi.

3-rasm . Spitamen qo‘zg ‘oloni.

Xullas, vatan himoyachilari Spitamen boshchiligida mustaqillikni tiklash uchun fidokorona jang qildilar. A m m o ular m un tazam va yaxshi qurollangan q o ‘shinga bardosh berolm ay pirovardida tor- m or etiladi. Vatan him oyachilarining asosiy qismini esa harbiy m ahora tn i yaxshi o ‘zlashtirm agan oddiy kishilar tashkil etgan edi. Bu ozodlik kurashini yengilishiga olib kelgan asosiy omillardan biri edi. A yrim m a ’lu m o t la rn in g k o ‘rsa t ish ic h a , S p i ta m e n uyqudaligida xotini o id ir ib , kallasini Aleksandrga yuborgan. Bu holat ham bosqinchilarga qarshi kurashga qattiq zarba bo'lib tushgan. Shuningdek ayrim yuqori tabaqa vakillari shaxsiy manfaatlarini ko ‘zlab dushm anga xizmat qildilar. Bu xoinlik ham Aleksandr

i> ii .i ' i ....... nuihim o ‘rin egalladi. A m m o xalq ommaviyM'l.h.iii Mcks.mdr tajovuziga qarshi q a h ra m o n o n a kurashib t H i t t | • •• v«i111K iiamwiftlarini namoyish etdi. Ozodlik kurashi shu

i i ..i.i hi/ k' iii ins oldiki, Aleksandrga o ‘z hukmronligini o'rnatishI.......... Ii yil ( . '2 l>--327) vaqt sarfladi. U m iloddan avvalgi 323

■ Ini e l»di. S h u n d a n key in u n in g tu zg a n im periyasi Kill- i.liiiny.i, \1isr va Suriyadan iborat uch qismga b o ‘linib ketadi. Av i i i |iiivu!;i m e r o s x o ' r b o ' l m a g a n l i g i u c h u n h o k i m i y a t1.1 Id 111ih'.Iiilar o 'r tasida taqsimlanadi. U lardan biri Selevka Bobil

uni.ik,in ( Boljil) va uning sharqiga joylashgan mamlakatlarga ega I '- I.nil 11 I ion va Turkistonni ham q o ‘l ostiga oladi. Shundan l>i \ in i>ii yerda ham Selevkiylar sulolasi hukm ronlik qilib, xalqni

. i m i in ichadi.i, i me 11.1r m akedoniyalik Aleksandr va Selevkiylarning tajovuzi

■i Iml imoiiligiga qarshi qattiq qarshilik ko'rsatganlar. Ularjangovar -»iii 1 1 ii i If-* i 11111 k I a ri tufayli bosqinchilar qanchalik harakat qilmasin................ I a ini bo 'ysindira olmadilar. Aksincha Qang 'i qabilalari

• iiik lularga aarshi kurash jarayonida o'zlarini mustaqil davlatini i.kfclikil ulilar. Miloddan avvalgi uchinchi asrning o'rtalarida Grek- Min|iiiy.) va I’aifiya singari mustaqil davlatlar yuzaga kelib selevkiylar Imi imonligi tugatildi.

< .irk Baqtriya davlati Turkiston, Afg 'oniston, H indiston kabi Miimilakatlarda hukm ronlik qildi. Afg'onistondagi M ozori Sharif m mini.if.i Baqtriya shahri uning poytaxti edi. Aytish lozimki G rek-II i.in iy i davlatin i g rek lar boshqarib , u larn ing tili davlat tiliI mm .1 >l.i i if in Era dan oldingi 70-yillarda Qang' davlati Sug'd va Amudai yogacha bo 'lgan yerlarni ham da Toshkent vohasini G rek- It.u |i 11\,ul in tortib olgan edi. Natijada grek va makedoniyaliklarning Imkmmnligiga qaqshatq ich zarba beriladi. M iloddan avvalgi II■ ■■..... ii’ ikkinchi yarmida saklaming qavmlarini bir qismi — yuechji

■ |.il' 11.ila11 ( irek-Baqtriya davlatini tamomila to r-m or etdilar. Eradan iwalf.i I asrn ing oxirida yuech ji la rn ing G u y sh o n (K u sh o n ) Minadonipa m ansub kishilar hok im iyatn i qo 'lga olib Kushon impcrfyasini tuzdilar. Bu m ahalliy davlat Turk is tonn ing ko 'p vilflûtljfini, sharqiy T urk is tonn i, A fg 'on is tonn i va shim oliyII iiulistonni o 'z ichiga olgan. S am arqand viloyatiga qarashli

19

K attaqo‘rg‘on Kushon imperiyasining poytaxti edi. A m m o, keyin p o y ta x t s h im o l i - g ‘a rb iy H in d is to n d a g i P e s h o v a r s h a h r ig a kokchirildi. Imperiya I—IV asrlarda, ya’ni to 'r t asr hukm surib, Turkiston tarixida salmoqli o ‘rin egalladi.

U m um an aytganda grek va makedoniyaliklar Tiirkistonda ozodlik kurashlariga zarba berib 180 yildan ortiq hukm ronlik qildilar. Bu hisobga 100 yildan ortiq hukm surgan G rek-B aqtr iya davlatining hukm ronligi h a m kiradi. G a rc h a n d bu davlat selevkiylarning sir tm og 'idan chiqib, mustaqillikni q o ‘lga kiritgan b o ‘lsa-da, lekin hokimiyat greklarning qo'lida edi. G rek tili davlat tili hisoblangan.

Agar A hm on iy davlatin ing 200 yildan ortiq hukm ronlig iga y u q o r id a k e l t i r i lg a n 180 yil r a q a m i q o ‘s h i l s a , u v a q td a u m u m lash t irg a n d a T urk is ton zam in i 400 yil a tro fida xorijiy bosqinchilarning panjasida hayot kechirgan. M ana shu t o ‘rt asr m obaynida o ‘lka siyosiy, iqtisodiy va m adaniy j iha tdan inqirozni boshidan kechirdi. Bunga mustaqillik va ozodlikning yo ‘qotilishi, qattiq zulm va boyliklam ing talanishi sabab b o ‘ldi. A m m o hech qanday qirg‘in-barot, nazorat va ta ’qiblar xalqning ongi va qalbidagi mustaqillik va ozodlik g ‘oyalarini qo ‘porib tashlay olmadi. Natijada ozodlik kurashlari so‘nm ay davom etaverdi.

\IIAK XALIFALIGIGA Q ARSHI OLIB

IIORILGAN JANGLAR

X.ilifalikning harbiy yurishlari

1.1vilfij i r.ivu'aiiibaiimiz M uham m ad sallollohu alayhi vassalam• Iiiltiliin < \ in lining eng yaxshi safdoshlaridan biri Abu Bakr

%«•!11)iIik i uiiy.i o 'lnadi. U 632—634 yillarda mamlakatni boshqaradi. t '• i• 111m ki vm U m ar (634—644), U sm on (644—656), Ali (656— r.r.l i hi«i in w allah harbiy yurishlarni qizitib yuboradilar. Xalifa m I. .ii I.ii i ft M va 642 villarning orasida Misrni egalladilar. 633—634 vill.ml t M r «>potamiyadagi Xir shahri bosib olindi ham da Suriyaga■ i n In liAibiy yunsh uyushtirildi. H atto Vizantiya qo'shiniga zarba I - nidi Siinv.iva I alastin ham bo‘ysindirildi. Shutariqaarabxalifaligi hi ii I*.im '..ii i kuehayib, jahon davrasida salohiyatli oTinni egallab hiiii.ll ii .| yilda xiililalik qo'shini bir qator janglardan keyin Eronnih. .*il-. i i| ih Itn yerga ko 'p arablar o ‘rnashib islom dinini targ‘ibot■ iililil.n Nniijaila inamlakatda asrlar mobaynida hukm surayotgan

unlii hi (oiashparastlik) dini tobora siqib chiqarildi. Arab tili21

davlat va ilm -fan tili sifatida nam oyon bo 'ldi. P irovardida Eron islom dinini Turkiston va boshqa mamlakatlarga tarqalishida muhim o 'r in egalladi.

Xalifa hukm dorlari E rondan keyin Turkistonni egallash uchun ha raka tn i boshiab yubordilar. A rab q o ‘shini 651 yilda Marv shahrini egalladi. S hundan keyin ular Am udaryoni kechib o ‘tib, bir necha m arotaba o ‘lkaning ichki tomonlariga harbiy yurishlarni u y u sh tirg an la r . Bu v a q tla rd a E rondag i X u ro so n v iloya tida arablarning qarorgohi tashkil etilib, u yerga 50 ming arab ko 'chirib keltirilgan edi. Bular q o ‘shinning asosini tashkil etib, bosqinchilik urushlarini olib borganlar. X urosonning poyi.axti Marv shahri edi. Xuddi m ana shu joydan Turkistonga hujum lar uyushtirilib turilgan. Bularga Xuroson viloyatining hokimlari boshchilik qilganlar. Ulardan biri — Ubaydulloh ibn Ziyod Buxoroga hujum qilganda qattiq jang bo'lgan. Bu Narshaxiy asarida quyidagicha t a ’riflangan: «Arab q o ‘shini Jayhun daryosidan o ‘tib Buxoroga kelgan vaqtda Buxoro podshohi, o'g 'li Tag‘shoda kichik yoshli bo'lganligi tufayli, bir xotin kishi edi. Ubaydulloh ibn Ziyod Paykand va R om itanni olib k o 'p kishilarni asir qildi. T o ‘rt ming buxorolik asirni shaxsan o'ziga oldi. Bu voqea ellik uchinchi yilning oxiri va ellik to 'r t inch i yilning boshida (noyab r-dekab r 673) bo 'lgan edi. U Buxoro shahriga yetgach, askarlarini saf qilib, pa lahm onlarn i shaharga to 'g 'r i lab qo 'ydi. Xotin turklarga odam yuborib, ulardan yordam so 'radi ham da Ubaydulloh ibn Ziyodga h a m odam yuborib yoki kun m uhlat talab qildi va: «M en sening itoatingdam an», — deb, k o 'p hadya la r yubordi. Shu yetti k unda tu rk la rd a n yo rdam kelmagach, Ubaydulloh ibn Ziyodga qaytadan odam yuborib, yana yetti kun m uhlat so ‘radi. (N ihoyat) turk lashkari yetib keldi va boshqalar ham yig'ilishib lashkar ko 'paydi; k o 'p u rushlar qildilar va oxiri kofir (vatan himoyachi)lari yengilib qochdilar, m u su lm o n la r (arab lar) u larn ing o rqa la r idan borib ko 'p la r in i o 'ldirdilar. Xotin qa l’aga kirdi. U (yig'ilib kelgan) lashkarlar o 'z viloyatlariga qaytdilar. M usulm onlar qurol, kiyim-kechak, tilla va kum ushdan ishlangan narsalar va asirlardan iborat ko 'p o 'ljani qo 'lga kiritdilar. U lar Xotin (hukm dor)n ing bir poy etigini ham paypog'i bilan topib oldilar. Egik va paypoq tilla ishlatib tikilgan va

22 *»

hn iiislil.n hi la 11 be/.atilgan edi, baho qilganlarida ikki) l l* Hilt II ■ 1111 lil III ll l ld lo .1*

Km rliiii-1ni ilmliki lluxoroda bosqinchilar bilan vatan him oya-liii ............ a -a i1 1 in ushlat bo 'lgan. Shubhasiz ko ‘p odam lar o ‘l-

">n" V"i(i i<iinli!itl:iiuirilg;m. Ularning g‘alaba qilishining sababi (iniiiit11 li.iu.ii ho'lganki, o 'lkada tarqoqlik va parokandalik hukm

-liis I n .ilk ha /aillaslnb, turk hoqonligi inqirozni boshidan t i.ii i%«ii|> in i tli A m m o shunga qaram ay arab istilochilari asosan Ssit! I ii m |i ti i h^ i hihm ko 'p yillar m obaynida kurash olib bordi. Hinuiii linkiiuluH Xolin, ya’ni ayol kishi jang m aydonlarida

■1 rasin. VI VIII asrlardagi Samarqand jangchilari.

I ii* v i *.11 ii qalnashg»nki, bosqinchilar un ing q im m atbaho etigini■ ■ Ii M nliranlai I o ‘it ming kishini asirga olinishi shu haqda guvohlik in i lili. valan Inmoyachilar ning soni ancha ko‘p bo 'lib , ona- viiiI niiiMai|illigini saqlash um um xalq kurashiga aylangan.

Mm linki M nlm m niiid ibn Jafar an -N a rsh a x iy . B uxoro tarixi. T osh k en t, I ' l ' H 1 1 ' I h - i

23

U baydu lloh ibn Z iyod g ‘a laba q o z o n g a n d a n keyin uning «Farm oni bilan daraxtlarni kesdilar, qishloqlarni vayron qildilar, shahar ham xatarda edi; Xotin odam yuborib om on tiladi, bir million d irham barobariga sulh tuzildi. (Xotin) mol yubordi. Ubaydulloh ibn Ziyod molni olib qaytdi va m azkur t o ‘rt mingl buxorolik asirlarni ham o ‘zi bilan olib ketdi».9

Aftidan Ubaydulloh ibn Ziyod garchand g ‘alabaga erishganl b o ‘lsada, lekin shahar ichidagi Xotin yashiringan qaPani zabt eta olmagan. Xotin bu yerdan turib u bilan sulh tuzgan va belgilangan boylikni vuborgan. Bosqinchilar yarog‘-aslaha, oltin, kum ush, I kiyim va ko‘p asirlarni olib orqaga qaytganlar. Xuroson viloyatining I hokimi etib tayinlangan Sayd ibn U sm on ham Buxoro va boshqa joylarga bostir ib kiradi. U 676 yilda B uxoroda S a m arq a n d , j S h a h r is a b z va Q a r s h id a n ke lgan 120 m in g k ish i l ik v a ta n } himoyachilari bilan jang qiladi. A m m o sam arqandlik lar nima u c h u n d ir ja n g m ay d o n in i tash lab ketganlar . A ftidan o 'z a ro chiqishmovchilik orqasidan sam arqandlik lar Buxorodan chiqib ketganlar. Natijada bosqinchilar ustun kelib, Xoti.i podshohni sulh tuzishga va tovon toMashga m ajbur etadilar. G arov sifatida 80 buxorolik nufuzli kishilar Sayd ibn U sm on q o ‘liga topshiriladi. Sayd ibn U sm on Buxoroni bosib o lgandan keyin Sam arqandga b o r ib u ru sh n i d a v o m e t t i ra d i . « S h u n d a y q ilib , — deyilad i Narshaxiy asarida, — Sayd Buxoro m iuiapnaaH forig‘ b o ‘lgach, Sam arqand va Sug‘dga borib ko ‘p janglar qildi va zafar uning tom onida b o ‘ldi. U vaqtda Sam arqandda biror podshoh yo ‘q edi. Sayd Sam arqanddan o ‘ttiz ming kishini asir qilib, ko‘p molni qo 'lga tushirib (qaytdi). U Buxoroga yetib kelganida Xotin odam yuborib: «sog‘-salom at qaytib kelding, endi garov (80 kishi)ni bizga qoldirib ket», — dedi. Sayd esa «Hali sendan xotiijam b o ‘lganim yo‘q, toki Jayhundan o ‘tgun im cha q o ‘yatur», — dedi. Marvga yetganida esa «Nishopurga yetgunimcha qo ‘yatur», — dedi. N ishopurga yetganida «Kufaga yetib olay», — dedi va undan M adinaga olib ketdi. M adinaga yetganidan keyin, Sayd g‘ulom (qullari)ga buyurib (u garovga berilgan odam larn ing) qilich va kamarlarini yechtirdi va ularda bor b o ‘lgan kimxob kiyimlar, tilla

9 O 'sha asar, 116-bet.

24

*. hammasini oldirdi. Kiyimlar evaziga ularga sholcha<Wisim>l.n I*crfb ckin ckish ishlariga band qilib q o ‘ydilar. UlarI......Inn iikI.i xal'a bo'lib: «Bu kishi bizga berm agan yana qanday«n ilik qnldi? U bizni qul qilib olib og 'ir ishlarni buyurm oqda, i >is no'i Ilk hil.m o 'lgandan ko‘ra bir yo 'la foydali ish qilib o'layliko

■ I. ■ hi.ii va laydmng saroyiga kirib eshiklarni m ahkam berkitdilar. \ • Im ii Idiulilar va o 'zlarini ham o ‘limga topshirdilar. Bu (voqea

'.im (iK I yillarda) bo 'lgan edi».10II11 in 1.1 11 m in g yil m u q a d d a m b i t i lg a n u s h b u m is r a l a r

« 1111 ilikiiiiic harbiy yurishlarini asl m aqsadini yanada kengroq lull I■■ i,idi Avvalambor uning vakillari m ol-m ulk va asirlarni

i|m I|m l im ish uchun kurashganlar. Shu bois ularning tajovuzlarini■ |. m up I ul i k ikh baholashga barcha asoslar mavjud. O 'sha misralardaI......... ii mng erksevarligi yaxshi bayon etilgan. Zero, u larzu lm»-i lnii|«.i/likka qarshi bosh ko'tarib, ongli ravishda o 'zlarini o 'limga................etib, qahram onlik nam unalarin i namoyish etganlar.

Siniisnri viloyatiga hokim etib tayinlangan Muslim ibn Ziyod I mi111 I iul< istonga ko‘z olaytirib katta boylikni qo 'lga kiritishga ahd i|ilili II 704 yilda urushga otlanganda Buxoro, Sam arqand va link r m u shaharlarining hukm dorlari ittifoq tuzishib, birgalikda

........ -.lulilar S unarqand podshohi Tarxun 120 m ing askar bilan,I inki inn shahridan Bidun boshchilig ida jan g ch ila r keldilar. Avvalim bor xalifalikning bir harbiy qismi Bidun qo 'sh in in ing 11111111111>-.i yo liqdi. Bu jangda xalifalik askarlaridan to 'r t yuz kishi

M11 ilili qolganlari qochishga ulgurdilar. Keyingi to 'qnashuvdaI...... .... oo'li baland kelayotganda u o'ldirildi. Bu holat vatanliiuiiis.ii Ini.mm sardorsiz qolishiga olib kelib ularning kuchini

nil.i .liiudi 1‘iiovardida bosqinchilar g 'olib keldilar. «0 'l ja la r i .ni im 1 Uganda har bir otnq askarga ikki ming to 'r t yuz d irham dan h i - " B undan tashqar i B uxoro h u k m d o r i X o t in d an sulh 1'ii‘vn li.i ko 'p mollar olindi. S hundan keyin Muslim ibn Ziyod

i I m i n 1.1 i in to 'ldirib Xurosonga jo 'nad i..Vililalik tomonidan Turkistonni tamomila bo'ysindirish Xuroson

linkmii Oulavba 'bn Muslim zimmasiga tushdi. Uning harbiy

" i i tliii ii»nf 117 118 ho lla r." 11 ■.11. i h s i i i . 1 1 ' ) hurl.

25

ahli nafratlanib norozi b o ‘ladi. Natijada u tax tdan tushiriladi. U bunga chiday olm ay o ‘zini o ‘zi o 'ldiradi. 710 yilda G u rek taxtga o 't ir ib xahfalikning bosainiga qarshi kurashni qizitib yuboradi. U yordam so 'rab Toshkent va Farg 'ona hukmdorlariga xat jo 'natad i. Toshkent qo 'sh in i kelayotganda yo 'lda p istirm ada turgan arab qo 'shini tom on idan to r -m o r etiladi. Bundan nihoyatda ruhlangan arablar 712 yilda Sam arqandga hujum qilib qattiq janglardan so 'ng g‘alabaga erishadilar. So‘ngra har ikki tom on o ‘rtasida sam arqand- liklar uchun nihoyatda katta talafot keltiruvchi sulh tuziladi. Bunga ko'ra podshoh G urek har yili 2 million 200 ming dirham to 'lashni, 300 ming sog‘lom kishilarni berishlikni zimmasiga oladi. Shuningdek b archa oltin va kum ushdan yasalgan narsalar bir joyga t o ‘planib dushm an lar qo 'liga topshirildi. U lar olovda eritilib quym a holiga keltirilganda og‘irligi 50 ming misqolni tashkil etgan. Qutayba Gurekni xalifalikning vassali sifatida taxtda qoldirib va harbiy qismni o ‘rnashtirib S am arqanddan ketadi. A m m o ko 'p o 'tm a y shahar aholisi q o 'zg 'o lon ko 'tarad i, lekin Qutayba qo 'sh in bilan kelib uni vahshiylarcha bostiradi.

7 1 2 — 713 y i l la rd a P a n ja k e n t h u k m d o r i D e v a s h t i c h n in g tashabbusi bilan S a m arq a n d , T o sh k e n t va F a rg 'o n a singari shaharlarn ing xalifalikka qarshi qaratilgan ittifoqi tuziladi. Bu q a to r m ag 'lubiyat va katta talafotlarga qa ram ay ozodlik kurashi to 'xtamaganligi haqida dalolat beradi. Qutayba qo 'sh inm ing katta qismini Toshkentga, uni ikkinchisini Xo'jand va Farg 'ona tomonga safarbar etadi. G a rc h a n d d ushm an kuchlari g 'a labaga erishgan bo 'lsa larda , lekin ozodlik kurashini to 'x ta to lm ad i . Shu bois 714 yilda Q u tayba T o sh k e n tn i egallaydi. S o 'n g ra u S ayram va Chim kentni bo'ysindiradi. 715 yilda yana Farg 'onaga bostirib kirib g 'a lab ag a e rishadi. U bu ye rda k o 'rsa t i lg an yili sa fdosh lari tom onidan uyushiirilgan isyon orqasida 55 yilda o'ldirilgan. Uning qabri F arg 'onadag i «Raboti Sarxang» degan joyda, Koh nom li qishloqda joylashgan.

Qutayba o 'n yil davomida qo 'shin bilan Turkiston bo 'ylab kezib o 'n minglab kishilarning hayotiga zomin bo'ldi. U ko 'p shahar va q ish loqlarn i vayronaga aylantird i. N arshax iyn ing so 'z i bilan t a ’riflaganda: «U k o 'p j id u - ja h id qilib, h a r k im nik i sharia t

28

................ ii kiiJiiNhda kamchilik sodir bo'lsa uni jazolar edi. U masjidiI'Iiim i|ikli v i odHiulargajuma namozini o'qishga buyruq berdi».15

I >-ii Ii.it|U|iil Qutiiyba qo'lini qonga belab, o ik a d a ilk bor islomINI...... Mi/ ntdnibva masjidqurib zardo'sht diniga zaiba berdi. AmmoH ^ im Iiiiiiii mb aholining ongiga singdirish va rivojlantirish nihoyatda i |h in Ki i lull < himonchi «Buxoro aholisi har safar (islom lashkarii.. I, uni ii musulmon bo'lar, arablar qaytib ketganida esa ular yana ilitiiliiti ( |aylar edilar. Qutayba ibn M uslim ularni uch m arta iTuiftMmon qilgan, ular esa yana dindan qaytib k o f i rb o ‘lgan edilar. Ilu 1 1 1 1 1 ii it hi marta (kelganida) Qutayba jang qilib Buxoro shahrini■ ill 11 K• • *i > ipvinchiliklardan keyin (bu yerda) islom dinini yuzaga■ In.| Mill va har turli yo‘llar bilan ularga qiyinchiliklar tug'dirib .mini ula musulinonchiiikni o 'rnashtirdi».16

Ilu yerda shuni unutmaslik kerakki, Turkistonda islom dinining■ in.i ilr.lu katta tarixiy voqea hisoblanadi. Chunki u zardo 'sht diniga■ iiO>.11: 111 takomillashgan va ilg‘or din edi. Z ardo‘sht dini esa ibtidoiy |.imtiv.it bn/ilib, endigina davlat paydo bo 'lganda yuzaga kelgan edi. IIali sivosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayot islom dini paydo bo 'lgan■ i.i' i K• i nôa tan ancha orqada edi. Shu bois zardo‘sht dinining ojizi milt m l .ii i k o 'p b o ‘lib, to b o ra r ivo j lanayo tgan j a m iy a tn in g . hiivoimi qondira olmas edi. Shuning uchun ham u har j iha tdan .■ mioiiaviy va kelajagi porloq islom diniga qarshi kurashishga kuchi \i i madi H atto arab xalifaligiga qarshi kurashning m ag ‘lubiyatga in hi at ih higa z a rd o ‘sht dinini ojizligi ham sabab bo 'lgan edi.I i it 111 i kda u «oshini oshab, yoshini yashab», jam iyat taraqqiyotinii , i mlfilashga qod ir b o 'lm ay qoldi. Shuning uchun ham zardo 'sh t• Inn qanchalik vaqtlarning o 'tish i bilan shunchalik k o 'p chetga «i n ildi Natijada VIII—IX asrlarda islom dini butun Turkiston o'lkasiniii iiiiiab, m a’naviy hayotning tarkibiy qismiga aylandi. Uning o'lkada i m | il hilling job iy to m on i shundan iboratki, u m am lakatda fcti‘l>dinlikni bartaraf etdi. M a’Iumki mamlakatda zardo'sht dinidan i j .liqan xristian, budda, shomon dinidagi kishilar bo'lib, turmush va ma'naviyatda «ola-bulalik» va tarqoqlik mavjud edi.

Bu holat uif-odat va his-tuyg'ularda xilma-xilliktug'dirib jamiyatning

O 'sliii iisar, 13-bet.t )’shn tisar, o 'sha joyda.

29

birdamligi va hamkorligiga putur yetkazmoqda edi. Islom dini esa bu holatni bartaraf etib bir xildagi m a’naviyat va turmush tarzini hayotga joriy etib jamiyatni ilg'orlashtirishga keng imkoniyatlami yaratdi.

A m m o islom dinini kirib kelishi tub aholining vatanga sodiqligi va erksevarligiga tam om ila aloqasi yo 'qdir. U xalifalikka qarshi qahram onona kurashganda birinchi navbatda ona yurt mustaqilligi va ozodligini saqlashni asosiy maqsad qilib qo 'ygan edi. Oldingi sahifalarda ko 'rsatilganidek xalifalikning qo 'shini ilk bor 651 yilda Turkistonga bostirib kirib Marv shahrini egalladi. M ana shu vaqtdan to 715 yilgacha, ya’ni 65 yil m obaynida xalifalik o 'lkaga bir necha bor harbiy yurishlarni uyushtirganda tub aholi islom dini haqida to 'la tasavvurga ega ham em as edi. Bundan tashqari arablarning o ‘zi ham to Q utaybagacha harbiy yurish qilganlarida islom dinini tarqatish emas, balki ko 'proq boylik va asirlarni qo 'lga kiritishni nazarda tu tgan edilar. Shun ing u c h u n ham u lar bu niyatga erishishlari bilanoq Xurosonga qaytib ketaverganlar.

Vatan himoyachilari m ana shunday bosqinchilik va talonchilikka qarshi kurashib, mustaqillik va ozodlikni qo 'ldan boy bermaslik uchun hech narsadan toymadilar. Vatan ozodligi uchun kurashlarda minglab kishilarning qoni to 'kildi. S hahar va qishloqlar xarobaga aylantirildi. H atto 720—722 yillarda ham ozodlik kurashi davom etib, janglar qizg 'in tus oldi. Pirovardida bosqinchilar g 'olib kelib, o 'z hukmronligini mustahkamladi. Bunga xalqning qarshi turmasligi yoki jang qilmaganligi emas, balki ozodlik kurashlariga mardlik, jasoratlik, bilimdonlik bilan rahbarlik qiladigan kimsani yo'qligi asosiy sabab bo'ldi. Agar mana shunday fazilatlami o'zida mujassamlashtiigan davlat arbobi yoki lashkarboshi bo'lganda ozodlik kurashiningg'alabaga erishishi turgan gap edi. Shuningdek mamlakatda hukm surayotgan tarqoqlik va parokandalik ham katta ziyon keltirdi.

M ustaqil som on iy lar davlatin ing tash k il top ish i

Xalifalik Turkistonni Xuroson viloyatining tarkibiga kiritib, u yerga taynilangan hokim orqali o 'lkani boshqarib turdi. A m m o unga goh T u rk is to n d a , goh X u ro so n n in g o 'z id a k o 'ta r i lg a n

30

| * nl.tnl.iiK.i qarshi kurashishga to 'g 'r i keldi. H a tto b a ’zan........ . / mustaqilligini tiklagan vaqtlari ham b o id i . Biroq

|liii»iim ii' / liiiknuonligini tiklashga muvaffaq bo'lgan edi. Um um an...... uilcliy xalqning ham , yuqori tabaqa vakillarining orasida

■ in tiilil.iiik hukinronligiga qarshi kuchlar mavjud edi. Natijada

CMlIl ■ >■ i|iuishuvlar sodir b o ‘lgan xalifalik Xuroson viloyatining ■Imil ni(|.ili lu rk is tondan har yili katta hajm da mablag' olib

in Masalan, Sam arqand — 326 ming d irham , Farg‘ona — mu mniM dull im, Toshkent — 607 m ing d irham , U srushana — ■■ii iiiiiiii i lnham ni soliq tarzda xalifa saroyiga yuborib turgan.11 it i ii I. i s hajmdagi t o ‘lovlar o ‘z davri uchun salmoqli mablag'

111 Xalifalik tom on idan mustaqillik va ozodlikni barbod• nil.In /u lm va adolatsizlik nafaqat m ehnatkash o m m an i, balki innliiilliy yuqori ta b a q a n in g ilg‘o r vakillarin i h a m kurashga■ >i liiiii 11jm11 edi. Bunday kishilardan tashkil topgan Som oniylar mil>l.i .ming faoliyati a lohida aham iyat kasb etadi. Bu sulolaning fi*n-.t liisi S om on qishlog 'i bosh lig ‘i S om o n x u d o t h isoblan ib , Vmi..on hokimi M a ’m unning hurm atiga sazovor bo 'lgan. Hatto , I i i ik 1111 lining nevaralarini T urk is ton viloyatlariga rahbar etib mvmliiili. Xususan, N ux — S am arqandni, A hm ad — Farg 'onani, Vnxyo Toshkent va U srushananing hokim i bo 'ldi Dastavval ul.ii \:ilil'alikning xizmatini sidqidillik bilan ado etib katta ishonch i|n/omlilar. U chta aka-uka la r bam aslahat o 'lkani boshqardilar. I I lining tepasida A hm ad Som oniy turgan edi. Bu vaqtga kelib, s.i11lalik ancha zaiflashib ketganligi tufayli A hm ad Som oniy o 'lka iniisiaqilligini tiklash choralarini amalga oshirib bordi. Bu siyosatni lining F arg 'onada tug'ilgan o 'g 'l i N asr yanada kuchaytirdi. 874 \ilda u ukasi lsmoilni Buxoroga hokim etib tayinladi. Bu hokim N‘H yilda akasi Nasrning vafotidan keyin butun M ovarounnahrn i■ qo'liga birlashtirib mustaqillik siyosatini yurgizadi. Bundan K i/ablangan xalifa M u ’tazid (892—902) Ismoil Somoniyga qarshi q o shin jo'natadi. 900 yilda bo'lgan jangda Ismoil Somoniy dushman q o shinini to r -m o r etib, X urosonni ham egallab, mustaqillikni liklavdi. Bunda xalqning qo 'l lab-quw atlashi va qatnashishi m uhim o ’linni egalladi. VIII asrning ikkinchi yarm ida m am lakatning niudofaasiga katta aham iyat berilgan edi. Xususan Buxoro vohasi

31

«Kampirak» nom li uzundan uzun va bahaybat devor bilan o ‘rab olindi. «Bu devor Konimex rayonida Q ora -tog ‘dan boshlanib, Z a r a f s h o n d a ry o s in in g o ‘ng b e t id a K o n im e x , Q iz i l t e p a , G ‘ijduvon, Shofirkon rayonlarining shimolidagi c h o ‘l chegarasini o ‘rab olgan. So‘ngra hozir qum bosib qolgan joy lardan o 't ib , Buxoro v i loya tin ing qadim gi o b o d yerlarin i g 'a rb va j a n u b tom ondan o'raydi. So‘ngra Qiziltepa rayoniga chiqib, Zarafshonning chap tom oni bilan ketib, Karmana bilan Qiziltepa oralig 'ida daryo labida tugaydi. Devorning uzunligi taxm inan 350 kilometrga yaqin bo'lib kengligi b a ’zi yerlarda 2 m etrdan oshiqroq saqlangan. Devor ham g ‘isht va paxsadan qurilgan bo 'l ib , bir q a n c h a joylarda darvozalari bo'lgan. Tekshirishlarga qaraganda, bu devor haqiqatan ham VIII asrning ikkinchi yarmidagi obod, suvli yerlarni o 'rab olgan. Obod yerlarning maydoni o 'sha vaqtlarda hozirgiga nisbatan bir m uncha keng bo'lgan. Chunki Buxoro viloyatining hozirgi

5-rasm . Somoniylar davlatining asoschisi Ismoil Somoniy maqbarasi.

32

mil ■ < 11 u. in Miliin hi Iii n «Kampirak» devor chegarasi o ‘tgan mil.I ' iui - 1I.ii i lio'lga aylangan katta m aydonni tashkil qiladi.

I %»11>• 111.• s.11«ih ho lib qolgan k o ‘hna qishloq izlari, uy-joy■l*lh|l‘" i ........./ g o r buyumlarining siniqlari juda k o ‘p».17

Ilu m ln iy.iit.hi k ttta va uzun devor Ismoil Som oniy vaqtida...... i Imi i.il.ih 1‘lgan. Bu haqda ungagapirilganda: «Meni o ‘zim■ I. vmiman*. deb javob bergan. Bu bilan Ismoil Somoniy

i l in in g km Ii q u d ra t in i a n g la t ib , d evo rs iz h a m B uxoron i Mil1 ■ Iii111 b u y o n etgan. H aqiqatan ham u aql-idrokli, m ard va |t»H<nli il.ivl.it arbobi bo'lgan edi. Shuning uchun ham u mamlakatHtlMii ii |i I hi..... liklaslida hal qiluvchi o ‘rinni egalladi.

I........I ' ......... liy 907 yilda vafot etgan. Uning davrida mamlakatda11-■ ti|i|iv • <i ko '/ga tashlanib, poytaxt sifatida Buxoro shahrining im.oi|. i Hula oshdi. «U, — deydi Narshaxiy, — yigirma yil Xuroson

<mi Ini Mi I lukm ronlik m uddati o ‘ttiz yil edi. Xudoyi taolo uni• ■ 111111i11 i| 11 si n , negaki un i d a v r id a B uxoro p o y tax t b o ' ld i ,

1111ii1111\ I.H su lo las idan c h iq q a n h a m m a a m ir la r B uxoroda i mi ; ii I ■><. 11 i bo'ldilar. U ndan oldin X uroson amirlarining hech biri Mii i iiiitj i turgan emas. U Buxoroda turishni o ‘zi uchun m uborakiii It liisoblar, uning ko'ngli Buxorodan boshqa hech bir yerda......... ropmas va u qayerda bo 'lm asin : «bizning shahar, ya’niH u h ....... ana bunday, — ana shunday der edi».18 Xullas Ismoil’iiiiiioiny M ovarounnahr va E ronni o 'z ichiga olgan mustaqil va ijinli.itli davlatni tashkil etib, arab xalifaligining hukm ronligini In^.ildi

' i 'u lo in o v YA. 0 ‘sha asar, 117-bet.1 Aim llukr M uhnm m ad ibn Ja ’far a n -N a rsh a h iy . 0 ‘sha asar, 159-bet.

•4caP^[35^g>QMOt>

MO'G'ULLARNING TAJOVUZI VA

HUKMRONLIGIGA QARSHI KURASHLAR

X orazm shohlar im periyasin ing ahvoli

Q adim iy va ajoyib X orazm ning vatanim iz tarixida tu tgan o ‘rni beqiyos kattadir. Ayniqsa bu yerda m iloddan aw alg i VII asrda birinchi o 'zbek davlatining tashkil topishi m uh im tarixiy voqea hisoblanadi. M an a shu c h u q u r tarixiy davrdan to XIII asrning boshlarigacha b o ‘lgan davrlarda Turkiston zam inida o 'sha qadimiy X orazm davlatining m antiq iy davom i sifatida k o 'p davlat va imperiyalar yuzaga keldilar. M asalan, qang 'a , kushonlar, eftalitlar, turk hoqonligi, somoniylar, qoraxoniylar, g 'aznaviylar, saljuqiylar va xorazm shohlar davlatlari shular jum lasidandir. X orazm shohlar davlatining asoschisi shimoliy X orazm ning hokim i M a m n u n ibn M u h am m ad hisoblanib, 996 yilda X orazm shoh unvonini olgan edi. Uning vafotidan keyin ukasi M a m n u n ibn M a m n u n (997— 1017) taxtni egallaydi. U n ihoyatda aql-idrokli, tadb irko r va bilimdonlik bilan ish yuritib, qudratli davlatni tashkil etishga qattiq

34

•I ii >|ii|> in I’oylnxl IJrganchda hasham atli b ino la r qurilib, mi' Inlik \11 um um an aun’atning yuksak namunalari namoyish

Ivmi | ■ 11v111 ■ Xoiazmda M am nun akademiyasi tashkil eiilib, i* hull .oh.il,iii bo 'y icha ilmiy ishlar olib borildi. Xususan

p m Vii Al'ii All Ibn Sino singari m a sh h u r o lim la r ham miiiiiii iik 'ilrmiyasida ilm bilan shug'ullandilar.

b i ..... \iii,i/mslu)hlarninggullab-yashnashi uzoqqa cho'zilmadi.I IUI I yilda « I'ii/naviylar davlati to m o n id an bosib olindi. 1043

IllM* l*ii Xni.i/mfli g'aznaviylarga zarba bergan saljuqiylar davlati U I mil Mm t.flriqa Xorazm b irq o 'ld a n ikkinchi qo'lga o'tkazilib final in 11111 1 1 1 1 qo 'ld an beradi. Biroq m ustaqil X orazm shoh lar

il.iiini iiklasli g'oyasi yo 'qolm adi. Aksincha u erksevar kishilar i|*|i-iiIh \ i .li.ih, v iqti kelib u yuzaga chiqa boshladi. XI asrlarning IM'i.ii ul,i ilinqiy luikmdori tomonidan tayinlangan Xorazm hokimi ^tiiiiliii inn mustaqil siyosatni yurgizishga dastlabki qadam ni■ <■•liln.li 11 1097 yilda vafot etgandan keyin Qutbiddin M uham m ad i j um 1 1127) ismli o 'g 'l i o tasining izidan borib mustaqillikni iiM ■■.hi'ii I im i ikatni davom ettirdi. Biroq u saljuqiylar sirtmog'idan ijlilllnluuy dunyodan ko 'z yumdi. Uning o 'rn iga taxtni egallagani.n li l.ilnlidilm Otsiz (1127— 1156) g 'anim larga qarshi oshkora

..........I vuigi/ib, 1138 yilda M ang 'ishloqni va Sirdaryoning quyii il.i .i .land shahrini bosib oldi. Keyingi yil Buxoroni ham

II.nil Shu u v ish d a Otsiz o 'z in in g davlatin ing chegarasini inl|iu|ivlaiga qarashli yerlar hisobiga kengaytiradi. Shu orada I ml i .ion /.aminida Tungusdan kelgan qoraxitoylar (turkiy tilli

i i . tajovuzi davom etayotgan edi. U lar X orazm shoh■ iii' Ini 11.’ h im, saljuqiylarga ham katta xavf tug 'dirgan. Shu boisi n .i / iii iljuqiylarning sultoni Sanjar bilan m urosa qilgan vaqtlari I•<i liian A m m o 1141 yilda Sanjarning qoraxitoylar tom on idan■ imi'.halg'ich zarbaga uchratilishi saljuqiylar davlatining taqdirinih.il ■ i .hIi Otsiz bu qulay vaziyatdan foydalanib, Sulton Sanjarning pnylaxti Marvni, so 'ngra 1142 yilda N ishopurni egallaydi. Biroq, kn'|i o i may Sanjar Marvni qayta qo'lga kiritishga erishadi. Shundan ki viii Oisiz noilojlikdan qoraxitoylarga tovon to ' la b turishni hn 'vmga olib u bilan ittifoq tuzdi. Sulton Sanjar o 'z in i o 'nglabi.ivvoigaiiikni ko 'rgandan keyin Xorazm ga hujum qilib Otsizni

yana bo ‘ysindiradi. A m m o Otsiz undan bosh o'girib saljuqiylarning markidagi Jand shahrini egallab, mustaqil siyosatni davom ettiradi. U 1156 yilda X orazm shoh lar davlatin ing t o ‘la mustaqilligini t a ’m in lo v ch i z a m in n i h o z ir lab vafot e tad i . O ts iz o ‘z in ing vatanparvarligi va taraqqiyparvarligi bilan dong ch iqargan edi. L) Xorazmni qudratli davlatga aylantirishga kuch-g‘ayratini ayamadi. Shuning uchun ham u xalqning hurm ati va izzatini qozonadi. «Aloiddin Otsiz, — deb yozadi m uallif la rdan biri — taxtga o'tirganida 29 yoshda edi. U ham otasiga o ‘xshab Sulton Sanjarning poytaxti M arvda yaxshi t a ’lim olgan edi. Otsiz m usu lm on la r podshohiga xos islom diniga va ilohiyot olimlariga homiylik qilishdan tashqari, turli fanlar va sa n ’at ahlini qadrlar, o rzi h a m forscha qasida va ruboiylar yozar, juda k o ‘p buyuk shoirlarning baytlarini yoddan bilaredi. U Xorazm aholisiga g‘am xo‘r, adolatli podshohlik qildi». Bir m anbada aytilishicha fuqarolar X orazm shoh Otsizni yaxshi ko‘rar, uning zam onida fuqarolar xavf-xatardan m utlaqo holi, tinchlik va osoyishtalikda, adolatda yashadi. Aloiddin Otsiz jasur sarkarda edi, janglarda tolei kulib boqard i .19 U m um lash- t irganda Otsiz 29 yil tax tda o ‘tirib, shundan 16 yil mustaqil hukmronlik qildi. Shu orada unga bir necha m arotaba jang qilishga to ‘g ‘ri keldi. Otsizning o ‘g‘li 11 Arslon (1156— 1172) h a m X orazm mustaqilligini t a ’minlashga harakat qildi. Bu borada uning o ‘g ‘li Takish (1172— 1200) ancha muvaffaqiyat qozonib , 1187 yilda N ishopurni, 1192 yilda Reyni, 1193 Yilda M arvni, E ronning sharq iy to m o n in i q o ‘lga kiritdi. Bu b i lan u X o ra z m sh o h la r davlatining mustaqilligini saqladi. « 0 ‘rta asrlar mualliflarining, — yozishlaricha — X orazm shoh Takish o 'z fuqarolariga nisbatan adolatli bo 'lgan, odatdan tashqari qobiliyatgaega, buyukdi plomat va lashkarboshi edi. Harbiy kuchdan o 'rinli foydalanib va siyosiy ahvolni to 'g 'r i baholab, Takish o 'z mulki qatoriga M ozandaron va Iroqni qo 'shib oldi. Uning musiqani sevishi alohida esga olinadi. H ech kim udni uningchalik qoyil qilib chalolmagan... Takish hozirjavobligi, chechanligi bilan ham ajralib turardi... X o razm shoh la r dav la tn ing kuchayishi A lo iddin Takish fao liyatnning natijasi bo 'ldi. Bu esa uzoq davom etgan og 'ir janglar natijasida,

19 Z iyo Buniyodov. A nushtegin X orazm shohlar davlati. T oshkent, 1998, 10-bet.

36

. 'ill I vakkahokimlik uchun kurashlarda q o ‘lga kiritildi;)», I. nniiiil.ik.it taxtiga d a ’vogar birodari Sultonshohga qarshi

■si il i y;iqin kurash olib bordi. Takish yildan yilga asta- lMI in o 'z m am lakat hududini kengaytirib, sarhadi xalifa

Wiftli mulkiga borib taqalgan. Yirik im periyabaipo qilmagunchai i h "lih bordi. M anbalarning xabar berishicha, X orazm shoh

ho'lmnsin, o 'sha yer aholisi uning idora usuli va ko 'rgan | j ih mmiv c lio ra la r idan m a m n u n b o 'lg an . T ak ish davridagi trtimiv.il mark.izlashuvi o 'lpon to 'laydigan xalq ahvolini ancha

■Hltll^ 'liiiigan ko'rinadi.I ik i'.h davrida davlat m a ’muriy idora boshqaruvi q a t ’iyatligi va

i.mil' m ii/om i bilan ajralib turadi».20 Shuningdek Takish kuchli■ ii• '.tun tu /ib shaxsan o ‘zi ham janglarda faol qatnashgan. Uni I 'ii Miiiir otliq askarlari bo r edi. Bunday k o 'p sonli qo 'sh inni n / 111 o v q a t , y a r o g ' - a s l a h a , o t va b o s h q a n a r s a l a r b i la n

inl.ishiiing o 'zi bo 'lm agan, albatta. A m m o xalqni va shaxsan 1 il lining mustaqillik va ozodlikka qaratilgan xohish-irodasi qiyin vh nm i.ikkib masalalarni hal etish imkonini bergan. Takish o 'z vTiiumfJng taraqqiyotini va xalqaro mavqeini t a ’minlash uchun l i.i ii ni iish bilanginaem as, balki d ip lom atik usullarni mohirlik lul in qo llab, maqsadini izchillik bilan amalga oshirib bordi. U mu e i yaqin shaharlarni q o ‘lga kiritib, davlatni yirik imperiyaga

•i \ la ni n Ish /.aminini yaratdi. Takishning vatanparvarlik siyosatini■ >*ii Ii Sulton M uham m ad (1200— 1220) yuqori bosqichga ko'tardi.

111 a 11 a X orazm shohlar davlatining chegarasi yanada kengayib, <• ■ 111.11o mavqei oshdi. Zero , 1217 yilga kelib uning tarkibiga M m i io u im a h r , X o ra z m , Isfaxon, M o z a n d a ro n , K a rm a n a , Mi-kian, Kcsh, G 'a z n a , G u r , B aym an, O 't ro r , O zarbayjon , \ i i a n | )ioq, Sijiston, Fors, Tabariston, Jurjon va boshqa shahar mi via lai kirgan. Imperiya shaharlarida hunarm andchilik , ichki vai i lu|i ivdo rivojlandi. Dehqonchilik ham o'sgan edi. Ayniqsa uning Iti ivia\11 Ko 'hna Urganch eng yirik va obod shahar sifatida shuhrat i|n/Hiidi Bu xususda o 'r ta asr muallifi Yoqut shunday yozgan:

\ i n .i/m ycrlariday keng va aholi ko 'p yashaydigan joy dunyoning lu-i Ii I mi ycrida bo 'lm asa kerak, deb o 'y laym an; buning ustiga

>\li:i joyda, 83 -84 -b etla r .

37

aholisi mashaqqatli hayotga va oz narsaga qanoat qilishga o ‘rganib qolgan. Xorazm ning aholi o 'rnashgan aksari joylari, bozorlari, g 'amlab qo ‘yilgan narsalari va do ‘konlari bo ‘lgan shaharlardir. Aholi o 'rnashgan joylar ichida bozori yo'qlari kam dan-kam topiladi. Shu bilan birga bu yerlarda um um iy xavfsizlik va tinchlik-xotirjamlik hukm rondir . . . Boyliklarning m o ‘lligi va poytaxtning kattaligi, aholisining k o ‘pligi, yaxshilikka yaqinligi h am d a din va m azhab buyurgan narsalarni bajarishi j iha tdan dunyoda Xorazm ning bosh shahriga o ‘xshash shahar boMmasa kerak».

X ullas, m u s taq il l ik tu fay li X o ra z m s h o h la r dav la ti S harq olamning eng yirik va obod diyori sifatida o ‘chm as iz qoldirdi. Fan va madaniyat rivojlanib va hasham atli b inolar qurilib, shuhrati uzoq mamlakatlargacha taraldi.

Xorazm shohi saroyida 27 hukm dor yoki ularning vakillari itoat kamarini bellariga bog‘lab, oltin nog‘ora chalib turganlar.

A m m o Xorazmshohlar davlatining shon-shuhrati saroydagi ichki ziddiyat va fitnalar, guruhvozlik va shaxsiy manfaatlaming avjiga minishi o rqas idan s o ‘nib bord i. Bu f i tnan ing asosiy aybdori Sulton M uham m adning onasi Turkon xotun hisoblanadi. Bu mansabparast va o ‘zboshimcha ayolning saroydagi ta ’siri shu darajada baland ediki, hatto shohning farmonlari va ko‘rsatmalarini bekor qilib turgan. U o ‘zin ing q a r in d o s h -u ru g ‘larini qobiliyat va tashk ilo tch ilig in i surishtirmay o ‘ta mas’uliyatli lavozimlarga tayinlagan. Natijada davlat boshqamvida o ‘zboshimchalik va tartibsizlik keng quloch yoydi. Sulton M uham m ad esa onasining qilmishlariga qarshi chora ko‘rishga ojizlik qildi. Chunki davlatning salohiyatli lavozimlari onasining qarindosh va tarafdorlari tomonidan egallangan edi. Turkon xotun farzandlarni orasiga ham nizo va kelishmovchilik urug‘ini sepadi. Natijada taxt uchun kurash harakati tobora kuchayib boradi. Poytaxt Ko‘hna Urganchda Turkon xotunning qilmishlari orqasidan suv shu darajada loyqalashib ketadiki, Sulton M uham m ad poytaxtni Samarqandga ko‘chirishga majbur boladi. Ammo, shunda ham uning boshi tinchimay jasoratlik, mardlik, tadbirkorlik va sezgirlik singari fazilatlari nihoyatda zaiflashib ketadi. Natijada katta qurbonlar va qiyinchiliklar hisobiga bunyod etilgan imperiya ich-ichidan chiriy boshladi. Sulton M uham m ad esa davlatni boshqarishda izchillik va muvozanatni yo'qotadi. Xorazmshohlar davlati

38

.«*'n knnlarni boshidan kechiraytgan paytda Chingizxon boshliq Mm k iilhirning tajovuzi boshlandi.

Mo'g'ullar b osq in in in g b osh lan ish i

\ 11 asrning oxiri — XIII asrning boshlarida uzoq M o ‘g ‘uliyada mu ha qudratli davlat va jangovar qo'shin tashkil topgan edi. Uning ►iMisdiisi Chingizxon hisoblanib asli oti T em uch in b o ‘lgan. U IMS yilda tug‘ilib, o ‘n yoshida otasi vafot etadi. Mirzo Ulug'bekning yorishicha u onadan tug ‘ilarkan, q o ‘lu mushti qonli edi. Z am on ilunolari: bu bala sohibqiron b o ‘lib tug'ilgan deyishdi. Yana shuki, miishtida bir kaft qotib qolgan qon bor edi. Bu shundan dalilki, t.iql o 'tishi bilan zam on ahlini qatl etur; k o ‘plab podsholarni ovoq osti qiladi. X udodan boshqa h am m a uning q o ‘l ostida xor lio'ladi.21 T em uch in kuch-quvvatga to ‘lib, balog 'atga yetgandan keyin atrofiga 43 jasoratli yigitlarni to ‘plab harbiy guruhni tuzadi. liu vaqtlarda M o ‘g ‘uliyada k o ‘chm anch i qabilalar o ‘zaro urushib o'lkada parokandalik hukm surmoqda edi. Temuchin tashkilotchiligi va harbiy mahorati tufayli qabilalarni o ‘z q o ‘l ostiga birlashtirishga i-rishadi. 1206 yilda unga M o ‘g ‘uliyadagi yuqori tabaqalann ing <|atnashuvida o 'tkazilgan qurultoyda Chingizxon nomi berilib, m am lakatning xoqoni deb e ’lon qilindi. Chingizxon shohlar shohi m a’nosini anglatadi.22 U va uning safdoshlari o ‘zlarining g 'oyatda shavqatsizligi bilan ona yurtida ham nom chiqargan edilar. Ularning qilmishlarining jonli guvohi va vatandoshlaridan biri shunday degan: Chingizxonning atrofidagi kishilar o d am g o ‘shti berib boqilgan va tem ir kishanga solib q o ‘yilgan itlardir. U larning pcshonalari m isdan, tishlari qayrilgan, tillari bigiz singari o 'tk ir , yuraklari temirdan yasalgan. Bularda qamchi o ‘miga qayrilgan qilich bor. Ular shudring ichadi, shamolda uchadi, janglarda odam go‘shti yeydi. Hozirda ular zanjirdan b o ‘shatib yuborilgan.

D arhaqiqat, Chingizxon boshliq m o ‘g‘ul gazandalari odam lar qon in i daryo kabi oq izib , 100 m ing lab kishilarni yostig‘ini quritgan. U lar insoniy fazila tlardan m a h ru m etilgan vahshiy

21 M irzo U lug'b ek . T o ‘rt u lu s tarix i.T oshk en t, 1994, 81 -b et.22 O 'sha jo y d a , 100-bet.

39

hayvonlar edi, xolos. Z ero , u lar o ‘z maqsadlari y o i id a hech narsadan toym ay ko ‘z k o ‘rm agan va quloq esh itm agan jazo usullarini qoMlaydilar. Bu xususda o ‘rta asr muallifi Ibn al-Asir shunday yozgan edi: «Tangri taolo odam ni a to qilgandan boshlab to hozirgacha jahonda shu tariqa hodisa ro ‘y berm agan», — desa, uning gapi haqdir.

C h indan ham solnom alarda bayon qilingan voqealarning eng dahshatlisi Navuxodonosorn ing isroilliklarni qirib yuborgani va Quddusi Sharifni vayron qilganidir. Bu, la’nati m o ‘g‘ul lashkarlari yer bilan yakson qilgan m am lakatlarga qiyos qilganda Quddusi Sharif hech narsa b o ‘lmay qoladi, bu m am lakatlarda m o ‘g ‘ullar qirib tashlagan odam lar o 'ldirilgan isroilliklarning sonidan ko 'p m arta ortiqdir. Ular har qaysi shaharda h am m a isroilliklardan ham ko 'p roq kishini qirib yubordilar. O dam zod oxiratgacha yajuj va m a ’jujdan b o ‘lgan bunday dahshatn i aslo ko ‘rmasa kerak. Bular (m o ‘g ‘ullar) hech kimga rahm qilmaydilar, xotinlarni, erkaklarni, g o ‘dak bolalarni o ‘ldirdilar, hom ilador xotinlarning qorinlarini chavaqlab, ona qornidagi bolalarni nobud qildilar. S hunday bir hodisa ro ‘y berdiki, uning uchqunlari (ha r tom onga) sochilib ketdi va balosi ham m an ing boshiga tushdi; u sham ol quvgan bulutdek ham m ayoqn i bosib o ‘tdi».

U shbu sa trlarda bayon etilgan dahshatli fojealar dastavval Turkiston zam in ida sodir b o ‘lgan edi.

Chingizxon 1211 yilda Yettisuvning g ‘arbiy tom oniga bostirib kirib, uning bir qismini egalladi. 1215 yilda u Xitoyga hujum qilib Pekinni bosib oldi. Bu yerda u vahshiylarcha jang qilib o ‘ldirilgan odam larn ing suyaklari tog ‘ singari uyilib yotdi. M o ‘g‘ullarning qo n x o ‘rligi shu darajada dahshatli b o ‘lganki, ularning qoMiga tu sh m a s l ik u c h u n 60 m ing q iz la r o 'z la r in i h a lo k e tgan lar . C h ingizxonning Xitoydagi g 'alabasi va qo 'lga tushirgan katta boyliklari nom ini tarqalishiga olib keldi. B undan xabar topgan Sulton M uham m ad Xorazmshoh haqiqiy ahvolni bilish maqsadida M o ‘g ‘u l iy a g a , C h i n g i z x o n h u z u r i g a B a h o v i d d in R o z iy boshchiligida elchilarni jo 'natadi. U bilan katta savdo karvoni ham yo 'lgachiqqan edi.Bu vaqtlardaTurkiston savdogarlari ip vaipak gazlamalar, kiyim-bosh va boshqa mollar bilan M o ‘g ‘uliyada savdo

40

bilan shug‘u l lanm oqda edilar. Chingizxon X orazm elchilariga hurmat va izzat bilan qarshi olib Sulton M uham m ad bilan tinchlik va do ‘stlik aloqalarini o ‘rnatish zarurligini bayon etgan. Chingizxon javob tariqasida xorazmlik M ah m u d Yalavoch, buxorolik Alixo‘ja va o ‘trorlik Y usuf K anqg 'a singari kishilardan iborat o 'z echilarini yuboradi. U lar savdo karvoni bilan yo ‘lga chiqib Xorazmga yetib keladilar. E lchilar Chingizxon to m o n id an yuborilgan bir katta bo ‘lak oltin quymasi, qim m atli toshlar, tuya yungidan ishlangan nafis gazm o lla r va boshqa sovg 'a larni Sulton M u h a m m a d g a topshirishadi. Bu yerda aytish lozimki, Chingizxon M o ‘g ‘uliya bilan savdo qilayotgan xorazmlik, buxorolik va boshqa shaharlik savdogarlarning ayrimlarini o ‘z tarafiga og‘dirib olgan edi. Ular Chingizxonga X orazm shoh lar davlati haqidagi m a ’lum otlarni yetkazib turganlar. Bu xususda ayniqsa yuqorida qayd qilingan elchilarning boshlig‘i M ahm ud Yalavoch jonbozlik ko‘rsatgan. U o 'z vataniga xiyonat qilib, oshkora Chingizxonga sotilgan edi. Sulton M u h am m ad tunda M a h m u d Yalavochni huzuriga chaqirtirib o ‘z vataniga xizmat qilishga da’vat etdi. Zero, unga Chingizxon dargohida ayg‘oqchilik qilish topshirilganda, o ‘ldirilishdan qo 'rq ib rozilik bildirdi. A m m o u um rin ing oxirigacha Chingizxonga sodiqligicha qolaverdi. Sulton M u h a m m a d uning quruq va ’dasiga ishonib Chingizxon huzuriga qaytishiga ruxsat berdi. H am da unga o ‘zining Chingizxon bilan tinch-totuvlikda aloqada bo ‘lish haqidagi yozma hujjatni topshiradi. Bu ahdnom aga ko‘ra Chingizxon 1218 yilda U m arxo‘ja 0 ‘trori H am m ol M arachi Faxriddin Dizaki Buxoriy va A m inaddin Xaravi boshchiligida 450 kishi va 500 tuyalardan iborat karvonni O 'tro rgacha j o ‘natadi. Tuyalarga oltin, kum ush, xitoy ipak gazlamasi va turli q im m atli m o ‘ynalar ortilgan edi. Karvon 0 ‘tro r (hozirgi Turkiston shahri atrofl)ga kelganda fojea ro‘y beradi. Bir m anbada ko‘rsatilishicha O 't ro r hokimi G ‘ayirxon ka rvondag i m o lla rn i o ‘z la sh t ir ish m a q sa d id a savdogar la rn i oMdirtirgan. Boshqa m anbada esa bu ish Sulton M uham m adn ing k o ‘r sa tm a s ig a b in o a n a m a lg a o s h i r i lg a n . K a rv o n fo jeas i Chingizxonning g ‘azabi va nafratini q o ‘zitib Turkiston zaminiga harbiy yurish boshlashga katta bahona bo ‘lgan. Buni anglagan Sulton M u h a m m a d saroyda kengash o ‘tkazganda q o ‘shinni bir joyga

41 -

to ‘plab, dushmanga zarba berish haqida fikr bildirgan. Bunga qarshi o 'la roq harbiy kuchlarni viloyatlarga taqsimlab b o ‘lingan holda jang qilish taklifi o ‘rtaga tashlangan. Mirzo Ulug‘bekning asarida k o ‘rsatil ish icha «Sulton M u h a m m a d X orazm sh o h ixtiyorida sanoqsiz askar, ko 'pg ina lashkar bo'lgan. M uhosiblar uning soni 400 mingdan kam b o ‘lmaganini aytganlar. A m m o, m o ‘g ‘ul lashkari yurishidan keyin Q oracha Hojibni o 'n m ing kishi bilan O 'trorga G 'av irxonga m adad uchun j o ‘natdi. Toki, u 0 ‘tro r muhofazasini uyushtirgan. 30 m ing kishini Buxoro mudofaasi u chun tayinladi.110 ming kishini Sam arqandga qoldirdi. S h u ju m la d a , 60 mingi turklar edi. U larning sardori Sulton ashrofu a ’yonlaridan b o ‘lgan xonlar b o ‘lib, har biri o ‘z davri asfandiyorlaridan edi. 40 ming kishiga qal’alar va hisorlar qurishga farmon berdi».23 A m m o bunday chora lar o ‘zini oqlam adi. C hunki Sulton M u h a m m a d imperiyaning hali u, hali bu joy ida kezib yurib jang taqd ir in i h a r viloyatning hokim larin ing o ‘ziga topshirish bilan chegaralandi. M amlakat taqdiri qil ustida turgan bir paytda dushm anga qarshi kurashni boshqaradigan m arkaz tashkil etilmadi. Buning ustiga- ustak Sulton M ahm udn ing onasi Turkon xotunnnig siyosatga aralashuvi og‘ir vaziyatni yanada keskinlantirdi. Davlat boshqaru- vidagi parokandalik avjiga mindi. M ing afsuslar b o ‘lsinki, agar saroyda ahillik va birdam lik hukm surib, oqilona ish yuritilganda dushm an kuchlarini g'olib kelishi hech m um kin em as edi. Chunki Chingizxon davlatining harbiy kuchlari va salohiyati X orazm shohlar davlatiga solishtirganda ancha past edi.

Chingizxon X orazm shohlar davlatining zaif tomonlarini hisobga olgan holda ustun kelis’niga qattiq ishonib, dastaw al O 'trorni bosib olishni rejalashtirdi. 1220 yilning kech kuzida uning boshchiligadaga qo 'sh in u yerga bostirib kirganda vatan him oyachilarining qattiq qarshiligiga duch keldi. U bu yerdagi urushni c h o ‘zilishini anglab, Chig 'a toy va Ugatay singari o ‘g‘illarini harbiy qism bilan 0 ‘trorda qoldirdi. Q o ‘shinning qolganini uch qismga taqsimlab, birinchisini O 't ro r atrofidagi Jand va Barchinlig‘kentni, ikkinchisini Banokat bilan Xo'jandni bosib olish uchun jo 'natd i . Uning o ‘zi o ‘g‘li Tuluy bilan Buxoroga yo‘l oldi. M o ‘g‘ullar 0 ‘trorni besh oy m obaynida

21 M irzo U lu g 'b ek .O 'sh a asar, 135-bet.

tjafeu g 42 'e>a»or

liln iiftliliili 1111111 Slui orada har ikki tom on o ‘rtasida qattiqi ,• lilt o idi Amnio lashkarboshilardan biri — Q oracha

I ii.iul i .i 10 ming kishilik harbiy qism bilan shahar M - n i'iil,iii c h iq ib m o ‘g ‘u l la rg a t a s l im b o ' l i s h i v a ta n

ul ihfc',1 qattiq zarba bo‘lib tushdi. Dushm an kuchlari m ana M> lulihiii darvozadan shaharga bostirib kiradilar. Bu yerda

............. mnylyiclan so ‘ng s h a h a r b o sq in c h i la r t o m o n id a n^■ll'iii nil Hu to 'g 'risida Abulg'ozi yozadi: «M o ‘g ‘ullar darvozai

• til in iiih O 'trorning ichiga kirdilar va O 'trorning jami xalqini

ti l ..... . i . hii|orib shanid qildilar. Ul holda G ‘ayirxon yigirma ming■■Liu aikka qamaldi. H ar kunda chiqib u rushur erdi. Yaxshi

MNitliHhilikl.il qildi va m o'g 'ul askarlaridan ko 'p kishilarni o'ldirdi.i i ......... i|0 Miinidagi kishilar tam om shahid bo'ldi. M o 'g 'u llarlikiiiui! qal'asim taqi oldi. Ahirul am r G 'ayirxon ikki kishi bilan

. |iii Ini' I'M lom ning ustiga chiqdi. Ul ikki navkari ham shahid Ni lili Axu urusha-urusha G 'ay irxonning o 'q i tugadi. OqibatV nit/Inn ili-vordan g'ishtlarni olib bera boshladilar. Ul g 'ishtlarni.............. ..Iu11». 4 Pirovardida G 'ay irxon asirlikka olinib o'ldiriladi.I ...... .. ....... . G 'ay irxon boshchiligidagi vatan himoyachilari shu.Im..... 1.1 qah ram onona jang qildilarki, u besh oy davom etdi.■ l i mi 11 ' uchun ham bosqinchilar shahar xalqini qirib tashladi.

► n i l o m in g b u tu n a h o lis in i , — deydi M irz o U lu g 'b e k — 1111<>*}' u11al^ sahroga haydab ch iq d i la r va qa tli om qildilar.• i i\ ii xon yigirma ming kishi bilan qa l’aga kirib olishdi. Barchasiii mill.in uniid uzib, o 'l im yuziga tik boqib, qariyu yosh o 'l im ni / ■■ mi I n lavhiga chekib jang qildilar. Bu orada m o'g 'ul lashkarining I n i>■ htlijji qa l’agakirib olishdi.Ot, yarog ', s ipohi qolm aganidan usi s.iiomidan bo 'lakpanohi qo lm adi.M o 'g 'u l sipohi ularni qo'lga• -■Mi llu guldek noziklarni ot yoliga bosdilar O 't ro r hisorni qo 'lga kuililv yer bilan barobar qildilar. Tirik qolganlardan, r a ’iyat va I ii 11 lain k i ndjarning b a ’zilarini hibsga oldilar, b a ’zilarini esa qo 'l• III ih haydadilar».2's Binobarin o 'trorlik lar «bir tom chi» qonlari■ 1111>■ 1111<. ha m ustaq il l ikn i saq lash u c h u n ja n g q ilgan ed ilar. M o u l la rn in g q i r g ' i n - b a r o t i d a n key in sa lo h iy a t l i s a v d o -

M m lu'o/i. Shiijarai Turk. T o sh k en t, 1992, 6 5 -b et.M ii/ o U lug'bek. O 'sha asar, 142-bet.

43 1

h u n a rm a n d sh ah ri 0 ‘t ro r xa robaga ay lan t ir ild i . Bu vaqtda m o ‘g ‘ullarning Jo 'ji boshchiligidagi q o ‘shini Sirdaryoning quyi oqimidagi Sig‘noq shahri yoniga kelib xoin savdogar Hasan xojini t a s l im b o ' l i s h l ik n i s o ‘rab e lc h i s i f a t id a j o ‘n a td i . A m m o shaharlik larning g ‘azabi va nafrati q o ‘zib elchini o ‘ldiradilar. Shundan keyin m o ‘g ‘ullar bilan vatan himoyachilari o 'r tasida I yetti kun davomida jang bo'lib pirovardida ular g'alabaga erishadilar. Shaharliklarning barchasi qirib tashlanadi. M o ‘g ‘ullar 1219— 1220 I yillarda O 'zgand, Barchin, Lig'kent, Ashnosni va Jand shaharlarini ; egallab ko 'p kishilarni o 'ldiradilar, asirlikka oladilar. Banokat ham I vahshiylarcha bosib olinadi. Bu yerda boyliklar talandi, odam lar o 'ldirildi yoki asirlikka olindi.

M o 'g 'u lla r qo 'lga kiritilgan joylardaga aholini m a ’lum qismini j

asirlikka olib, ularni turli ishlarda qul kabi m ehnat qildirgan. Xususan asirlarni harbiy yurish vaqtida qalqon sifatida oldinga safga turg 'izganlar. Shuningdek, ulardan qam al qilingan shaharlarga hujum qilishda foydalanganlar. Natijada janglar paytida birinchi o 'q l a r va z a rb a la r as ir la rga teg a rd i . B u n d a n ta sh q a r i u la r dushm anlarning otlarini oyog'i ostida ham qolib halok bo'lganlar. Asirlarni oldingi saflarda turg'izilishi vatan him oyachilarin ing hujumini daf etish maqsadida qilingan, albatta. Xuddi m ana shunday usuln i q o ' l la n ish i m o 'g ‘u l la rn in g g 'a la b a la r in i t a ’m in lag an om illardan biri edi.

Temur Malik b osh ch ilig id ag i ja n g

M o 'g 'u l la r B anoka tn i bosib o lg an la r id a n keyin 50 m ing kishidan iborat asirlarni oldiga solib harbiy yurishni davom ettirdilar. Ular A laq -no 'yon boshchiligida X o 'jand shahriga yaqinlashdilar. Bu vaqtda o 'zbek o 'g 'lon i T em u r Malik shaharning hokimi edi. U tabiatan pahlavon va jasoratli kishi bo 'l ib vatanparvar va m ohir jangchi hisoblangan. «Shahar valiysi, — deydi M irzo U lug 'bek,— T em ur Malik edi. Shijoatda shunday m artabada ediki, Rustamu Zol tirik bo 'lganda uning savlatidan faxrlangan bo'lardi. Agar Somi Suvar hayo tdan b a h ra d o r b o 'lg an d a , unga b o 'lgan bandaligi halqasidan boshi osmonga yetardi. Lekin davr to le ’i inqilobidan

44

it iinil.ii i|i >li11 va Sayxun nomi bilan m a’lum Xo'jand daryosi . . Ih ml.i miv ikki shoxga bo 'l in ib oqadigan joyda, bir

I ' i Ih Imii<> i 1111 * a 11 edilar. M o '’tam id ul-is te’dod m ing nafarii n ye rda o ' r n a s h i b o l ib , t e z l ik b i la n h i s o rn i

■illkat• iIi.11 \ a i mgga tayyorgarlik bilan mashg 'ul bo1di».26 iimi" 11 iimi Malik qanchalik puxta tayyorgarlik ko 'rm asin

^:ii ilni.lim.in kuchlari ko 'p bo 'l ib jangovarligi ham baland P iunga i|!ir,imay vatanparvarlik va jasoratlik tuyg‘ulari bilan• im-Iii1,m xalq va Tem ur Malik imkoni boricha bosqinchilarga n Imi i h i .1111i m uqaddas burch deb bildilar. M o ‘g ‘ullarning liiylil askarlari X o 'jandni qurshab oldilar. U lar 50 ming

... ........... . isirlarni ham o ‘zlari bilan olib kelib harbiy ishlardaM y11.■ I 1111111.11 Shiddatli janglardan so'ng Tem ur Malik mingta askar l*iimi Sml.nyodagi orollarning biriga chekinishga m ajbur bo'ldi................ ini’ m a ’lumotiga ko 'ra «Tem ur Malik o ‘n ikki kema

■ niiil> ihIi I isti sarpo‘shlik.27 Anga o 'q o tm oq va to 'p an g uchun h Ii i1 ii torlib berib erdi. U1 kemalarga bir amal qilib erdikim,

n i| \ .i in 'pang va hech nim arsa anga o 'tm a s erdi. U1 kemalarni mi 11 nl > kunda andog ' urushlar va m ardonalik lar qildikim, tam om

■ ill.ii lahsm larqildilarva hech bobda ani olabilmadilar. Oqibat mu y nil.n ollik ming xashariy (asirlar)ni oldiga solib tosh va kesaki, i. It i u 111 a i o 'zlari toshni va kesakni suvga solur edilar. Axirul Am r mu v nl lashkari g 'olib bo 'lgan sababdin T em u r Malik yetmish1., m.iâ, q y 'sh va asbob yuklab, ul m azkur bo 'lgan o 'n ikki hun.’iMga ming yigiti bilan m inib kecha bo 'lgach , rudxonasining1.. In bilan yuriyberdi. Alak no 'yon birlan Sukatu Bo'ka mo'g'ullarga■ i/l.n ham daryo labi birlan T e m u r M alikning ortidan yurung,■ It h hukm qildi. M o 'g 'u lla r taki rudxonaning kemasiga yonashib .ha urusha yurur erdilar».28

Ko'rinib turibdiki, T e m u r M alik dushm ann ing Sirdaryoning ikki c |irg'og'idan yog 'dirgan o 'q lari ostida jang qilgan. M o 'g 'u lla r ko p minglik asirlarni toshlarni keltirishga m ajbur etib orolgai . i .hiliirgan. Bu bilan o'zlariga yo‘l qurib vatan himoyachilari bilan

M iiro U lug'bek . O 'sha asar, L45-bet.Ilii yerda gap kem alarni lo y surtilgan nam at bilan o 'rash ib va sirka septirib

ii*i| o 'lm n yd igan q ilin gan lig i haqida gap ketayapti.A bulg’o z i. O 'shar asar, 6 7 -b et.

yuzrna-yuz jang qilishga harakat qilganlar. A m m o, T em u r Malik dushm an rcjalarini barbod etib ularni yaqinlashtirm agan, shu tariqa urush uzoq davom etib vatan him oyachilarin ing qurollari va oziq-ovqatlarida yetishmovchilik qattiq sezildi. Chetdan esa hech qanday yordam berilmadi. Natijada vatan himoyachilari T em ur Malik boshchiligida 70 kem ada Sirdaryoning quyi oqim i b o ‘ylab suzdilar. Ular Banokat shahriga yaqinlashganlarida ko‘rdilarki m o 'g 'u lla r daryoning bir q irg 'og 'idan ikkinchi tom oniga tem ir zanjirni tortib q o ‘yishgan ekan. Biroq T em ur Malik kemalari bilan zanjirni yorib o ‘tib yo ‘lni davom ettiradi. U 0 ‘tror, Sig‘noq va Jand shaharlarini bosib o ‘tib Barchinlig‘ga kelganda dushm anlarning qayiqlaridan yasalgan t o ‘siqqa duch keladi. T e m u r Malik uni yorib o ‘tishni iloji yo‘qligini anglab va kemalarini sohilga yaqinlashtirib tashqariga chiqadilar. Bu yerda «Tem ur Malik har soatda o ‘z do 'stlari bilan yelkam a-yelka turib jang qilardi, toki d o ‘stlari uzoqroq ketgaylar. Yana o 'z d o ‘stlari ortidan yugurishardi. Bir kechayu kunduzda shu tarzda lashkarining aksari nobud bo'ldi, b a ’zilari yarador bo'ldilar. M olu mulklarini dushm an la r talab oldi. T em ur Malik bir guruh barqaror odamlari bilan shoshilmay dushm an yo'lini to'sdi. Yonidagilar h am nobud bo 'lgandan keyin, yHMHr uning -yarog'i qolmadi. Faqat uch o ‘qi qolgandi. Ularning ham biri singan va paykonsiz edi. Uch m o 'g 'u l nekomish bilan yelib kelardi. T e m u r Malik haligi siniq paykonsiz o 'q bilan bir m o 'g 'u ln ing ko 'zini chog 'lab otdi. U k o 'r bo 'l ib qoldi. Qolgan ikkisiga dedi: «Bu o 'q birla sizlaiga javob bera olurman desam bo'ladi; qaytinglarki, sizning taqdiringiz shu o 'q larda . Ul ikki m o 'g 'u l T e m u r qo 'l idan kelgan, ko 'z o 'ngilarida bo 'lgan ishlarni ko 'rib , uni so 'zini tasdiqladilar va qaytib ketdilar. T e m u r Malik sog '- salomat qoldi. U Xorazmga jo 'nad i va xalq ishiga aralashdi».29

Ushbu satrlarda bayon etilgan voqealar shu haqda guvohlik beradiki, X o 'jandda shiddatli janglar bo 'l ib T e m u r M alikning m oh ir lashkarboshiligi tufayli ko 'p sonli bosqinchilarga qarshi uzoq va m ardonavor kurashilgan. Bunda shaxsan T em ur Malikning o'zi nihoyatda bilimdonlik bilan ish yuritib dushmanga qaqshatg'ich zarbalarni berib turgan. M ug 'u llar T e m u r M alikni o ' t a xavfli

29 M irzo U lu g ‘bek. 0 ‘sha asar, 146-bet.

<iait-xSCZS

mu qanday bo‘lmasin qo‘lga tushirshiga qattiq igiHi m! i ii Itini>>ji iTishmak uchun barcha choralarni ko'rshidi, fejj t i.mi i h„u|.i olmadilar.• s I ii 111 o ' /m m g vatanparvarligini, m o h ir jangchiligini M kJii ii.imfltyish cidiki unga dushm anlarin ing o 'zlari tan

111* 111 m 11 bo'ldilar. U haqiqatan ham xalq qah ram oni, ..<111.1, vii o /odlik uchun jonini tikkan shaxs edi. U oxirgi o 'qi im- h.i itiifc! m aydonidan ketmadi. T em u r Malik Xorazmga in1 >• • ki-v 111 ham kurashni davom ettirdi. U harbiy qism bilan p u l 1'1, bu yaga tayinlangan m o ‘g ‘ul hokimini o ‘ldirib qaytadi.

iltili'ii kuyin U rg a n c h m u d o fa a s id a q a tn a s h a d i , s o 'n g rai ni ImI.iii birgalikda kurashni davom ettiradi.

itiMoro, va ko'hna U rganchdagi jan g lar

1 *Miii'i/\on o ‘g'illari Tuluy, Jeba n o 'y o n va Subutoy bilan■ i ,i,.ill.,1.1 Q i/ i lq u m cho 'l la r i bo 'y lab harb iy yurishni davom •C■. ir1111 ii l ll ir Zarnuq va Nuri Buxoro singari kichik shaharlarni

■ n.ili Im necha yuz yoshlarni asirlikka oldilar. Shundan keyin1 ••• (tin lii nalalar 1220 yil 7 fevralda Buxoro shahrining ostonasiga |ii i.i>lnli urushni boshlab yubordilar. Bu vaqtlarda Buxoro har

ii 1111111 ohod va rivojlangan shahar sifatida shuhra t qozonib,I illtiii i|iibbasi» degan yuksak bahoga sazovor b o 'lg a n edi.

MiiHnmliklar mustaqillik va ozodlikni saqlash uchun jon-jahdlari ini mi lung qildilar. Vatan h im oyachilari Ixtiyoriddin Qushnu, 11inm:11xon O 'g 'il Xojib, H am id Pura, Suyunchxori va G urxon mi|’ ni hishk irboshilar rahbarligida shaharni qattiq turib himoya• iili>.itil.u Har ikki to m o n d a n k o ‘p kishilar o 'ldirildi. Kechqurun Ivii k m u , H am id va Sevinchxon q o ‘mondonligi ostida uch ming I*, lultk ;iskarlar shahardan chiqib dushm an lar bilan to 'qnashdi.i .m i i u i janglardan keyin dushm an g 'a laba qilib shaharga bostirib kirdi Shaharning nufuzli kishilari to 'p lan ish ib taslim bo'lishlikka in/ilik bildirdilar. C hunki k o 'p askarlar va oddiy kishilar qirilib, ui uphill davom e tt ir ishn ing iloji qo lm adi. M o 'g 'u l la r shahar <iIia ili mi do 'pposlab va ayollarni zo 'rlab , quloq eshitm agan azob- iii|iil<.itl-irni namoyish etdilar. U lar masjid va xonadonlarn i talab

va Q u r’oni karim ni otlarining oyog‘i ostiga tashlab talon-tarojm uchchiga ch iqard ila r . Bunga ch iday o lm agan d in peshvolan Rukiaddin lm om zoda va o'g'li, qozi Sadriddinxon va Sadr Majiddin m o'g 'u llar bilan jang qilib halok bo'ldilar. Chingizxonning shaxsan o 'z i shaharning boyliklarini talash va uni vayronaga aylantirish haqida ko 'rsa tm a berib turdi. U buyruq berdi: «Shaharda nimaiki z o h i r d a t u rg a n b o ' l s a , k e l t i r i s h n in g h o ja t i y o 'q . M axfiy saqlanayotgan narsalarni bizga topshirishlaringiz zarur». Bunga javoban, — deb yozadi M irzo U lug 'bek, — boylar va am aldorlar ittifoq bo'lishib, o 'z boshlarini oltin evaziga sotib oldilar.

Buxoroning ba rcha dav la tm and kishilari to to r (m o 'g 'u l la r) sipohi dastidan om bordagi moli, xarvor-xarvor tillalarini berib, Chingizxondan o 'z boshlarini sotib oldilar.Xorazmshoh sipohidan basharti o ‘z uylarida o 't irm ay , shahardan tashqari chiqqanlari bo 'lsa, qahrdan boshqa narsani topmadilar.. . Qazoyu qadar amri b i la n t o to r l a r B u x o ro d a a jab q o t i l l ik la r q i ld i la r . . . X o q o n (Chingizxon)ning g ‘azabi qaynadi. Shoh qahridan otash chiqardi. Shahar aholisi undan yonib ado bo'ldi. Bir kunda h o 'lu quruq yonib bitdi: na jonsiz narsa qoldi, na jonli. Shaharda birorta ham s ipoh qolmadi. Ularni o 'rn ida faqa t qo ra tu tun burqsirdi.

S h ah a r b a ta m o m yonib b o 'lg an d a n so 'ng , a tro f- tevarakda yashaydiganlami to'plab, qal’a poyiga haydab keldilar, qal’a handaqining to'ldirilmagan joylarini ko'mdirdilar. Tez kunda qal’ani ham qo'lga kiritib, o 't qo'ydilar. Uning hokimi Kuyukxonni, o 'sha qal’adagilar bilan biiga siyosatga yetkazdilar. Hisorni yer bilan yakson qildilar.

Shahru boru , darvozadan qolmadi nishon; Bundayin dardga kim topar darm on»30. S hahar aholisi suyagigacha shilingandan keyin faqat egnilaridagi kiyim bilan shahardan tashqariga chiqarildi. B aquw at erkaklar asirlikka olindi, ayollar m o 'g 'u llarn ing askarlari o 'r ta s id a bo 'l ind i . Askarlar va shaharlik lar d u sh m an bostirib kirganidan keyin qa l’aga kirishib kurashni davom ettirgan edilar. U lar ham to r -m o r etilib, bitta qo ld irm ay o'ldirildi.

Xullas, Buxoro bosq inch ila r to m o n id a n misli k o 'r i lm agan darajada vayron etildi.

«Bu s h a h a r , — d eb yozad i Ibn B a t tu ta , — b i r v a q t la r30 O 'sha joyda, 141-142-betlar.

Ml....... - * it >■ ■iiihil.ip yhaharlarn ingengulug 'ied i. La’nati M o'g 'ulkii*.i. |( 111111• i ) nni slni q a d a r xa rob q ilgank i, m asjidu

bL'/Oflm dcyarlik bari vayrona bo 'l ib yetibdi. Hozir It l i t t.i i I>iIi111 I'andan xabardor yo unga qiziquvchi biron M | • !! "

in i liimotlar XIV asrning birinchi yarm ida Buxoroda

£ l) I'' in llm Battutaning qalamiga mansubdir. Unga ko 'ra ....... ........u nil.n tom onidan shu darajada qattiq vayron etilganki,

II v»!«l’iii ■ >it hi vaqt o 'tgan bo 'lsada ham on o 'z iga kelmagan. I -t «iii Buxoro m o'g 'u llarning bosqinidan oldin kishi havasini

..... obod shahar hisoblangan. Bu xususda allom a Yoqut|§ N ........ shunday yozgan: «Shubhasizki, bu ju d a qadim iy

Iftli ii , mid.i hog'lar, sarxil m evalarko 'p . Men borganimda Buxoro IMtt.il.m o n sakkiz kun yo'l bosib Marvga, o 'n besh kun yo'l ■Hrii’ V iu / irn ja ham eltib sotilar edi». «Kitob as-suvar» asarining imi illili yo/adi M ovarounnahr yerlarining go'zalligiga kelsak,

.i Ii k u i ik k i ) m en is lom m a m la k a t la r in in g b i ro r ta s id aHi......... I in ko 'rkam roq shaharni ko 'rgan em asm an. Uning arkiga■ iihC-.niM. .iliohda zangori osm on tu tash k o 'm -k o 'k masofalarnil ............ M ovarounnahr va Xuroson yurtlarida o 'z yerlarini............illklaichalik yaxshi parvarshp qiladigan aholi yo 'qd ir.. .I in ..im ti'kis ycrlarga joylashgan shahar, bino sinchlari yog'ochdan.i i ........ tiiuir joylar, qo 'rg 'on la r , bog 'lar, rastalar, tosh yo 'llariiMn.h hd iisob tutash m ahallalar, 12 farsax uzunlikdagi devor

>1 in ii u h olinganki, bu devor barcha o sha q o 'rg 'o n , uy-joyI in 111 ilioli yashaydigan joylarni shahar markazi bilan biriktirib i inmiIi Bo'sh qolgan taq ir joy yoki biron vayronani ko'rmaysiz.II iligi dcvordan tashqari... U nga tu tash solingan, qishin-yozin ilmlt v.uhaydigan shahar uy-joylari, saroy, do 'kon va bog'larini

• |iii .li.il> liinivchi boshqa devor ham bor... Butun M ovarounnahrda Iliim.mi ii halik zich va gavjum shahar yo 'q» .32

\ in m o m o 'g 'u lla r Buxoroni «kultepa»ga aylantirgan edilar.I h m p i/x o n B uxorodan o l ingan bir n e c h a m ing asir larn i

qiV»,hii*ining oldiga solib Sam arqand to m o n yo 'naldi. Bu shahar

1 11 >i .i luinov N. Battuta va uning O'rta Osiyoga sayohati.Toshkent, 1993, 23-bet.III .Im |oyda, 22-23-betlar.

49

ham sharqning eng so‘lim va obod maskanlaridan biri bo 'lgan. Bu yerda Sulton M uham m adn ing 110 m ing askari shaylanib turgan edi. Bundan tashqari aholining talay qismi mudofaaga jalb etilgan. Q o ‘shin tepasida T og‘ayxon, Alp Erxon, Shayxxon, Bolaxon va boshqa lashkarboshilar turgan. D ushm an qamalidagi shaharda xoh askar, xoh oddiy k ish ilar bo 'ls in barib ir ba rchan i fikri-zikri mustaqillik va ozodlikni saqlashga qaratilgan. Bunga erishishga yetarli imkoniyat va harbiy kuchlar mavjud edi. A m m o ularni bilimdonlik bilan boshqaradigan rahbar topilmadi. A w alam bor lashkarboshilar harbiy taktika va strategiya sohasida xatoga yo‘l qo 'ydilar. Zero , Chingizxon o 'z q o ‘shinining oz qismini hujum ga tashladi, katta qismini pistirmaga q o ‘ydi. Lashkarboshilar dushm an kuchlarining sonini oz deb hisoblab katta q o ‘shin bilan darvoza tashqarisiga chiqishib jangni boshladilar. Shu onda pistirmadagi m o ‘g ‘ullar ularni qurshab qirib tashlaganlar. Bu fojeali mag'lubiyat shahar aholisini ancha vahim aga solib q o ‘ydi. Bir guruh nufuzli kishilar go‘yo xalqni ommaviy qirilishidan qutqazishni o ‘ylab taslim bo'lish haqidagi taklif bilan Chingizxonga m urojaat qiladilar. Bu taklif qabul qilinib bosqinchilar shaharga «nam oz vaqtida kirdilar. Shu kuni va kechasi shaharni xarob qilib, ba rcha xaloyiqni — eru ayolni... shahardan sahroga haydab chiqardilar. Odam lari g 'o ra t bo 'lgan lashkar shaharni g‘orat va talash bilan shug‘ullandilar. Burchak va m ag‘oratlardan kimni topsalar qatl etdilar....

Qorong‘u tushganda m o ‘g‘ul lashkari shahardan chiqdi. Qal’a ahli vahmda, shikasta dil, na boshini ko 'taradi, na yerga qaraydi. Ertasi tong otishi bilan Olashjon — Sulton M uham m ad Xorazmshoh sardorlaridan biri jasorat ko‘rguzib, jonidan um id uzib, ming yigiti bilan m o ‘g‘ul lashkari miyonasiga zarba berib, badar ketdi. Keyingi kuni m o ‘g ‘ul lashkari Sam arqand hisoriga qarab yo‘naldi. Devori, borularini vayron qilib, salovotlar oralig'ida darvozani qo‘lga kiritdilar. S h a h a rg a k ird i la r . . . 20 m in g d a n o r t iq S u l to n M u h a m m a d X orazm shoh sardorlaridan b o ‘lgan amirni, u yerda turgan barcha lashkari bilan qatl etdilar. Sam arqand ahlidan o ‘ttiz ming erkakni ajratib olib, o ‘z farzandlari va qarindoshlariga bo 'lib berdi».33

Ko'rin ib turibdiki m o 'g 'u l askarlari shaharga birinchi marotaba13 M irzo U lu g ‘bek. O 'sha asar, 148-bet.

< f o » a ^ 5 0 v) g Jo3oC>.

fcl!*Miil;mda qa l’ada Sulton M u h a m m a d askarlari m udofaada iiiu 111hir. M o 'g 'u lla r kechasi u larning hujum qilishidan c h o 'ch ib

llliili.Milan chiqib ketishga m ajbur bo'lganlar. Ertasiga erta tongda liilunga qaytadan kirishib qal’adagi askarlarga hujumni uyushtirgan.

Hit itiugda vatan him oyachilari, xususan 20 ming kishi tam om ila• I i i ilîmcha jangn i davom e ttirgan . M o ‘g ‘ullar yana b ir bor Hum iqandni vayronaga aylantirib va xalqning boyliklarini talab, hV Imkmronligini o 'rnatadi. Bu dahshatli voqea 1220 yil 17 martda

In bo 'lgan edi. B undan oldin Sam arqandda 100 m ing oila su»hngan, urushdan keyin esa uning to 'r td a n bir qismi qolgan M , xolos. Vayronaga aylantirilgan shaharda qahatchilik va ochlik link in surgan. Shubhasiz bu ho la tdan ham k o 'p odam larn ing

>,l if.;'i qurigan. M ana shunday nihoyatda dahshatli va fojeali sharoit vu/nga kelib vatan himoyachilari katta talafot ko 'rayottan kezlarda Million M uham m ad vahimaga tushib allaqachon Turkiston zaminini Inslilab qochadi. Vaholanki shaxsan uning o 'zi dushm anga qarshi km a; Ularni te p a s id a b o s h -q o s h b o ‘lib tu r ish i sha rt edi. U m o'g 'ullar to m o n id an Buxoroni bosib olganligini eshitib, ko 'p niK|dordagi oltin va boshqa qim m atli xazina mollarini olib yo'lga■ hiqadi. A m m o bu mollar Amudaryodan o'tilayotganda suvga g'arq Ito'ladi. Chingizxon Sulton M u h am m ad n i tutish m aqsadida Jeba Vji Subutoy boshchiligida 20 ming askarni orqasidan jo ‘natdi. Buni• shitgan Sulton M u h a m m a d N ishopurga, so 'ngra Bisom degan lOyga ketadi. Bu yerdan yo'lni davom ettirib pirovardida Kaspiy ili ngizidagi A shur oroliga o 'rnashad i. Bu yerda u qattaq kasalgai lialinib, 1220 yil dekabrda o lam dan o 'td i. U jon berish oldidan o 'g 'l i Ja lo l id d in n i tax tga m e ro sx o 'r deb e ’lon qildi. S u lton M u h a m m a d n in g qoch ish idan keyin X o razm sh o h la r davlatini il^ 'ov-dalg‘ov qilib turgan Sulton M uham m adn ing onasi Turkon xotun 1220 yil m artda 22 kishidan iborat Sulton M uham m adn ing xotinlari va yosh bolalarini, xazina boyliklarini olib Xorazm ni tark rtadi. U o 'z i bilan birga ketaytgan katta-k ich ik qarindosh lari ning harchasini o 'ld irtirib murdasini A m udaryoga cho 'k tiradi. Aftidan ular dushm an qo'liga tushmasliklari uchun qatl etilgan bo'lsa kerak. I urkon xotun yo'l yurib M ozandarondagi Ilal qa l’asiga joylashdi. Iki yerda m o ‘g ‘ullar to m o n id an asirlikka olinib M o'g 'u liyaga

Chingizxon huzuriga yuborildi. Bu yerda 1233 yilda Chingizxon dasturxonidan ortgan ovqatlardan oziqlanib xor-zorliqda vafot etdi.

Shunday qilib Sulton M u h a m m a d va onasi T u rkon xotun birgalikda yaq indag ina sh a rq dunyosin i larzaga salib turgan Xorazmshoxlar davlatini o ‘zlarining nodonligi orqasidan dushm an oyog'i tagiga tash lab berdilar. U larn ing kasriga yuz m inglab odamlarning qoni to ‘kilib, shaharlar xarobaga aylantirildi. Bu borada Ko‘hna Urganch shahri ham chetda qolmadi. O 'z holicha tashlangan Xorazmda tartibsizlik va o 'zboshim chalik hukm surib hokimiyatni boshqaradigan yetuk odam topilmadi. Shu orada Jaloliddin ukalari O 'zlig 'shoh va Oqshohlar bilan birgalikda otasini dafn etishgandan keyin Xorazmga kelishadi. Turkon xotunning qarindoshlari — am irla r Jalo liddinni taxtga merosxo 'rligini tan o lm ay Turkon xotunning ukasi X u m o r teginni Sulton deb e ’lon qildilar ham da Jaloliddinga qarshi suiqasd uyushtirishga kirishdilar. Shu bois Jaloliddin va T em u r M alik birgaliqda 300 askar bilan poytaxtni tark etishga m ajbur bo'ladi. U larning orqasidan yo'lga ch iqqan Jalolliddinning yuqorida ko'rsatilgan ukalari m o 'g 'u llar tom onidan o 'ld ir i lad i . C h in g izx o n n in g o 'g ' i l la r i — U gaday , C h ig 'a to y boshchiligidagi askarlar K o 'h n a Urganchni bosib olish harakatini qizitib yuboradilar. Qattiq janglarda ko 'p odam lar halok etilgandan keyin m o 'g 'u l l a r s h a h a r ich iga bos tir ib kirishga e rishd ila r . Dushm anning shaharni yetti oy m obaynida qam alda ushlab turishi orqasidan aholining hayoti juda og'irlashgan edi. Shunga qaram ay xalq om m asi yoppasiga bosq inch ila rga qarsh i jangn i davom ettiraberdi. Abulg 'ozining asarida ko'rsatilishicha m o 'g 'u lla rn ing bir guruhi shahar darvozasining oldida turganda 100 m ing kishilik va tan h im oyach ila r i u ye rdan ch iq ib , u la r ke tidan quvgan. Poytaxtdan bir chaqirim naridagi b o g 'da k o 'p sonli dushm an askarlariga duch kelishib, shunday qattiq jang bo 'lganki, 100 m ing kishidan b e s h -o 'n kishi tirik qolib shaharga qochib kelgan. Bu yerda xuddi Sam arqanddagi voqea yuz bergan. U yerdan ham m o 'g 'u l l a s h k a rb o sh i la r oz son li a sk a r la r in i d e v o r yon iga yaqinlashtirib va bu bilan raqiblarini jangga d a ’vat etib pistirmadagi k o 'p sonli askarlarining hujumiga m ubta lo etilgan edilar. Aftidan dushm an to m o n id an 100 ming kishilik vatan him oyachilarin i

Ii'lu khtili.if iholisini qattiq vahimaga solgan, albatta. Am m o, 11•• |m11 1 hu'lm;isin ona-yurtini m uhofaza qilishga jonlarini ‘mlil.u .M o V ’ullar, — deydi Abulg‘ozi. — Urganchga elchi

xiiiiiin Avtdilarkim, bizga to b e ’ b o ‘lib el bo 'lsangiz, o ‘zingiz in Im lil>. !• >■ Ion va ushoqingiz o ‘lja va asir b o ‘lmas. Urganch

1,1 iini 11,il ii il qilmadilar va itoatga bo 'yun egmadilar. Andin so'ng |i ■■ kmid.i Xorazm lashkari e rtadan oqshom gacha urushur

ii M oV ulla i Urganch atrofinda m anjaniqg 'a (tosh otadigan i i) losli lopm ay tu tn ing kundalarini kesib m anjaniqg 'a

pMiil> Him edilar. U1 vaqtda m o 'g 'u lla r xohladilarkim Jayhunni •4 1 ii1 iv I.n. to IJrganchga suv bormagay. Jayhunni bog 'lam oq

mu in Ii t i l i n g m o'g 'u l bog 'lar yerga keldilar. Ul ishdin Urganch ■iili|i «.ili.ndoi ho'lib, kelib uch ming m o 'g 'u ln i o 'rtaga olib andog'

lil.ukim, 11 uch ming m o 'g 'u ldan bir kishi qutulm adi vai i h 1I1 birlan m o 'g 'u lla r U rganchni ola bilmadilar.

iMo'jj uIImi;) lashkarni xorazmiylarga ro 'b a ro ' qilib qattiq inn>inlil. 11 Ahirul (mo'g 'u llar) Urganchni olib mahalla-mahallaga• 11 qn 'vuh tam om xalqni sahroga chiqardilar. Toki yuz ming evlik iUliini a Ii 11 h u n a r tu ru r deb o ld ilar . J u v o n -x a tu n va yosh• 1 i' li'iilaim taki banda qilmaklik uchun oldilar. Andin o 'zga xalqnilii»i 11..... na xizmat qildi. H ar bir kishi (m o ‘g ‘ul)ga yigirma to 'r tk l.l 11 icgdi va h u k m q i ld i la rk im , o ‘ld ir in g la r . M o 'g 'u l l a r• • Ii 11 1 1 11 la r » 14.

I >cmak, m o 'g 'u lla r o 'n minglab kishilarni janglarda o 'ldirish ini in hi 1 qatorda minglab h u n a rm an d va boshqa kasb egalarini t inna ila i idan foydalanish m aqsadida asirlikka olganlar. Ayollarni

r1»l!» va o 'zaro taqsimlab vahshiylarcha m unosabatda bo'lganlar. lien hi 1 m o 'g 'u l askariga o 'ldirish sharti bilan vatan him oya- v'lularidan 24 kishi birkitilgan. Bularning ham m asi o 'ldirildi. I 1 runnch u c h u n kurash la rda o ‘zbek xo tin -q iz la r i ja so ra t va inardlikni ko'rsatdilar. Bu xususda taniqli olim Ziyo Buniyodov . l in iu lay y o z a d i : « M o ‘g 'u l l a r K a b i lo n d a r v o z a s i o r q a l i

1 i i i i^ an jn in g ta sh q i d e v o r in in g ich iga k ird ila r . L ek in u la r isk .u la idan tashqar i s h a h a r aho lis i — e rk ak la r va xo tin la r in inom dan tashkil qilingan shunday qarshilikka duch keldilarki,

II A!>ulg‘o/.i. O 'sha asar, 6 9 -b et.

kechga tom on ular T anur mahallasiga yetib borganlariga qaramay, shahardan butunlay haydab chiqarildilar.

Keyingi kuni m o ‘g ‘ullar yana o ‘sha shikastlangan Kabilon darvozasi orqali shaharga yorib kirishga urindilar, lekin ular G ‘uriy guruhining askarlari to m o n id an uloqtirib tashlandilar».35

D e m a k , o ‘zbek ayollari harb iy q u ro l la rd a n foydalan ishn i o'zlashtirganlarki jang maydonida bosqinchilai^ga zarba berishga qodii bo 'lganlar. Ularning vatanga sodiqligi va qahram onlig i m o ‘g ‘ul gazandalarin ing qahr-g 'azab in i qaynatgan. C h u nonch i u lar 1220 yil dekabrda shaharga bostirib kirganlaridan keyin ayollardan ham o ‘ch olishga kirishib quloq eshitm agan jazo usullarini q o ‘lladilar. Ular «U rganchning asir ayollarigaqip-yalang‘och b o ‘lib o ‘tishni buyurdilar va ularni ikki guruhga b o ‘lib, bunday buyruq berdilar: «Sizning shahringiz ayollari juda yaxshi m ushtkash jangchilar ekanlar. Shuning uchun buyuramiz: ikkala guruh ayollari bir- birlari bilan mushtlashib urushsinlar. Bu razil tom osha bilan ko'ngil ochishib, m o 'g 'u lla r ayollarni burdalab tashladilar».36

S h u n d a n key in m o 'g 'u l j a l lo d la r i A m u d a ry o suvi b ilan Urganchni cho 'k tir ib hasham atli binolar, obod ko 'chalar , nodir asarlarni o 'z ichiga olgan kutubxonani ham m asini barbod etdilar. Yaqindagina Sharqning porloq yulduzi bo 'l ib turgan m ashhur Urganch shahari xarobaga aylantirildi. Uning o ‘n minglab aholisi o 'ldirildi, asir olindi va boyliklar talandi. Urganchdagi janglarda taniqli din peshvosi, alloma Shayx Najmiddin Kubroning ko'rsattan jasorat va qahram onligi tillarda doston bo'ldi. U 1145 yilda Xiva shahrida tug'ilib umrini oxirigacha ona yurtiga sidqidillik bilan xizmat qildi. U yoshlik y illaridayoq E ron , M isr, S h o m u Iroq kabi m am lakatlarga borib bilimi va tajribasini oshirdi. U Kubraviya tariqatin ing asoschisi hisoblanib tariqati va t a ’limotida halollik, poklik, insonparvarlik , m uruvvatlik va va tanparvarlik singari fazilatlar o 'z ifodasini topgan. U qa to r asarlarning muallifidir. Chingizxon Shayxning obro 'yini inobatga olib shahar qam alidan ixtiyoriy ravishda chiqib ketishini va unga hech qanday ziyon yetkazmasligi haqida xabar qiladi. A m m o Shayxning ongi va qalbida

15 Z iyo Buniyodov. Anushtegin Xorazm shohlar davlati, T oshkent, 1998, 192-bet.16 0 ‘sha jo y d a , 194-bet.

54

|i ymi vii v.ilqiga m uhabbat va sodiqlik shu darajada barq urib [rjn-< * *liki. l;iklitni rad etdi. Vatan uchun jonini tikkanligini

Inin qildi «Hazrati Shayx Najmiddin Kubroning ovozasi, i i l i n l i A lu ilg 'ozi, — o lam g a m a s h h u r edi. Ul sababd in

u Ii / miI.iI.m (C h in g izx o n o ‘g ‘illari) h a z ra t i Shayxga kishi| ..... . Shayx oyoq ostida qolmasunlar, o 'g ' lo n va ushoqlari

ii Ih n (|.il ,idan ch iq ib kelsunlar» deb. H azra ti Shayx aytibii1111. 11 kiin, men yakka em asm an. M ening qarindoshim va

jthiik ul rim bor turur. Shahzodalar aytib yubordilarkim, o 'nhl-li..........■■■ kelsunlar. Shayx aytdilarkim, o ‘ndin k o 'p turur.|mHiI«/<»I.ilar aytdilarkim, yuz kishi birlan kelsunlar. Shayx aytdilar, )r Inn ko p turur. S h a h z o d a la r ay td ilar , m ing kishi b irlan k i liiiiil.n I lazrati Shayx aytib yubordilarkim, yaxshi kunda m en lui tnl(|ii mg tam om i birlan oshno va d o ‘st erdim. Emdi yom on li i l l I* li* ni'clmk bularni tashlab borayin, m en bora bilmasmen, dedi.

i in.ih.ilia m o ‘g ‘ullar hazra t Shayxning mahallasiga quyulib li Miliir Hazrat Shayx bir necha m o ‘g ‘ullarni o ‘z qo'llari birlan il nlinl lahannam ga yubordilar (o ‘zlari ham ) shahid bo 'ld ilar» .37

§ini»barin Shayx o 'z javobida xalq bilan bir tan b irjon ekanligini Lit ih vatan manfaatini shaxsiy m anfaatdan yuqori qo 'ygan.

ghlia .1/ u o 'z in ing hayotini o 'ylab ish yuritganida om on-eson• |i ih .In m um kin edi. A m m o u xalqining boshiga yom on kunlar m-.liyan v aq tla rd a x iyonat q i lish likn i v ijdon i qabu l q i lm ay Juftliiuanga qarshi kurashdi.

I Iryi ik davlat arbobi va olim Ulug'bek ham Shayx Najmiddin Kubroning k iiiiiip;irvarligi vajasoratiga yuqori baho bergan edi. U shunday yozgan:• Mmshidi A’zam Shayx Najmiddin Kubro xudo amri bilan Xorazm i h I i i i i i boshini tikdi. Boshini topshirishda qotil yaloviga yopishdi. Dini I im | . uilimining shohi ul piyr sarpanjasidan o 'n zabardast yigit yalovni■ Iiii|.iiih ololmadilar. Sayidlar shayxi sarpanjasida kofir yalovini ko'rib h.ivialda qolgan oqillarbu holni sharhladilar: yalovuchini Shayx tugib, iiuix avtdiki, vafotim sanasi «Shohi Shuxudo» («Shahidlar shohi)din>38 Sli.iyx Najmiddin Kubroning bunday jasorati va qahramonligi uning■ inllmlagi vatanparvarlikningyorqin namunasidir.

A hulg'ozi. O 'sha asar, 6 9 -7 0 -b e t.' M ir/.o U lug'b ek . O 'sha asar, 165-bet.

< }c* 3 < S £ '5 5 '¥ b c« c > t>

Chingizxon o ‘zining vahshiyligini Term izda va boshqa joykmln ham namoyish etadi. U q o ‘shin bilan Termizga kelganda mahalll\ aholi qattiq jang qildilar. A m m o, pirovardida, dushm an g'alabu qilib, k o ‘p odam larn i q ilichdan o 'tkazadi. Shu orada mo'g'ullni «bir xotunni o ‘ldirishga olib keldilar. U1 xo tun aytdi: «Mem o ‘ldirmanglar. M en sizlarga bir yaxshi dur berayin», dedi. Alai dedilar: «D uring qayda turur?» U1 xotun aytdi: «Durni yutkan tu ru rm an , du r qo rn im da turur». M o ‘g‘ullar ul xo tunning qornim yorib durni oldilar. Ul sababdin hech o 'luk qolm adi, tam om ining qornini yordilar»39.

K o ‘rinib tu r ibd ik i , bo sq in ch ila r b ir d o n a d u r bahonasida q an ch ad an -q an ch a ayollarning ichak-chavog‘ini ag‘d a r - to ‘ntar qilib tashlaganlar. Ular Term izni vayron etib, k o 'p odamlarni qirgandan so 'ng Balxga borishib, obod va ko ‘rkam shaharni ham yer bilan yakson qildilar. U lar Marv shahrini bosib olishda ham vahshiylarcha harakat qildilar. Tulixon boshliq m o ‘g ‘ullar shaharga kirganlarida odatdagidek boyliklarni talab qildilar. U lar aholini sh a h a rd a n liaydab m o l-m u lk n i ta lad ila r , s o 'n g ra o dam la rn i yoppasiga qirdilar. H ar bir askarga 40—50 kishini o 'ldirish vazifasi yuklatildi. Bu topshiriq darhol bajarildi.

Vatan uchun jon in i tikkan Jalo lidd in

Jaloliddin 300 kishi bilan Urganchdan chiqqandan keyin G 'a z n a shahariga borishn. va bu yerda kuch to'plashni rejalashtiradi. A m m o u Niso shahrin ing atrofiga kelganda 700 kishilik m o 'g 'u l askarlari bilan to 'qnashadi. Ikki to m o n o'rtasidagi jangda dushm an kuchlari to r -m o r etiladi. Jaloliddin ko 'p yarog '-aslaha va boshqa narsalarni o'ljaga oladi. U Nishopuiga kelib atrofjoylardagi hokimlarga birgalikda m o‘g‘ullarga qarshi kurashishni so'rab maktublami tarqatadi. A m m o unga N ishopurda turishlik xavfli bo 'l ib qoldi. C hunki u m o 'g 'u l askarlari uni izlab kelayotganligi haqidagi xabarni oladi. Shu bois u 1221 yil fevral oyida G 'azn ag a yo'l oldi. Q an d ah o r atrofida otasining qarindoshi Hirot hokimi A m in Malik 10 ming qo 'shini bilan kelib Jaloliddinga katta yordam ko'rsatadi. Shuningdek Halaj

w Abulg'ozi. O 'sha asar, 70-bet.

56

p h i h t .....in hoshlig'i Sayfiddin Bo‘g‘roq, Balx hokimi A’zam■ ilk aly.'on lashkarboshisi Muzaffar Malik, qarluqlarning

ii ! li ii i ni I lasan bilan Jaloliddinga qo‘shiladilar. Bulardan tashqari ^rnin Malik degaii kirnsa ham o ‘z qo'shini bilan kelgan .40

V11 land jangining qahramoni Temur Malik ham Jaloliddinning jh{[ i .liom hli kishisi sifatida faoliyat ko‘rsatmoqda edi.

I ’ M vil bahorida Jaloliddin Qobul daryosining atrofidagi Valiyon f.j^r»isinl qmshab turgan m o‘g‘ul askarlariga hujum qilib va ming

■ un o'ldirib g 'alaba qozondi. Mag‘lubiyat xabarini olgan• liinyi/.Hon «o‘zining tajribali sarkardalaridan biri — Shiki Xuthuill itim kishini 45 ming qo‘shin bilan Jaloliddinga qarshi yuboradi. Mu y 11llai Jaloliddin qo 'sh in i bilan Parvon degan mavzeda im In.i had! Jaloliddin o'z askarlariga otdan tushib, ot jilovini bellarigaI n <] ij.mii holda piyoda bo'lib iang qilishga farmon beradi. Ikki kuni iiir ho'ladi. M o'g 'ullar charchaganidan so‘ng Jaloliddin o ‘z (t*kjn liiri)’a otga minib jang qilishga buyruq beradi. Mo'g'ullar

6-rasm . Jaloliddin Manguberdi jang maydonida.

Sliixob nd-din Muhammad an-Nasava. Jizneopisaniye Sultana Djalaliddina M ,11I I>iii uk Baku, 1973, S .124-125.

bardosh berolmay qocha boshlaydilar. Jaloliddin bu jangda askaminj o ‘ng qanotini Tem ur Malikka, chap qanotini Sayfiddin A ’raqga topshirib, o ‘zi markazda turgan. Endi m o ‘g‘ullar hiyla-nayrang ishlatishga harakat qilib, har bir jangchi o ‘zini zahirada yetaklah yurgan otining ustiga kigizdan odam shaklida qo ‘g‘irchoq yasab, otga mindirib jangga kirsin degan buyruq beriladi. Ertasiga jangda m o ‘g ‘ullar safi k o ‘payib, xo razm lik larn i vah im aga soladi. M o‘g‘ullarning hiylasini sezgan Jaloliddin o ‘z askarlariga dalda berib, dushman hiylasini fosh qiladi va o ‘z askarlarini jangga olib kiradi. Jaloliddin harbiy mahorat ko'rsatib, m o‘g‘ullarni o ‘rab halqa ichiga oladi. Huthu no‘yon dushmanga bardosh berolmasligiga ko‘zi yetgach, qolgan askarni saqlab qolish uchun jang maydonini tashlab qochadi. Jaloliddin juda ko‘p o ‘ljaga ega bo‘ladi.41

Jaloliddinning dushman ustidan qo‘lga kiritgan ajoyib g‘alabasi shuni ko'rsatadiki, agar rosmana ahillik va birdamlik bilan harakat qilinsa ko‘zlangan maqsadga erishish mumkin. Ammo, shunga qaramay g‘alabadan keyin lashkarboshilar o ‘rtasida oMjalarni taqsimlanishida o 'zaro janjal ko‘tarildi. Oqibatda yordamga kelgan afg‘onlar, halajlar va qarluqlar Jaloliddinni tashlab ketdilar. U ularni tinchitish va yarashtirishga ko‘p harakat qildi, lekin shaxsiy manfaatlar va johillik ustun kelib foydasi bo'lmadi. Shundan keyin Jaloliddinning harbiy kuchi juda zaiflashib dushmanga qarshi kurashni davom ettirishning imkoni qolmadi. Bu vaqtda Parvondagi magMubiyatdan g ‘azablangan Chingizxon Jaloliddinga qarshi shaxsan o ‘zi katta qo‘shin bilan yo‘lga chiqdi. Bundan xabar topgan Jaloliddin G'aznadan chiqib Hindiston tomonga yo‘l oladi. Oradan ikki hafta o ‘tgandan keyin Chingizxon G ‘aznani bosib oldi. So'ngra Jaloliddindan ajralib ketgan afg‘onlar, halajlar va qarluqlarning barchasini qirib tashladi. Chingizxon harbiy qismni Jaloliddinni izlab topish uchun yuboradi. Bu harbiy qism G ‘aznaning atrofidagi G 'ard iz degan joyga kelganda unga Jaloliddin hujum qilib, tor- mor etadi. U Chingizxonni katta kuch bilan kelishini anglab, Sind daryosi orqali Hindistonga o ‘tish maqsadida u tomonga ketadi. U bu yerga yetib kelganda Chingizxon katta qo ‘shin bilan paydo

41 Fayziyev T. Sulton Jaloliddin Muhammad bin Xovandshoh Mirxond talqinida. «Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi». Toshkent, 1999, 69-bet.

58

i I'll Mm lanqa Jaloliddin daryo bilan dushman o ‘rtasida qoladi. in ■■ 11ii I-Jnl Ii j;mg uch kun davom etadi. U bir m a’lumotda 1221

(HP i l 25 noyabrda, ikkinchisida 1223 yilning avgustida bo'lgan.Mil o I Mug'bck quyidagicha ta ’riflaydi: «Jaloliddin bahodirlik

m mi kuiasli inaydoniga solib, totor kofirlaridan ko'pini halokat 1111111 ■>< i] i qoradi va hech bir kulfatsiz jang qildiki, agar Rustami ili'timi link bo'lganida, unga bo'lgan muhabbat yopig‘ini o ‘z Jk It mjM solgan bo'lardi. Agar kumushtan Isfandiyor bu jangni itm*li<>11;ul;i qilganda, uning xizmatida qullik lavozimini jonu dili ••ll in i|.il)iil qilgan boMardi... Sulton Jaloliddin lashkarining qalbida n in yu/la mard bilan birga mardonalik oyog‘ini yerga mahkam Ml*yil>. tongdan to tush paytigacha qarshilik ko‘rsatiD, ularni i*11• 11h1.111 o 'ngga, o ‘ngdan chapga quvdi va har bir hamlada •|.iiit li ilab tomonga ot choptirmasin, tuproqni qonga bo 'yar edi.

i i bu jangni Zolning o'gMi ko‘rsa edi, u Sulton Jaloliddinning i|m Inn o'pgan bo'lardi.

i Inngi/xonning lashkari behisob edi, ular soatma-soat ko‘payib I...... va goh-goh kurash maydonini Jaloliddin uchun tang■ li * ii edilar».4J

I Ishbu satrlarda Jaloliddin qo‘shinining ancha ozligiga qaramay■ I ilnamoiilarcha jang qilib mo‘g‘ullaming talay qismini oMdirganligi I" i \ a >11 clilgan. Boshqa tarixiy manbalarda ham Jaloliddinning jasorati> i harbiy mahoratiga yuqori baho berilgan. Agar unga qo‘shimcha vi ii dam kuchlari kelganda bu gal ham g‘alabaga erishishi turgan

in i*di. Ha, u yolg‘iz edi, faqat bir necha ming sodiq askarlari iHi lib ular «bir tomchi» qon qolguncha kurashdilar. Bu jang Misiisida Mirzo Ulug‘bek so‘zini davom ettirib: «Mo‘g‘ullar Sulton l.ilohddinni (jang maydonida) qo ‘lga tushiray deb qolganlaridan kf ym Xon Sultonning o ‘g‘li Axos Malik Sulton Jaloliddin otining nlovidan tutib, orqaga olib chiqdi. Sulton yuragi giryon, ko‘zlari iiigoron bo'lib, bolalari va o ‘g‘illari bilan minglab dardu firog1 ila v ulolaihib, qora turiq otini minib, mo‘g ullaming behisob qo'shiniga yana hamla qildi. Ularni orqaga surib tashlab, so‘ng jilovni orqaga imldi Sovutini yelkadan tashlab, chatrini qo ‘lga oldi, cho'bini yerga otib, otiga qamchi bosdi. Sind daryosi qirg‘og‘idan to uzan

v Mirzo Ulug‘bek. 0 ‘sha asar, 182-bet.59 );■ -a

(suv)gacha o 'n gazdan ortiqroq edi. U otni daryoga haydaili Lashkardan bir to'dasi unga ergashgan edi, mo‘g‘ullaming o'qidan, yo'qlik dengiziga g‘arq bo'ldi. . Aytishlaricha, suvda qatl etilgan murdalarning ko'pchiligiga shu darajada o 'q tekkan ediki, suv o'liklarning qoni bilan qip-qizil bo'lib ketgan edi».43 Jaloliddm daryodan sog'-salomat suzib narigi qirg'oqda dam olayotganda o d a m la r id a n yetti kishi suvdan ch iq ib , unga q o 'sh ilad i . Jaloliddinning mohir lashkarboshiligi, jasorati va mardligi shaxsan Chingizxonni lol qoldirgan edi. U uning sha’niga maqtov so'zlarini izhor etib: «Otadan dunyoda hali bunday o'g'il tug'ilmagan. IJ sahroda sher kabi g'olib jangchi, daryoda esa nahang (akula) kabi botir. Q anday qilsinki, hali hech kim taqdir bilan hech bir mojaroda teng kelolmagan. Lekin u mardlikning dodini berdi. Qazoi qadar qarshisida qudrat qo'lini (mardona) ochdi. Mardlik bilan undan (qazo) qutulib bo‘lmaydi». U o'g'illariga yuzlandi va dedi: «Otaga shunday o 'g 'il zarurki, u ikki girdob — olov va suv girdobidan ozodlik maydoniga chiqa oldi*.44

Shuni aytish lozimki, Jaloliddinning oila a ’zolari ham jasorat va mardlik, vatanga sodiqlik namunalarini ko'rsatdi. O 'sha Sind daryosiningqirg'og'idagi jangda Sulton Jaloliddinning 7—8 yashar o'g'li asirlikka olinib Chingizxon huzurida o'ldirilgan edi. Uning onasi, xotini va boshqa ayollar dushman qo'liga tushgandan ko'ra o'lganimiz yaxshi deyishib, dod-faryod bilan o'zlarini daryoga cho'ktirilishini Jaloliddindan yolvorib so'rashdi. Haqiqatan ham ularni dushman qo'lida o'lishlari turgan gap edi. Buni yaxshi bilgan Jaloliddin qat’iy talablarga binoan daryoga qayg'u-alam bilan cho'ktiradi. M a’lum vaqtdan keyin daryodan omon-eson so'zib chiqqan 4 ming askarlari Jaloliddinga qo'shildi. Shuningdek jangda tirik qolib, daryodan o'tgan lashkarboshilar — Qulbars Bahodir, Kabkux, Sa’daddin Ali ash-Sharobdorlar kelishadi. Bu katta xursandchilikni uyg'otib, bamisoli onadan yangi tug'ilgandek bo'lishgan. Jaloliddinning keyingi faoliyati Hindistonda kechdi. U bu yerda uch yil mobaynida unga qarshi bosh ko'targan ayrim mahalliy hokimlar boshchiligidagi askarlarga zarba beradi. Hamda

41 O'sha asar, 183-bet.44 O'sha joyda, 183-184-betlar.

60

i i .x ' i ' im nncha mustahkamlab oladi. Biroq unga qarshi iil>iiiniiK /o rnyishi orqasidan Eronga yo‘l oladi. Bu yerda u

IhiIiI.ii davlati nomidan hukmdorlik qilayotgan ukasi ■BaHilin F'n-diohni qarshiligini yengib, o'ziga bo'ysindiradi. Qariyb ■I I mnun ogallagan Jaloliddin Ozarbayjonni ham qoiga olishga fiftnl • 111« 11 Natijada u bu mamlakatni bo'ysindirib, Xorazmshohlar

, hu vcrdagi ilgarigi hukmronligini tiklaydi. Tabriz shahari1U1 ......... if. poytaxtiga aylantiriladi. Shuningdek Jaloliddin turt yil

iiJii I illisda huxmronlik qilib Xorazmshohlar davlatining |n ■ i|i mi .incha oshiradi. Butun umri xavf-xatar va janglarda o'tib,

ik v.i xotirjamlikni bilmagan Jaloliddin 1231 yil 16 avgustda EjfiiMmi log'ida bir kurd kishisi tomonidan oldiriladi. Bu xususda

I mkiya olimi Oydin Tonariy shunday yozadi: «Sultonning 11■ 111 in'n’i isida tarixchilarbergan m a’lumotlar aksariyat bir-biriga

it «ni i . i si u Ii i . Hkrimizcha bu masalada Nasaviy bilan Juvayniyninginn I....... . eng to ‘g‘risidir.

Mii'niillarning 15 suvoriysi Sultonni ta ’qib qilishga tushdi. i itinl.iii ikkitasi unga yetib oldi. Sulton bir hamlada ularning ikkMvim h tin o'ldirdi va yana qochdi. U baland toqqa tirmashdi va

"i|i In kurdlarga duch keldi. K urdlar uni o id i rm o q c h i lHi'lu,iiil:ii ida Sulton ularning boshlig'iga: «Men Sultonman. Meni ti lilmsliga shoshilmang. Meni yo Malik Muzaffar Shahobiddin 1111-■ 11111 yoki meni oMkalarimdan biriga olib bor, seni amir qilib i iv1111.lyinan», dedi. Qaroqchilar boshlig'i ikkinchi taklifni qabul -iiMi v.i Sultonni o ‘z ovuliga olib ketdi. So‘ng u Sultonni xotiniga t■ M*111rib, topib kelish uchun ketdi. Biroq ko‘p o"tmay nayza hu'i.nân. boshqa bir kurd kirib keldi va xotindan: «Bu xorazmlik k m i1 I Ini nega o ‘ldirmayapsizlar?» deb so‘radi. Xotin: «Xo‘jayinim iii11■ • i omonlik berdi. Chunki u Sulton ekaninin so‘zladi», dedi. K iii11 ■■ Bu gapga qanday ishonish mumkin? Ular Oxlatda bundan h mi n /i/roq ukamni o ‘ldirdilar», dedi va bir nayza zarbi bilan I ilnliildiiuii oldirdi.

<)i.ulan bir oz fursat o 'tgach , Mayaforiqin hokimi Malik Mu/.illau loqqa odam yuborib Sultonga tegishli narsalarni, oti,■ i hi mashhur qilichi va boshidagi kokili (tilsimli)ni oldirdi.l.ilnliiUlmiiing yaqinlari bu narsalar Sultonniki ekanligini tasdiqladi.

Malik Muzaffar Jaloliddinning jasadini Mayaforiqinga keltirib dafn qildirdi. Biroq bu yerga ko‘milgan boshqa ko‘pgina ulug‘ odamlai singari Jaloliddinning qabri qayerda ekanligini aniqlashni iloj( bolmadi.

Juvayniyning yozishicha, Jaloliddin Amid tog'lariga chiqib olgach, tunash uchun chodir tiklagan. Kurdlardan tashkil topgan bir guruh kishilarning qimmatbaho kiyimlarini tortib olish uchun «nima qilayotganlarini va qanday inson ekanligini bilmasdan» Sultonning ko‘ksiga xanjar urib o ‘ldirdilar.»45

Jaloliddin vafoti Turkiston, Eron, Afg‘oniston, Hindiston va Kavkazdagi barcha m o‘g‘ullarga qarshi xalqlar uchun nihoyatda katta yo‘qotish hisoblandi. Chunki uning asosiy maqsadi ularni va musulmon dinini m o ‘g‘ullardan himoya etishdan iborat edi. Shuning uchun u ko'rsatilgan mamlakatlarda ko‘p mingli qo'shinni va kurashni tashkil etishga erishadi. Vaholanki u Xorazmdan bor- yo‘gbi 300 kishi bilan chiqib ketgan edi. Ammo Jaloliddin xorijiy mamlakatlarda ikki tomonlama, ya’ni mo‘g‘ullarga va muxolifatdagi kuchlarga qarshi tinimsiz jang qildi. Bu kuchlar ko'proq shaxsiy manfaatlarini o ‘ylab va nodonlik qilib Jaloliddin olib borayotgan ozodlik kurashlariga katta ziyon keltirdi. Jaloliddin bu o ‘ta zararli harakatlarni bartaraf qilish yo‘lida ko‘p askarlari va mablag'ini yo‘qotdi. Bu holat m o‘g‘ullarga qarshi kurashga salbiy ta ’sir etib ularni g‘alabasi uchun keng imkoniyatlarni yaratdi. Jaloliddin o ‘limidan keyin m o 'g ‘ullarga qarshi kurashni mohirlik bilan boshqaradigan hukm dor yoki lashkarboshi ko'rinmadi. Natijada 1258 yilda xalifalikning poytaxti Bag‘dod m o‘g‘ullar tomonidan egallanib vayronaga aylantirildi. Ko‘p yoshu-qari kishilar halok etildi. Vaholanki, xalifalik o ‘z vaqgida Chingizxonga xat yuborib, Xorazmshoxlar davlatiga qarshi urush ochishga chaqirgan edi.

Jaloliddinning zamondoshlari uning ozodlik kurashiga yuqori baho bergan. Chunonchi, Ziyo Buniyodovning m a’lumotlariga ko‘ra qotil kurdlar Jaloliddinning qimmatli bezaklari va egar- jabduqlarini olishgan. Ulardan biri uning libosini kiyib va qurollarini o ‘ziga osib Amid degan joyda gerdayib yurganda Jaloliddinning

45 Oydin Tonariy. Jaloliddin Xorazmshoh va uning davri.Toshkent, 1999, 57- 58-betlar (Bobochon Muhammal Sham f taijimasi).

62

fuUan i<iii Miynl'oriqinning hokimi Al-Malik al-Ashrafga . >111 1.11 Mu kishini Jaloliddinga nisbatan dushmanchiligi

Htl A m u....... adolat yuzasidan uning bevaqt o ‘limidan qattiq......ii I ' (|oiil knrdni o ‘ldirish, u yashayotgan qishloqlitirr I in li.isini qirib tashlash haqida ko‘rsatma beradi .46

.inj' lihoslari va qurollarini toptiradi. U huzuridagi png i ili-ydt «Siz meni uni o ‘limi bilan tabriklayapsizlarmi? J i i huuJrtg samarasini yig'asiz, chunki Alloh nomi bilan mi li liimuiiki, lining halokati m o ‘g ‘ullarning islom yerlarini ipll .Ill,mill anglatadi. Endi biz bilan ya’juj va m a’juj o ‘rtasida

N I'" lilt turgan Xorazmshohlardek biror kimsa yo‘q».47 | t < > I ni | k 1.11 i n< j gk nl bosqinchilariga qarshi kurashishda Jaloliddinga

(noli nIuMii ko'zga tashlanmadi. Shuning uchun ham uning t i f i in l m so ng shon-shuhrati so‘nmadi. Hatto uni oMdirilmaganligi ■lllilii nvo/alar keng tarqaldi. U haqda afsonalar to ‘qildi. OydinI -in ng ko'rsatishicha, Jaloliddinning darveshlar orasida sufiykiv-"ui i mill mamlakatlarda yurganligi haqida so‘zlartarqalgan. Iroqi 41 mi Intkiini esa bu gaplami inobatga olib Jaloliddinni qiairtirgan.I t i v ild i Mozandaron mintaqasida bir kishi o ‘zini Jaloliddin deb■ |i' /u ■ ill>n ko'taradi. U Jaloliddinning ozodlikni ramzi hisoblab f|i" \> ullarga qarshi qo‘zg‘olon uyushtirgan, albatta. Ammo u fosh■ nlih nio‘g‘ullar tomonidan osib oldirildi. 1254 yilda Amudaryo i» ■ mi hi bir kishi o ‘zini Sulton Jaloliddin ekanligi haqida gap tarqatadi. 111)ii I; i olinadi, lekin umrini oxirigacha o ‘z so‘zidan qaytmadi.4S

Shiuulay qilib Sulton Jaloliddinning mustaqillik va ozodlik ramzi mi iinl,i dong‘i olam uzra taraldi. Bu yo‘lda uning hayoti v a jo ‘shqin Hi' ili>•:il i g'oyatda xavf-xatarli, murakkab va o‘zaro ziddiyat va kurashlar «lmiiullchi kechdi. U xotiijamlik va osoyishtalikni ko 'rm ay u niiiml;ik;ildan bu mamlakatga, u shahardan bu shaharga, cho‘lu, 11’nl ii loshlar bo'ylab kezib yurishga majbur bo ‘ldi. U barcha i|ivmi hiliklar va azob-uqubatlami, hatto o'limni bo'yniga olib turli y.ilql.u ni Xorazmshohlar davlatining bayrog‘i ostiga birlashtirish in I ii ii i imimsiz kurashdi. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad ularni

/iy ii Unniyodov. O'sha asar, 235-bet. 1 ( )‘slia loyda, 236-bet.

mo‘g‘u11arning tajovuzi va hukmronligidan xoli etib, mustaqillik va ozodlikni ta ’minlashdan iborat edi. Zero, u o'zbeklar, eronliklar, hindlar, ozarbayjonlar, afg'onlar va boshqa xalqlarning umum manfaatlari uchun kurashgan buyuk davlat arbobi va mashhur lashkarboshi edi. U o'zining oliy fazilatlari bilan ham hurmat va izzatga sazovor bo'lgan. Shahobiddin Nasaviy uni shunday ta ’riflaydn: «Qorachadan kelgan, o ‘rta bo'yli, tili bo'yicha turk, lekin forscha ham so'ylar edi. Uning jasoratiga kelganda, u sherlarning sheri edi va otliq yigitlar ichida eng dovyuragi edi. U yumshoq edi, jahli chiqmas edi va so‘kinmasdi ham. U jiddiy edi, hech qachon kulmasdi, faqat jilmayardi va kamgap edi. U adolatni sevardi, biroq, u duch kelgan suronli yillar uning ustidan g'alaba qildi va uning fe’lini o'zgartirdi. U fuqarolarning hayotini osonlashtirishni yoqtirardi, lekin tanazzul paytida boshqargani uchun jabr qilishga bordi. Jaloliddin og‘ir holatlarda matonatli edi va mashaqqatli sinovlarda sovuqqon edi».49

Demak Jaloliddin yuz yillarda bir keladigan tom ma’nodagi davlat arbobi hisoblanib, o'zida oliy fazilatlami mujassamlashtirgan tarixiy shaxs bo'lgan. U barcha erksevar xalqlarning qalbida o 'chmas iz qoldiiân edi. U bilan bir tan, bir jon bo'lib ozodlik yo‘lida jang qilgan minglab o'zbeklaming katta xizmatlarini ham ko'rsatish ayni muddaodir. Ular uy-joylari va bola-chaqalarini tashlab mo'g'ullarga qarshi 11 yil mobaynida mardonavor kurashdilar. Jaloliddinning vafotidan keyin ular o'z ona yurtiga qayta olmadilar. Chunki bu yerda mo'g'ullar hukmronlik qilmoqda edilar. Shu bois ular xorazmliklar nomida xorijiy mamlakatlarda yashashga majbur bo'ldilar. Vatan va oilalarining diydorini ko'rolmay qayg'u-alamda dunyodan o'tdilar.

Jaloliddin vafotidan keyin lashkarboshilari am ir Hisomiddin Qirxon Malikni taxtga o'tqazdilar. Biroq u o'zining qobiliyatsizligi o rq as id an h o k im iya tn i ush lab tu ro lm ad i . Bebosh qolgan xorazmliklar Turkiyadagi u yoki bu viloyat hokimlarining xizmatida boMishga majbur bo'ldilar. Ular Misr va Suriyada ham harbiy yurishlarda qatnashdilar. Umuman aytganda vaqtlar o'tishi bilan xorazmliklarning harbiy salohiyati zaiflashib turli joylarga tarqalib ketishadi. Natijada xorazmliklarning qoldiqlari Misrda, Suriya shimolida, froqda va Anado'lining janubi-g'arbida o 'troq bo'lib

4'' Ziyo Buniyodov. 0 ‘sha asar, 237-bet.64

XiiMi.ii \i)i;i/mliklarning avlodlari hozirgi kunda ham Iroqning ini.tit.I.i Mosul va Qirko'k atrofidagi qishloqlarda yashaydilar,

............. irkman deydilar. A nado‘lida ular hurzumlu debf i'tiMii i;i|> v;i hozirgi kunda hurzum (Xorazm) deb ataladigan

r*11>11dii yashaydilar. Shunday qishloqlardan sakkiztasi Egey soluliUa Manisa (Turkiya) viloyatida joylashgan.

Mm llih im ng xabar q i l ish ich a , X o razm sh o h Ja lo l idd in* il h iilimng o'limidan so'ng uning amirlaridan biri — Saruxon

Qu h v Sultoni Aloviddin Qaykubod I ning xizmatiga o'tadi. Turk KllMiliiimmg taxmiri qilishicha shu Saruxon Manisa viloyatida hukm

Siuuxoniylar sulolasiga asos solgan. Bu sulola 815 (1412)

ti l l1" h i link m surgan. X orazm lik lar Sharqiy A nado 'lidagi jtthnhiya va Alashehr viloyatlarida o'troqlashib qolgan. Ularning

tnln.ll.iii cndi H o 'rzo 'm ashirai 0 ‘vachiq, H o 'rzo 'm Alayaka,II.. 1/ 0 ‘m Sazdaryo, H o 'rz o 'm Keserlar, H o 'rz o 'm Enbelli i> uida yashaydilar.

Hm.mlan tashqari Urfa viloyatida Xorazm deb ataladigan uch‘ 'imi ho lib ularda Suriyadan qochgan xorazmliklarning avlodlari

t i*liiiyili.»MIShmulay qilib, Jaloliddin boshliq minglab o'zbeklar mustaqillik

tii ii/odlik uchun jonlarini fido aylab begona mamlakatlarda qolib li« hlil,ii Bunday vatanga o 'ta sodiqlikni tarix hech qachon uniil maydi.

Nahmud Tarobiy — ozodlik kurashchisi

Mo‘g ul qo'shinlari uch yil mobaynida Turkiston zaminini qonga Ivhih va vayronaga aylantirib o'zlarining hukmronligini o'matdilar. N ill.ii o 'tib bora-berdi, lekin qirg'in-barotlarni va vayronagar-■ luhklarning dahshatli oqibatlari hamon ko'zga tashlanib turdi. Sim hois bu g'oyatda fojeali voqeaning tilga olmagan birorta tiniHchini topish amri mahol. XIII asrning ikkinchi yarmi — XIVi .i mug boshlarida yashagan Rashididdin shunday yozgan edi:• Miilnomalarni aql-idrok bilan o 'rganish shu haqda guvohlik

" ( )'sha joyda. 249-250-betIar.6 5

kishilarni o'ldirtiradi, mol-mulkiii talatadi. H am da xalqning. xususan kambag‘allaming manfaatini ko‘zlab ish yuritadi.

Mahmud Tarobiyningjazosidan qochib qutilgan mahalliy yuqon tabaqa vakillari Karmanaga borishib, m o ‘g‘ullar bilan birgaliqcla harbiy tayyorgarlikni ko‘radilar. O lz navbatida M ahm ud Tarobiy ham dushmanga qarshi jangga tayyorlanmoqda edi. Shu orada shahai atrofidagi qishloqlarning aholisi bolta, ketmon va boshqa narsalai bilan qurollanib, qo‘zg‘olonchilarga qo'shildilar. K o‘p o ‘tmay qo‘zg‘olonchilar bilan m o‘g‘ullar qo ‘shinlarining o ‘rtasida qattici jangbo‘lib 10 ming kishi o ‘ldirildi. Ammo jangda Mahmud Tarobiy va Shamsiddin Mahbubi halok bo ‘ldilar. Natijada qo‘zg‘olonchilai o ‘zlarining m ohir boshliqlaridan judo bo'lishib og‘ir ahvolga tushib qoldilar. M ahm ud Tarobiyning ukalari — M uhamm ad va Ali qo‘zg‘olon rahbarligiga o ‘tkazildi. Biroq ular qobiliyatsiz kishilai bo‘lib chiqdilar. Bu qo‘zg‘olonchilarga salbiy ta ’sir ko‘rsatdi. 0 ‘sha ko‘rsatilgan jangdan bir hafta o ‘tgandan keyin Ildiz nuyon va C haqan k o ‘rchi boshchiligida katta qo 'sh in Buxoroga kelib qo‘zg‘olonchilarga qarshi hujum qiladi. Har ikki tom on oTtasida dahshatli jang bo‘lib qo ‘zg‘olonchilardan 20 ming kishi o ‘ldirildi. Bunchalik ko‘p sonli kishilaming o ‘ldirilishi qo‘zg‘olonni g‘oyatda keng quloch yoyganligidan dalolat beradi. Bu yerda favqulodda o'ldirilmay qolgan yoki qochgan kishilarni hisobga olsak u vaqtda qo‘zg‘olonchilarning soni yana bir necha mingga ko‘payadi. Urusli paytida M ahmud Tarobiyning ikkita ukasi ham o ‘ldiriladi.

Q o‘zg‘olonning ko‘tarilishi va dushmanga qarshi olib borilgan qattiq janglar o ‘zbek xalqining mustaqillik va ozodlik g ‘oyasining mahsuli hisoblandi. Bu g‘oya m o‘g‘ul hukmdorlarining vahshiyona q irg ‘ini va vayronalariga qaram ay o ‘zining kuch-qudra tin i namoyish etgan edi.

68

' MO'G'ULLAR1 1 UKMRONLIGINING

TUGATILISHI, «*«—

Amir Temur — xalq xaloskori

\ |V ismint 50—60 yillarida o ‘lkada parokandalik avj olib keng tin ImmIk.isli omm aning ahvoli yanada yomonlashdi. Shunday iji.iniildii T e m u r siyosiy m ay d o n g a ch iqd i h a m d a vatan

in*iiu|illigmi tiklash uchun u nihoyatda mashaqqatli va xavf- .11li yo Ini bosib o ‘tdi. Shunisi diqqatga sazovorki, Tem ur

*«lih(iid;inoq aql-idrokli, jasoratli va kelajagi porloq siymo sifatida Mmltli 0 ‘rta asr muallifi Mavlono Lutfilloh Nishaburiy so'ziga

i i I cmur 7 yoshligida otasi Tarag‘ay bilan qarindoshlarinikiga .i Uu kishi ko‘pdan-ko‘p mollarga va qullarga ega bo‘lib,

■ |i 11111■» x;ivotirlikda yashar ekan. U Tarag‘ayga debdi: «Xudo menga k• i |> iitoln davlat berdi, lekin uni saqlashga ojizman, qullarim

tl'i loqalli emaslar, farzandlarim salohiyatsiz. Shu sababdan.....In ilnnyoyimga nuqson yetmasin deb qo‘rqaman». Temur gapgaai'iliiftliib debdi: «Ey ota, farzandlaringga mollaringni b o i ib ber

va undan so‘ng ularni o ‘z mol-mulklariga dahl qilgilkim, uhn o ‘z-o ‘zi bilan ovora bo‘lsin. So'ng turk qullarini hind qullarini 11 tepasiga qo'ygilkim, hindlarni o‘z amr-farmonlarigabo‘ysindirsinlai Keyin har uch qulni ulardan aqlliroq bu qulning ixtiyoriga topshii So‘ng ularni har birini yettitadan amiri qil. Keyin yetmish qulga bosh bo igan ana shu yetti qulni bir-birining ta ’zim va tasrifiga buyur. Ularni ko'zdan qochirma, chunki bir-birlari bilan ko'p suhbatlashadi. 0 ‘sha kishi Temurning aql-zakovatiga qoyil qolib uning otasiga debdi: «...Sening bu farzanding jahonga podsholi bo‘ladi, chunki buni uning shu gaplaridan fahmlab turibman...» So'ng siyohdon va qalam hozirlab o ‘sha suhbatda Temurdan xat yozdirib oldiki, bunda «uning farzandlari, zurriyodi va yaqinlaridan xiroj olmasin: ularning gunohlaridan o tsinlar: uning qavmi tarxon qilinsin».53 Buni qarangki Temur taxtga chiqqandan keyin va’daga muvofiq o'sha badavlat kishining avlodlariga tarxon unvonini beradi Umuman aytganda Amir Temurning aql-idroki, farosati, mardligi va jasorati yuksak adab-ahloqi bolalik kezlaridayoq jamoa ahlign ayon bo'lgan edi.

M o'g 'ullar uzoq vaqt davomida og‘ir soliqlar solib aholini tinkasini quritganlar. Temur ajnabiy bosqinchilarning shafqatsiz zulmi va azob-uqubatlarining jonli guvohi bo‘lib qanday bo'lmasin vatanni ulardan ozod qilishga ahd qilgan. Buni «Temur tuzuklari»da keltirilgan m a’lumotlar yaqqol ko‘rsatib turibdi. M o‘g‘ul xoni Qazag‘on o 'lgandan keyin (1358 y.) Movarounnahrda o ‘zaro chiqishmovchilik va tarqoqlik zo‘raydi. U yoki bu viloyatdagi mo‘g‘ul hokimlari yakkahokimlik uchun o ‘zaro kurash olib bordilar.

1360 yilda Yettisuv va Sharqiy Turkiston hokimiyatining tepasida tu rg a n m o ‘g ‘ul xon i T u g ‘lu q - T e m u r M o v a r o u n n a h r n i bo'ysindirish uchun harbiy yurish boshlaganligi m a iu m bo‘ldi. Bu to ‘g ‘risida T em u r shunday deydi: «Tug‘luq-T em urxon (sarkardalari) Bekchik va Xojibek Erkinit va uiug‘ Tuqgemir Kerayt va Jetening boshqa amirlardan uch favj (qism) qo‘shin tuzib, ularni M ovarounnahr m amlakatini ta lon-taro j qilish uchun

53 Tarxon - soliq va jarimalardan tamoman ozod etilgan kishi, yirik, mansabdor tarxonlar xonning oldiga so‘roqsiz kira olar va uni ustidan to'qqiz marta jinoyat sodir bo'lmaguncha jazoga tortilmas edilar.

70

» .i.... ..... 11fj.i o 'sha uch favj qo ‘shin Huzor degan joyga kelibH ta 11■ 11mi xabari qulog'imga yetdi. Shunda Tug'luq-Temurxonni

- ko nshdan ilgari bu ochko‘z amirlarni mol-dunyo bilan «M .1 Mn, nounnahr viloyatini qatlu g 'oratdan qutqarib qolishga

111Ii 11111 Tilgaolingan amirlarni ko‘rganimda ularni haybatim I'm ii 'm killi, ko'p hurmat ko'rsatib, meni ortiqcha siyladilar...

i|*n .ovi in yo'sinda ularga berilgan har turli tansiq mollar| M .......ko'p ko'rindi va Movarounnahrni bosib olish va talon-

t im*i qilish myatidan qaytdilar. So'ng to 'g 'r i borib Tug'luq-l . * * * 111 non bilan ko'rishdim. Xon kelishimni yaxshilikka yo'yyib, i ill<iii.ii i^hlarida) m e n d an kengash so 'ra d i . K o 'rsa tg an

i Jil.ir mini to 'g 'ri deb topib qabul qildi. Shu asnoda Tug'luq- fjpff!!" \onga xabar keltirdilarkim, (yuqorida aytilgan) uch favj• r> lini amirlari, yerlik xalqdan naqd pul sovrinlar olib, ulari . i in kdishmishlar. Xon shu ondayoq mol-mulk va naqd pullarnii i I ml) olish uchun odam tayin qildi va amirlarni bundan buyon ! .imimnahrga borishlarini man etdi. Mansablaridan bo'shatdi.

B*Hnl:ii1g* Xoji M ahmudshoh Yasavuriyni tayin qildi.Mu haqda am irlar xabar topgach , dushm anlik bayrog'ini

» i.ii il>, yurtlariga qaytib keldilar. Yo'Ida xonning devon begisi vai...tli maslahatchisi 0 ‘g‘lonxo‘jani uchratdilar. Uni ham o'zlariga• ■r ilmb olib Jete tom on yuzlandilar.

Avuan shu vaqtdaTug'luq-Temurxonning Dashti Qipchoqdagi ifniiliu i ham isyon tig'ini ko'targani haqida xabar olinda. Bundan ..... l.ishvishga tushdi. U mendan maslahat so'radi va Jete tarafiga• * ii.ih yo'l oldi. Movarounnahrni esa menga qoldirdi va bu xususida .Mihv'i ah d n o m a yozib berdi. A m ir Q o ro ch o r no 'yonn ing

lov.iiounnahrdagi tumanini ham menga topshirdi. Men butun Muv.iioiinnahr viloyatiga, to Jayxun daryosining sohillarigacha >, ■ ivi luikmron bo'ldim. Davlat, va saltanatimning boshlanishida■ oklin qilgan kengashim shul edi*.54

Ko rinib tu ribd ik i, T em u r m o 'g 'u lla rn i o c h k o 'z l ik d a va W nloshlikda ayblab, aholini ularning talon-tarojidan ozod

• nil Imi maqsad qilib qo'ygan. U bilimdonlik va tadbirkorlik bilan mli vm itib o 'z maqsadiga erishgan va hokimiyatni qo'lga kiritgan.

1 I i-nuir tuzuklari. Toshkent, 1991, 18-bet.

LJ bu vaqtda 26 yoshda edi. Biroq, Temurning hokimligi uzoqtju cho'zilmadi. 1361 yilda Tug‘luq Tem ur Movarounnahrga qo'shini tortib kelib, hokimiyatni Temurdan olib o ‘z o ‘g‘li Ilyosxo‘j:igl berdi. Temur esa bosh qo‘mondonlik vazifasiga tayinlandi. Shund.ii| keyin m o‘g‘ullarning zulmi va zo'ravonligi yanada kuchayib keldi j Ular islom dinini ham oyoqosti qildilar.

Ularning hukmdorlarini talay qismi sirtdangina dinga o ‘zlarinl| moyilligini namoyish etib, amalda budda diniga sodiq bo'lii’ qolaverdilar. «Temurnoma»da yozilishicha Amir Qazag'on (1346-J 1358) 40 kun ichida yuzlab mullalarni oMdirib din peshvolami!

jazolagan. Uni maktab va madrasalarni xarobaga aylantirgapi orqasidan o'quvchilar tarqalib ketganlar. Manbada dinni achinarli holati haqida quyidagi bayt keltiriladi.55

Qizil qon bo‘lub mavji to ‘fonlar,Shahid o'ldilarkim aziz jonlar.Ketub arbobi din, chu islomdin.Alar ichra tushti ajab kibru kin.Jaloyi vatan b o ‘ldi ustodlar,Din ahli xafadur, kuffor shodlar.Kalisoyu butxonalar zeb ilan,Berib necha oroyu tortib ilan,Bo‘lub madrasayu masjid xarob,Musulmon parishonu hayron sob,Shariat chirog'i qolibdur o ‘chib,Shariatning talabi har yon qochib,Musulmon barisi g‘amu qayg‘uda,Q azag 'onning islom diniga nisbatan dushmanligi xalqning

nafratini qo'zg'atgan. Xususan, Buxoro ahli «bizlar yarog1 va aslaha olib, jonimizdan kechduk, zolim ila jang qilurmiz» — deyishib bosh ko'targanlar. Olomon orasidan Inoq ismli kishi Qazag‘onga tosh otib boshini yorgan. Buni orqasidan u o ‘lganligi haqida m a’lumot mavjud. Bosqinchilar mol-mulklarni talash va odamlarni o ‘ldirishdan tashqari nufuzli kishilarni asirlikka olgan. Masalan, ular tomonidan yetmishga sayid va sayidzodalar olib ketilgan edi.

T e m u r u la rn in g zu lm ig a q a rsh i k u ra sh ib , s a y id la rn i ,55 Salohiddin Toshkandiy, Temurnoma.Toshkent, 1991, 106-bet.

72

t ui.Min f i■ 11111hiidM-n xalos qilgan. Uning bunday harakatlari imii I 'm li .i loifnlarini fikri-zikrini ifoda etardi. Shuning Iwm nl,it n/iMllik kurashida Temurga katta umid va ishonch •«i 11111111

ivnMMiim iln aholisi mening bu ishimdan xabar topishi tli-b y o » d i Temur, — tezda (m o‘g‘ullarga) hujum

ii I- iiikligi haqida istak bildirdilar. Chunki ularning qalbiI ITi»*• ‘ 1111;i r ) to i f a s id a n b u tu n la y b e z ig a n ed i .

mimi.ihi ning .iholisining kattayu-kichigi menga birlashdi. Imlunit ulamo va mashoyixlari esa (Mo'g'uliya) toifasini I. yo'qouhi haqida fatvo yozib berdilar. Ulus amirlari va

■mu I nigh liq l;i lining ba’zilari ham bu ishga qo‘shilib, bizga pnI.i»ImI<..Ii Ifn lo'g'rida yozgan ahdnoma va fatvolarning nusxasi

l l ....... l o n ' i i yo'llik xalifalar, Alloh taolo ularning jamisidanftHmimn ho’lsiti, tutgan yo'llariga va qilgan ishlariga muvofiq

. m iumiahidagi butun aholi islom, s ipohu raiyat yoxud ni m m vii mashoyix bo 'ls in , A m ir T em urga izza tu - ik rom l-.. niiiih, mu Amir Temur Qutbi saltanati Oliy deb atasinlar va mu Ml&lming (ycrdagi) qudrati — saltanat taxtiga loyiq ko‘rsinlar. Mu .tiliii<>nl;ii ning yeri, nomusi, mol-mulki ham da joniga zulm-ii i(ii i|n ■ 1111 cho 'zgan (m o ‘g‘ullar) toifasini daf qilishda va

hi hi 111 in 11 yo'qotishda Temurga (yordamlashish uchun) o 'z mol• i i> hi 1.111111 (ayamay), tirishib harakat qilsinlar. Biz o ‘z ahdu- hiy'mmu/Ha sodiq qolurmiz. Agar bergan ahd-paymonimizdan■ I ni ik Allohning qudratiyu-quvvati va yordamidan chiqib, ihiiyioii qudrati va yordami yo‘liga kirgan bo‘laylik». Bu fatvoni

I. iifci i ko'isatganlaridan keyin jangu-jadal bayrog'ini ko'tarib, n k 1111; i r) ustiga lashkar tortishga qaror qildim va mazlumlar

li mi |i| 1111 /onm lardan olmoqchi bo'ldim. Lekin bir necha razil h'tliilm bu sirni fosh qilib qo ‘ydilar».<i6

Hniobarin, T em ur aholin ing b a rcha toifalari tom on idan miidbiyltirga qarshi kurashning ramzi va sardori sifatida tan olingan■ ih Shuning uchun ham Tug'luq-Temurxon uni yashirincha o'dirish11. HI ii la ko'rsatma beigan edi. Natijada Temur hayoti xavf ostida qoldi. Sim bois ii Samarqanddan ketishdan boshqa iloji qolmadi.

11 ( >\hn jftydii, 20-21-betlar.i ' v ' *

1361 — 1366 yillarda Amir Tem ur ayrim m o‘g‘ul hukmdorl.ni j bilan murosa qilishga majbur bo‘ladi. Xususan u dastawal Tug'liui I Temur, so'ngra Amir Husaynlar bilan hamkorlikda ish yurit.uli Ayniqsa Amir Husayn bilan aloqasi qizg'in tus olgan. M a’lum h, u A m ir H usaynning singlisi — O 'l jaoy T urkanga uylanm, I qarindoshchilik yuzaga kelgan edi. M o‘g‘uliston xonlari Amu T e m u rn i h a m , A m ir H u sa y n n i h a m u m u m iy d ushm an i hisoblagan. Bu holat ham ularni bir-birlariga yaqinlashtirgan. Ammo! ularning maqsadlari bir-birlariga zid edi. Chunonchi Amir Temur I hali yetarli harbiy kuchga ega boMmaganligi uchun Amir Husayndan fo y d a lan ib , a sh a d d iy d u s h m a n M o ‘g ‘u l is to n g a , xususan j Ilyosxo'jaga zarba berishni o ‘ylagan. Amir Husayn ham unga I tayangan holda o'lkada yakkahokimlikni qo‘lga kiritishni maqsail 1 qilib qo'ygan. Shu tariqa Amir Tem ur sharoit taqozosiga ko'ra I dushmanlar bilan vaqtinchalik murosa qilishni lozim topgan.

Yo ozodlik, yo o'lim!

Mazkur vatanparvarlik ruhi bilan sug'orilgan so'zlar 1365 yilda Samarqandda bosh ko‘targan qo‘zg‘olonchilarning shiori sifatida jaranglagan edi. Qo'zg'olonchilar Sarbadorlar nomi bilan atalgan edi. «Sarbador» so'zi «bosh dorga» demakdir. Buning ma’nosi g'alaba nasib etsa ozodlikka chiqishlikni, bordiyu mag'lubiyatga duchor bo 'linsa dorga osilishga tayyorlikni anglatgan. Sarbadorlar qo'zg'olonining arafasida mamlakatda mo'g 'ul shahzodalarining yakkahokimlik uchun kurashi qizg'in tus olib, hayot g'oyatda og'irlashgan. Ayniqsa Amir Husayn va Ilyosxo‘ja o'rtasidagi kurash katta talafot va parokandalikni yuzaga keltirmoqda edi.

1365 yilda ular o 'rtasida Toshkent bilan Chinoz o 'rtasida loygarchilik paytida jang bo'ldi. Natijada Amir Husayn yengiladi. Bu g ‘alabadan ruhlangan llyosxo 'ja Sam arqandn i egallash maqsadida yo'lga chiqadi. Bundan xabar topgan Samarqand shahrining aholisi o'zining kuchi bilan dushmanga zarba berishlikka ahd qiladi. Ammo Samarqandning mudofaa devori Chingizxon tomonidan buzib tashlanib hamon xaroba holatda edi. Dushman kuchi yaqinlashib kelayotgani haqida xabar olinishi bilan shahar

«Sc^ 5 cT74

•tup........ tilah kishilar to'planadi. Bu yerda madrasa talabasihuimI i i- isi.i tiiuvchilar mahallalik Abu Bakr Kalaviy va || Mmi.imJ.u \ak|ui bosqinchilarga kurashishga da’vat etdilar. sin '"I i .ii /fcNl chiqib dedi: M usu lm on ahli! Hozirda

mo'g'ullar kuchli qo‘shin bilan bizlarning mol- littli*«11 itilmi lamj etish uchun kelmoqdalar. Xalqdan turli

ini mnln.ivolgan va o ‘zlarining xohishlaricha sarflayotganj it......... killan og'ir kunda musulmonlarni tashlab qochdilar.S k f t In kim islom dinini himoya qilish uchun rahbarlik va uIHiiImi /mimasiga oladi?

'ilili yakdillik bilan Mavlonzodani o ‘zlariga sardor etib ||«IiIih Slmndan keyin u xalqni dushmanga qarshi jang qilishga11 ii il < li.nbiy layyorgarlikni boshlab yubordi. «Harakatning

7-rasm . Sarbadorlarning m o‘g ‘illarga qarshi jangi.

• ilm.imolari, — deb to ‘g‘ri yozadi ingliz olimi Xilda Xukem, —......h i ..i talabasi Mavlonzoda, N adof (paxta tituvchi) Abu BakrI.... In similar ahliga murojaat qilib, o ‘z himoyalari uchun jangga■ ■i I mishga da’vat etishdi. Masjid yonidagi maydonda umumshahar■ 11 it j I is T thaqirilib turli tabaqalarga mansub bo'lgan o ‘n minggacha■ ii I ii 111 \ig‘ildi. Majlisda Mavlonzoda shahar hokimlarini qo'rqoqlik

i in liko'zlikda ayblab, boshiga og'irkun kelganida xalqni o ‘z holiga i i .lil.ib, qochib ketganlarini aytdi. «Qanchalik katta tovon

75

to'lamaylik, — dedi u — baribir Samarqandni qutqarib qola olm.iv miz. Shaharni omon saqlashning yolg‘iz yo‘li o ‘z hayotimi/nl himoya qilib, jangga otlanmakdir». Shundan so‘ng u aslzodalaiy murojaat qilib, «Qay biringiz dini islom himoyasiga boshchili qilishingiz mumkin?» — deb so‘radi. Biroq ular «churq» clili og'iz ochishmadi. Shundan so‘ng u xalqqa murojaat qilib, shahat mudofaasini o ‘zi tashkil etajagani aytib, bu ishda uni qo ‘llab quvvatlashlari lozimligini iltimos qildi.,.»57

Xalq Mavlonzodann qo‘llab uning boshchiligida m o‘g‘ullarg;i qarshi kurashishlarini bayon etdilar. Shaharning katta-kichik aholisining barchasi ko ‘tarinki ruh va g ‘ayrat bilan shahar mudofaasini mustahkamlashga nima zarur bo‘lsa barchasini amalg;i oshirdilar. Chunonchi tor ko‘chalarning ochiq tomoniga to ‘siqlai qurildi. Baquwat vajasoratli yigitlarqurollantirilib vazifalari belgilandi. Ularning soni 10 ming kishini tashkil etgan. Mavlonzoda uch kechayu uch kunduz uxlamay qo‘l ostidagi vatan himoyachilarining jangovarligini ta ’minlashga qaratilgan muhim choralarni ko'rdi. Ilyosxo'ja va qo‘shinlari shaharni qamal qilib jangni boshladilar. Mavlonzoda ularni tuzoqqa tushirish uchun shaharga kiradigan bir ko‘chani ochiq qoldirib, o ‘zi 2000 kishilik qurollangan odamlari bilan pistirmada turadi. Mo‘g‘ullar xotiijamlik bilan o ‘sha ko‘chaga kirganida pistirmadagi shaharliklarning to ‘satdan qilgan hujumiga bardosh berolmay ming kishini yo‘qotib chekinadilar. Boshqa m aium ot bo‘yicha mo‘g‘ullardan ikki ming kishi 0‘ldirilgan.58 Ertasi kunida ham m o‘g'ullar hujumni ehtiyotlik bilan qaytardilar. Biroq g‘alabaga erisha olmay, qamalni tashlab ketishga majbur bo‘ldilar.59 Sarbadorlarning bu g'alabasi katta ahamiyat kasb etib, ovozasi mamlakat bo‘ylab tarqaldi. Shunisi kishilarni hayratga soldiki, yaqindagina Amir Husaynning kuchli qo‘shinini to r-m or etgan Uesxo‘ja, oddiy xalq tomonidan sharmandalarcha mag‘lubiyatga uchratildi. Hatto samarqandliklaming g'alabasi haqida xabarni Amir Husayn ham, Amir Temur ham mamnuniyatlik bilan qarshi oldilar. Bu vaqtda Amir Temur Balxdan Qarshiga kelib harbiy tayyoigarlik ko'rmoqda edi. Sarbadorlar hokimiyatni qo'lga olib bir yil mobaynida

57 Xilda Xukxem. Yetti iqlim sultoni. Toshkent, 1999, 49-50-betlai .58 Bartol’d V.V. Soch.tom 2, chast 2, S. 372.59 O'sha joyda, O'sha bet.

|p11 imi i... I..... ih 11irishdi. Bu vaqtda «Sarbadorlardan chiqqanJin 11.1111.1 o 'z hokimiyatlarini mustahkam o'm atib feodal

LttilMil.il i .1 mlnîiparast amirlarni birchetgasuribqo‘yaboshlagan11 • |i<t-tl.iii ham ular m o‘g‘ullarga tayanib boylik orttirgan va

■inn l.M. h i\ inf i l l ayrim yuqori tabaqa vakillarini jazolaganlar.|iiiMill il ii ilmni niqob qilib haddidan oshgan nufuzli kishilarni

L....... .... I«ii<.111 bo'lsular kerakki, ularni «dinsiz»likda ayblovchii i i larqalildi. Aftidan Amir Husayn o ‘zining ashaddiy

llvosxo'jani mag‘lubiyatidan xursand bo‘lgan bo‘lsa11 ih I i S.im.iiqandga elchilar bilan to ‘n va belbog‘lar, qilich va iinktiiih him boshqarishga vakolat beruvchi yorliqni jo 'natgan. Bu ■Klu >.i .ovg'alar Sarbadorlar tom onidan mamnuniyatlik bilan »ti'i<i ijiliu^.in Ular Qarshida istiqomat qilayotgan Amir Temurga

p ty ill.n vuborishgan. O 'z navbatida Sohibqiron Sarbadorlarga ' p tt 1*1111 vuborib maslahatlarini yetkazgan.61

....... Husayn 1366 yil bahorida Samarqandga yurishi oldidanp iii ' iih.irl.'ii huzuriga elchi yuborib ularga to ‘la ishonishi va hurmat• I'lt’l.......m 'liim qiladi. u Samarqand yon bag'ridagi Konigil deganin 11111 |i»vna o'rnashganda sarbador boshliqlari sovg‘alar bilan kutib

• •ii A mmo Sarbadorla r ertasiga A m ir Husayn huzuriga Hi iH.iuyoli.mlarida lining odamlari hibsga oladilar. So‘ngra ular osib !• Ii 111i Iu 11 Shunday qilib Amir Husayn Sarbadorlarga ko‘rsatgan imi in ill va yuborgan sovg‘alari shum niyat bilan qilingan siyosat i n lil' ih iqdi. U Sarbadorlarning kuch-qudratidan xavfsirab

o ’yamachilik bilan ularda ishonch hosil qilish va to'qnashishni• tit Ii 111 olish rejasini tuzgan. Uning bunday qilishi bejiz bo'lmagan, iilli.iil® Zero, Sarbadorlar shaxsan Ilyosxo‘jaga emas balki umuman iiio 'k 'ullarning hukmronligiga qarshi kurashgan. Buni yaxshi in ihungan Amir Husayn pirovardida Sarbadorlarning uning o ‘ziga 11'ini qfrshi kurashini oldini olish uchun hiyla-nayrang ishlatib, '■ nl'.iiloiiarning talay qismini oMdiradi.

Ayrim olimlar bu hodisalarning ro‘y berishida Amir Husayn \ i i i i i I cmur bilan birgalikda qatnashgan deb hisoblaydilar. Ammo,i .InM Amir Temurning bunday qilishiga ishonish qiyin. Chunki

" Xil'rtii Xukxem. 0 ‘sha asar, 50-bet.1 ll.uiol’d V. V. 0 ‘shaasar, 374-bet.

77

barcha o‘rta asr manbalarida uning Mavlonzodani o ‘limdan saqlab qolganligi uqdirib o ‘tilgan.62 Sohibqironning bu ishni qilishi tabiiy hoi edi. Chunki uni o ‘zi ham mo‘g‘ullarning hukmronligi va zulmiga qarshi bo‘lib oshkora kurashga fursatni kutmoqda edi. Shuning uchun ham Sarbadorlar o ‘zlarining g‘alabasi haqida dastawal elchi orqali Amir Temurga ma’lum qilgan edilar. Yuqorida ko'rsatilganidek unga sovg'alar ham yuborilgan.

Ko‘rinib turibdiki, Amir Tem ur Sarbadorlar kurashiga xayrixohlik bilan qarab, ularning bosh sardorini oMimdan qutqarib qolgan. «Sarbadorlarning ayrim boshliqlari bilan, — deydiI.M o‘minov, — oldin ham aloqada bo'lganligi rivoyat qilinadi... A mmo Tem ur bilan Sarbadorlarning ayrim rahbarlari o ‘rtasidagi bu aloqa qaysi sabablarga ko‘ra kelib chiqqanligi hali to‘la aniqlangan emas. Bizning fikrimizcha, m o‘g‘ul zulmi asoratiga qarshi kurash va Movarounnahrda mustaqil davlat tuzish uchun olib borilgan harakatlar Sarbadorlarning ayrim rahbarlarini, birinchi navbatda, ularning ilhomchisi va ideologi Mavlonzodani va Temurni bir- birlariga yaqinlashtirgan, ko‘makdosh etgan; xuddi shu sababdan Sarbadorlar boshliqlari Temur faoliyatining asosan birinchi davrida yuqoridagi maqsadni amalga oshirnsh uchun Temurni qo ‘llab- quvvatlaganlar, unga yordam berganlar».63

Mazkur satrlarda bayon etilgan fikrlarga to‘la qo‘shUish mumkin. Buni quyidagi m a ’lumot ham tasdiqlaydi. C hunonchi, Amir Temurning rno‘g‘ullarga qarshi qaratalgan faoliyati uni Eronda yuzaga kelgan Sarbadorlar davlati bilan do‘stlashishga olib kelgan. Bu yerda 1337 yilda Sarbadorlar m o ‘g‘ullarning hukmronligini ag'darib, o'zlarining davlatini tashkil etgan edi. Bu davlat 1381 yilgacha, ya’ni salkam 45 yil hukm surgan edi. «Xoja Ali Muayyad taxtda o ‘tirgan vaqtda, — deyiladi manbada, — Sarbadorlar mamlakati ziyod bo"Idi: Turshiz, Ko‘histon, Tabs va Kilikini bosib oldi va D om g'ondan to Saraxsgacha (bo'lgan yerlarni) o ‘zining tasarruf tutamiga kiritdi. Ali Muayyad o'zining hukmronligi davrida ulug‘ Amir, buyuk Sohibqiron Tem ur Ko'ragon janoblari bilan hamjihat va sadoqatli boMdi; (Unga) do‘st va xushmuomalada bo‘ldi.

62 Nizomiddin Shamiy. Zafarkoma. Toshkent, 1994, 50-bet.Mo'minov 1. Amir Temurning O'rta Osiyo tarixida tutgan o ‘mi va roli.

Toshkent, 1980, 11-bet.

111. Mi Muayyad bir necha bor Amir Vali bilan to ‘qnashdi va lllititi11if I'll birlariga dushmanligi benihoya kuchayib ketdi Amir VhIi S«l./ vor shahrini qamal qildi va Xoja Ali Muayyad ulug‘ Aiim I cmnr Ko‘ragondan yordam, madad so‘radi va Totu nomli hl-ltim S.unarqandga, Sohibqiron huzuriga yubordi. T o ‘rt oydan

• nr buyuk Sohibqiron Amir Tem ur Xurosonga lashkar tortdi. &h|,i Ali Muayyad Saraxsga ulug‘ Amir Tem ur Ko‘ragonning

bordi, sultonlik marhamatiga musharraf bo ‘ldi. Ulug‘ Amu I i-murning... unga sadoqati voqe’ bo id i va Xoja Ali Muayyad....... '.mi mamlakatini Amir Temurning tasarrufiga topshirdi. 0 ‘ziSiihiln|iionning mulozimatiga mashg‘ul bo‘ldi.

) likoyal qiladilarki... Xoja Ali Muayyad yetti yil Sohibqiron bilan liiiniMihhat va unga mulozim bo‘ldi. Uning jiyanlari va boshqa iiiirindoshlari ham o ‘sha mulozimatda unga hamroh edilar».64 Miiinbarin Amir Temurning Sarbadorlarni qoilab-quwatlashiga *hijbha yo‘q. Shunday ekan, nima uchun u Samarqandda AmirI In ivn Sarbadorlarni jazolayotganda unga qarshi kurashmadi degan wiv >1 iug‘iladi. Sohibqiron sharoit taqozosiga ko‘ra bu ishni qila film.is edi. Chunki Amir Husayn katta kuch va salohiyatga ega bn lib, liali unga qarshi oshkora kurashishi uchun Sohibqironda yd ill imkoniyat boMmagan. Shu bois u Amir Husayn bilan Mimosa qilishdan boshqa iloji bo‘lmagan. Shunga qaramay u imkoni

•nclia harakat qilib Mavlonzodani o ‘limdan saqlashga erishadi. Ayrim m a’lumotlarga qaraganda Sohibqiron Sarbadorlarni

jn/olamaslix xususida Amir Husayn bilan bahslashgan. Shuning in Inin ham Sohibqiron bilan Amir Husayn o ‘rtasida o ‘sha masala bo’yicha nizo paydo bo‘lgan, degan fikrlar mavjud. «Husayn S.ubadorlarning boshliqlarini, — deb yozadi ingliz olimi, — miulhish jinoyatlarda aybladi. Abu Bakr Sarbadorlarning boshqa nihnmnolari qatori qatli etilibdi. Faqat Mavlonzodaga shafqat i|ilishindi — Sarbadorlarni dor ostiga olib kelishganda Temur uning yunohidan o ‘tishni so‘rabdi. Shu ishi tufayli Temurga butunS.unarqand ahlining mehri tovlanibdi. Husaynga esa, aksincha, /olim sifatida la’nat o ‘qishibdi... Ehtimol Temur Sarbadorlar bilan, iyinqsa, ularning orasidagi aslzoda kimsalar bilan yaqin aloqa

" Ahmedov B. Davlatshoh Samarqandiy. Toshkent, 1968, 45-bet.

o ‘rnatgandir. Husayn bilan uning o'rtasida ana shu Sarbadorlaiu.i I nisbatan tutilgan siyosat yuzasidan ixtilof kelib chiqqandii Bunday fikr sharqshunos olim A.Yakubovskiy tomonidiiM ko'tarilgan edi.66

Xullas, mustaqillik va ozodlikni tiklashga qaratilgan Sarbadofl.n qo‘zg‘oloni vahshiylarcha bostirildi. Biroq u m o‘g‘ullarning kuch qudrati va salohiyatiga qattiq zarba berdi. Ular o'zlarining irodasi \ .i I bilak kuchlariga qattiq tayangan holda kishini hayratga soladiigan darajadi I qahramonona jang qildilar. «Ma’lum muddat raiyat (Sarbadorlar), ;— deyiladi manbada, — hech bir podshohning shon-shukuhis. bosh-oyoq qurollangan g‘addor yov bilan adolat va haqiqat uchun mardlarcha kurashdilar. Dushmanga hujum qilishda va mudofaail;i shunday matonat ko‘rsatdilarki, g‘animlarning hukmronligi va istilo qo‘li ul shahar aholisining nomus va moli etagiga yetmadi».67

Demak Sarbadorlar m o‘g‘ullami tor-mor etib ona yurtni ulardan I xalos etganlar. Amir Husayn ularning g ‘alabasidan cho ‘chib va hokimiyatni qo ‘ldan ketishidan xavfsirab, Sarbadorlarning faol 1 qatnashchilarini o'ldirib, Samarqandni egallaydi.

Amir Temur tom onidan Vatan m ustaqilligin i tiklanishi

Sarbadorlar tomonidan Ilyosxo'janing qo'shinlarini to r-m or etilishi ozodlik kurashini jadallashtirdi. Bu vaqtga kelib Amir Tem urning mamlakatdagi mavqei yuqori darajaga ko‘tarilib, mo‘g‘ul hukmdorlarini talvasaga solib qo ‘ygan edi. Ayniqsa uning o'lkada yakkahokimlik uchun kurashayotgan Amir Husayn bilan aloqasi qizg‘in tus oldi. Endiliqda taxt uchun kurash asosan o'sha ikki amirlar o 'rtasida avjiga minib bordi. Ayniqsa Amir Husayn Sohibkironning mamlakatdagi obro'si va salohiyati oshganligini anglab qanday bo 'lm asin unga ziyon yetkazish uchun hech narsadan toymadi. Chunonchi, 1366 yilda Amir Husayn Amir

65 Xilda Xukxem. O'sha asar, 50-bet.66 Yakubovskiy L.YU. Tamerlan: epoxa, lichnost, deyaniya. «Tamerlan»,

Moskva, 1992, S. 25.67 Sharafiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma, Toshkent, 1994, 113-114-bet.

80

c r *f\T i

* * J ^ .3

Temurning eng yaqin amirlarining mol-mulkiga ko‘z olaytirib kuch-qudratini namoyish e tm oqchi b o ‘ladi. Sharafuddin All Yazdiyning so‘ziga qaraganda u chegarasi yo‘q ochko‘z va molpamsl b o ‘lgan. «Amir X usaynda , — deydi u, — o m adsiz lik va baxtsizlikning belgilari tobora quloch yozib borardi. Chunonchi, mag‘rur podshohlar sha’niga loyiq bo‘lmagan xirs va baxillik, vahshiylik va ochko‘zlik uning vujudini qamrab oldi, hamda mol dunyo yig'ish va zahira to ‘plashga mukkasi bilan sho‘ng‘ib ketdi. Ahvol shu darajaga yetdiki, hazrat S ohibqiron am irlari va mulozimlari (moliga ham) ta ’ma ko'zini tikdi. Ya’ni, Amri Joku, Amir Sayfiddin, O qbug'o, E lch i-bahodir Davlatshoh baxshi nomiga anchagina (to‘lov) mablag'ini belgilab, uni undirib olish uchun soliq yig‘uvchi tayinladi. Biroq, ular yaqinda (Toshqandagi) «loy jangi» voqeasini boshidan kechirganliklari va mol zahiraning ko‘p qismi talon-taroj b o ‘lib ketganligi uchun u ta ’ma qopini toMdirish uchun m o‘ljallangan mablag‘ni butkul yig‘ib berishga imkoniyatsiz edilar.

Hazrat Soh.bqironning husravona himmatiyo yordam qo‘lini ch o 'zm o q q a taqozo etdi va oltinu kum ushdan iborat katta (miqdordagi) mablag‘ni, jum ladan Mahdi A ’lo 0 ‘ljoy Turkan- og‘oning bilaguzuk va isirg‘asini ham, ularning to ‘lov mablag‘i hisobiga berib yubordi. A m ir Husayn uni k o ‘rib, o ‘zining singlisiniki ekanligini tanidi. A mmo ochko‘zlik xirsi shu darajada yomon bo‘lib ketgan ediki, hatto aka-singillik qadr-qimmatini ham ko‘zga ilmadi va ularni olishdan hayiqmadi».68

Bu hujjat shu haqda guvohlik berad ik i, ikki am irn in g dunyoqarashi va odob-axloqida osmon bilan yerchalik farq mavjud Amir Husayndagi noinsoflikva ochko‘zlikbobosi Chingizxonning qonidan o ‘tgan illat edi. U o Lzining shum niyatlarini niqoblash maqsadida Amir Tem ur bilan bir necha marotaba do'stlik va hamkorlik ahdnomasini tuzdi. Hatto u Q ur’oni karimni o ‘rtaga qo‘yib o ‘zining chinakam do‘stligini izhor etdi. Ammo «oyni etak bilan yopib» bo‘lmaydi, deyilganidek uning dushmanligi borgan sari yuzaga chiqib boraverdi. «Amir Husayn, — deb yozadi S o h ib q i r o n , — s a l t a n a t im a z im a t i va s h o n - s h a v k a t in i

68 Sharafuddin Ali Yazdiy. O'sha asar, 117-118-betlar.

82

Mfrli tivjMiilmnii ko'igach, unda hasad tomirlari ura boshladi. Qasam

{■ten ihd-paymonlarini buzib, menga isyon tug'ini ko'tardi.■ i lining oldiga ko 'p m arta ( lu tf -m arham atla r ko 'rsatib)

HIiIiip* ii byLIsa aslo qoshimga kelmadi. Buning ustiga sirtdan

1* ........ .11 bildirib, aslida hiyla-nayrang ishlatib, mendan Qarshimi olib qo'ydi. Qarshi qal’asini qo 'riqlab turish uchun

H i|' niihcgi am ir Muso boshchiligida yetgi ming otliq askar I viiiI.hIi Kcyinroq u yerga yana qo'shimcha besh ming otliq askar

..... Bu bilan kifoyalanmay meni o 'ldirmoqchi bo‘ldi».69 Bu■11 Iii .»*/ laqat ikki salohiyatli amirlarning tor shaxsiy manfaatlari •lilii uliiuina ketayotgani yo'q, albatta. Aksincha ildizi muhim

■IVMM v m isalaga borib taqaladi. Agar Amir Husayn qanday Ini' I i i i • ism mo'g'ullarning hukmronligini halokatdan qutqarishni i iIiumii bo'lsa, Sohibqiron vatan mustaqilligini tiklash uchun kiiiii .lnyotgan edi. Buni yaxshi anglagan Amir Husayn, avvalam Inii Qaislii qal’asini egalladi. M a’Iumki Qarshi Samarqand va llliiinii.in Movarounnahiiga kiradigan darvoza sifatida muhim strategik rtlliimiyatga molikedi. Shuning uchun ham uni Amir Temur qo'lidan Imlih olm uning rejalariga zarba bermoqchi bo'lgan. U buni yaxshi linliimin, qanday bo'lmasin uni qayta egallashga qattiq kirishdi. Mmi>.‘.t rrishmoq uchun jonini tikdi deyilsa aslo mubolag'a bo'lmaydi.i ■ vaqtda Qarshida Amir Xusaynning 12 ming kishidan iborat

slum oo'lgan bo'lsa Sohibqironda bor yo'g'i 243 askari bor edi.11 Imsatni boy bermaslik uchun mana shu juda oz askarlar bilan

uihshga qaror qildi. Nizomiddin Ali Yazdiy uning bujasoratiga v■ ..ik Oaho berib: «Bu pahlavonlikdan ortiq darajadagi shijoat In ly.isi bo'lgan xatti-harakat va bahodirlikdan o'tadigan dovyuraklik nlshonasi bo'lmshi tadbirdir. (Amir Sohibqiron)... Omuya suvining ho ylga yetib kelgandan so'ng, o'sha tunning o'zidayoq shaxsanii /i qirq kishi bilan daryoga ot solib suzib o'tdilar. Biror kishi biror lovK.a xabar yetkazmasin, degan maqsadda Xastor qishlog'ini o'rab oldilar. U yerdan kemalar olib daryoning nariga tomoniga yubordi ».i l.ishkarning qolgan qismi kemada o'tib olishdi. O'sha zafarkirdor vUfishda xos bahod ir la rdan S u y u rg 'a tm ish -o 'g 'lo n , dug 'la t

niokidan Amir Dovud, u hazrat Sohibqironning opasi Qutluq lem ur tuzuklari, 36-bet.

83

Turkan-og‘oni o 'z nikohiga olgan edi, amir Joku barlos, amn Muayyad Orlot, Ulhazratningsinglisi Shirinbek-og‘o uning nikohid;i edi, Amir Sorbug'ay Jalayir, Husayn-bahodir, Amir Sayfuddin Nukuz, Abbos-bahodir qipchoq, Oqbug'o bahodir Nayman, Mahmudshoh Buxoriy mulozimliqda hozir edilar».70

Demak Amir Temur ikkita pochchasi va bir guruh atoqli amirlari bilan dushman egallab turgan qal’aga yashirincha kirishga harakat qilganlar. U hoziigi Qashqadaryo viloyatining Nishon tumanidagi Fazli (Fazd) qishlog‘iga kelganlar. So'ngra Qarshi tumanining markazi Beshkent (Shirkent)ga bordilar. Shundan keyin u ikkita safdoshi bilan Qarshi qal’asining suv bilan to'ldirilgan zovuriga yaqinlashdi. Bu yerda u zovur ustiga qurilgan tamovidan tizza bo'vi keladigan suvni kechib G ‘uzor tomonidagi darvozasigacha bordi. Bu yerda u devori pastroq joyni ko‘rib narvonni shu yeiga qo‘yishni ko'rsatdi. Shundan keyin orqaga qaytdi. So'ngra askarlari bilan o'sha o ‘zi yurgan yo'l bo'yicha qal’aga to'satdan hujum qildi. Ular «hazrat Sohibqiron farmoni bilan burg'u (kamay) chaldilar. O'sha ondayoq sipoh bilan qaPagayopirilib kirdilar vaolomon baqiriq-chaqiriqlai qilib ul qurg‘onni larzaga soldilar. Qarshi aholisi karnay-surnay (ovozi)dan ko'zidan uyqu uchib, boshini hayrat tutuni qopladi va o'lkani zabt aylaguchi Sohibqironning o'qi zafar nishoniga tegdi..

Hazrat Sohibqiron shahar darvozasi muhofazasiga shaxsan o'zi boshchilik qildi va Amir Sari-Bug‘o uning mulozimligida edi; Amir Dovud, Amir Muayyad, A mir Sayfiddinlarni Xuzor (G 'uzor) darvozasini egallashga buyurdi; Suyurg' O tm ish-o‘g‘lon, Amir Abbos, Husayn bahodir, Oqbug'o va boshqa amirlarni boru va b u r j la rd a71 qoldirdi. Amir Muayyad Orlot o ‘ttiz kishi bilan darvozadan chiqib, ul intiqom olguchi sipoh ustigatashlandi va o 't yondiruvchi obdor qilich bilan mardliklar namoyish etdi».72 Shu tariqa Amir Temur o ‘zining askarlari bilan qal’aning ichkarisiga o 'rnash ib oldilar ham da dushm anlarni tashqaridan qilingan hujumlariga zarba berib turdilar. Amir Muso boshchiligidagi yetti minglik askarlar birin-ketin mag'lubiyatga uchrab har tomonga

711 O'sha asar, 134-bet.71 Qal’a devori tugashgan minora.72 Sharafiddin Ali Yazdiy. O'sha asar. 136-137-betlar.

Ehulii'.i majbur bo'ldilar. Ammo, Malik-bahodir boshchiligida jynulik qo'shin G 'uzo r darvozasi tomonida turgan. Amir

mi kishi bilan ularga qarshi tashlanganda vahimaga tushib la Inlii n Sharafuddin Ali Yazdiv jangga yakun yasab yozadi: «Bu

111....... ny i lieksiz inoyati va poyonsiz marhamati erurki, bir kishiI inn I nniir)ni o 'z lutfi ila sarafiroz aylab, unga shu qadar quvvat

■jllliMi h;idyaetadiki, u (kishi) ikki yuz qirq uch sipoh bilan, ^ P « iiii\ omas, balki o 'z ixtiyoricha, o 'n ikki ming qonxo'r va L i "■ In ii dushman otliqlarga qarshi chiqib jang qilmoqchi bo'ladi;■ iti kclîch, ikki kecha-kunduz ichida ulardan qo'rg 'onni tortib i <ii iilili ayolini asir qiladi, barchasini o 'q yog'diruvchi obdor allHiii’ Ini kuchi bilan tarqatib, to ’zitib yubordi; o'zi esa ot solib

mu i.i'qib qiladi, bahodirlarini qulatadi va asir oladi».73 Amu 11 murning nihoyatda oz sonli askarlar bilan ko'p mingli

iln-.liiii ni qo'shiniga qarshi hujum qilib tor-mor etishi jahon tarixida Ik liiiim.iydi. G'alaba shu haqda guvohlik beradiki, shaxsan Amir Ptiinniiing o'zi bir necha ming qo'shinni tor-mor etish chorasiniIio iimii odi. Bunday misli ko'rilmagan harbiy mahoratga ega bo'lgan ■hit I ii ulxibi va lashkarboshi hali dunyoga kelgani yo'q. U shonli g’alabani gn'luii kirilgandan keyin butun qish bo'yi Qarshida y&shadi. Keyingi v»m|iI.iiil.i ham Amir Temur bilan Amir Husayn qo'shinlari o'rtasida |n'i|ii.islmvlar bo'lib turdi. U tinib-tinchimay Buxoro, Toshkent va l««.ln| i joylarda ham dushmanga qarshi kurashni to'xtatmadi.

Miuuman aytganda Amir Temur 1366— 1370 yillarda Ilyosxo'ja tii Amir Husaynga qarshi ikki tom onlam a jang bilan mashg'ul Nrtidi Shu orada Amir Tem ur birinchi navbatda Mo'g'uliston mini llyosxo'jaga hal qiluvchi zarba berishini zarur hisoblab, Amir lliiMiyn bilan yarashgan va uchrashgan vaqtlari bo'lgan. Ammo, A i i i i i I lusaynda hasadgo'ylik va ko'ra olmaslik ustun kelib qanday hrrlmnsin Sohibqironni yo'qotishga harakat qilaverdi. Shuning ii< him ham Amir Tem ur unga quyidagi she’rni yuborgan:

Yerga yetkur sabo, kim makr qilmishdir mang'o,Qildi ersa kimga makrin, qaytadur bir kun ang'o.

<) sha asar, 141-bet.

85

A m m o A m ir H u s a y n n in g A m ir T e m u rg a n isb a ta n dushmanchiligi tobora kuchayib bordi. Chunki A mir Temni tufayligina ozodlik kurashining uzil-kesil g'alabasi kutilmoqda edi

«Amir Husayn, — deydi Sohibqiron, — men qo‘lga kiritgan g‘alaba va yutuqlarimni ko‘rolmay, hasad ichini yemirib, menga v;i haramimdagi o ‘z singlisiga ko‘p ozor berdi. U Movarounnahrni mendan tortib olishga, meni o'ldirib, taxtga o ‘zi o ‘ltirishga bd bogMadi. 0 ‘rtamizda bir necha bor urushlar bo ‘lib turgan bo'lsa da barchasida yengildi. Uning adolatsizligi, insofsizligi chegaradan oshgan, meni yengish va o ‘ldirishga oz qolgan vaqt ham boMui Aynan shu vaqtda qo ‘rsligi, yomon yo'l tutishi tufayli amirlan undan yuz o ‘girishdi.74

Shunday qilib, Amir Husayn Amir Temurga qarshi kurashlarda g‘alabaga erisholmay borgan sari o ‘z mavqei va salohiyatini yo‘qotih bordi. Hatto, undan eng yaqin safdoshlari bo ‘ysinishdan bosh tortdilar. Nizomiddin Shomiyning so'zi bilan aytganda «xalqninv undan ko'ngli sovidi. Davlat va mamlakat aholisi undan yu/ o ‘girdi.»75 Amir Husaynning adolatsizligi va zulmi xalqning barcha toifalarini allaqachonlar nafrati va g‘azabini uyg‘otgan edi. U faqai nayrangbozlik va zo‘ravonlik bilan taxtda o ‘tirgan. 0 ‘z -o ‘zidan m a’lumki bunday holatni uzoq davom etishga mumkin emas edi. albatta. Uni ayniqsa Amir Temurga nisbatan g‘irromligi va xoinliyi xalqning g'azabiga g‘azab qo‘shgan.

M uhamm ad payg‘ambarning avlodlaridan biri Sayyid Baraka Amir Temurni buyuk zafarlar kutayotganini bashorat qilib, ulug1 hukmdorlik timsoli hisoblangan nog‘ora va bayroqni hadya etacli Bu to ‘g‘rida Sharafuddin Ali Yazdiy yozadi: «Makkai muazzamninn buyuk shariflaridan biri, o ‘z asrida yer yuzi sayidlarining peshvosi, zoti sharif Toha va Yosin saralangan shodasining vositasi boMmish naqblar peshvosi, murtazoi a ’zam, ulugiigi sifat va unvonlarim keltirishga hojatsiz olijanob Sayyid Baraka hech qanday va’da v., oldindan kelishuvsiz, kutilmaganda ul humoyundin manzilda peshvoz chiqdi hamda saltanat va podsholik belgilarini anglatuvcln nog‘ora va alam (bayroq) keltirib, hazrat Sohibqironga sovg‘a qildi

74 Temur tuzuklari, 39-bet.” Nizomiddin Shomiy. 0 ‘sha asar, 79-bet.

86

i Alltth) ko'magidan ilhomlangan holda baxt-saodat so zlarini | hii>.li< h:it qo'shig‘ini karomat pardasida chala boshladi:

Alloh himoyasi senga erur posbon,11 boshdan bu boshgacha seniki jahon.Davlat nog'orasin chal, maydon seningdur,Hu olam tangrisining istagi erur».76

"i Barakaning Amir Tem ur sha’niga aytgan so‘zlari va| | h .....11 laqat uning o'zini emas, balki butun mazlum xalqning

• | I.i ini izhor etgan edi. Bu vaqtga kelib Amir Tem ur ozodlik latid i olimu fozillarni, din peshvolarini, amirlarni va xalq

IHliniii .mmg diqqat markazidan o ‘rin egalladi. Bundan ruhlangan mi lem ur uzoq yillar kutib kelgan qulay fursatni qo 'ldan

Inn lii imaslikka ahd qilib, hal qiluvchi jangni boshlab yuboradi.■ I li im i/dan uch chaqirim naridagi Buyo degan joyga kelib It'in r.liadi. B u yerda Sayyid Baraka bilan uchrashgandan keyin ^nm»iulaiyoning yuqori oqimida joylashgan Chag‘oniyon (Denov VH«|lm)k.;i kelib qo ‘shinni tayyorlash bilan shug‘ullandi. So'ngra Aim11 le m u r Kofarnihon daryosining A m udaryoga quyilish jRvi'laj,’! hozirgi Ayvaj qishlog'iga qo'nadi. Ko'rsatilgan yerlarda turli |i»\Iditlan amirlar qo'shin bilan kelishib Sohibqironga qo'shildilar. \miii lem ur Xatlonga, so'ngra Amudaryodan o ‘tib Afg'onis- liinnmn shimolidagi Xulm mavzesiga kelib o'rnashadi. Amir Temur Ifliqoruln ko'rsatilgan joylarda kuchli qo'shinni tashkil etib Balxni■ i'.ill.i .Ii uchun yo'lni davom ettiradi. Uning qo'shinini bir qismi Amu llusayn tomonidan yuborilgan askarlar bilan to'qnashib i|iiiii(| iang qilindi. Dushman kuchlari mag'lubiyatga uchratildi.

Iimidan keyin Amir Tem ur qo'shinlari Hinduvon nomli Balx il isini qurshab oldilar. Bu yerdagi dahshatli jangni Sharafuddin

Ali V.i/diy shunday tasvirlaydi.77

Jahongir hamda gardun haybatli shoh,Tepadan pastgaboshlab keldi sipoh.

'' Mi;ir;iluddin Ali Yazdiy. 0 ‘sha asar, 301-202-betlar." Sharafuddin Ali Yazdiy. 0 ‘sha asar, 207-208-bet.

87

Chumoli chigirtkadek sonsiz edi, Shaham qo'rg'on sari yopirildi. Turonguruhdan ko'tarildi suron, Q o‘rquvdan ti trartog4 va dasht o ‘shal on. Otliqlar ot surib rosa jang qildi,Piyodalar bir-biriga tashlandi.Yer toraydiyu, qora bo‘ldi jahon,Quyosh titradi va oy qo‘rqdi chunon. Nayzalar qonidan yer yozib borar, Pistirma kamondan o'lim yuborar. Qorong'u tushguncha urush tinmadi, Biror kishi jangdan qo‘lin tiymadi.

Haqiqatan ham Balx qal’asi uchun kurash shu darajada dahshatli tus oldiki, qonlar bamisoli suv kabi oqdi. Shunisi diqqatga sazovorki, Amir Tem ur o ‘zining yosh o ‘g‘li Umarshayxni ham

9-rasm . Temuriylar davridagi jangchilar.

»|>i II > * 111f-’. i i > 0 ‘sha jang kuni «amirzoda Umarshayx bor-yo‘g‘i Mill \msIhI;i ekanligiga qaram ay bahodirlik bedovini jang liiiml.i i hoptiribshijoat vajasorat ko‘rsatdi. (To‘satdan), taqdir

*....... a bir o 'q kelib ayoglning orqasiga tegib tagidan teshib■ * "I I M ilovyurak shahzoda, yoshi kichik bolishiga qaramay, ImiIi i lu kiyotganligini hech sezdirmadi».78 I my n \11 itla dushmanning bir harbiy qismi qal’ani ichidan chiqib

ifeRitinm il.ivom ettirdilar. Jang maydoni qonga belanib oliklar uyilib k* i'ii A11111' I lusayn mag‘lubiyatni bo‘yniga olib va tunda qaFadan tvwlimiicha chiqib jom e’ masjid o ‘rtasidagi minoraga ko‘tarilib Ik l> in.nil Ammo, u qo iga tushirilib o ‘ldiriladi. Uning uy-joylari va (■il .1 vakson qilib tashlandi. Ikkita o ‘g‘li ham qatl qilindi.

It iKila qo‘lga kiritilgan shonli g‘alabadan so‘ng 1370 yil 9 aprelda i|in ulioy chaqirildi. Unda Amir Shayx M uham m ad Sulduz, Amir> iy#usrav X atloniy , A m ir O l j o t u A pardiy , A m ir Dovud I'iic'IoI, Amir Sarbug‘oy qipchoq, Amir Joku barlos, Amir Muayyad Orlot, Badaxshon valiysi Shayx M uhamm ad, Husayn-

iluKlir, Sayyid Baraka, Termiz xonzodalari - xonzoda Abul M.ioliy va uning birodari xonzoda Ali Akbar va boshqa ko‘p nufuzli kishilar q a tn ash u v id a A m ir T e m u r T u rk is ton zam in in in g Imkmdori etib tayinlandi.79 Shu tariqa buyuk Amir Temurning kn p yillar mobaynida jang maydonlarida mazlum xalqqa tayangan holda olib borgan qahram onona kurashlari tufayli m o ‘g‘ullar Imkmronligi qo‘porib tashlandi. 0 ‘sha paytda u 34 yoshli navqiron \igit edi. Mustaqillik va ozodlikning tiklanishi butun mintaqa xalqining umumiy bayramiga aylanib ketdi. Sharafuddin Ali Yazdiy •M>hibqironning xizmatlarini quyidagicha ifodalaydi: «U olam yuzini v ,hshat va g‘am -anduh g‘uboridan tozalab, uning saltanat va ulug‘vorlik chodirini rub’i maskunning gir atrofini qurshab tikdi; buyuklik va shon-shuhra t bargohining kubbasini esa osmon soyabonidan (ham balandga) o ‘tkazib, tinchlik va omonlik gilamini yoydi; saltanat asosini to‘rtta asos — davomiylik, barqarorlik, hashamat va iftixor uzra o ‘matib mustahkamladi; shohlik tojini izzatu shavkat javohirlariyu va hashamatu ulug‘vorlik yoqutlari ila qadab yasatdi.

78 0 ‘sha joyda.79 0 ‘sha joyda, 2 18-bet.

Bfl

Sohibqiron ko'tardi tilla tojni,Charaqlatdi shohlikning qilichini.Shahanshohlik shukuhi ila bog'ladi kamar,Butun jahon unga bo‘ldi xizmatkor.Yomonlarning yomonlikdan qisqa qildi qo‘lini, Hayotning yorug‘lik sari ochdi yo'lini,Tem ur Tarag‘ay — arslon kabi sulton,Olamni kezib chiqqan shohi jahon.Shundan so‘ng sharqiy nasab bo ‘ldi hukmron, Jahonni adl ila qildi navqiron.

Yer yuzini zulmdan boshdin-ayoq,Qilichining suvi yuvganda mutlaq.Shamshiri bezarar jahon bog‘idan,Ofat ildizini qo‘pordi tubdan .»80

Ushbu baytda A mir Tem urning m o ‘g‘ul bosqinchilarininn hukmronligini qo'porib, xalqni va vatanni zulm va xo‘rlanishdan ozod etganligi bilan yaxshi ifoda etilgan. Unda Amir Temurning xizmati jahon ahamiyatiga molik ekanligi ta ’kidlanib, uning olamni yashartirganligi uqdirib o ‘tilgan. Shuningdek baytda xalqning Amir Temurga samimiy muhabbati, ishonchi va umidi izhor etilgan.

Darhaqiqat Amir Temur ko‘p mamlakat va xalqlami vahshiyona m o‘g‘ullar hukmronligi zulmidan ozod etgan edi. Sharafuddin Ali Yazdiyniig so'zi bilan aytganda «Hech bir takallufsiz va maqtovsiz (aytish mumkinki), bu qutlug1 voqeadan olam va olam ahlining ushbu davlat ayyomining davomliligiga va bul saltanatning barqarorligiga boshqa davr va zamonga qaraganda, umidi juda ko‘p erur. Shundayki: m o‘tabar oilaiung (payg‘ambar avlodlari)ning himoyasi yer yuzining va zamonning boshqa diyor va makoniga nisbatan tinchlik va omonlik palosi bilan bezatilmish; aholi va shaharlar ahvolining b o g ia r i buzg 'unch i va bebosh kishilar bosqinchiligi va aldovi tikonidan qaychilab chiqilmish; xaloyiqning umid niholi adolat va ehson tomchilaridan maqsad mevasi tutmish va tinchlik-xotirjamlik ko‘lankasini yeymish; katta-kichikning tinchlik va omonlik ekinzorida in’om bulutidan (tomgan) qatralardan

80 0 ‘sha joyda. 219-bet.

90

•Iumi liiiMih murod mevasi o ‘sish; go‘zallar qosh va zulfidan Hi >l i (-(Jiilik va noto‘g‘rilikdan asarqolgani yo‘q».81 m il. Amir Temur tinchlik , barqarorlik ramzi sifatida

tin i i Im >' Ifj.at) edi.I Il iUil.m Samarqandga yo‘lga chiqib, Shahrisabzga kelib

h nil lln yerda ikki oy turib, yangi davlatning boshqaruv mu lu/ishga kirishadi. U birinchi navbatdasadoqatli vajanglarda i|,ihi.isligtm safdoshlarini oliy mansablarga tayinlab, qadri-

Kftniini o'rniga qo'ydi. Chunonchi Dovudbekka Samarqand i n 11 if i v.i devon mansabini berdi. Amir Joku, Amir Sayfiddin,

iii Ahbos, Iskandar, Olam-shayx, Alka qavchin, Ardasher »i Inn Kimori lynoqqa lashkar amirligi va tavochilik mansabini

oh Amir Sari-Bug‘o, Husayn barlos, Amir O qbug‘o, ••ii M ilmmdshoh, Elchi-bahodir Davlatshoh baxshilarni devon

linn i n!< layinladi; Xitoy-bahodir, Shayx Ali-bahodir, Oq-Temir- uliimhi I obon-bahodir, Dukana, Baxshishoh, Q ora-H indu,

I ii11n.i«| Alochiy-kalta, Qiron-Bug‘o-Arslon, Shayx Ali va Oq- h ‘inml.11 bahodirlarning sardori vazifasiga qo'yildi.82

A m u l e m u r S h a h r i s a b z d a n S a m a rq a n d g a ke lib uni iluvliiilnmg poytaxtiga aylantirishga qaratilgan choralarni izchillik p iln ii o s h m n bordi.

Amu le m u r besh m arotaba harbiy yurishlarni uyushtirib, Vol.i/mm ham egalladi. Bu bilan u Oltin 0 ‘rdaning Turkiston Munmdagi eng muhim tayanchi Xorazmni uning qoMidan ozod

■Ii Hamda uni qattiq kuchsizlantirib, m o‘g‘ullarning hukm-ii inline a yana bir bor zarba berdi.

Shunday qilib, Amir Temurning bir necha yillar davomida■ ■hi' horgan qahram onona kurashlari tufayli 150 yillik m o‘g‘ul- l uning hukmronligi qo'porib tashlandi. U mazlum xalqning ozodlik km «shiga bilimdonlik bilan boshchilik qilib vatan mustaqilligi va ii/nilligmi tikladi. Milliy davlat va milliy qo‘shin tuzilib xalq ozodlik va larovon hayot yuzini ko'rishga muyassar bo‘ldi. Buyuk davlat •ubobi va mashhur lashkarboshi Amir Tem ur o ‘zining butunh.ivolini o'zbek xalqining ozodligi va taraqqiyoti uchun kurashga

■ <) sha joyda, 220-221-betlar. i I'slia joyda, 225-bet.

91

b:ig‘isliladi. IJ bu yolda 12 yoshidan boshlab to umrining oxirin.it h > misli ko iilm agan qiyinchilik va azob-uqubatlarni mardon;iv«fi boshidan kechirdi. Hatto bir necha bor o ‘lim yoqasida turdi. I l iM hech qanday kuch uni xohish-irodasini, vatanga va xalqigfl sodiqligini so‘ndira olmadi. U hamisha vatan ishqi va xalq d;iu|)| bilan yashab, jang maydonlarida qahram onlik nam unalai iiw namoyish etdi. «Boshimga, — deydi Amir Tem ur, — po'I.il dubulg'a, egnimga dovudiy sovut kiydim, belimga misr qilichna bog‘lab, bahodirligu kurash taxtiga o'tirdim... Saltanat to'ninl kiygach, tinchligu sog'lig 'im ketdi, o ‘z to 'shag im da rohal* o ‘xshash, huzur-halovatdan voz kechdim. 0 ‘n ikki yoshiidan turti diyorlami kezdim, ranju mehnat tortdim. Harxil tadbirlar qo'llah (g‘anim) favjlarini sindirdim.Amirlar vasipohlarning isyonlarim ko‘rdim, ulardan achchiq so‘zlar eshitdim. Lekin sabru bardosh bilan o ‘zimni eshitmagan va ko'rmaganga solib, ularni tinchitdim Qilich ko‘tarib jang maydoniga otildim va shu tariqa dunyoda noin I chiqardim».S3 Darhaqiqat Amir Tem ur mustaqillik va ozodlikiu tiklash va taraqqiyotni ta ’minlash, qanday bo'lmasin Turkistou zaminini jahon davriga olib chiqish uchun tinimsiz kurashdi. 11 yuz yillarda bir dunyoga keladigan buyuk davlat arbobi va tengi yo‘q lashkarboshi sifatida tarixda o ‘chmas iz qoldirdi.

81 Temur tuzuklari, 49, 54-betlar.

v 9 2

I CHOR ROSSIYASIII A Kill Y YURISHLARINING > BOSHLAINISHI VA

RIVOJLANISHI

Oltin O'rda va rus davlati

• •Inn O 'rda davlati Rus knazliklari bilan Turkiston zamini........ul.mi bamisoli ko‘prik hisoblangan. Turkiy dunyosiningluthibiy il is i ti i hisoblangan bu ulkan yerlar Rossiya tomonidan i h Olingandan keyingina uni hozirgi O'zbekistonga bostirib kirish uni - iiiini lug'dirdi. Shu bois Oltin O'rda va Rossiya haqida tushuncha U ii‘.li maqsadga muvofiqdir.

< >llin O 'rda davlati D nepr daryosidan boshlanib. Volgadan n nl> Sliarqqatomon cho'zilib ketgan «Dashti Qipchoq»dayuzaga in lr in edi. Mazkur bepoyon yerlar «Turkiy dunyosi»ning tarkibiy■ 11 .mi h.soblangan. Bu joylarda turkiy davlatlar tashkil topib, hozirgi i i /Iu'kiston hududi bilan juda yaqin aloqalar o ‘rnatilgan.

I \ XI asrlardaDashti Q ipchoqdan ikki savlo yo‘li bo'lib. biri Volga orqali Bulg‘ordan OTta Osiyo, Kavkaz, Eron va Uzoq

93

Slmrqqa, ikkinchisi — Dashti Q ipchoqdan Qrimga, undan ortl Kichik Osiyodagi Trapezund, Konstantinopolga borgan. Ayni l>il paytda rus knazliklariga borilgan.

Shuning uchun ham Dashti Q ipchoqni egallashni siyoMv' jihatdangina emas, balki iqtisodiy nuqtai nazardan ham foyd;iJ beqiyos katta edi. Shuni hisobga olgan holda m o‘g‘ul q o ‘shinl;ii i Chingizxonning nevarasi, Botu boshchiligida 1236—1239 va 1239 -4 1242 yillardabutun Dashti Qipchoqni vaRus knazliklarini bosih olib «01tin 0 ‘rda» nomida davlatni tashkil etdilar. Bu davlat in tarkibiga shimoli-sharqda Bulg'or viloyati, shimolda uning chegara <i rus knazliklaridan o ‘tgan, janubda Oltin 0 ‘rdaga bir tomondnn Qrim va uning dengiz bo ‘yidagi shaharlari, ikkinchi tomondan 1 Darbandgacha cho ‘zilib borgan Kavkaz va ba’zan esa Bokugach;i kirgan. Shuningdek, shimoliy Xorazm va uning Urganch shahri kirgan, g'arbda Dneprdan boshlangan dashtliklar, sharqda es;i | g‘arbiy Sibir va Sirdaryo etaklarigacha boradigan yerlar kirgan/ '4 I

Volganing quyi oqimida hozirgi Astraxan yaqinidagi Selitrennov j degan joyda Saroy shahri bunyod etilib, Oltin O 'rda davlatining ] poytaxtiga aylantirildi. U Saroy Berka shahri nomida ham yuritildi. I Botu merosxo‘ri Berkaxon (1257—1266) hozirgi Saritsin yaqinida Berka Saroy shahrini qurdirdi. Bu shahar Oltin 0 ‘rda hukmdori 0 ‘zbekxon davrida (1312—1340) poytaxtga aylantirildi. Oltin 0 ‘rda davlatining yuzaga kelishi va unga rus knazliklarini bo'ysundirilishi Dashti Q ipchoqdaqadim dan davom etib kelayotgan turkistonliklarni faoliyatiga yanada qulay sharoit yaratildi. Shunisi diqqatga sazovorki m o'g‘ul hukmdorlari davlatni mustahkamlashda islom dini va turkistonliklarni muhim o'rnini hisobga olgan holda ularga keng y o i ochib berdi.

Oltin O 'rda davlatining asoschisi Botu davridayoq islom diniga e ’tibor berilib maschit va madrasalar ochilganligi m a’lumdir. Dastlabki vaqtlarda m o‘g‘ul hukmdorlari islom diniga kirmagan bo‘lsada, lekin qanchalik vaqtlarning o ‘tishi bilan ular shunchalik ko‘p islom ta ’siriga tortildi. Botuning vorisi boMmish Berkaxon mashhur buxorolik shayx al-Baxarziyning boshchiligida islom diniga

84 Grekov V .D ., Yakubovskiy A.YU. Oltin 0 ‘rda va uning qulashi.Toshkent, 1956 y, 53-bet.

94

tt.jl i i vin|<>iula qayd qilingan 0 ‘zbekxon vaqtida Oltin utlinii iIiiii anclia rivoj topdi. Bu ishda Buxoro va Xorazm

■ o n l . i i i jttiilu)/lik ko'rsatdilar.■ I nil ii |> in lii hukmron doira hisoblansada, lekin ular son

■li i|ii>i lnt(|l;iigaiiisbatan ozchilikni tashkil etgan.Shu bois■ h ii»l ii hil.ui kclgindi m o‘g‘ullar islom dinini qabul qilib va

Lliil- i.|11•< lioqlargasingib ketdi. Pirovardidaturkiy til davlat

thk I n Oil in O 'rdaning ichki va tashqi savdosida ham K « | l i • • i iiuii egalladilar. O ltin 0 ‘rdada islom dini va

KliHiiliU.iini .avdo faoliyatini kuchayishi, uning madaniy Imi#i> ifi'i-n ko'rsatdi. Bunda Saroy Berka va Saroy Botudagi p#ml■ kl<ii yashnydigan mahallalarni hissasi katta boMdi. Bu

Ijiiilii *iwlogarlar, hunarmandlar, din va madaniyat namoyan- lt i |n« li.ib mamlakatning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotida

il 11 r.liâ11lar.* ..... ......... qurilish va m e’morchilikka ham ta ’siri salmoqlil^m My lo*g‘rida olim A.Yakubovskiy shunday yozadi: «Bir

m>y Berka bilan Saroy Botuning va ikkinchi........... . U rgan ch n in g , garch i kosh inko rlik m ateril la r i

#«i%ml<i11 11ia bo‘lsa ham arxitektura yodgorliklarini taqqoslabHip...... siiiin i ko‘rsatadiki, xorazmlik ustalar o'zlariga xos

| in lang barang naqsh b eza k la r in i ji lo berib ishlash | mm \ iM ii mi koshinkorlik mozaykalarvda takrorlaganlar. Bu I'lnu Inn mg naqshin bezaklar K o 'hna Urganchdaga To 'rabek• mi111 maubarasi kabi ajoyib binoni hozirgacha bezab turibdi. I ii i I ul.in Uirga xorazmlik ustalar aw algi ishlarini takrorlab

■ |iil111 i \ . balki bu yangi joyda yangi-yangi usu lla rnn ham i lit iiflj.uSiiioy Herkada X I I I—XIV asrlarda qurilgan turli tum an

I...... I ml.ifi xilma-xil koshinlar kolleksiyasi bu tipik musulmonmiii hi bo lganligini ko‘rsatada. Gullarni rasminito‘r-to‘rchiziqlar

v:11m /,ik harllardan yozilgan arabcha xat bilan birga qo‘shib ishlash kit k li iii/.a, oq, yashil, sariq sirlarni Urganch uchun juda ham

iiiMi-iII bo’lgan qizil rang (anchab buyov) bilan birga qo ‘shib i«Mvh lash bularning hammasi 0 ‘rta Osiyo va Eron shaharlarining

95

xalqlari uchun xos b o ‘lgan arxitektura formalari bilan birgaliktl* Volga bo'yi shaharlariga ko‘chgan».X5

Turkistonliklar to ‘quvchilik, kulolchilik, sirkor keramika w«j boshqa hunarlar bilan shug‘ullanganlar. Xullas, ular Saroy lloiA bilan Saroy Berka singari yirik shaharlarni barpo etilishi \ >« rivojlanishida kuchli b o ‘lganki, Misr sultoni Oltin 0 ‘rda hi1 aloqada xorazmliklardan foydalangan. Masalan, Misr sultonimnj Oltin O'ldadagi Alouddin Oyto‘g‘di nomli elchisi xorazmlik bo 'lim 0 ‘zbekxon davrida Saroy Berkadagi xorazmliklar mahallnsujJ yashovchi shayx N o 'm oniddin al-Xorazmiy katta obro‘ga 17.11 bo‘lgan. O'zbekxon bu kishi bilan tez-tez suhbatda bo'lgan. Ilu shayx asli Urganchli bo ‘lib, mantiq, falsafa va til ilmini yaxshi bilardi. Xorazmliklar orasida Oltin O 'rdaga qarashli joylarda yink mansabdorlar ham bo‘lgan. Jumladan, XIV asrning 30-yillariil.i M uhammadxo‘ja al-Xorazmiy Azov degan viloyatning (Azoqtana) amiri bo‘lgan. «01tin O'rdaning adabiy tili va adabiyotini yaratishd;i ham, — deb yozgan A.YU.Yakubovskiy, — Xorazm katta rol o ‘ynagan. Oltin O 'rdada chiqqan bir necha badiiy asarlarning till Xorazm va Sirdaryoning quyi oqimidagi shaharlar, ya’ni Oq O lrd. yerlari til elementlari bilan bevosita bog‘lanish bo‘lganini ko'rsatadi Har ikkala o ‘lka (Xorazm va Sirdaryoning quyi oqimidaga shaharlar) Oltin 0 ‘rdaning so'zlashuv tiligagina emas, balki maydonga kelayotgan Oltin 0 ‘rda yozuviga ayniqsa, uning badiiy adabiyotiga ham doimo ta’sir ko‘rsatib kelgan. Volga bo‘yi shaharlarida xususau ikkala Saroyda bu sohada ancha ish olib borilgan».86

Shubhasiz Xorazm mahallasida xorazmliklargina emas, balki buxoroliklar, samarqandliklar, toshkentliklar va farg'onaliklar ham boigan. Biroq xorazmliklar ko‘pchilikni tashkil etganliklari tufayli mahallalar ular nomida yuritilgan.

Oltin 0 ‘rda vaqtida tu rk is ton lik lar bilan rus knazliklari o'rtasidagi aloqa ancha jonlangan. XIV asmi birinchi yarmida Nijniy Novgorodda ko‘p sonda Xorazm va Buxoro savdogarlari bo ‘lganligi to ‘g‘risida m a’lumotlar mavjud .87 Shuni ko‘rsatab o ‘tish lozimki.

85 Grekov B.D, Yakubovskiy A.YU. 0 ‘shaasar. 144-145-bet.86 Grekov B .D ., Yakubovskiy A.YU. 0 ‘sha asar.!47-bet.87 MIUTT, 61-bet.

96

f »11Iii i>t>yi;ixli — Saroyda ruslarning ham turar joylari t Mimimj.' uchun 1261 yilda Saroyda maxsus pravoslav

kit-tin l.ishkil qilingan b o ‘lib, bu yeparxiyaga saroydan .. I'' iv i .hiv Kiyevskiy shahri ham kirgan. Bu holat Saroyda

» . In liukislonliklar bilan ruslar o'rtasida yaqindan aloqa IlljitfH olib kelgan. Turk iston lik lar O ltin O 'rd a n i rus

|-i i i i In 11 nlmadigan soliqlarning yalpisiga sotib olganlar.s8 «Ii.i«i/. ul.ii rus yerlarida soliqlarni undirish bilan bir qatorda........I Iiil.m ham shug'ullanganlar.

- inn m.ilumotlarga ko'ra rus hunarmandlari Urganchga kelib ..•H'lir in vaqUarda bo 'lgan .89 Ko'p rus knazliklari «yorliq olish

I ii1.11 Oltin O 'rdaning poytaxti — Saroyga emas, balki h*ili*i«iny,a buyuk xon qaroigohiga Turkiston orqali borardilar.*90 1111111 Mylib o'tish lozimki dastlabki vaqtlarda Oltin O 'rda■ mil M I.n i rus knazliklarida o 'z vakillarini (bosqoqlarni) tayinlab nu Hr.in bo lsalar keyinchalik soliq va o 'lponlarni to'plash va Hii-.li rus knazlarini zimmasiga yuklandi. Ular rus knazliklarini

I I'.lilarlga deyarlik aralashmadi. Natijada rus knazliklari o'rtasida

Bfehiiluikinilik uchun kurashlar davom eta berdi. Ayni bir paytda in il, Nc-mis ritsarlari va Litva knazlari bilan urush olib borilaverdi. Hm* kuazJiklaridan soliq olish bilan chegaralanib ularni iqtisodiy ■jftiyn .iy nhatdan qattiq nazorat ostiga olmaslik ularni pirovardida •• in ii mstlash va kuchayib borishiga zamin hozirlaydi. Bunda

nilln o ’ula hukmdorlarining taxt uchun olib borgan dahshatli llinilil.il i ham ruslarga juda qo‘l keldi. Bu borada Amir Temurni Oil in 0 ‘rdaga qarsh i harb iy yurish la rda rus knazliklariga mu .i.unllikka crishishida katta imkoniyatlami tug'dirdi.

Amir Temurning Oltin O'rdaga zarbasi

Amu I cmur davlatini kuchiga kuch qo'shilib jahon davrasidagi111.iv<|c mi oshishi Oltin O 'rda manfaatlariga putur yetkazadigan i» ■ hii cjoldi. Ayniqsa, uning tarkibidagi Shimoliy Xorazmning

I h i i i j i I MVD. 1939. N° 100, S. 357.P ivjyc msskiye nauchniye issledovaniya Ust-Yurta, 1963, S. 6.

* < >' tlm joyda.

97

Amir Temur tomonidan bosib olinishi katta ziyon keltirdi. BuiuLiiJ tashqari Amir Temurning o'zi Oltin O'rdani kelajakda siyosiv *1 iqtisodiy jihatdan xavflil igini yaxshi bilardi. U Oltin 0 ‘rdad;i u | ta'sirini o ‘rnatish uchun u yerdan kechib kelgan taxt d a ’vo^M To'xtamishni harbiy kuch bilan ta ’minlab 1376 yilda ikki marni.itfl O 'rdaga qo'shin j o ‘natdi. T o‘xtamish 1379 yildagina Temuin yordami bilan Oltin 0 ‘rdani bir qismi bo'lmish Oq 0 ‘rda taxi ml 1 egalladi. Shundan keyin u Oltin 0 ‘rda taxtini qo‘lga kiritish licIiiih ]

Mamayxonga qarshi yurish qilib mag‘lubiyatga uchratdi. M if l ravishda To'xtamish butun Oltin 0 ‘rdani yakkahokimligiga erish i® Shundan keyin u Amir Temurni barcha yaxshiliklari va yordami! nazar-pisand qilmay Turkistonni egallash harakatiga tushdi. H 1387— 1388 yillarda Amir Temur Erondaligida Turkistonga hujin qildi. Bundan xabar topgan Amir Temur darhol vataniga qaytish>uB majbur b o ld i . A m m o T o ‘xtamish q o ‘rqib qochadi. Xorazm I hukmdori Sulaymon Sufi T o ‘xtamish bilan til biriktirib Amit l Temurga qarshi bosh ko‘targan edi. Shuning uchun Amir T e m u r i 1386 yilda Xoraziga harbiy yurish qilib uni qayta bo‘ysundirdi I T o ‘xtamish esa Amir Temurga qarshi harakatni davom etdiraui I Shuning uchun Amir Tem ur Oltin 0 ‘rdaga 1389, 1391 va 1394— I 1395 yillarda katta harbiy yurish qilib Oltin O 'rda tinkasini quritdi. I Ayniqsa, 1391 yilda hozirgi Samara shahri va Chistopol oralig‘id;i 1 joylashgan Q unduzcha degan joydagi u rushda T o ‘xtamisli qo'shinlarini qattiq zarbaga uchrashi muhim ahamiyatga ega bo'ldi I Keyingi 1395 yildagi Amir T em ur va T o ‘xtamish qo'shinlari 1 o'rtasidagi jang shimoliy Kavkazdagi Teroq daryosini yoqasida sodii ] bo'ldi. Bu jangda To'xtamish kuchlari shu darajada qattiq zarbaga 1 uchradiki, u shundan keyin o ‘zini o'nglay olmadi. Amir Temur bu g‘alabadan so‘ng Oltin O 'rdani Saroy Berka, Astraxan, Qrim va Qora dengaz bo'ylandagi shaharlarini, Azovni va shimoliy Kavkazni egallab qoldi. Shu ravishda Oltin O 'rda A m ;, Temur davlatiga qo‘shib olindi.

Yedigey, Tem ur Qutlug4 va boshqa Oltin O 'rdaning amirlari Amir Temur huzuriga qochib kelib To'xtamishga qarshi urushlarda faol qatnashgan edilar. Amir Tem ur g‘alabadan keyin Yedigey Chingizxon xonadonidan bo'lmaganligi uchun Oltin O 'rda taxtiga

98

IiiInt ni. mt nyra lining avlodlarini o'tkazdi. (1397— 1419). M l " 1 ' nl.mi qaddini bir muncha rostlashga erishdi. Ammo Ihiih i ill in O rda shaharlarini ostin-ustin qilib qo'shin-

lii »l n ii nl.i majaqlab tashladiki, bamisoli beli bukchaytirilib Hi Mm Im >l.ii Amu Temur davlatiga nisbatan kuchli raqobatni l -I li.iii.it.il qilishi bilan bir qatorda rus knazliklarini | |i |i llil ' l i c risli ish ini t a ’m in lashda m uhim om illa rdan

deb yozgan edi A.Yakubovskiy, — Temurning

rini«h icj kI:in qozongan g‘alabasi, Astraxon va ayniqsa Oltin i i i i uti Saroy Berka Saroy Berkaning xarob qilin.shi va P iil•<>t 11i .hi faqat 0 ‘rta Osiyo va o ‘sha vaqtdagi janubiy- i|ii Nrvmpa uchungana emas, balki rus uchun ham katta

nh iii'>i i i bo idi... T o ‘xtamishni yengish bilan rus yerigaiii wir.iula xizmat ko‘rsatgan. Lekin shunday bo‘lib chiqishini■ /i m ullaqo payqam agan».91 Ikkinchi bir rus tarixchisi

i*vi v ham shunga o ‘xshash bahoni bergan: «Temur Oltin lUni 11it inor qilgandan keyin Moskva knazi uchun u uzoq l iii Ii i x ivt' xatarsiz bo‘lib qoldi».92Im111 ii|K| <t, Amir Tem ur rus knazliklarini oldini to'sib turgan

Oltin O 'rdaga qaqshatg‘ich zarba berib, kelajaqda Iim11 m s davlatini yuzaga kelishiga mutlaqo o ‘zi o'ylamagan■ I i In <|iyos katta sharoitni yaratdi. To‘xtamishning magiubiyati in i )' idani halokatga olib kelgan edi.I ii'Hi.imishxonni Movarounnahrni egallash uchun uyushtirgan Ihn vui'ishining zam inida faqat iqtisodiy manfaat maqsad 11ni)iam edi. Zero, u hokimiyatni Amir Temurdan tortib olib, Imp i|tiMi ostidagi mamlakatlarda m o‘g‘ullarning hukmronligini \*n liklashni ko'zlagan edi. Buni yaxshi anglagan Sohibqiron I ' H tillarning eng qudratli va xavfli tayanchi bo'lmish Oltin id m i tag-tomiri bilan qo‘porib tashladi. Shunday qilinmaganda i|h krlib m o‘g‘ullar o ‘zlarining sobiq hukmronligini tiklashi■ Ii yap emas edi.VV isrning birinchi yarmida Oltin 0 ‘rda xarobalarida Qrim va

i irukov B D., Yakubovskiy A.YU, O'sha asar, 317-318-betlar.< )'slia joyda.

y 9

Qo/on, keyinchalik Astraxon va Sibir xonliklari paydo bo'ldi. IlHiM vilda esa rus knazliklari ham Oltin O'rda qaramligidan qutildi. I v yilda Qrim xoni Oltin O 'rdaning oxirgi hukmdorini tor-m or cl iljJ uni tamomila tugatdi. 0 ‘sha vaqtlarda Oq 0 ‘rdaning93 hukmdnip Shaybonixon Turkistonga bostirib kirib Temuriylar davlatinj ag‘darib, o 'z hokimiyatini o'rnatdi. U bilan oMkaga ko'chib kely:nt| qabilalar tili va dini bir mahalliy turkiy aholi bilan aralashib keldi Shuni eslatib o 'tish lozimki, Amir Tem ur To'xtamishni to iJ mor etib, taqdirini hal etgan bo'lsa vaqti kelib Oltin O'nl.i! hukmdorlarining avlodlari, xususan, Shaybonixon Temuriyhir davlatini ag'darib, hisobni barobar qildilar. Shaybonilar va u bilan ko'chib kelgan qabilalar Turkistondagi tub aholi bilan aralashib ketdilar. Ularni hukm ronlik vaqtida Tem uriylar davrida 110 mashaqqatlarva qurbonlarevaziga qo'lga kiritilgan markazlashgan davlat, taraqqiyot sovurildi. O 'lka Buxoro, Xiva va Q o'qon xonliklaridan iborat uch qismga parchalandi.

XVI asrning o'rtalarida rus davlati Qozon (1552) va Astraxon (1556) xonliklarini bosib oldi. So'ngra Sibir xonligi ham urushib olindi. Shu ravishda Volga bo 'ylarida, Uralda, Qora dengi/ qirg'oqlarida va Sibirda ikki ming yildan ortiq davrda slavyanlarga, shu jumladan ruslarga to'siq bo'lib turgan turkiy davlatlar o'rnini rus davlati egallab, oltin, kumush, temir, ko'mir, o 'rmonlar, unumli yerlar va boshqa tabiiy boyhklarni hamda olamshumul ahamiyatga molik karvon yo'llari singari bitmas-tuganmas xazinani qo'lga kiritdi. Bu bilan rus davlati «g‘ijja moyga botdi» va tobora kuchayib barcha imkoniyatlarga ega bo'ldi.

Oltin O 'rdani parchalanishi va qulashi u yerda ko 'p asrlar mobaynida o 'z mavqeini saqlab kelayotgan Turkiston o'lkasining manfaatlariga katta ziyon keltirdi. Chunki u joylar bilan siyosiy va iqtisodiy aloqalar Turkistonda, ayniqsa, Xorazm vohasida ishlab chiqarish kuchlarining o'sishida va taraqqiyotida muhim o'rinni egallagan edi.

XIV asrning oxirlari — XVI asrlar mobaynida rus knazliklarini91 XV asr boshlaridan Oltin O'rda Ko'k O'rda va Oq O'rdaga bo'linib, Oq

O'rda Ko'k O'rdaga qaram edi. Oq O'rdani tarkibiga Sirdaryo havzasi,Qozog'iston, g'arbiy Sibiming shaharlari va boshqa aholi turar joylari hamda dashtlari va o'rmonlari kirgan.

100

oil. in i.osiila markazlashgan Rus davlati tashkil topdi. in i n|il.ii ning o'tishi bilan sobiq Oltin O 'rda yerlarida rus ■Kim li.nbiy istehkomlarini, tog' konlarini va zavodlarini

......... ko payib bordi. Ko‘rsatilgan joylarda ms davlatiI'tiii'im miislahkamlab olganidan keyin Turkistonni ham

i li liiii ik.itiga tushdi.

17 17 yilda chor R ossiyasining Hh.i \on lig iga qarshi harbiy yurishi

|i -i iinik bu xonlikka bostirib kirishga urinishlari XVII asrning Jl.tHi' i lo'K'ii kcladi. Yoyiq (Ural) daryosini atroflarida joylashgan k i/nkhi11 iJrganch shahri tomon yo‘lga chiqadilar. Xorazmda

i li*i |< hoyliklarni qo'lga kiritadilar. Bu xususda Abulg'ozi o'z Mii.> .liniKlay yozadi «Yoyiq (Ural) teganda yurugon urusning

I ■■"<i i qo/oqindin ming kishi saratonning avvalgi kuni g'ofil l i uu lining qal’asiga kirdi. Shaharda raviyatin o'zga kishi yo'q

ti \ i i i1111ng O'rdasi vasipoh xalqi Amu suvining labidaerdilar. M kJil xonga kishi chopturdilar. Yetgi kundaxon keldi. r ikl,ii) IJrganchda raviyatdin ming kishini o'ldirdi va ming

tyl? ImI,in juvonni oldi. Ming arobaga yaxshi mollardan yukladi.II.. . s.i h o ‘yog‘li palos va t o ‘n, t o ‘shak-vastuq , m u n d o g 1 ttiii ill,lining barchasini o ‘tga yoqdi. Bularni saranjom qilguncha jM in kun bo'ldi. Andin so'ng (kazaklar) Urganchdin chiqib daryo liil'iii i yimidi. Arab Muhammadxon oldiga borib urqazdi va jang ■|i Ii 11 Ikki kun urushdilar, uchinchi kuni jibni, zo‘r qilib olib, i.iki bosib o'tdi. Urus piyoda, bizning otni ilg'ob ikki farsang yer \ i■ / 1111«I.i yana ur qazib jang qildilar. Bizning xalqning arazi bu k mi issiq kunda cho'lda ola ko'radi; suvga borgandin tugaydi urus i>ii kunda qal’a solur. Andin so'ng urusga kishi yuborurlar. Andan Ini link kelur. Ushbu yerda barchamiz qiriladi deb, zo 'r qildilar. I ni' yuk lagan suvini tam om qildi. Urushdilar, urus qon ichal H i . h i . u l i . Beshinchi kuni qonni ham tavosutti. O'zbek har yerdan lii'p 10 p bo 'lib chopti. Uru^ni o ' l tu rib -o 'l tu r ib qaytdi. Ul

1 llii yerda yarador kazaklarni qonini ichish nazarda tutilgan.

101

arobndnn chiqib urushar edilar. Axir arobaning ichindan clin|4 j bilmadi. Ojiz bo'ldi. Yettilanchi kuni barcha ittifoq birlan choplihu 1 Arobag'a kelgandan so'ng otdin tushib kuran ichiga kirib qilulmifl quya berdilar. Xalq o ‘ljaga bo‘lg‘onda yuz urus kechib daryo lahiua] borib to 'q qa’lisining quyisida yag'ochdin qal’a solib baliq ollh yedi-da ulturdi. Arab Muhammadshoh borib kabadi. Taki o ‘n b c ^ kunda oldi.»95 Abulg‘ozining mazkur noyob m a’lumoti shu haqilfl guvohlik beradiki rus kazaklari Urganchda qaroqchilik bilanl s h u g ‘u l l a n ib a h o l ig a q a t t iq a z o b b e rg a n . U la r yaxshi] qurollanganlarki tamomila qirib tashlash uchun 15 kun ketgan Keyingi vaqtlarda ham rus kazaklarining a tam an Nechayev! boshchiligida Urganchga bostirib kirganliklari m a’lumdir. Ularbu yerdan ko 'p boyliklarni olib ketayotganlarida xon askarlan 1 tom onidan qirib tashlangan. Bu m a’lumot Abulg'ozi asarid;i shunday ta ’riflangan. «Men dunyoga kelgan yilning aw al bahorida I o ‘n yetti kishi urusga savdoga ketar. Qush Yoyiq (Ural) teganda 1 ming kazak urus bor ekandi. Yo‘lda ancha uchray qolur, ikkinchisi ulturur, saqlagan kishilaridin Urganchning xabarin surar. Aning birisi Turkistonlik ekandur. U aytur, Urganchning shahrinda sipohdin bir kishi yo‘q. Sipohning yaqin ulturgani otliqqabir kunlik yo‘1. Shaharda tanxo ra’viyat turur. Birtarafi cho'l yoMindin yuz ming lashkar borsa, shaharga kirganda qurar. Andin ilgari ko'rmas. Yot yurtli kishi ancha qulindan va tilindan kelgan sayi birlan xushom adim qildi, urus buning so‘zina firifta b o ‘lib turkistonlikni boshchi qilib, ming kishi kelib Urganchning mirzo darvozasindin kiribdi...

Otamiz (arab Muhammadshoh) urusdan bir kishi qo‘ymay kiribi erkandur. Bu voqeadin qirq kun o'tgandan keyin biz (Abulg‘ozi) dunyoga kelibmiz. Otamiz aytibdi: «Bizga b irg ‘azot muyassar bo‘ldi. Shuning yo'li va qadami muborak bo‘ldi va taki muning onasining jamoatini g‘ozig‘lar derlar, ul nisbati ham bor deb, otimni Abulg‘ozi kuyub turarlar.»% Binobarin, mazkur satrlardan biz ruslami bostirib kirishlariga qarshi kurash va g‘alaba sharafiga uning ismiga «g‘ozi» so‘zi qo‘yilganligini bilamiz. Bu u tug'ilganda qo‘yilgan edi.

95 Abulg'oziy. O'sha asar, 158-159-betlar.96 O'sha asar, 167-bet.

102,

k*. .I.I.HI ikki marotaba qirib tashlanganlariga qaramay yana M'Ihiiim Ni\ I my boshchiligida Urganch tom on otlanganlar. j iiln yo i.I.i qattiq sovuq va bo‘ronga uchrab ochlikka va »till ii i ulil.n I latto o ‘z sheriklarining o ‘lik go‘shtini yeyishga l-.i l|i.niliii Slui ravishda ular yo’llarda qirilib ketganlar.

I mu»iini i ms davlati faqat Ovrupadagina emas, balki o'zbekl.tiim kn'/ o ’ngida ham qudratli mamlakat sifatidagavdalanib I Mniiimg uchun ham xonliklardagi ayrim yuqori tabaqa....... . uchun kurashlarda vataniga xoinlik qilib rus davlatigau-h(|n iinnganlar. Masalan, raqiblari va dushmanlari ustidan im Imviiclilab taxtda o ‘tirgan Xiva xoni Is’hoq og‘a Shoniyoz

I 'ill) 1700 yilda Do'stbek Bahodirni Rossiyaga yuborib II*. >iit1111 rivojlantirish taklifi bilan bir qatorda xonlikni rus tl.m luhchniga olishni Pyotr I dan so'radi. Shundan keyin Pyotri ink hi m baionidil qabul qilib o'sha yilning 30 iyunida Xiva xonligini

■fyii ii 'U-ligiga olish haqida farmon chiqardi. Bu to'g'rida Do'stbek Ii. u iii oi(|.ili maxsus yorliq yubordi. Yorliqda Xiva xonligining rus

■|m>(.ii i inlH'ligiga o'tganligi uqtirib o'tilgan. Bu bilan birqatorda Isxoq p .i Mh hifyoriling Rus davlatiga sodiq bo'lishi ko'rsatib o'tilgan. Ammo

Erii Miiilijimi Rossiya tobeligiga olinishi haqidagi taklif bir guruh ||ii >i i mmibrini istagini ifoda etganligi uchun qog'ozdagina qoldi xolos.II......hi ustiga yo'lning uzoqligi va azob-uqubatlari Rossiyani xonlikh-iiiI in nazoratni o'rnatish imkonini bermadi. Buni ustiga Pyotr I i>« • | iii k| Mivetsiya va Turkiya urushi bilan band edi.

I IH yilda Xiva xoni Arab M uham m ad II (1701— 1712) fii.imtlan yuqorida qayd qilingan Do'stbek Bahodir Astraxan orqali M" .kv iga elchi sifatida keldi. U bu gal ham savdoni rivojlantirishni Vii Xiva <onligini rus davlati tobeligiga olinishini qayta suradi.97

Natijada Pyotr I Xiva xonligini rus davlati tobeligaga olish haqidagi il i im. In marotaba farmon chiqardi.98 Bu haqdaki, shuningdek .. .'.im clchilik va savdo aloqalarim samarali davom ettirish singari ni i ilalarni o z ichiga olgan Pyotr I yorlig'i elchi orqali Xiva xoni Ai.ib Muhammad II ga yuborildi.99

F’olnoye sobraniye Rossiyskix zakonov. Spb. 1830. S. 216.' ■ Moskovskiye vedomosti», 1703, aprei.* Si'iilralniy gosudarstvenniy arxiv Drevnix aktov Rossii (SGADA). F. 109,

• llnxiirskoye delo», Kn. I., ch. 1, L. 109.

103

Yuqorida ko'rsatilgan sabablaiga ko‘ra Xiva xonligani Rus «.Unim tobcligiga olish to ‘g‘risidagi farmoni bu gal ham amalga oshm tttil Pyotr I tomonidan urushlarni uzluksiz davom ettirilishi il.iv xazinasiga sezilarli putur yetkazmoqda edi. Natijada oltinga bo'ijMfl m uhto jlik k o ‘payib bordi. S hun ing u ch u n P yo tr I m in i xarajatlarini qoplash va armiyani ta ’minlash maqsadida hukmnjl senatiga «01tin davlatning qon tomiridir» deb xat yozib, oltlitfl kumush konlarini qidirib topish zarurligini uqdirib o ‘tdi. Xu«l«i| shu vaqtda, ya’ni 1713 yilda Nafasxo‘ja nomli turkman AstraxaiigB borib, Amudaryodan oltin qum olinganligi va o ‘tmish zamlonlanM uni Kaspiy dengiziga quyilganligi haqida rus hukumatiga m a’IuiruH berdi. Shu bilan birga Amudaryoni Kaspiyga burish mumkinlinm| va bu ishga turkmanlarning yordam berishlarini aytgan. Ayni hii vaqtda Sibir general-gubernatori Gagarin Sharqiy Turkistonumi Yorkent shahridagi daryoda ham oltin qumi borligi haqida pyoti ? ga m a’lumot berdi. Bunday xabarlar Pyotr ] ni shoshiltirib qo'yili U 1714 yilda Sibir orqali Yorkentga harbiy yurishni uyushtirisli haqida Sibir general-gubernatoriga farmon berdi. Shunga binoan tayyoigarligidan keyin 1715 yilda Buxgols boshchiligida 1500 kishilik qo‘shin Yamishev koiiga borib qal’a qurdi. U bu yerdan Yorkentg i yurishi lozim edi. Biroq Sharqiy Turkistonda va atrof joylard.i hukmronlik qilayotgan qalmoqlar Yamishevda qal’a qurilishiga qattiq qarshilik ko‘rsatdilar. Uzoq qamaldan so‘ng Buxgols qal’ani tashlab Om daryosini qirg‘og‘iga qaytdi. Bu yerda u Sibir general- gubernatori Gagarinning buyrug‘i bilan Omsk qal’asini barpo etadi. Shu tarzda Pyotr I ning barcha harakati behuda ketadi. Ammo u Xiva xonligini bosib olishga qattiq kirishgan edi. 1714 yilning 19 mayida Pyotr I Xiva xonligini zabt etish haqidagi farmonni hukumat senatiga yubordi.100 1716 yilni 14 fevrlida Pyotr harbiy yurishni boshlig‘i qilib tayinlangan Bekovich-Cherkasskiy bilan shaxsan suhbatlaishb amalga oshiriladigan vazifalami belgilab beradi. U bu haqda hukumat senatiga xabar berib tayyorgarlik ishlarini diqqat va puxtalik bilan ko‘rishni buyuradi.101 O'sha ko'rsatilgan kuni davlat kansleri G .G o lo v k in ham Pyotr I n ing fa rm onin i

100 SGVIA Rossii, d.35„ 1.57.101 0 ‘sha joyda.

va otliqlardan 100 kishi berilsin. Ular savdo karvonlarini muhul,. qilish niqobida Astraxandan harbiy qal’a va shahar qurilailiyitM joyga, ya’ni Kaspiyning sharqiy qirg'og'iga yuborilsin. Qo'sln.; I komandirlari barcha joylardagi tub aholiga nisbatan xushmuoni.ih.k I bo‘lsinlar. Shaharni qurish uchun zarur bo'lgan bel va cho ‘kk lilof I berilsin.

6 . Dengiz ofitserlaridan poaichik Kojin va navigatorlardan 5 vnli 1 ko'proq kishilar harbiy qismga qo‘shilsin. Kojin savdogarlar niqobul > ish yuritishi, navigatorlar esa Yorkentga yuborilishi darkoi 1 Kulyumov o'quv yurti talabalaridan ikki injener olinsin. K o j « zimmasiga boigan joyida mollarni turlarini va umuman savdo-souqin yaxshi o 'rganish yuklatilsin. Unga savdogarlardan ikki kislu ! birkitilsin. Bular keksa bo‘lmasinlar.»103

K o 'r in ib tu r ibd ik i, Pyotr I Kaspiy deng iz in ing sharqiy I qirg'oqlari va Xiva xonligini hamda iloji topilsa Buxoro xonligini 1 ham o ‘z ta ’sir doirasiga tortishga qattiq kirishgan. Bu hoi Rus ] davlatining chegarasini kengayishi va manfaatlarini ta ’minlaslu turgan gap edi. Pyotr f kuchli flotga ega bo‘lganligini hisobga olib I Amudaryoni Kaspiyga burib, suv yo‘li orqali Xiva va Buxoro I xonliklariga, H ind is tongacha borishni o ‘ylagan. A m m o, u Amudaryoni yo'lini o'zgartirishni o ‘ta qivinligini, katta kuch va | mablag1 sarflanishini hisobga olmay xom-xayol bilan ish yuritgan.

1717 yilni 14 martida Bekovich-Cherkasskiy Pyotr 1 farmonini amalga oshirishga qaratilgan talablami hukumat senatiga quyidagi tarzda ma’lum qiladi:

1. Muntazam qo'shindan — 400, dragunlardan (otliqlardan)— 1500, piyoda askarlarni ofitserlari bilan birgalikda — 2500, kazaklardan 2000 kishini kiyim-kechaklari bilan, oziq-ovqatlari va maoshlari bilan birgalikda berilsin.

2. Kaspiyning sharqiy qirg‘og‘iga quruq yo‘l bilan borish uchun belgilangan 2000 kishidan iborat askarlarga kamida bir yilga yetadigan oziq-ovqatlar, aravalar va boshqa narsalar ajratilsin. Shuningdek, Kaspiy dengizini qirg‘og‘ida harbiy qal’a qurish uchun jo ‘natiladigan askarlarga tegishli oziq-ovqat va boshqa narsalarni olib borishga kemalar berilsin.

1H 0 ‘sha joyda, 58-bet.

Iii....... Sirdaryo bo‘ylab Yorkentga oltin qidirishgaInt’sl.ib llindistonga boruvchi kishilarga mablag'

I lliii Im darajada k o 'p va yaxshi m ollar bilan ;nlnki. ii loylarda hech qanday shubha uyg‘otmasin. Itivri \ ih11 500 kishilik gvardiyani so'rab qolsa u vaqtda■ il 1111 it I ■ I a l bilan ta ’minlashga maosh ajratilsin.Ilimim va Mindiston hukmdorlariga davlat yorliqlari

•i ini iiyymiansin.i .i in l»i lnlar, 2 ta injener, 3 ta davolovchi va ko 'p dori-

m.ii ImpHs'in.1"4• ■I. \ n <1 xouligida qoldirilgan rus askarlarini soni 500 kishi

M l<i Ic.il.ugaii. Hindiston va Yorkentga boruvchi kishilarill ii.... . lx>‘lmay ayg'oqchi edilar. Ularga siyosiy va iqtisodiy

mil,n in qo Iga kiritish topshirilgan. 1717 yilni 14 martida mil imi i hckovich-Cherkasskiyni talablarini to'la qondirish

ih 11111«i i|abul qildi. Jum ladan , H indistonga boruvchi »<liiii.n 1.11)-.i» Moskva va Astraxanda turli mollar sotib olishlari Min "Mi.i vaqt uchun salmoqli hisoblangan 5000 so 'm ajratildi.

♦M*..... '-Imi' riga 5 kishi yuborish va ularni mablag' bilan||*iiiliil i*li haqida ko'rsatma berildi.105 Harbiy qismni Qozon,V tut in, Saratov, Dmitriyev, Saritsin, Krasniy Yar, Cherniy

■ >ii, S,i11ini i va Azov guberniyalaridan jamlash buyurildi. Uning Kltlinim Mffli bir hujjatda 6344106, ikkinchisida esa 61000107 kishi 4. •-.iIiIh.iii Ikki holda ham u 6000 kishidan oz bo'lmagan. Qo'shin (nl in iihH kctiladigan to 'p lar uchun 481 pud porox, 1230 pud Ipi ir '• hill va boshqa narsalar ajratildi.108 Askarlarni va ofitserlarni

liidiui i uchun 4000 chelak vino, 597 chelak pivo beriladigan fpii’ldi \nllas, harbiy qism ipdan-ignagachato‘la ta ’minlanishi,

li idan qancha yarog'-aslahalar ajratilishi nazarda tutildi.A«lr ixan va boshqa joylarda olib borilayotgan tayyorgarliklar

lnn|iil.igi ovozalar Turkiston o'lkasiga yetib borgan edi. Chunonchi, I ’lii yilda Astraxan orqali Rossiyaga borgan Xiva xonligining elchisi

(Vfhii joyda, 61-bet."" ( Vslui loyda, 64-bet.

( >*sha joyda, 177-bet.1 < >\ha joyda, 99-bet." ( )Mi;i joyda, 177-bet.

. Tb '7ôc» »>

uni o 'z ko'zi bilan ko‘rgan va eshitgan edi. U vataniga qaytg;u h k haqda o 'z xoniga ma'lumot bergan. Shundan keyin Sherg'ozl^H o 'z qo'Ii ostidagi yerlarga harbiy tayyorgarlikni ko‘rib taxi Im'M turishni buyurgan.109 Bekovich-Cherkasskiy bundan juda tasliv i»li ] langan, albatta. Shuning uchun u go‘ye Xiva xonligiga do'sllik * tinchlik elchisi sifatida borayotganligini ishontirish uchun Voronin va Maksim Svyatoy nomli o ‘z kishilarini maxsus xal M Sherg'ozixon huzuriga yuborgan. Bu rus elchilari Xivada daslav qattiq nazorat ostida yashagan bo‘lsalar, lekin qayoqqadir keljtM Sherg'ozixonning kelishi bilan ularga bir oz erkinlik berilgan. I l.u ] xonliqda harbiy tayyorgarlik ko'rilayotganligiga ishonch hosil qilih, buni maxfiy xat orqali Bekovich-Cherkasskiyga yetkazganlar."" 1

Xiva xonligida rus qo'shinlarining bo'lajak tajovuziga qarshi] tayyorgarlik ko'rilayotganini qalmoq xoni Ayuqxon ham xabar qilgan. U 1717 yil 16 mayida rus m a ’muriyatiga yozgan xatulii shunday degan: Mening Xiva xonligiga borib kelgan odamih. guvohligiga ko'ra 2000 kishidan iborat xivaliklar, qoraqalpoqlar vn qozoqlar birlashib chegara joylarda turishibdilar. Ular yo‘llarda>;i quduqlarni ko'mganlar, hamda jang qilish niyatidalar. Yo‘llard;i|:i issiq jazirama orqasida o 'tlar yo'q, tag‘in rus askarlari og‘ir ahvolga tushib qolmasinlar. Vaziyatni batafsil tushuntirish uchun 7 kishini yubormoqdam an.111 Xullas, har ikkala tarafda kelajakdagi o'zaro to'qnashuvga tayyorgarlik olib borilgan. Manbalarga ko'ra Bekovich- Cherkasskiy birinchi navbatda Amudaryoni Kaspiy dengiziga burishga doir ma’lumotlami qo'lga kiritishga harakat qilgan. U 1715 yilda Astraxandan Kaspiy bo'ylab turkmanlar yashaydigan joylarga borib Saidmamad, Salmon, Begench, Po'lat Baxshi, Manglay, Qashqa (manbada ismlar buzib yozilgan) va boshqa nufuzli kishilar bilan Amudaryo xususida suhbatlashgan.112 Turkman vakillari o 'tm ishda Amudaryoni Kaspiyga qo'yilganligini tasdiqlab, 20 chaq ir im masofadagi yer qazilsa uni eski yo 'liga oqizish mumkinligini aytganlar. Bekovich-Cherkasskiy bu masalani aniqlash uchun biladigan odam ni berishni so 'raganda ular

l0<’ 0 ‘sha joyda, 138-bet."" O'sha joyda.111 O'sha joyda. 131-132-betlar.112 SGV1A Rossii d. 35, I. 356.

108

I* iI»m hi inikinanni tavsiya etganlar.113 U bu kishiga ni Ivm Zvonskiy va Nikolay Fyodorov degan

I ip- lull Amudaryoni eski o ‘zanini aniqlashni buyurgan. %>< i i I ii i-.hi'liiligida yo'lga chiqib Xiva xonligiga 17kunlik

g! i i iu y 'o d i degan joyga kelganlar. Buning atrofida iv| i1 ii mrli cliorak, uzunligi besh chaqirim, eni uch ttliH in n I'.ilJk ko’zga tashlangan. Nafasxo‘ja mana shu tepalik

f i l l11| ■ / ili lionlsn Amudaryoni Kaspiyga bursa boMadi, degan ■ ii i i ' i in m

>• < hi-rkasskiy qanchalik harakat qilmasin baribir " ii u|itl1 yelarli ma’lumot ololmadi. Bekovich-Cherkasskiy

i I miif.’ harlpiy istehkomlar qurish va bu bilan Kaspiyi 1111111 .li.uqiy qirg‘oqlarida Rus davlatining ta ’sirini o ‘rnatish ■■•i Kn'i ■iimasini ado etishga kirishdi. U 1716 yilni 15sentabrida

b> mm 1.1 Kaspiy dengizi bo ‘ylab Astraxandan 290 chaqirim iI.hIii inyliishgan Tyurkkaragan degan joyga — Mang'ishloqga

II hii yerda qo‘shin bilan o ‘rnashib Svyatoy Petr 1 nomida *|n\ i-.ii likoiium qurdirdi. U bu yerdan Buxoro xonligiga elchi

rilt l#yml.'ing;m Kojin va Pyotr Davidovni Astrabodga jo'natadi. ■-i ii i I hi yer orqali Buxoroga borish rejalashtirilgan edi.I 'l(i yilni 23 oktabrida Bekovich-Cherkasskiy ikkinchi harbiy

■itl mu i | im sh u ch u n ikki p o lk d a n ibo ra t q o 's h in b ilan I^Mtnnvodskka yo‘1 oldi. Ko‘p o‘tmay bu yerga Eron m a’muriyati iiiî'i lu-i maganligi orqasida Buxoroga yuborilgan Kojin va Pyotr Povidnvlar qaytib keldilar116. Manbada Pyotr Davidov «Morskoy

■ i •< >i tie li i k» dey ilgan .117 Aftidan, bu elchiga suv yo‘llarini m' ic mi ill va ma’lumotlar to ‘plash topshirilgan.

1 1 7 yilni 20 fevralida Bekovich-Cherkasskiy Krasnovodsqda (liil'ii qinishni yo‘lga qo'ygandan keyin quruq yo‘l bilan Astraxanga i |.i\|.k Ii Bu yerda u Xivaga qarshi harbiy yurishni oxirgi tayyorgarligi I'll,m slmg'ullanadi. Bu vaqtda Xiva xonligining kuch-qudrati ancha | ii' hnyib. M arvdan to A strobodgacha boMgan yerlar ( tog‘

( 1'slui joyda.( )‘lha joyda.

II O'sha joyda, 342-bet.O ilia joyda.

1 O'sha joyda, 347-bet.

109

elaklari) bo'ylab Atrek, G o ‘rgon sohillarida yashovchi foil 4 turkmanlar bo'ysundirilgan edi.

1717 yilni bahor kezlarida Bekovich-Cherkasskiy qo‘s h in n w bir qismini quruq yo‘l b o ‘yicha, o ‘zi esa askarlari bilan keniitill Kaspiy dengizi bilan Guryevga keldi. Guryevga 60 ta rus ask;n Im baliq ovi bilan shug'ullanayotganlarida qoraqalpoqlar qo 'qq iv1 n hujum qilib ularni asir olib otlarini haydab ketganlar. Bekovk- Cherkasskiy darhol ularni orqasidan quvib asirlarni va o tln im qutqargan. Bekovich-Cherkasskiy so'roviga muvofiq, qalmoq xntill Ayuqxon Manglay Qashqa boshliq 10 kishini y o i ko‘rsatuvi • sifatida yuborgan. Shuningdek unga yuqorida qayd qilingan Nafasxo‘|fl| ham kuzatuvchi tarzida qo‘shilgan. Bekovich-Cherkasskiy 300* dan ortiq qo'shin va xizmatchilar bilan 1717 yil may oxiri yoki | iyun boshlarida Guryevdan chiqib, Xiva tomon yuradi. U bilan birga Astraxan tatarlarini (70 kishilik) savdo karvonlari ham yo‘ly;i otlanadi. Bekovich-Cherkasskiy Yomba arig'ini kechib o ‘tib, hamiln yuqori qismi tom on yurib ikki kundan keyin Bagachat degan joyga q o ‘ndi. Shundan keyin qo‘shin Duchkon, Mansulmas, Childop, San Durali, Yangisuv singari quduqlarni bosib o ‘tgan Bu vaqtlarda jazirama issiq barcha o ‘tlarni quritib yuborganligi orqasida qo‘shinga tegishli ot va tuyalami boqish ancha qiyinlashgan Bekovich-Cherkasskiy o ‘zini bosqinchilik yurishini niqoblash maqsadida Yangisuvga kelganda Mixail Koretovni tinchlik va do‘stlik elchisi sifatida borayotganligini m a’lum qilish uchun Sherg‘ozixon huzuriga jo ‘natgan.118 Shundan keyin qo‘shin yo'lni davom ettirib Shershik qudug‘i va Qoraqumobod arig‘i orqali Oqko'l arig‘iga kelgan. Ko‘p o ‘tmay Xiva xoni Sherg‘ozi nomidan ikki kishi va yuqorida qayd qilingan Koretovni bir odami Bekovich-Cherkasskiy huzuriga kelganlar."9 Xiva elchilari xon nomidan ot, tuya va mollardan iborat sovg'alarni Bekovich-Cherkasskiyga topshirgan.120 Shu ravishda Sherg‘ozixon dushm anni yovuz niyatini yaxshi bilsada, lekin sir boy bermay ish yuritadi.

" * SGVIA Rossii d., 35, 1. 305.119 O'sha joyda, 304-bet.120 Otlami toliqib qolishi orqasida Yangisuvda ming kishilik rus askarlari

qoldirilgan edi. Oqko'lda tuyalar topilib ularga yuborilgan edi. Shundan keyin ular ham Oqko‘lga kelganlar. Aft idan tuyalar turkmanlar yoki qozoqlardan sotib olingan.

Ii • li.'ik.isskiy Xiva elchilariga o ‘zini elchi sifatida d jiiini i.ikrotIntfli. Rus q o ‘sh in i O q k o 'ld a n ch iq ibii i i in ;iriqqa qo‘ndilar. Bu yerdan Xivagacha to ‘rtI11 ■ |><11>iiii fill. Bundan xabar topgan Xiva qo'shinlari rus

Iminin tp’ldUar. Voqea guvohlarining so‘ziga ko'ra, vatan .1 |>iltiii oddiy miltiq, qilich, nayza, oybolta, o ‘q-

In|.i i .diliy aslahalar bilan qurollanganlar. Ruslarda esa............. Imsliq.i lakomillashgan qurollarboredi. Manbalarda

I iilnfnj,’, soni turlicha, ya’ni 100 ming yoki 60 ming Hi-.im 1 1 liing uch kun davom etgandan keyin to ‘rtinchi

i iniii Slierg'ozixon Eshonxo'ja ismli elchisini yuborib mi i ik III etdi. Elchi Bekovich-Cherkasskiyga shunday

Si\iilikl;ii o 'zboshimchalik bilan rus askarlariga hujum 11i#ii hum i".:i bilmay qolgan. Xonning so'rovi shundan iboratki,

I l l ik m u li ( herkasskiy haqiqatan ham elchi sifatida kelgan l<M ii t u|iil;i ishonch hosil qildirsin.122

■ i ivobnn Bekovich-Cherkasskiy: Men rus m-peratoriii I immvilan yerliq va og‘zaki topshi-riqlar bilan elchi sifatida l|in iii y;m. IJ astra-xanliktatar Oltin Husainov degan kishisini

utiii.i hi la n birga Sherg'ozixon huzuriga yuqori-dagi gaplarni

Clkn/i Ii uchun yubordi. Oltin Husainov-ni Sherg'ozi emas,11 Itinllknrboshi Quluriboy qabul qilib unga aytganki, agar

I- Ii Cherkasskiy haqiqatan ham elchi sifatida kelgan bo‘lsa, li t >ii |i i1 i xon huzuriga o ‘zi tashrif buyursin. Ubuso'zlarni Eshonxuja l«ll in oi(|aga qaytib Bekovich-Cherkasskiyga yetkazgan.123

\ i v 11 qo shini rus askarlarini atrofini o ‘rab: agar Bekovich-i in iK.isskiy haqiqatan ham elchi sifatida kelgan bo‘lsa, u vaqtda hum m’/ i o'rtaga chiqib aytsin yoki urushadigan bo‘lsa jangga tushsin■ I. ii IVu|irishgan.124 Bunga javoban Bekovich-Cherkasskiy xivaliklar ii/<:■■ |ioc| joyga tislansa va Sherg‘ozixonni o ‘zi kelsa chiqishi iinimkmligini bildirgan. Shuningdek u oldingi jangda ruslardan olti I-1 .In o klirilganligini aytib ishonchsizlik bildirgan.125 Boshqa hujjatda

SliV IA Rossii d., 35, I, 307.( >'sh;i joyda.

1" ( )‘sha joyda, 308-bet.' ( )*sha joyda.

< )‘sha joyda.

o'lganlarning soni 10 kishi deyilgan.126 Bekovich-Cherka*^® buyrug‘i bilan ikki kun davomida vatan himoyachilariga q.ii.M to ‘p va miltiqlardan o 'q uzildi. Shundan keyin xivaliklai I ' l l chaqirim orqaga chekindilar.

Shu taxlitda vatan himoyachilari bilan rus qo'shinlari o ‘rta.suM ikki marotaba qonli to ‘qnashuv sodir bo‘ldi. Afsuski, bu jaiiKUil haqida mahalliy manbalarda ma’lumotlar topilgani yo'q. Ular ko'pidfl rus arxivlarida saqlangan. Bular asosan Bekovich-Cherkasskiynmg] harbiy yurishida bevosita qatnashgan turkman Nafasxo'ja, Olh Husainov, Yoyiq kazaki Fedor Yemelyanov, Mixail Spiridonov J O 'razmat Ahmetov singari kishilarni xotiralarini o ‘z ichiga olailil Ularni ko'rsatishicha aytilgan jangdan keyin o'sha xivalik Eshonxo'jiJ yana kelib orolliklar va turkmanlar xonni ruxsatisiz o'zlaricha hujum qilganlarini bayon etgan. Shuningdek, u hech narsadan xavfsiram;iJ xon oldiga borishga da’vat ettan.127

Bekovich-Cherkasskiy bunga javoban astraxanlik tatar Ismoil Mirza va Xudoyqul Mirzani Sherg'ozixon huzuriga yuborib, rim| davlatini elchisi ekanligini va qoraqalpoqlarni hujumlaridan saqlanish uchun qo'shin bilan kelganligini bildirgan.128 M a’luin vaqtdan keyin rus elchilari xonning lashkarboshisi Qulunbek va Nazarxo'ja ismli kishi bilan kelgan. Shundan keyin har ikki tomon bir-birlariga hujum qilmaslikka kelishdilar. So'ngra Sherg'ozixon Eshonxo'jani yuborib Bekovich-Cherkasskiyni o 'z huzuriga taklif etadi. Bunga rozilik bildirib Bekovich-Cherkasskiy, knaz Mixail Zamonov, brigada komissari Grigoriy Volkov, 700 askar va boshqa bir nechta kishilar bilan xon huzuriga yo‘l oldi. Qo'shinga uning orqasidan yurish buyurildi.129 Keyingi voqea qay tarzda borganligini jonli guvoh Oltin H usainov shunday t a ’riflaydi: Bekovich- Cherkasskiy va Mixail Zamonov Sherg'ozixon o'rnashgan chodirga kiritildi. U Pyotr I Oliy hazratlarining yorlig'ini, yasantirilgan ot, movut, 5 gazdan gazlamalar, kallaqand, kumush idisharidan iborat sovg'alarni xonga topshirdi. Ular chodirda ikki soat suhbatlashdilar va ovqatlandilar. O 'z navbatida xon ham Bekovich-

126 O'sha joyda.127 O'sha joyda, 311 -bet.128 O'sha joyda.129 O'sha joyda, 339-bet.

112

to p Ih /.iiilg.m eng yaxshi otni hadya qildi. Shundan Mi, h < hcrkusskiy uning uchun belgilangan chodirga

' Ko‘p o 'tm ay xon olgan sovg‘alarni, xususan• hlrin.inligi uchun Bekovich-Cherkasskiyga qaytarib flu ll. kovuh-Cherkasskiyni shu darajada xijolatga va

.iiuiiki. ko‘z yoshlari bilan «Nima uchun shunday . ih 11 Mixail Zamonovni qoralagan. Bunga Zamonov:* . in|,i|\i i|;iylishimizga to ‘g‘ri kelsa, bir kunimizga yarar,

I.......... . javob bergan. Keyingi kuni Sherg'ozixon va‘i i In ikasskiy birgalikda Xiva tom onga yo‘l oldilar. mu ul.ii lo’rt soat mobaynida suhbatlashib ovqatlandilar.

I iliivom ettirilib Xiva qo ‘shini Bekovich-Cherkasskiyii fcrliiyotgan rus askarlarini unga yaqinlashtirmadi. Xivaga lilt yu'l uolganda Porsungul degan daryoga kelishdilar. Rus

i'ii ym lan ikki chaqirim narida to ‘xtadilar. Ertalab •n/i* ni Bekovich-Cherkasskiy huzuriga t o ‘rt o ‘zbekni jit ni. q o ,hinlarini barchasini Xivada joylashtirishni va

n i i Inn Imkoni yo'qligini va ularni besh qismda taqsimlab, pulmil.irga o'rnashtirishni taklif qildi. Shuningdek, Bekovich- !t>i ■-.kiyga o ‘z yonidagi 700 kishini ham tarqatib 200 odam it hi'li'.luii laklif etdi. Bu so‘rovlar qabul qilinib besh qismgaill ,ni i ms askarlari xon amaldorlarini kuzatuvida besh tarafga olib

|li|l Miimilan keyin, — deb so'zini davom ettiradi Oltin Husainov, hln it< mrixon buymg‘i bilan knaz Mixail Zamonov, astraxanlik

li" l i m i t kiryak Ekonomov, so‘ngra Bekovich-Cherkasskiy Itli ii inlih lx)shlari qilichdan o‘tkazildi. Bu voqea 1717 yil 29 avgustda I n Ui Idi Rus askarlari ham yoMlarda qirib tashlandi, m a’lum

ifi-mii'iii.. asirlikka olinib, qulga aylantirildi. Ko‘rsatilgan uch kishini ^•lil.ii i \ iv .dagi bozorda osib qo‘yilibjamoa ahliga namoyish etilgan.

ui 1,11/.da Sherog‘ozixonning (1715— 1728) o ‘ta ehtiyotkorlik t i liilimilonlik bilan yuritgan siyosati bir necha barobar ko‘p kuchga

irng1 aslahaga ega bo ‘lgan uch ming kishilik rus qo'shinlarini .... . luhiyatga uchratdi.130 Vatan himoyachilari to ‘p, miltiq, qilich

llu viiqllarda Xiva xonligani Eron bilan aloqasi keskin tus olgan. Shuning.....hum I ron shohi Bekovich-Cherkasskiyga yordam berish uchun Astrabodda

iiii mill!' askami tayyorlagan. Ammo, Bekovich-Cherkasskiydan hech qanday• i. i.n ho'lmaganligidan niyat amalga oshmagan.

113

va boshqa yarog‘-aslahalarni o ‘ljaga oldilar. Sherg'ozixon iri g 'a labasin i nam oyish etish uchun Bekovich-Cherkasskiy® kallasining terisini shilib va ichiga somon tiqib Buxoro x o i m j o 'n a t d i . A m m o , bu y e rd a xon R oss iya b i la n alo<|iijfl yomonlashishidan qo‘rqib «sovg‘ani» nafrat bilan qarshi oldi ■ d a rh o l q ay ta r ib y u b o rd i .131 S huningdek Sherg 'ozixon f l asirlaridan olti kishini Buxoro xoniga va 10 kishini qalmoq xonlfl «sovg‘a» sifatida jo ‘natgan.

Bekovich-Cherkasskiyni to r -m o r etilishi butun Rossi> ji«fl larzaga solgan, desak mubolag'a boim aydi. Chunki bu noxiH xabarni birinchi navbatda Pyotr I qattiq hayajon va alam biUB qarshi oldi. Ovrupadagi eng yirik va qudratli Rossiya imperiyasiniM kichik bir xonlikdan yengilishi jahon davrasida Pyotr I ni noqulifl holatga solib qo ‘yishi turgan gap edi.

Garchand, Sherg'ozixon katta zafarni qo'lga kiritgan bo'Is m da, rus davlati bilan di plomatik va savdo aloqalarini tiklasli yo'llarini qidirdi. Chunonchi, u 1720 yilda Vaismamatni e lc lJ sifatida Rossiyaga yubordi. Bu elchi olib kelgan yorlig'ida xonlikill Eron bilan urush olib borayotganligi xabar qilinib BekovichJ Cherkasskiy munosabati bilan uzilib qolgan aloqalarni tiklasll zarurligi Pyotr I ga m a’lum qilingan. Bu bilan barobar Bekovichl Cherkasskiy ko 'p sonlik qo 'sh in bilan kelib xonlikni bosih olmoqchi bo'lganligi uchun uning qo'shinlariga zarba berilganligi uqtirib o ’tilgan.132 G archand, Sherg'ozixon o 'z vataniga bostirih! kirgan bosqinchini to r-m or etib xalq oldidagi muqaddas burchiru ado etib, yaxshi niyat bilan Rossiyaga elchi yuborgan bo'lsa-da,l lekin Pyotr I ning alami va nafrati shu darajada kuchli bo'lganki. u diplomatiyaning oddiy qonun qoidalarini ongli ravishdabuzadi. Chunonchi, o 'sha Xiva elchisini 5 ta hamrohi bilan Astraxandan so q ch ila rn in g q a t t iq n azo ra ti o s tida P e te rburgga keltirib Petrapavlovsk qamoqxonasiga tashlaydi.133

Bunday sharmandali ish d iplom atiya tarixida kam dan-kam uchraydigan hodisadir. Keyin Vaismamat tashqi ishlar kollegiyasiga

1,1 SGVIA Rossii, d., 35, 1. 1.132 Arxiv ministerctvo inostrannix del Rossii., F. Snosheniya Rossii s Xivoy

(AVPR)d. 1.1.85.133 O'sha joyda.

mIiImI n'lk.i/ilgan. Elchi suhbatda Xiva xoni savdoni / t i».inliiMiii mn'lum qilgan. Kollegiya boshliqlari savdoni

i 1.1 I yupkaragan qa l’asini qurish uchun yuborilgan I In ik.r.skiym o'ldirilishini qoralaganlar. Kollegiyada i In iLisskiyni xuni u c h u n e lch in i o 'ld ir ish lozim

», ■ Ii In - Mu sizlarning ishingiz», — deb m ardonavori i 1 ' I Ichi V a ism am at 1721 y iln ing 10 m ar t id a

ioi-iilii \.ilni clgan. Shubhasiz, u qasos olish m aqsadidain..........I.in o'ldirilgan. Uning hamrohlaridan biri Ko'chak

.. ............ ..ii-' hukumatining rus asirlarini ozod qilish haqidagiii \iv.ir.i jo 'na ti lgan .135 Qolgan uch ta Xivalik 1724 yilda

H* i iu Ii yil yotgandan keyin katorgaga hukm qilingan. § |i> .ii ii ii rus davlatining elchiga nisbatan g ‘ayriqonuniy

liiiliy.i qiiiamay aloqani tiklashdan voz kechm adi. U 1721 foulii.l i Buxoroga ruse lch is i Florid Bcnevenini kelganligini

i l urn \ivaga Kelishini va bu yerda z o ‘r hu rm at bilan qabul ' ‘dm m.rliitn qildi. Haqiqatan ham F.Beneveni Xivaga kelganda mi ImI,ui kill ih olindi. Qabul marosimida Sherg‘ozixon Rossiya

■.twin uloqalarini tiklashni va dushmanlikdan foyda yo'qligini in v t i1111 aytgan. U Bekovich-Cherkasskiy voqeasiga to 'x tab ,

Jin i n k I . i emas, balki ko‘p askarlar bilan Xiva xonligini bosib | |h in Inin kelganligani bayon etdi. Sherg‘ozixon ruselchisi bilan gii Nul'lioiiquli nomli kishisini elchi sifatida Rossiyaga yuborgan.

S i.mui \ is .i elchisi 1725 yilda Petr I o ‘lgandan keyin Peterburgga Ml "*■ llu yerda u Sherg 'ozixonning savdo aloqalarini tiklash

|)tM|lil ii» yi*rlig‘ini rus hukumatiga topshirdi. Natijada, Xiva xonligi Ini •in ms davlati o 'r ta s ida savdo aloqalarini tiklash haqida qaror ||.il'nl tiilmdi.137 Bunda aloqani uzilishi orqasida Kaspiy-Volga r t ' l i i l i)-’i savdoga pu tu r yetganligi va boj yig‘ishning kamayib lu lu mlif'i ko‘rsatilib xonlik bilan savdoni qayta yo ‘lga q o ‘yish..........Ilul uqdirilgan.138 Rus podshohlari Xiva xonligi bilan savdo■ilij.i min liklanishi m unosabati bilan Turkiston o ikas iga maxsus

1 11 i slin joyda, 86-bet.' l )\lu i joyda, 88-bet.

( )'<ha joyda, F. d. 1,1. 3.( >\ha joyda. 26-bet.( >\lia joyda. 98-bet.

sav d o k a rv o n la r in i y u b o r is h t o ‘g ‘r is id a f a r m o n chiqimli J Karvonboshi lavozimiga Astraxanda yashovchi samarqandlik •> /I savdogari Y odgor Olimov tayinlandi.

Oldingi sah ifa la rda B uxoro xoni A bulfayzxon Bekov.ci ! Cherkasskiyni oMdirilishiga qarshi o ‘z nafratini bildirgan edi 1 bu bilan chegara lanm ay o ‘sha F.Beneveni orqali Petr I nonujii 1 xat yuborib o ‘zaro elchilik va savdo aloqalarini kuchaytirish takli bilan b ir q a to rda S herg ‘oz ixonn ing Bekovich-C herkassK iym M nisbatan bo’lgan munosabatini qoralagan. Hatto, xon Xiva xonliyinn qarshi q o ‘shin yuborganligi m a ’lum qilgan.139 Xullas Abulfayzxot* Rus davlatini Xiva xonligi bilan aloqasini yomonlashtirishga urinin o ‘zini unga d o ‘stligini ko ‘rsatishga harakat qilgan.

Shuningdek, Abulfayzxon tobora kuchayib borayotgan X ivhB xonligini ishlariga aralashib orolliklami Sherg‘ozixonga qarshi b o s l i l ko 'tartirdi. Orolliklar uni o ‘rniga Buxoroda yashovchi sh a h z o d t i l T em u r Sultonni taxtga o 'tkazish uchun harakat qilganlar.

Bekovich-Cherkasskiyning m ag 'lubiyati Petr I ning KaspiyB dengizini sharqiy qirg 'oqlarini egallashga qaratilgan harakatlarig i h a m za rb a berd i. Arxiv hu jja t la r iga k o ‘ra, T y u lk a rag an v;i I Krasnovodskidagi harbiy istehkomlarda sharoitni og‘irligi orqasid;i I Bekovich-Cherkasskiy qoldirgan askarlarni ko ‘pchiligi dardg:i chalingan yoki o i g a n .14"

Buni ustiga tu rkm an qabilalari qa l’alarga hujum qilib, o ‘nlab rus askarlarini asirlikka olganlar. Ularni orasida o ‘ldirilganlar ham bo‘lgan. Hatto, Xiva xoni bu yerga hujum qilarmish degan ovozalar tarqalgan. Pyotr I o ‘lim idan keyin qanchalik vaqtlarning o ‘tishi bilan ko‘rsatilgan qal’alarga e ’tibor shunchalik pasayib bordi. 1717 I yilni oxirida qo lgan oz sonli rus askarlari q a l ’a larn i tash lab 1 Astraxanga qaytishga m ajbur boMdilar. Turkiston o 'lkasini rus I davlatini tarkibiga kiritishga qattiq bel bog iagan Pyotr I Bekovich- C h e rk a ssk iy n in g to r - m o r e t i l i s h id a n shu d a ra ja d a a lam g a tushganki, hatto , o ‘lim to ‘shagida yotganida ham Xiva xonligidan «qonga — qon» tarzida xun olinishini vasiyat qilgan.141 Rus shoiri

119 0 ‘sha joyda, d. 18250,1. 1.140 O 'sha joyda, d.5, 1.141.141 AVPR.F.d.l, 1.1.

« K i 1 1 6 .

i tm wi'/icha «Pyotr I ikki a rm on bilan ketdi: biri Prut lybiyati uchun Turkiyadan, ikkinchi Bekovichni

mu \ ivm lan uch ololm agan edi».► .|>iy qirg'oqlarini E rondan urushib olgandan keyin

■I i • I mi i 11111 k g‘oyalari» yanada j o ‘sh urib, shunday degan l-iii tin Hid in Balxga va Badaxshonga faqat 12 kunlik yo'ldir. i Ii in li.i Sharq savdosining m arkazidir. U tom onlarga

f e l l vn'llarga hech kim to ‘siq b o i a olmaydi». m l 'm u . ii Eron orqali ham Turkistonni o ‘z t a ’sir doirasiga

il.islmirgan. Pyotr I ning eng yaqin odam laridan biri M«Kvulng csdaligiga ko‘ra, Pyotr I faqat Eronni emas, balki •n«Ii ion va Xitoygacha bo 'lgan yerlarni o ‘z q o ‘l ostiga olish

i ii i.i Ito’lgan. Uni t a ’kidlashicha, Pyotr I tirik bo 'lganda bu mi iiiiialga oshirilish' turgan gap edi.

Julius. Viva xonligi tom on idan Bekovich-Cherkasskiyning tor-

S»ii i nL i rus davlatining bosqinchilik siyosatiga qattiq zarba berdi. In im 1111 keyin rus hukum ati uzoq vaqtgacha Turkiston o'lkasiga

l,ml.i\ viii ish uyushtirishni lozim ko 'rmadi. Biroq unga z im dan va gpln ' km layyorgarlik ishlarini amalga oshirib bordi.

Q ozog'istonda chor hukumati hukm ronligining o'rnatishi

All idan, Pyotr I Kaspiy dengizi va Ustyurt orqali Xiva xonligi i um um an o 'zbek xonliklarini egallashni mushkulligini anglagan

Ini Imi kerakki, Rossiyani birinchi navbatda Q ozog‘iston yerlarida■ fc ihgini ta’minlashga d a ’vat etgan. «Sharq bilan aloqada, — degan

Qozog 'is ton tasarrufi kalit va darvozadir. Shuning uchun imllionlab pul sarflansa ham Q ozog 'is tonni bo 'y su n d :rish yoki In i h bo 'lm a-sa u yerda Rossiya t a ’sirini o 'rnatish zarurdir». Pyotr I mng bu orzusi o 'l im idan k o 'p o ‘tm ay zam on taqozosiga ko 'ra imi i osonlik bilan amalga oshib bordi. C hunonch i , XVIII asrning iiiimchi choragida va keyingi yillarda qozoq sultonlarining o 'za ro umshlari, ayniqsa, qa lm oqlarning tajovuzlari ahvolni g 'oyatda Nomonlashishiga olib keldi. Shu bois qozoqlarning ayrim yuqori i.ibaqa vakillari Rus davlati tobeligiga o ‘tishga va bu bilan o'zlarini

xavfsizligini t a ’minlashga qattiq harakat qildilar. 1730 yilninn %

scntahrida Abulxayrxonning Sayqul Qaydagulov va Qutlulnhi Kashkayev boshchiligidagi elchilari Ufaga kelib, rus m a ’muriyallgl O 'rta va Kichik Juz qozoqlarini Rus davlati tobeligiga olish haq'iilfi so'rovini topshirdi. Rus hukum ati buni bajonidil qabul qilib, slum ta ’kidlab o ‘tdiki, qozoqlarni tobelikka olinishi Xiva xonligi va bosh® joylarni bo ‘ysundirilishini osonlashtiradi.142 Ayni paytda u savdofl rivojlanishida m uhim o 'r in egallashi uqdirib o ‘tildi.

1731 yil 19 fevralda im pera to r A nna Ivanovna Kichik .liij qozoqlarni ixtiyoriy ravishda rus davlati tobeligiga o ‘tkazil>sli| haqidagi yorliqqa imzo chekdi. 1731 — 1740 yillarda 0 ‘rta J in qozoqlari ham Rus davlati tobeligiga olindi. Bu vaqtlarda Xiv xonligida taxt uchun kurashlar shu darajada qizib fojeali oqibatlaiy olib keldiki, pirovardida o ‘zbeklardan xonlikka nom zod topolni;. qozoq sultonlaridan biri boMmish Elbars (1728— 1740) taxlgaj o ‘tk a z i ld i . Y u q o r id a q a y d q i l in g a n A b u lx a y rx o n b u n d a n foydalanm oqchi b o ‘lib Xiva xonligini ham Rus davlati tobeligiga! o 'tkazishga qattiq kirishdi. Bunga e rishm oq uchun o ‘z o ‘g‘li Nurillaxonni Elbars huzuriga yubordi. Am m o, xonlikdagi Rossiyaga i qarshi kuchlar bunga yo‘l q o ‘ymadi. Xiva q o ‘shinlarini Elbars J

boshchiligida Xurosonga qilgan tajovuziga javoban Eron shohi Nodir Xivaga qarshi yoMga otlandi. Xonqada Eron askarlari qamalga olingan Elbarsni o ‘ldirib g ‘alabaga erishdilar. Bu yerda urush ketayotganda yuqori tabaqa vakillari Abulxayrxonni olib kelishib xonlik taxtiga I o 'tkazd ila r . U N od irsh o h n i kelayotganligini esh itib Xivadan | qochishga ulgurdi.

Shu tariqa Rus davlati qozoq juzlari orasida salmoqli o ‘rinni egallagan Abulxayrxonning tashabbusi va harakatlari natijasida Kichik va O lrta Juzlarda o ‘z hukmronligini o ‘matish imkoniga ega b o ‘ldi. Natijada Rus davlati nod ir tabiiy boyliklarni, bepoyon yerlarni, karvon yo‘llarini va boshqa k o ‘p da rom ad manbalarini q o ‘lga kiritdi. S hundan keyin u joylarda rus shaharlari va boshqa tu rar joylar, sanoat korxonalari va turli konlar yuzaga keldi. Bular Rus davlatini ha r j iha tdan qudratini oshib borishini t a ’minladi.

142 Kniga Aziatskogo departam enta. Ne 21,1.76. - «Krasniy Arxiv», 1938. T.2, (87), S. 134.

118

i h tnhu ig shahrini barpo etilishi m uh im o ‘rin egalladi. in Ml yillarida Q ozog‘iston yerlarini o ‘zlashtirish va

11vii|l.ml ii ish uchun Yoyiq (U ral) daryosiga quyiladigan •it h< > vulii luirbiy qal’a qurishga kirishildi. 1734 yilni bahorida •i K K krillov boshchiligida O renburg ekspeditsiyasini

Mil'll K K krillovga harbiy qa l’ani qurish bilan bir qa torda* minliklan bilan aloqalarni rivojlantirish h am d a o ‘zbek

imtiyozlar berish singari vazifalar yuklatildi. Xullas,Li........ Orenburg shahrini Turkiston o ‘lkasi bilan siyosiy vak .ili«|.il;nini ko'prigi sifatida bunyod etadigan bo'ldi. U o'zining itiii-.itl.i Toshkent, Turkiston, X o‘jand, Xiva va Buxoro bilan

il m it|i h i darajaga ko'tarishga alohida ahamiyat bergan.143«ii navbatda u yerdan Buxoroga savdo karvonini yuborish

liim idi.N4 Hatto o ‘zbeklarga Orenburgda doim iy yashash iim niKsal berildi.145

I 11 ■ yilni 15 avgustida Orenburgning birinchi poydevori qo'yildi. i vim| i iclx l o s h k e n t l ik s a v d o g a r la r h a m q a tn a s h g a n l ig i•l 111111 cl i r.Mf>i »it iihurgmng tabiiy sharoiti va joylashishni noqulayligi tufayli i KniMWyu G ora degan joyga ko ‘chirishga qaror qilindi. Bu ish

| I I 7 4 1 yillarda amalga oshirildi. Shuningdek, Orenburgning ■i|in v.i u/.oq atroflarida Guberlin , Ozer, Buzuluq, Bars, Krasno-

ItfiiiMftk, lo b in , C h eb o rk o ‘l, K rasno-U fim , Yeldyas, Kubov, Mhc. k, k iv i l to n , Q a lm o q - b o r d i , S e rd n a t i , B erd , Krilov, Km m l Verxniy, S o roch iy , To tsk iy , Vozdvijenskiy, Tana ls , H' i k. Yoyiq va Troitsk kabi qa l’alar paydo b o ld i .

I 11 yilga kelib Orenburg guberniyasi tashkil topib u Kama i l i inos i , Kaspiy deng iz i , G ‘arb iy S ib ir va q o z o q d ash tla r i■ ■“ii isidagi bepoyon yerlarni qamradi. Bu joylarda yuzaga kelgan ' I m Ii ilar va harbiy is tehkom lar T urk is tonni kelajakda bosib Miuishida m uh im tayanch b o ‘ldi. Ayni bir paytda Orenburg Kuwsiytning Turkiston va boshqa Sharq mamlakatlari bilan siyosiy

S( iADA Rossii, f, 19., F inansn, d.5, 1.4." ( )‘sha joyda.

( )'shii joyda.O 'sha joyda, 77-bet.

I 19:

va iqtisodiy aloqalarni rivojlanishida m u h im m arkazlardanB hisoblandi. Rus davlati faqat Yoyiq emas, balki Sibir t o m o n H ham Q ozog‘istonda o 'z mavqeini m ustahkam laydigan va l ia f l y u r ish la rn i u y u sh ti r ish n i t a ’m in lay d ig an ta y a n c h n u q t a ® bunyod etdi. M asalan, Om sk (1715), Jelezinsk, P e t r o p a v lo « Sem ipala tinsk(1718), U stkam enogorsk(1720) vaboshqaqal’® va sh a h a r la r qurildi. Jam i 60 dan o r t iq ka t ta -k ic h ik harlB istehkomlar yuzaga kelgan. Xullas, Rus davlati qanchalik v a q t l a n * o ‘tishi b ilan Q o z o g ‘ i s t o n d a s h u n c h a l ik k o ‘p o 'z mavqclM m ustahkam lab o ‘zbek xonliklarga xavf tug‘dirib bordi. |

1839 yilda Xiva xon lig iga qilingan tajoviii]

Bu davrga kelib Rus davlatini hukm ron doiralari orasida o ‘z b ® xonliklarini bosib olish harakatlari kuchaygan edi. C h u n o n ch f l 1835 yilda Orenburg general-gubematori V.A. Perovskiy imperatrtl Nikolay I ga maxsus xat bilan murojaat qilib, unda Xiva xonligij;;s qarshi nafrat uyg‘otishga qattiq urinadi. U Xiva xonlari uzoi|| vaqtlardan buyon dushmanchilik qilib kelayotganligini, go‘yo savdo karvon larin i ta layo tgan lig in i va rus asir lariga yovvoyilarcha m unosabatda boMinayotganligini ko‘pirtirib t a ’rifladi. Shuningdek. Xiva xonligi aholisini m adaniyatsiz likda, qoloqlikda va hatto vahshiyliqda aybladi. Hatto , u Bekovich-Cherkasskiyni qiynab o ‘ldirilganligini ham eslatib q o ‘ydi. Shu ravishda general Perovskiy qanday bo‘Imasin imperatordan Xiva xonligiga qarshi harbiy yurishga ruxsat olish uchun hech narsadan toymadi. U o ‘z xatini quyidagi tarzda tugallagan: «Fransiya Jazoirni urushib olishi uchun millionlab so‘mlarni sarfladi, lekin bu harajatlarni doim iy ravishda bir necha m ar ta k o 'p a y ti r ib qop lab tu ra d ig an m am la k a t ta ega b o ‘ldi. Rossiyaning Xiva xonligini bosib olishi esa o ‘sha harajatlarning undan biriga ham arzimaydi. A m m o, urushib olinsa O 'r ta Osiyo bizni m adaniyatim iz, savdo va sanoatim iz, boshqaruv tizimimiz kirishida ta raqq iyo tga erishib asrla r m obayn ida d av o m etib kelayotgan zulm va azob-uqubatdan xalos b o ‘ladi»147. Binobarin rus harbiy sarkardasi Xiva xonligani egallash katta boylik berishiga

147 SGVIA Rossii., f.VUA. d. 18250., 1.8.

120

iii ■|.n.il;iikan, Rossiya go‘yo taraqqiyparvarlik vazifasini mu |ns;incla qiladi. Bu siyosat uchun yozilgan gap edi, albatta.

I i ill I.i in;, imperatori Nikolay I (1825— 1855) Xiva xonligani nil'll haqida V.A.Perovskiyga farmon berdi. Shunga muvoflq

i .ii i .11 ms im pera to riga 4000 kishilik a skar va 12 t o ‘p ili'liini I ivsiya etdi. Yurishga sarflanadigan m ablag 'ni hajmi

•I ii ii t if qog'oz pul va 575 ming kumush so‘m miqdorida boMishi i-iiilili 1X39 yilda 4250 ta askar, 18 ta to ‘p, 2090 kishidan ikI i|t> .him jamlandi. So 'ngra , o ‘sha yilni 14 noyabrida Xivaga

l«liI vn’lga chiqildi. G eneral Perovskiy boshchiligidagi q o ‘shin I f Hi I'rd.'i Lmba qa l’asiga o ‘rnashdi. Shu orada qattiq sovuq va 'iiiiimi lu iish i rus askarlarni og‘ir ahvolga solib q o ‘ydi. H atto

H |in i u, isida o 'lganlar ko'zga tashlandi. Tuya va otlarni boqish I n ml.isliib b i r in -k e t in o ‘la b o sh la d i la r . R us q o ‘s h in la r in i

liisi't) nligidan xabar topgan Xiva xoni Olloqulixon ularga qarshi Jkhfiiliiiini yubordi. B ularyo‘lda Buxoroga elchi sifatida kelayotgan in I.n in xususan kap itan Kovalevskiyni va sh tabs kap itan i i lily i'.ni asir oldilar. A m m o, asirlar qochib qutilishga erishdilar. Mil \ iqllarda general Perovskiyning qo 'shinini bir gum hi oldinroq

!■ i 1 luVchqa ko‘l» degan joyga o ‘rnashib olgan edilar. Bu voqea m.ili illiy m anbada shunday t a ’riflangan: — ruslar « C h o ‘chqa Ih> 11'.i ■ kelib qa l’a qurishidan m aqsad Xiva xonligini bosib olishga i n \i iii'.n lik ko'rish edi. Olloqulixon bundan xabartop ib O tamurod i|ii'.lilu’yini 18 sardor va 8 ming kishi bilan o ‘sha joyga jo 'na td i . Vi' .i i |o ‘shini Xivadan chiqib U rganch, Qizilgunband degan joylar m i|.i11 qo/.oq yo‘llariga o ‘tdilar. So 'ngra ular «Yomon ming yilqi» i l l - h i joyga k e lishganda s a rd o r la rd a n biri — M u h a m m a d v iMivulboshi vafot etdi. Uning murdasi Xivaga yuborildi. Shundan l«. vim Xiva qo‘shinlari bir necha manzil yo‘l yurib «Cho'chqa ko‘lga» Im lislidi. So‘ngra dushm anga hujum qilindi. Asirlikka olingan bir iik. kishisi ko 'p sonli rus q o ‘shinlarini e rta -ind in bu yerga yetib kclishnii, qa l’ada yarog '-aslaha ko‘pligi haqida m a ’lumot bergan. Shunga qa ram ay va tan h im oyach ila ri ruslarga qarshi hujumi H ishladilar. Am m o, ob-havo aynib qattiq sovuq va b o ‘ronni tutishi Ii,imda qalin qori yog‘ishi jangni davom ettirishga yo ‘l bermadi.I.mgda vatan h im oyach ila r idan 4 kishi ha lok bo 'l ib 5 kishi

121

inrohfltlandi. Oh-havoning yomonligi urushni davom ettirishga VM1 bermay, askarlar Xivaga qaytdilar .148

Bu voqeadan so‘ng «C ho‘chqa ko ‘lga» yetib kelgan g e n e * Perovskiy va qo 'shini ham qattiq sovuq va bo 'ro n ostida i|u i odam lar b irin-ketin o i a boshladilar. Ot va tuyalarni boqish h u l l juda qiyinlashdi. Q o 'sh in orasida turli kasalliklar ko 'payib h o f tf l Ob-havoning o ‘ta noqulayligi va og‘ir sharoit yo‘lni davom ettirislitfl yo‘l q o ‘ymadi. Shuning uchun general Perovskiy 1840 yil feu ill oyini boshlarida q o ‘shinni Orenburgga qaytarishga m ajbur bo'lill] Bu muvaffaqiyatsizlik katta talofat va yo 'qo tishga olib kcliljl C h u n o n c h i , 1054 kishi ha lok bo 'ld i, 10000 tuya va 8000 yo 'qotildi. K o‘p ruslar yo 'llarda adashib yoki toliqishdan yurtl! olm ay xivaliklar tom on idan asirlikka olindi.

1839 yilgi harbiy yurishda davlat xazinasidan 1700 ming so'ji behudaga ketdi. Bundan tashqari unda 23 ming otlar qo'shilgan 7500 aravalar bor edi. Ularni tannarxi 2 mln so‘mni tashkil etgan Shuningdek tuyalarni sotib olinishiga 1 mln so 'm sarflangan.1,49 Hu yerda ko‘p askarlar va boshqa kishilarning halok bo'lganligini hamda oziq-ovqatlarni, kiyim-kechaklarni sarflanganligini hisobga olsak ko'rilgan ziyon nihoyatda katta boMganligi ko'zga tashlanadi. Shuning uchun ham rus im pera to ri N iko lay I general Perovskiyninn qo'shinni oiqaga qaytarilishi haqida raportiga: — «Afsus, juda afsus. lekin na chora xudo-taoloning xohishiga b o ‘ysunmaslikni hech iloji yo‘q», — deb imzo chekkan .150

Xiva tarixchisi M u h a m m a d Y usuf Bayoniyning ko ‘rsatishicha, o ‘sha 1840 yilda H ind is tondan H aybat Sohib otlig1 degan kimsa A ng liya h u k u m a t i n o m id a n e lc h i s i f a t id a k e lib quy idag i m azm undag i nom an i xonga bergan: «K o‘p zam o n la rd an beri ruslar siz tarafga harakat etib viloyatingiz egallam oq niyatidadir. U la rn in g m aqsad i M o v a ro u n n a h rn i , X o ra z m n i , X urosonn i egallab Seiston usti b i lan H indistonga o ‘tishdir. Rusiya b ir ulug' hukum at va podshohlikd irk im uni lashkari sanoqsiz va yarog1-

148 M uhammad Yusuf Bayoniy. Shajarai Xorazmshohiy. 0 ‘z FA Sharqshunoslik instituti qo 'lyozm alar fondi, inv.Ns 9596, 302-bet.

149 O 'sha asar, 130-bet.150 O 'sha joyda.

122

lulu Ki ' 1'i.lfr I Ining ozgina lashkariga ham qarshi turarlik i " i | i l n G a p shuki, yana 50 yildan keyin (ruslar) Iflngizga ega b o ‘lur. Agar viloyatingizni m udom inishmi va hech k im ni unga ta jovuz etmasligini

...................... i i bi/ga bering. Xorazmni Angliya q o ‘li ostida deganm u \ ivI -xa ta rdan xoli e tad i . B izn ing m aq sa d im iz

Ms Hi1 in b o ' l m a y , d o ' s t l i k d a d i r , h a m d a r u s l a r n i 11.in' lit li.i vo'lini to ‘sishdir. Bizdan sizga foyda yetar aslo

jfUl ii ih 111 Xohish-istagizni yozdirib sh a r tn o m a tuzinglar, f»n i|.il>iil qiiamiz».

M|fM xon degan: hoz ir ruslar ustim izga bostiribnil li.i vo'q. 50 yilgacha kim boru, kim yo ‘q, biz 50 yildan i« m i Inn deb yurtimizni qo ‘limizdan hech kimga bermaymiz. n krymgi avlodlar nimani xohlasalar shuni qilsinlar.151 Bu flub ul! qon iq tirm ay shunday degan: «Taklifimni qabul

nl miiK.i/da ko‘p foyda berardi, vaqti kelib pushaymon bo'lishni ■•si' \ • < .|dir». Shundan keyin elchi o ‘z maqsadiga erisha olmay

i. iiij'.i q;iytgan.152I M. Mini;. Ilkrimcha Olloqulixon uzoqni ko ‘ra olmaydigan davlat

« h I m >i hisoblangan. U favquloddagi voqealarda bir-birlariga harbiy p* fnf'unviy yordam berish xususida Angliya vakili bilan shartnoma

mhI.i ynxshi b o ‘lishi turgan gap edi. Bundan rus davlati biroz In I i 11.1 h;iyiqishi m um kin edi. Olloqulixon esa buni ahamiyatini |Mliiinishg;i ojizlik qildi.

Mu v;iqtda Angliyaning Hirotdagi elchixonasi a ’zolaridan biri k i|>ii iii Shekspir ham kelib Hirot hokimi nom idan Olloqulixonga sin itM i kelgan. Bunda Rossiya bilan aloqani yaxshilash va rusii ill I.Mini ozod etish so‘ralgan. Aftidan, Hirot hokimi Rus davlatini lnM.ui ib kirishini Afg'oniston uchun xavf tug‘dirishini o ‘ylaganI mi l„i kerak. Shuningdek angliyalik kapitan Abbatni kelganligii .i kulkmndi.153

1 1 < iMia joyda, 202-bet.< I'sha |oyda.

1 S< i VIA Rossii., f.VUD. d. 1172., 1. 1.

123

Xiva xonligiga qarshi qayta harbiy yurishni uyushtirish harakati

Rus imperatori Nikolay 1 1839 yilgi muvaffaqiyatsizlikni eshiti*k| hilanoq xonlikni bosib olish uchun qayta harbiy tayyorgarlikni darlmlj boshlash haqida farmon berdi. Bu xususda harbiy vazir genera! - advutant graf Chernishev o ‘zining general Perovskiyga y u b o rg * ko'rsatmasida 1839 yil 30 yanvarda imperator harbiy yurishni zuillik bilan amalga oshirilishini buyuiânligini bayon etgan. U nda «harbiv yurishni o 'tkazib rus hukumatini o ‘z maqsadini amalga oshirishd;ij’i qatyiyligini h a m d a dav la tn ing k u c h -q u d ra t in i bukilmasligaili namoyish etish» darkor deyilgan.154 Harbiy vazir ko ‘rsatmasid:i imperatorni harbiy yurishni yozda yoki kuzda Kaspiy dengizi yoki quruqlik orqali uyushtirishni yaxshilab o 'rganish haqidagi fikrlan ham qayd qilingan. Shuningdek q o ‘shinni har j iha tdan yaxshi qurollantirish va puxta tayyorgarlik ko‘rish uqtirib o 't ilgan.155

H arb iy vaz irn ing 1840 yil 17 m ar t id a h u k u m atg a yozgan axboro tida Xiva xonligaga qarshi yuboriladigan q o ‘shin bitta generalni, 140 ta ofitserni, 6668 ta askar xizmatchilarni o ‘z ichiga olishi kerak edi, ham da 300 kishilik k o 'c h m a kasalxona tashkil etish rejalashtirildi.156

G e n e ra l Perovskiyning t a ’k id la sh icha , n av b a td ag a harbiy yurishni ko 'lam i 1839 yildagiga nisbatan 3—4 m aro taba oshiq b o ' l a d i . 157 S hun in g d ek 17000 tuya, 6000 ot va b o shqa k o 'p narsalar olinishi kerak edi. Shuning uchun ham general Perovskiy o ‘zining hukum atga yuborgan raportlarida harbiy yurishni tezlik bilan uyushtirishni iloji yo'qligini tushuntirishga harakat qildi. Birinchi harbiy yurish Orenburg guberniyasining xazinasiga katta p u tu r yetkazganligi, k iy im -bosh larn i , oz iq -ovqa tla rn i yetish- inasligi t a ’kidlandi. Ayniqsa tuyalarni topish mushkulligi ko'rsatib o 't i lgan . U m u m a n , genera l Perovskiy yangi ha rb iy yurishni tarafdori bo 'lsa-da, lekin yuzaga kelgan og‘ir sharoit uni tez orada

154 O 'sha joyda, 14-bet.155 0 ‘sha joyda.156 O 's h a j o y d a , 7 5 - b e t .157 SGVIA Rossii, f. V U D, d. 1172, 1, 130.

124

• * 111111 ■ 11 im koyushi berm aslig in i h u k u m a t vakillarini■ M u m I ir.ikat qildi. D o 'ppi to r kelganligi imperatorga ham i Ini l rh i ho'lsa kerakki, u harbiy vazirning 1840 yil 19 t a\ln>rotiga ko‘ra harbiy yurishni m a ’lum vaqtgacha

Um haqida farmon bergan .158 Shu tariqa Xiva xonligini bosib • ilniK>in ikkinchi harakat ro ‘yobga chiqmadi.

tuv \ misli munosabati bilan Orenburgda Xiva xonligi haqida inin>i l.ii lo 'plandi. Bularga ko‘ra xonlik yerlari Am udaryo, ii111u i.muhiy qirg'oqlaridagi va Ustyurtning janubi-sharq iy

ihI n'i MHliylarni o ‘z ichiga olgan. Uning shimoli Arnudaryoning♦ Hi i inshishi orqasidan ko ‘p jabrlangan. Bu yerda ko 'llar va

>iiiI.ii mavjud. Janubi qum -tuproq li yerlar va kanallar bilan iIrmimii Xonlikda o ‘zbeklar, turkmanlar, qoraqalpoqlar, asirlikka

• in ruilar va eronliklar yashaydilar, 30—40 ming atroflda QriVii'i tamlash m um kin.

Vmilikda 16 ta to ‘p bo'lgan. Aholining soni yarim millionga boradi. Hhahai laicla tom m a’nodagi harbiy istehkom lar boMmay, paxsa ilia in I.ii va zovurlar bilan qurshalgan. Xalq ustidagi soliqlar juda ii* i i . am m o am aldorlarn ing o ch k o ‘zligi orqasida xon xazinasiga h11 11 uiahlag' tushm aydi. Xiva xoni Olloqulixon ojiz tabiatli kishi fii’.nMaiiib, atrofdagi kishilarning t a ’siriga berilgan. Ukasi bilani hii11 hmaydi. Uni Buxoro va Eron bilan aloqasi yom on, negaki iiliiii uarshi hu jum lar qilgan. Shuni aytib o ‘tish lozimki, rus Imkimiati o ‘zining harbiy yurishlarini uyushtirishda va harbiy• ii h k o m la rn i b a rp o e t i sh d a ka rvon y o ‘l lar in i xavfsizliginiiii inmlashni va o ‘zbek xonliklaridagi rus asirlarini ozod etishni liamislia ro 'kach qilib kelgan. Bu masalalar 1717 va 1839 yilarda Viva %onligiga qarshi harbiy yurishlar uyushtirilganda ham oldinga •uiilgan edi. U vaqtlarda tu rkm anlar, qa lm oqlar va qoraqalpoq- Iiii uing qaroqchi guruhlari Rossiya chegaralarida ruslarni asirlikka ill ih Xiva. Buxoro va xonliklarni boshqa shaharlarida sotar edilar. Knslar turli xo 'ja l ik ish la rida ishlatilgan. U la rn ing orasidan la .likarboshilar, jangchilar, elchilar va boshqa m as’uliyatli ishlarni ha |« ruvch i k ish ilar c h iq q an l ig i m a ’lum dir . A m m o u larn ing ko'pchiligi o ‘z ixtiyorida boMmay qul kabi ishlatilgan.


G archan , 1839 yilgi general Perovskiy boshchiligidagi harbiv yurish muvaffaqiyatsizlik bilan tugagan b o ‘lsada, lekin Xiva xom Olloqulixon uni yana qaytarilishini ham da savdoni rivojlantirisli o ‘ta zarurligini anglab rus hukumatining rus asirlari bo‘yicha da’vosim inobatga olish va aloqani yaxshilash maqsadida 1840 yilda maxsus farmon e ’lon qildi. Bunda shunday deyilgan: «Biz Xorazm sholn jangovor askarlami va zafarlaming bosh bo 'g 'in i barcha yovmut v;i chovdur qabilalariga, qozoq va qirg'iz botirlariga va boshliqlariga. umuman bizga sodiq barcha fuqarolarimizga shuni m a’lum qilamizki, shu 1840 yildan boshlab U m u m Rusiya imperatori oliy xazratlari bilan tinchlik va d o ‘stlikda yashashga qaror qildim. Shuning uchun biz mazkur oliy farmonimiz bo'yicha o'zimizni sodiq fuqarolarimizga bundan buyon Rossiya chegaralariga hujum qilmasinlar, rus asirlarini sotib olmasinlar, bunga bo'ysunmovchilar jazoga tortiladi».159 Shunisi diqqatga sazovorki, Olloqulixon rus hukum atin ing rus asirlari haqidaga d a ’vosi «xonlikni bosib olish uchun b irbahona ekanligini ■ yaxshi anglagan. A m m o, u sir boy berm ay ish yuritgan.

Shu mazmundagi xatni Xiva shahrini hokimi mulla M uham m ad S ha r if h a m O renburg genera l-guberna to ri Perovskiy nomiga yo'llagan.160 Bunda Otaniyozxo'ja Rais boshchiligida ozod qilingan ruslar o ‘z vataniga qaytari la yotgan ligi bildirilgan.

1840 yil 18 oktabrda Xiva elchisi 418 kishidan iborat asirliqdagi ruslarni Orenburgga olib keldi. Shundan keyin u Peterburgga borib o ‘zaro tinchlik va savdo aloqalarini tiklash xususida ahd qilindi.161 Bu aloqalar 1839 yildagi harbiy yurish vaqtida rus hukumai i tom onidan Orenburgda va Astraxanda o 'zbek xivalik savdogarlarni ushlab qolishi orqasida ishdan chiqqan edi. Peterburgda Olloqulixon tom on idan rus asirlarini o 'z vataniga qaytarilishi o 'za ro savdo aloqalari yo'lga qo'yilishida ijobiyo'rin egalladi. 1841 yilni 13 yanvarida Xiva xonligi elchisi Eshboy Boboyev ham 5 ta rus asirlari bilan Orenburgga ke lgan .162 Arxiv m a ’lum otlarin i ko 'rsa tish icha o 'z vataniga qaytgan ruslarning 317 tasi Kaspiy dengizi qirg'oqlarida, 55 tasi Orenburg liniyasida, 21 tasi Saritsinda asirlikka olingan.

159 SGVIA Rossii, f.VUA, d .l 172, 1.7.160 0 ‘sha joyda.161 G osudarstvenniy arxiv Astraxanskoy oblasti, f.2, op.2, d.91, 1.1.162 SGVIA Rossii, f.VLA. d .l 172, 1.15.

126

0 ZBEK XONLIKLARINING P CHOR ROSSIYASI1 TOMONIDAN ZABT I ETILISHI

O qm achitdagi jan g

X I \ isrning 40-yillarida o 'zbek xonliklariga qarshi yurish boshlab ■Rfemldi Bu vaqtlarda qozoq xalqining sodiq farzandi Sulton k- mi ..ir boshchiligida C hor izm hukm ronlig iga qarshi harakat fcttt'linydi. 1843 yilda harbiy kuchlar bu q o ‘zg‘olonni bostirish■ 111111 yuborildi. N atijada, vatan him oyachisi Sulton Kenisar U-'lju olindi va o ‘ldirildi. Shu ravishda C h o r hukum ati o ‘zbek■ . 'iiliMiu i tom onga yurishda yo‘lda uchraydigan barcha to'siqlarni ! '11.11 it'qilib bordi va ayni bir paytda harbiy istehkomlarni qurdi. ftli s.iLin, 1845 yilda Turg‘ay daryosi bo ‘yidagi Orenburg istehkomi■ ; qu rild i, M ang ish loq yarim o ro lida esa N ovope trovsk (L viik halik Aleksandrovsk) istehkomi barpo qilindi. 1848 yilda

Sndaryoning Orolga quyilish joyida Raim (Kazalinsk) harbiy ( " f h k o m i b u n y o d e t i l d i . Bu i s h n i g e n e r a l O b r u c h e v■ lii 'mondonligidagi 4 rota, 3 yuzlik va 4 zambarakli askarlar amalga• fcliudi. 0 ‘sha yili 23 avgustda polkovnik Yerafeyev boshchiligidagi

' Minl'.irrik hiki 11 qurollangan 200 rus q o ‘shini Xiva ask.uk m u Inhiyatga uchratib Xon xo ‘ja qa l’asini bosib oldi. S h i4 keyin «Nikolay» va «Konstantin» kemalaridan iborat Orol f lo t l yuzaga keltirildi. Keyin 1848 yilda Xiva xonligiga qarashli Xuja f l q a l’asi rus q o ‘shini to m o n id a n egallandi va o s t i n - u s t i n B tashlandi. 1850 yilda 50 piyoda, 175 kazak va 2 zambarakdan t n f l topgan rus q o ‘shini Q o 'q o n xonligini To 'ych ibek qa l’asini l A olib buzib tashladi. O 'sha yili dushm an kuchlari Q o ‘s h q o ' r B nomli Q o ‘qon qa l’asini egalladi. 1

1851 yilda polkovnik Koraboshev boshchiligida 5 ta rota, 5 yiufl6 zambarak va 1 ta raketa stanogiga ega askarlar Oqbuloq d e g a i® yaqinida Yoqubbek boshchiligidagi Q o‘qon qo'shiniga zarba berdi.■ vaqtlarda Turkiston, Chim kent, Avliyo ota, Pishkek, T o 'q r r^ B Oqm achit va ularning atrofidagi bepoyon yerlar Q o ‘qon xonHginM qo‘1 ostida edi. Shu boisdan rus qo‘shinlari birinchi navbatda xonliHnfl kuchlari bilan to ‘qnashdi. Oqmachit (hozirgi Qizil 0 ‘rda) xonlikni® eng muhim harbiy qal’alaridan biri hisoblangan. 1

1852 yilda unga rus qo 'shinlari hujum qildi, lekin 72 kishiiB yo'qotib ololmadilar. 0 ‘sha yili polkovnik Blaramberg harbiy o tra® (1 ,2 ro ta , 2 yuzlik va 5 z a m b a ra k ) b i la n Q o ‘s h q o ‘r g 'o i | l C h im q o ‘rg‘on, K um ushqo‘rg‘on singari Q o ‘qon qa l’alarini bosiB oldi. Keyingi 1853 yilda shaxsan general Perovskiy boshchilig idJ12 ta to 'p la r bilan ikki m ingdan ortiq askarlar O qm achitn i q a m a l qildilar. G enera l Perovskiyni taslim bo 'lish haqidagi takliflariga vatan himoyachilari: «Bizlar bir dona porox va ko‘chada bir kesak] q o lg u n ch a , h a m m a q u ro l la r im iz t a m o m a n sin ib b i tguncha kurashamiz», deb javob qaytardilar.

Qal’ada bor yo'g‘i 250 kishi mudofaada edi. Lekin shunga qaramay u la r j a s o ra t va q a h ra m o n l ik n a m u n a la r in i n a m o y ish e tib , dushm anni hayron qoldirdi. Bunga tan bergan general-gubernator Perovskiy boshliqlarga yozgan axborotida mudofaachilar «qal’aning devorlarida va ichki tomonidan qo‘m ondon M uham m ad Alixonning halok b o ‘lishiga qaram ay yuzboshi Lafas boshchiligida nihoyatda katta jasorat va m atonat bilan jang qildilar. H am da o ‘zlari qasam ichganidek, oxirgi daqiqagacha imkoni boricha kurashdilar» degan edi. Shunisi diqqatga sazovorki, qal’aning himoyasidagi jangda o'zbek

128 *

|l........ iiiti.islnh dushm anni lol qoldirgan. Rus qo 'shinipliimu usiiga porox q o ‘yib portlatib ichkariga bostirib

mi 11<| cikiiklar va ayollar qo 'llaridaga qurollarini va I Mhl|h i|ilich jangiga o 't ib , shu dara jada urushdilarki, M iin / . iu i i i o s m o n u falak hali h e c h k o 'r m a g a n va itu * ih Q al’adagi erkak va ayollar asir tushishni o r bilib, | llriir.ii mahkum etganliklari ruslarni juda hayratlantirgan. VIt Jft iyulda 22 kunlik jangdan keyin O qm achit qa l’asi fUiMi Mu ycrdagi 250 h im o yachidan 74 kishi tirik qolgan,

mlot hisoblangan, o ‘lganlarning orasida ayollar ham Mu .isk irlaridan 25 kishi halok b o ‘ldi va 46 kishi yarador

I n il ,nl.m 80 ta ayol va 25 ta bolalar asir olindi. mi<m Inimng o 'rn id a « F o r t Perovskiy» ru s q a l ’asi barpo etildi.

till ntiiK qo idan ketishi butun Q o 'qon xonligini larzaga soldi, in.i Imi necha marotaba Q o 'qon qo'shini va ko'ngillilar yuborilib filiiuli liunday janglarning birida, 1853 yilning 18 dekabrida

liiinoy:ichilaridan ikki m ing kishi halok bo 'lgan. Lekin har nfjni-.li m ag'lubiyat bilan tugallandi.

ilil.i ( )lma Otada Verniy nomida rus harbiy istehkomi qurildiI I Hi vodiysi qo 'lga kiritildi. Bu yerda Zailiysk bo 'l im i tashkil

H ih Ii I NMi vi Ida polkovnik Xarmentavskiy boshchiligidagi 1 rota, l»n'iii' vii I raketa stanogli rus qo'shinlari qozoqlarni KattaJuziga

|*fi I Ii I II ;iy qabilasini bo 'ysundirdi. Shuningdek, 320 piyoda,kii/ak, 3 zam barak va 2 ta raketa s tanogidan tashkil topgan

m• M< i il mayor g raf fon Fitin qo 'm ondonlig idagi qo 'sh in Xuja Imi11'i\ islehkomini bosib oldilar. 1857 yili esa bu general 200 |ii\inl.i 100 kazak va 2 ta z a m b a ra k b ilan Xiva qo 'sh in in i mm' luhiyatga uchratdi h am da ularning tarafini olgan bir guruh i|"iM|l,imi jazoladi.

Mils il ivlati tom on idan birin-ketin xonlik yerlarni bosib olishga■ n sin I oshkentda katta kuch to 'plandi va Iliorti tomonga yuborildi. Mu ycilarda 1858 yilda 5000 kishilik Toshkent va Q o 'q o n harbiy km lil.in bilan podpolkovnik Peremeshmelskiy boshliq qo 'shinii riiiMfla jang bo 'l ib vatan him oyachilari C huy daryosi vodiysiga kin ili I ash land i.

I H()0 yilda 6 ta rota, 600 ta kazak, 12 ta ogar zam barak , 4 ta

129 .

raketa moslamasidan tashkil topgan ms askarlari Pishpak va To‘i|ii| singari Q o 'q o n istehkomlariga hujum qilib, q o ‘li baland kc Podpolkovnik Peremeshmelskiy Pishpekni egallash uchun snaryad va 13 mingga yaqin o ‘q ishlatdi. H im oyach ilardan kii kishilar o ‘ldi va yarador bo ‘ldi. Shuningdek, T o 'q m o q qa l’asi h d u sh m an to m o n id a n egallanib , bu hoi b u tu n xonlikni k >11 tashvishga soldi. O 'zbek , qozoq va qirg‘izlar birgaliqsa Tosliki hokimi boshchiligida Rus davlati tajovuziga qarshi bosh k o ' ld 1860 yil 21 oktabrda Qorakuztog1 daryosi bo ‘yidagi Uzunyog'tv in bosqinchilar bilan to ‘qnashdi. Bu yerda 20 m ing kishilik v;t| h imoyachilari bilan podpolkovnik Kalpakovskiy boshchiligiiM q o ‘shin (3 rota, 2 yuzlik, 6 zam barak va 2 ta raketa moslam;^ o ‘rtasida Pishpek ostonasida jangda dushman g'alabaga erishdi I' q o ‘shini to m o n id an 2051 snaryad, 31879 ta t o ‘p otildi. Bujanji vatan him oyachilaridan 1500 kishi o ‘ldirildi va ko ‘pi yaralaik D ushm an askarlaridan 13 kishi o id ir i ld i va 29 kishi jarohatlan<l| 574 him oyachi asirga olindi. Asirlar orasida, 82 savdogar, 92 ayo l va b o la la r b o r ed i. D u s h m a n P is h p e k va T o ‘qnn istehkomlarini yer bilan yakson qildi.

G a r c h a n , v a ta n h im o y a c h i la r i b i r in -k e t in magMubiyatm u c h ra g a n b o ‘lsa la rda , lek in o z o d lik u c h u n h e c h narsad:u»| toymadilar.

Avliyoota, Turkistonni va Chim kentning bosib olinishi

1861 yilning 25 oktabrida general-leytenant Debu boshchiligidagi rus qo ‘shini xonlikning Yangiqo'rg 'on qal’asini vayron qilib tashlad! Keyinchalik 1862 yilda polkovnik Kalpokovskiy 4 ta rota, 2 yuzlik v;i 4 zambarak qo ‘shin bilan Marki nomidagi Q o ‘qon istehkomim egalladi. General-leytenant Debu 550 piyoda, 300 kazak va 1U zam barak bilan D inqo 'rg 'on qal’asini bosib oldi. 1863 yil 4 iyunda polkovnik Chem yayev o ‘z q o i ostidagi 87-Sibir batalyonining 5 rotasi, harbiy Sibir batalyonining 3,5 o 'qch i rotalari, 9 -g ‘arbiv Sibir kazaklari artilleriyasining 1-vzvodi piyoda tog‘ batariyasi va Sibir kazaklari polki bilan Avliyootani urushib oldi.

•v « D ^ r l 30

■ ______I , * I M IMIIIil .111 I iyulgacha podpolkovnik Lerxni 2 ta rotasi L ) i i hiy /am barak va 1 raketa moslamasi bilan Qorabura

| -ib <>i qon askarlarini qirib tashladi va qora-q irg ‘iz tin bn v .imilirdi. 1864 yilning 12 iyunida 412 rota, 10

i. mini i n i va 2 raketa moslamasi bilan polkovnik Verevskiyi* . inn.....qildi. Bu jangda mahalliy xalq vakillaridan ko‘p

liiil.-i- Ih*M i Ba’zi m a’lumotlarga ko 'ra, cho r qo 'm ondon i . ti i-i.lim bo 'lm asa, A hm ad Yassaviy maqbarasiga t o ‘p

....... .mu qilinishini m a ’lum qilgan. S hundan keyinginalial.it in iislini to 'x ta tishga m ajbur b o ‘lganlar.

tMmim Kus davlati to m o n id an egallanishi Toshkent va tn ' i|i iii xonligi uchun katta xavftug‘dirai QoMdan ketgan

|hi kiiivi.ilib olish va C h o r hukum ati askarlarining yurishini plftli in Iiiiii O o 'q o n d a tayyorgarlik ishlari amalga oshirildi. mu In xoiiiikning h a m m a joylaridagi qo 'sh in t o ‘planib,

.i, i|iii• >1 hii bilan ta ’minlandi. So ‘ngra Q o ‘qon xoni Saidxon Mill iilmslii Alimqul askarlar bilan Toshkentga j o ‘nadi. Bu

11.1111 li.ubiv tayyorgarlikka z o ‘r e ’t ibor berilib, Alimqul ko ‘pI mi I■ 11.111 ( liimkcntta yo‘l oladi. Chunki bu vaqtda Chernyayev In liihi'iil.igi m sotrad in ing Avliyootadan Chim kent tom on yoiga iMiiiliiii li;iqida xabar olingan edi. Shundan keyin qo 'sh in lar va

Ltl.ii ionn o la r paytida yo ‘lga otlanib, har bir mahalla oldida |i ..I -iluoi lotiha» olib shahardan chiqib ketgan. Bularni xalq |l«ln niv it v;i yig‘i-sig‘i bilan kuzatib qolgan.Him ■ |<> slimlaridan har bir shaharn ing askari a lohida qismni■ lik 11 i hh «>■/. boshlig‘iga ega b o ‘lgan. M asalan, toshkentliklarga

iH io h I M v l . i l , qi pchoqlargaM ingboy, marg'ilonliklargaYusupboy,......... .......... iklmga M irzaaxm ad qushbegi boshchilik qilgan. Shunga

Hh i iidijonliklar, n am angan lik la r , o 'sh lik la r va boshqa

t i 1111iK h a rbiy qismlari mavjud b o ‘lgan. Shuningdek, eshoni -■Iihi ko ja, M o 'm in x u ja S u d u r , M irb o b o p onsodbosh i va A tii/iiiiiham madiy singari sarkardalar ham q o ‘shinga rahbarlik

if11! m ln O o 'sh inga shaxsan Alimqulning o ‘zi boshchilik qilgan.1 IniiikiMitdagi jangni q ip ch o q la r boshlab keyin toshkentliklar

tn l*a« Iu|a shahar janglari davom ettirganlar. Dastavval bir kecha- IiiiiiiIn/ davomida ikkala tom on o ‘rtasida to ‘plardan otishuv boigan.

13 1

«So‘ngra t o ‘rt to m o n d a n , — deb yozadi Solih Toshkandiy, askarlar o tdan tushdi va to ' r t to m o n d a n karnaylar chalinib, 1114 q o ‘shinlariga qarshi hujum ga o'tildi. 0 ‘sha onda hozir bo'lgan kishilarni so‘zicha xon qo ‘shinlari 2—3 ming qadamgacha to'xtovsi/ olg'a qarab choptilar. Ikki o 'r tada bir yarim ming qadam cha masol.i qolganda rus askarlari to m o n id an birdaniga to ‘p va miltiqlardan yom g‘irdek o 'q b o ‘ron qildilarki, m aydonda birdaniga 12 miiin kishi o 'ldirildi, ularning oh , nola va faryodlari osm onga tarakli Hatto bu fojeali m anzaradan ruslarni o ‘zlari ham hayratda qolili b a r m o q l a r im t i s h la b b a la n d o v o z b i la n b a q i r d i l a r k i , cv m u su lm o n la r , biz u ru shn i t o 'x ta td ik , u luk va ya rado r la i 111 m aydondan olinglar, dedilar».

S h u n d a n keyin Q o 'q o n lashkarbosh is i A lim qu l huzurijM N.A.Seversev nomli rus elchisi kelib sulh tuzilishi tak lif etadi Bu taklif xon to m o n id an sardor va am aldorla r muhokamasig.i q o ‘yilib fikr a lm ashuv o 'tkazildi.

Ayrim am aldorla r sulh tuzishni quvvatlagan bo 'lsada , bosliq* bir guruh kishilar, shu ju m la d a n T oshken t am aldorla ri iiujjm qarshi c h iq ib , sulh tuzish a ldash lik nuq ta i n a z a r id a n takJiil e ti layotganlig in i uq tir ib o ' td i la r . P irovard ida rus o t ra d la mil Turkistonga qaytib ketishi haqida rus elchisi bilan kelishildi. Shimnn b inoan rus qo'shinlari Turkistonga yo'l oldi. Bu shundan guvohlik beradiki, rus qo 'shinlari C h im ken tn i egallashga qurbilari yet may orqaga qaytishga m ajbur bo 'lgan. Lekin rus q o ‘shinlari yo'kl.i Turk istondan q o ‘sh im cha kuchning kelib q o ‘shilishi natijasida Chernyayev boshchiligida C him kentga qayta hu jum qildilar. Mu joyning qa l’asining tashqarisida ioylashgan «Janan» qabriston 1111 bir tom onida qattiq jang bo 'lib Q o 'qon q o ‘shinlari g‘alaba qozondi Rus qo 'shinlari esa Turkistonga qaytib ketdilar.

Shundan keyin Alimqul Avliyoota mudofaasini uddalay olmagan va uni rus qo 'shinlariga berib qo 'y ib , C h im ken tta qochib kelgan hok im Niyozali ponsadboshin ing o y o q -q o ‘llarini bog 'lab 1o‘p og 'z iga q o ‘yib o ttird i . X uddi shu xilda D ugla t qabilasimim boshliqlaridan biri rus qo 'shinlariga josus sifatida xizmat qilgan Boyzoqboy nomli kishi ham jazolandi. Lashkarboshi Alimt|iil Chim kent mudofaasini mustahkamlash va C hor hukumatiga qarshi

<>ooc»3C<3

s

(Ml il.ivom cttirish tadbirlarini kurayotganda Buxoro xonining 111111 i (|;irshi otlanganligi haqida xabar oldi. Shu m unosabat

Alini(|ul C h im k e n td a q o ‘sh inn ing bir q ism ini qoldirib• 10' itadi. Bu holat C h im ken tda rus askarlariga qarshi kiiltu s.ilbiy t a ’sir ko'rsatdi. Buni yaxshi anglagan Chernyayev

nli polkovnik Lerx boshchilig ida q o 'sh in bilan birgalikda ♦itilu nii';i luijum qilib, 1864 yilning 21 sentabrida uni egalladi. i vhiI.i ms qo'shinlari tom onidan ko 'p odamlar o ‘ldirildi. Q o 'qon ■I11111.11ining bir qismi T oshken tga qoch ib ketdi. G ene ra l

■ tn v u y o v R ossiya t a r a f d o r l a r id a n b iri S id d iq N a z a rn i liiikrni mug mingboshisi qilib tayinladi.

Toshkentning urushib olinishi

I*...... Chernyayev bu shaharni egallash uchun tayyorgarlikHim ko 'rib oz iq-ovqat, quro l-aslaha va boshqa narsalarni

nlf.';i olib borishni uyushtirish vazifasini Alimquli tom onidan I'lilli ili'.in Bovqozoqboyning o ‘g ‘li Oqmullaga topshirdi. Q o 'qon |r< «liiiil.ii i nrtilleriyasi ham ancha yaxshi uyushtirilgan bo'lib,

a '» ia>*plarini uzoqqa otilishi va nishonga tegishi maqtovga sazovor it I|mii S h u n in g u c h u n ham g en e ra l C h e rn y a y ev q a n d a y Plniiwin, lezroq Q o 'qon xonligiga zarba berilmasa, keyin yengish

lusliini rus hukum atin ing tegishli vakillariga m a ’lum qildi. ItiMM.il ( hcrnyayev Chim kentda tayyorgarlik ko'rib, 1864 yilning

■p.'ihiiila loshkentni egallash maqsadida yo'lga chiqdi. Bu vaqtda► iliki-m mudofaasi m ehnatkash om m an ing um um iy harakatiga

| ...... Ii. shahar atrofidagi devorlarda askarlar va xalq ko'ngillarim Lift.li’ h i edi. Shahar aholisi ona yurtini himoya qilishni o ‘zining

«|iukl;i: burchi hisoblab, m udofaachilarga tinm ay g ‘am x o ‘rlik• jtnl.ii <.Shaharg‘ariblari, fuqarolari va qariyalari, — debguvohlik

i i«11 Solih Toshkandiy — ibodatu nom ozdan ko 'ra qo 'l idan |#l|Mim ha yordam berish afzalroq va savob, deb askarlarga,

i/iliiiga suv, oziq-ovqat tashib turdilar». Rus askarlari 1865 yil 1• 11>i ula Y u nusO bod to m o n id a n sh a h arg a yaq in lash ib uni

in |il.iiilan o 'q q a tu td i . Rus askar la r idan b ir guruhi sh a h a r i|.il .iMiimg atrofida qazilgan zovurlar ichiga tushib oldilar. Bularga

133

qo'shilish uchun bir guruh rus askarlari chop ib kelayotnai' ularga qarshi t o ‘p otiladi. Natijada, d ushm an otradlari on chekindi. S hundan keyin shahar m udofaach ilar idan bir qiMNl] zovurga dushm an ustiga shiddatli hujum qilib, rus askarlaridan ? | | kishini oMdirdilar. Shu ravishda toshkentliklar g ‘alaba qozoiuliliiM General Chernyayev urushni t o ‘xtatishga va C him kentga qaytislijJ majbur bo'lgan. Shundan keyin Alimqul q o ‘shin bilan Toshkcni|»a kelib, bo'lajak urushga tayyorgarlik ishlarini amalga oshirib, s o 'u n iJ Q o 'qonga qaytadi. Xon k o ‘rsatmasiga k o ‘ra, T oshkent h o k u n n o m id a n H o f iz k o ‘haki m ah a l la l ik M u h a m m a d Said nomli I savdogarni tinchlik sulhi tuzish m aqsadida elchi sifatida gencuM Chernyayev huzuriga yuborildi. Biroq general Chernyayev s u lh l tuzishdan bosh tortadi va elchi Toshkentga qaytib keladi. Bu yuil elchi genera! Chernyayev Buxoro xoni M uzaffarxon bilan go'ynfl ittifoq tuzilganligi haq ida gapirib shahardagi ayrim kishilarni vahimaga solib q o ‘ygan. Toshkentda urushga tayyorgarlik kundalik hayotn ing birinchi vazifasi hisoblangan. Bu yerda lashkarbosln Alimqul boshchiligida Turkistonni m s qo 'sh in la ridan ozod qilish uchun tayyorgarlik ko ‘rilgandan so 'ng, askarlar Shayxontohurdau o ‘tib Sag 'bon ko‘chasi orqali Sag‘bon darvozasidan «Sarog‘o<:li» yo'liga chiqdilar. Bu yurish 1864 yil noyabr oyi oxirida yuz berib, I havo juda sovuq va qor yog'ib turgan payt edi. Askarlar Turkistong i yaqin joyga o ‘rnashgan va Rossiya tobeligiga o ‘tgan «Iqon» degan qishlog'ida ms otradini to r-m or etdilar. Bu yerdagi xalqning ruslarga I b o ‘ysunganligi uchun Alimqul buyrug‘iga b inoan m ol-mulki bilan Toshkent tom onga haydab olib ketildi. Alimqul garchand g'alaba qozongan b o ‘lsa ham , Turkistonga qarab yurm ay, «Iqon»dan Toshkentga qaytishga majbur bo‘ladi. Bunga xonliqdagi ichki ziddiyal va q o ‘sh im cha harbiy kuchlarni t o ‘plash sabab b o ‘lgan, albatta A lim qul T o sh k e n tg a kelgan p a y td a C h e rn y ay ev to m o n id a n yuborilgan josus ushlanadi. Bu josus Toshkentning amaldorlaridan biri A bdu rahm onbek Shodm onbekovn ing (asli Shahrisabzlik) Chernyayev nomiga yozilgan xati bilan qoMga tushgan. Binobarin, C h e rn y ay ev m a ’lum kish ilar o rqali T o s h k e n t h a q id a za ru r m a’lumotlami olib turgan. Abdurahmonbek Toshkentdan qochishga ulgurib, C him kentga Chernyayev huzuriga boradi.

134

t|i• i.i tft ncrii Chernyayev Toshkentga qayta hujum qilish mu i.miomlab, 1865 yil 28 aprelda C hirch iq yonidagi

i i.imI':isini jang bilan egalladi. Yuqorida qayd qilingan miu-kniug m aslahati b o ‘y icha, shaharn i suv bilan

u 'Kaykovus» arig‘i t o ‘g ‘onini buzib uni Chirchiq- i Inn ib yuboriladi. Bu bilan shaharni suvdan m ahrum

mu i,isiim e tish ed i. B iroq s h a h a r x a lq i m u d o fa a n i libiiml.ib |;ingga tayyor turdi. 1865 yilni m ay oyida Q o 'qon

Jmliou Said lashkarboshi Alimqul bilan Toshkentga yetib ilu holat toshkentliklarni ruhini ko 'ta r ib yuborgan. Bu

ffcl.4 Snlili I oshkandiy shunday yozgan: «Toshkent hokimlari, Ii It m . .ardor, u lam o, fuqaro , shayxlar, g ‘ariblar, gadolar,

.n im ln aralash shodliklaridan (q o ‘qonliklarni — H .Z .) 1111hilI(11 ina chiqib, kutib oldilar».Alimi|iil shahar saroyida yig‘in o 'tkazib , mahalliy hokimiyat

llliii 1 \ .i q o ‘shin boshliqlariga qara ta nutq so ‘zladi. Bu yig‘inda unili 111 Alimqul «K atta-k ich ik , boy k am bag ‘al fuqarodan

Em so 'ra b bu t o ‘g ‘rida T o sh k e n t a h l in in g fuqaro la r in i 1 to n k in g'uyrat, shijoat va qahram onlik larin i aytib, ularga o ‘z m m ntiuloichiligini va xursandchiligini izhor qilib bir tom chi qoni

■|nli‘mil ha dushm anga qarshi kurashishga d a ’vat etdi». AlimqulII......... am ir M uzaffarxonni qoralab rus q o ‘shinlariga qarshi

11 ishiga katta putur yetkazayotganligini ham gapirgan.I tislikc-nlda xonlikning Andijon, Q o ‘qon, Nam angan, Marg'ilon

n I«*|i<jn joylaridan kelgan qo'shinlar Alimqul boshchiligida shahar iiiiiilnlaa liniyasini egalladilar. Siddiq T o 'r a boshliq Q o ‘qon C|i 1 •.Imiming razvedka bo'limi dushm anning otliq va piyoda otradi 1 mi in p bilan Sho 'ra tepadan chiqib, «Oltin tepa» orqali Salor

’> 1 hn'ylab kelayotganligi haqida Alimqulga xabar keltiigan. Shundan k. .111 Alimqul o ‘z qo'shinlarini m a ’lum qismi bilan ko‘rsatilgan inmonga jo ‘nadi. D o‘shman q o ‘shinlari Salor suvidan o 'tib Q o 'qon■ 11 ■ si 1111 lariga qarata to 'p lardan o ‘q o ‘zdilar, natijada ikki tom on■ ■ ilasida qattiq jang boshlanib qo‘qonliklar hujumga o'tdilar. Bunda Mmu|ulning shaxsan o ‘zi qatnashib jangga rahbariiK qilgan.

K n. o t ra d i h u ju m g a b a rd o s h b e ra o lm a y , S h o 'r t e p a g a1 In kinishgan. Bug'alaba shaharda katta shod-xo‘rramlik bilan qarshi

135

olinib karnay-surnay sadolari yangragan. «Shahar xalqi 7 v < « M 70 yoshgacha erkak-xotin , yosh-qari x izm at kamarini br t bog‘lab pishgan taom larn i boshlariga ko 'tar ib , qatiq, sut, shurta issiq nonlar, shirin mevalarni savatga solib askarlar turgan j ». olib kelib iltijo, tavallo va dildorlik qilishib ko 'z laridan li.utfl yoshlarini oqizib, ko ‘z yoshlari suvi bilan askarlarni y u z la i i t lf l chang-g 'uborlarn i yuvib artib ko ‘zguday tozalab ovqatlarmi J bitirishlarini iltijo qildilar». Bu xalqning vatanparvarlik harakat Ini® juda jonli va yorqin namunasini aks ettiradi. Lashkarboshi AlntU'tJ hokimiyat vakillari va harbiy boshliqlarni t o ‘plab urushni tiaiutfldavom ettirish masalasini o 'r taga tashlaganda toshkentlikl........qo 'shinlari ustidan qozonilgan g 'a laba hujum ga o 'tishga ila qilishini va aka-uka Siddiq T o ‘ra va Arslon T o 'r a boshchih 1 askar la rn i C h im k e n tn i bos ib o l in g a n d a n s o 'n g , bu yeiilitH askarlarning bir qismini Turkiston va O qm achitn i, ikkinchi qismini esa Avliyoota, T o 'q m o q va G ‘uljagacha bo 'lgan joylarni ruslanliin q a y ta r ib o l ishga j o 'n a t i l i s h i n i g a p ird i la r . A m m o , Qo'i|« am aldorla iidan O tabek nomli kishi Alimqulga pichirlab: aganln toshkentliklar rus qo 'shinlarini to r -m o r qilib, k o ‘rsatilgan joylaml olsa, u vaqtda ular mustaqillikni istab Q o 'qonga bo'ysunmay qolishl m u m k in degan. Shu nuq ta i nazardan O tabek toshkentliklai taklifini rad qilishni Alim qulga m aslahat qilgan. Alimqul bu maslahatga ko 'n ib m udofaa bilan chegaralanib turishni buyurdi

S ho 'r tepa to m o n d a h a r ikki to m o n urush liniyasini egallah dastaw al to 'p lardan otishuv boshlagan. So 'ngra Q uqon qo'shinlan hujumga o ‘tib Alimqul urush m aydonida jangchilarni ruhlantirgan va urushga jalb qilgan. Alimqul va sardor Abdullabek dushman q o ‘shinlari bilan yuzm a-yuz kelib, ularni q ilichdan o 'tkazgau A m m o dushm an o 'q i Alimqulni chap biqinidan kirib qornim teshib, kindigi ustidan chiqib ketadi. U ot ustidan yerga yiqilish o ldidan ot bo 'yn idan m ahkam ushlab to 'p turgan joyga bord So 'ngra Alimqul Toshkent fuqarolarini asta-sekin orqaga qaytib, o 'zlarini shahar ichiga olishlari va boshqa jangchilarni urushni davom ettirishlari haqida farm on bergan.

Ikki tom on o ‘rtasida to 'p la rdan yana otishuv boshlangandan keyin xon askarlari hujumga o 't ib , so 'ngra asta-sekin rus askarlari

13 6 X > ^ i

Mni . Siloi bo'yiga chekindilar. Natijada, birinchi galda ) Jmi>i « Ii i I.ii l lak im xo 'ja Q alon boshchiligida qochishniII I *l<tiin h ttidan q ipchoq lar , qirg 'izlar vaandijonliklar

• » m itMisalxnii olib Farg 'ona tom onga qochdilar. Boshqa Im Ii j i ichiga qochib kela boshladilar. Lashkarboshi

liiiiir yam dor bo 'lishi askarlarn ing , xalq o lam on in ing I hi- 111111 ■ pfrgvardida ularning chekinishiga sabab bo 'lgan

nl in imi bo'ldi. U og 'ir ahvolda shahar ichiga keltirildi va buii Mi II katta izzat-ikrom bilan va chuqu r qayg 'u bilan

jfhniiioliiii q a b r i s t o n i g a d a fn e t i ld i . C h e k i n i s h d a g i ‘ii|ini«o/lik va harbiy boshliqlarning vahim aga tushishi shahar■ .albiy t a ’sir ko 'rsatadi, albatta. Kunlar o 'tishi bilanMilikhiumg ruhsizlanishi kuchayib, ular to 'd a - to 'd a bo 'lib ,

t»ii imiM t |aytishga harakat qilganlar. H atto Alimqul bilan ms qo'shinlariga qarshi kurashda faol qatnashgan Q o 'qon

cl 11 mi Said bir guruh am aldorlari bilan shaharni tashlab iini.|. In bo'lgan. Biroq Toshkent am aldorlarin ing siquvi ostida

■ liki kI.iii qaytganlar. S hundan keyin am aldorla r va harbiy |I.h o'/iWo kelishib dushm anga qarshi tadbirlarni belgilash

.. i 11k i almashuv o 'tkazdi. Bunda bir guruh kishilar Q o 'qonga r|in lull ki'igan askarlarni orqaga qaytib kelishlarini so‘rab, u yerga "It In vnboi ilishini aytdilar. Boshqa b ir guruh kishilar Buxoro ■ in liu/uriga elchi yuborib yordam so'rashlik haqida o 'z fikrimii>Jii <111<IiI ir. Maslahatchilar orasida hatto Xorazmga yordam so'rab ttii11■ i|.i.11 qilish zarurligirn bayon etgan kishilar ham bo'ldi.

Hiinoio va Q o 'q o n xonliklariga rus otradlariga qarshi birgalikda Ii haqidagi xat bilan elchilar jo 'natild i. Q o 'qonga yuborilgan

■ Ii In yo lda Toshken tdan qochib borayotganda qo 'qonlik larni i ii>|,isulan yetib borib ularga xatni topshiradi. Biroq, qo 'qonlik larI ■■• liki-iitga qaytish o 'rn iga, aksincha Sulton Saidxonni Q o 'qonga■ ■hi' kctish va taxtni begonalarga o ‘tib ketishiga yo‘l qo 'ym aslik iiiniilij’ttii bayon etadilar. Buxoro amiri ham Toshkentga yordam hcnshdan bosh tortib , a w a lo Sulton Saidxonni Buxoroga kelishi /.iimligi haqida javob xatni yubordi. Bu bilan am ir Sulton Saidxon llnxoioga bo 'ysungan taqdirdagana yordam berilishini m a ’lum ijilKan edi. Buxoroga kelgan javob xatini am a ld o r va harbiy

boshliqlar m uhokam asiga q o 'yganda ayrim q o ‘qonlik lar .mm , taklifini qabul qilish kerakligani aytdilar. Bu m uhokam ada Solly Toshkandiy ham qatnashib, yuqoridagi masala bo 'y icha o ‘z l \k r a bildirgan. U Sulton Saidxonni Buxoroga ketishiga qarshi chu ha r bir h u k m d o r o ‘z burch in i bajarm asa, u vaqtda fuq.H'oln dushm an q o i ig a asir b o i ib qolishi m umkinligani bayon cl;Bu fikrga boshqa kishilar ham q o ‘shilib, «biz yordam so 'ran Inn I tom onga m urojaat qildik. Endilikda yordam ni xoh bersinlar, \ o |u berm asinlar bari bir urushni davom ettiram iz deb ahd qildil,,, Toshkentliklar Sulton Saidxonga shunday dedilarkim shahar xal<|i I bu tun urush harakatlarin i o ‘z z im m asiga olib n im ayki z a m i l b o i s a , h a m m a s in i ye tk a z ib be rad i la r» . K o ‘r in ib t u r i b d ik i J toshkentliklar qanday b o im a s in , shaharni d u shm andan himovti qilishga qattiq bel b o g iag an edilar.

Kunlarning birida rus q o ‘shinlari shahar qa l’asini t o ‘pga tutil> 1 hujum qila boshlagan vaqtda ularga qarshi ustalik bilan t o ‘plardan I shunday javob o ‘qi otildiki, natijada dushm an orqaga chekinishys majbur bo ig an . Shundan so‘ng Sulton Saidxonni Buxoroga yuruln ’ haqidagi m asala yana ko ‘tarilib, p irovard ida uni jo 'n a t ish v;i 1 Buxorodan yordam olishga qaror qilindi. Aftidan Sulton Saidxonni o 'zi ham Buxoroga borish istagida b o ig a n . Shuning uchun u 500 | kishilik askar va bir t o ‘p bilan shahardan chiqib ketdi. Shunday | q ilib , Q o ‘q o n a m a ld o r la r i va askar la r i u ru sh n i oxirigach;i yetkazmasdan shahar m udofaasini o ‘z xohishlariga tashlab ketgan edilar. Shunga qaram ay shahar aholisi dushm anga qarshi kurashni davom ettirdi. 1865 yil 14 iyunida rus askarlari erta saharda shahar qa l’asini to 'p la rd an o 'q q a tutdi. Natijada ular Kam alak darvozasi orqali shahar ichiga yorib kirib, m udofaachilam ing otradlari bilan to ‘qnashdilar. Bunday to ‘qnashuvlar Shayxontohur, Besheg‘och, Qashqar mahallalarida va boshqa joylarda b o igan edi. Hatto, ayrim joylarda dushm anga qarshi barrikadalar ham qurildi. Masalan, A n h o r k o ‘p r ig in in g g ‘a rb t o m o n i a r a v a la r b i la n to 's i l ib mustahkamlandi. Ayni bir vaqtda A nhor yonidagi d o ‘konlar ichiga mudofaachilar kirib olib devorlar teshigidan dushmanga o 'q uzdilar. Bir yarim soatlik o g i r jangdan so‘ng rus askarlari chekinib, Shayx Shibli arig i orqali qal’a devorining shimol tomoniga o'rnashdi. Ular

138

11<i.i11iil.i O 'rdadagi d o ‘konlarga o ‘t q o ‘yib qochganlar. n I'i■ |»nkd;i» h am m a ko‘chalarni ham og ‘zi bekitilib rus

i kuchlar q o ‘yilgan. Ayrim rus o tradlari m achitlar i ilib umshganlar. Biroq ular o ‘rab olinib to r -m o r

Kh«y« Slnbli arig‘i orqali chekingan rus otradi yana 0 ‘rdaga i« t-111 ■ Ii '.i harakat qildi. Bularga qarshi Qiyot mahallasining

M H Ii11 11111n yasovulboshi boshchiligida devorlaming orqasiga........inylarga o ‘rnashib mudofaa liniyasini egalladilar. Bular

.ii M 11viisup bog 'bon o ‘g ‘li, U m arxon T o ‘raxon o ‘g ‘li, tin In I Mushodi o ‘g ‘li, N o rm u h am m ad va M ullamir singari

.......... Mull ajon M u so m u h a m m a d Ali bobo podachin ingboshqa mard yigitlar bor edi. Xalq ko‘ngillilari shahar

JpV uiiim g tsosiy kuchini tashkil e tgan edi. A bd u rah m o n h ni Ihi'.Iii boshchiligidagi ko‘ngillilar otradi y e m g ir yeg'ishiga

| 111i i\ kun bo'yi dushm an hujumini qaytarib turdilar. Oxiri Ml*........11 shahar chetiga chiqib ketishga m ajbur b o ld i . BundanI in li.iin Oiyot mahallasining ko‘ngillilari Anhorga qayta kelgan ltt« ni m iIi bilan qatgaq jang qilgan. Bu vaqtlarda shahar aholisining ih wih nj;'I clash ib suvsizlik va tashnalikdan azob chekm oqda edi. BHIikcni liklar ahvol o g ‘irligiga q a ra m ay , sh a h a rn i q o ‘ldan Iwmii r.likka qattiq harakat qildilar. Biroq rus o tradi ayrim xoin pihil,ii orqali shahardagi o ‘q-dori om borini topib uni portlatishga frtmiillaq b o ‘ldilar. Bu sh a h a r m udofaa taqd ir in i hal qilgan• •uiill.itdan biri hisoblanadi. Suvsizlik, yo 'qchilik va o ‘q-dorilarII n .Imiasligi pirovardida shahar xalqining tinkasini qo‘ritdi. Natijada litf^ viI 17 iyunda toshkentliklar dushm an hujumiga bardoshi i olmay, taslim bo ‘lishga majbur bo ‘ldilar. General Chernyayev

Mi.ivhontohur, Beshyog‘och va boshqa aholi gavjum yashaydigan J. ivlafga uVplami o ‘rnatib darhol tinchlik sulhi tuzilmasa, shaharni vuiiiliiin va buzib tashlash haqida e ’lon tarqatdi. S hundan keyin i i iirial Chernyayev H akim xo 'ja qozikalon, Abulqosirnjon eshon,I (iimulla Solihbek, Oxun d a d h o va boshqa shahar kattalari bilan in.ixsiis majlis o ‘tkazdi. Bunda savdogarlar va sardorlar ham■ |:ii uashgan edi. M uzokara natijasida tinchlik sulhi tuzilib har ikki inm on ahdnom aga imzo chekdi. A hdnom a shahar xalqining o 'z iliuida va barcha ishlar shariat asosida olib borilishi ko‘rsatilgan.

139

Zakot va xirojlar ham shariat b o ‘yicha har yilda em as, balki \ \ J

oyda olinishi lozim edi. Shuningdek, hovli, bog ‘ va mayilmil|J avvalgidek o ‘z egalari qo'lida qoldirildi. Aholidan yillik soliq olmidl taqiqlandi. Chakalak, o ‘tloq va qamishzorlardan soliqlami mill olmaslik a h d n o m a d a ko'rsatilgan edi. Shuningdek, yerli xal<|il rus qo'shiniga odamlarni jalb qilmaslikka kelishildi. Ahdnomaga l««fl bir to 'r t dahan ing muhri bosildi. So‘ngra general Chemy.iyjB shahar kattalariga duxoba va zar yoqali c hakm on la r kiydird1 l' 1 i ravishda Toshkentn ing rus davlatiga taslim boMishi haqidagi ln i |M rasmiy ravishda qabul qilindi. A hdnom a tuzilgandan keyin g enc iw Chernyayev shahar kattalarini o ‘z tom oniga jalb etish va u>; ijji tayanish maqsadida Hakimxo'ja qozikalon uyiga borib unga qimm.illl sovg‘alarva oltin medal berdi. So‘ngra general Chernyayev Regislonj rastasiga borib kambag‘al va gadolar orasiga tangalar sochdi. Um*tiiU| j yaralangan kishilarga tibbiy yordam ko'rsatildi.

General Chernyayev shahar mudofaasida qatnashgan kishilarni jazolamay, ularni qo 'yib yubordi. U madrasalarga borib o'qishlami davom ettirishni taklif etdi. U rush vaqtida buzilgan uy-hovlilarni va d o ‘konlarni tiklash uchun general C hernyayev tom onidan mablag1 ajratildi.

S h u b h a s iz , g e n e ra l C h e r n y a y e v o ‘z t a ’s i r in i o ‘rnatis li m aqsadida kursatilgan tadbirlarni amalga oshirgan. Shuni aytih o ‘tish lozim ki, genera l C h e rn y a y ev yuqori r a h b a r doiralari ruxsatisiz, o ‘zboshim chalik bilan Toshkentga yurish qilib, uni egalladi. Bu g ‘alaba Peterburgda z o ‘r m am nuniyatlik bilan qabul qilingan b o ‘lsa-da, lekin davlat ishlarida qilingan o ‘zboshimchalik ayrim yirik hukum at vakillari noroziligining kelib chiqishiga sabab bo 'lgan . Buning ustiga T o sh k e n tn in g bosib olin ishi xalqaro m atbuotda katta shovqin-so 'ron ko'tarilishiga olib kelgan. Shuning uchun ham general Chernyayev o ‘z harakatin i oqlash m aqsadida go‘yo Toshkent ixtiyoriy ravishda rus qo 'shinlariga bo'ysunganligi haqida hujjat uyushtirishga kirishdi. U shahar kattalarini t o ‘plab aholi nom idan quyidagi m azm u n d a xat tayyorlashni buyurdi: «N echa zam onlar va yillardan beri Turkistonda Farg 'ona xonlari hukmronlik qilib fuqarolarga ko‘p jabr-zu lm o'tkazgan... Ular zakot xirojlami shariat asosida olmasdan ortiqcha olganlarva hech qachon

140

ti'iHi i| jiilnr. Qadimgi urf-odat, taom ildan voz kechib, i in*,ih uch Lin katta kishilarni oMdirib fitnachi va

#iy.i amal qilganlar. 0 ‘rtada nohaq qon lar to 'kilib, B» nl.imolar so‘zlariga amal qilishdan bosh tortdilar. | ttikisi<>ii /am in id ak o 'p vaqtlar vako 'pinchaqi pchoq,

■ Im||*i/ nvhoshlari va beboshlari hukm ronhk qilib keldilar.in I..... luqaro va m am laka t t inchligi uchun tam om i

i riig'batimiz bilan rus askarlarini olib kelib ularga . in|i limlik». K o‘rinib turibdiki, toshkentlik lar bo 'l ib

■Mini i i <ng va voqealarni inkor qilib ixtiyoriy ravishda rus i||>i bii'yMinganliklarini tan olishlari lozim edi. Ko'rsatilgan

flUi/iniini bayon etilgandan keyin shahar kattalari hayron iiniiiiii paytda dom la Solihbek oxun do d h o shunday javob

II . lii/l.11 voqca va hodisalarni bekitmasdan m a ’lum qilainizki, fci unl in U qm ach itgacha va bu yerdan Guljagacha bo 'lgan

inn vii (|.il 'alar Toshkentga q a ra r edi. Bujoy larn i rus askarlari •i *,i lnlash bilan q o ‘llariga kirgizdilar. U rush to 'sa td a n ,

|il>«ivi/ va suvsiz olib borildi. Toshkent shahri zulhijja oyining f9lti<Inn boshlab safar oyin ing 12 kun igacha , ya’ni 42 kuni 'ill,i suvsiz , o z iq -o v q a ts iz q o ld ir i ld i . M u lla A lim qu l

I•<>shi shahid b o ‘lgandan keyin sardorsiz qoldi. Buxoro,■ tid/m va larg 'onalik lar yordam bermadilar. Toshkent fuqarosi

friiunil.il i va din uchun qattiq turib , u rush-talashni davom ettirib I i|i,mini kuni yarim kecha o ‘tgandan keyin saharga yaqin rus

A,uI.ni hiyobon darvozasi va qa l’aning devori ustidan fuqaro ii\i|iiiliiligi choqda kirdi. S hundan keyin yana urushga kirishib |ifiv.lunba kunigacha kechayu-kunduz urushib turdilar. Bu o 'r tada in. |i unoratlar, d o lkonlar va uy-joylarga o ' t tushib och , tashna, • iivmz vakkama-yakka urushib boMib oxirida yarashish sulhi tuzildi». Ilii Ii iqiqiy ahvolni aks e ttiruvchi javob general Chernyayevni il’ii/nbga keltirdi. U d o m la m ulla Solih oxun d o d h o so ‘ziga■ I" shiluvchi kishilarni bir tarafga o ‘tishlarini buyurdi. Shundan ki'vm s h a h a r k a t t a la r id a n o l t i k ish i j u m l a d a n , X a l im b o y , Mi rdiboy, A zim boy, F oz i lbachcha , M ulla M irza ’a lam oxun, Mulla M uzaffarxo‘ja va M ulla Fayzilar dom la Solihbek oxun ilodhoning so 'zini q u w a t la b k o ‘rsatilgan tom onga o ‘tdilar. Bu

141

kishilar va Solihbek oxun dodho darhol rus askarlari tom ouu o ‘rab olinib qamoqqa jo'natildi. Bu holat to ‘langan shahar kattalar t a ’sir etgan b o ‘lsa kerak, ular general C hernyayevning ayif a h d n o m a s ig a u k o ‘rsa tg a n m a z m u n d a t a y y o r la b beris lnm zimmalariga oldilar. Chunonchi, Hakimxo'ja qozikalon ahdnonumt bezash va tuz ishn i A b d u sa t to r Q o r a b o s h i o ‘g ‘liga to pshn . A h d n o m a tay y o r lan g a n id an so 'n g unga s h a h a r ka tta la r i v savdogarlari q o ‘l q o ‘yib va m u h r bosib general Chernyavcvnnj topshirildi. G enera l C hernyayev Solih oxun d o d h o va lining xam rohlarin i Tom skiga surgun qildi.

General Chernyayev ahdnom ani Abdusaid va Hodixuja nomli savdogarlarning q o i ig a berib, Peterburgga, podshohga olib bon berishni buyurgan. Rus hukum ati bu ah d n o m an i bosqinchilik siyosatini bo ‘yash va xalqaro m atbuo tda shovqin-so 'rovni bartai.il qilish maqsadida chet mamlakatlarga tarqatadi. Jumladan, Turkiyadaul rus elchixonasi a h d n o m a nusxalarini ko ‘paytirib Istanbuldani ko'chalarga, bozorlarga, do'konlarga um um an ko‘zga tashianadig;m joylarga yopishtirib qo'yildi. Shunday qilib, general Chernyayev Toshkentga bostirib kirgandan so‘ng ikki ahdnom ani, ya’ni sullt s h a r t l a r i va h a q iq iy a h v o ln i b u z ib k o ‘r s a tu v c h i ham d;i mustamlakachilik siyosatiga xos bo'lgan qalbaki hujjat tuzishga erishdi

G enera l C hernyayev T oshken tda yuqori tabaqa vakillarininn ixtiyoridagi qullarni b o ‘shatish haqida farm on chiqardi. Natijada, bir vaqtlar urush paytlarida asirlikka olingan yoki ko 'chm anchila r t o m o n id a n ke lt ir ib so ti lgan tu rl i m il la tdag i u n c h a l ik k o 'p b o 'lm ag an qullar ozod qilindi. G ene ra l C hernyayev mahalliy yahudiylarni kamsitishga qaratilgan ayrim oda tlarn i bekor qildi. Ju m lad an , yahudiy larn ing bellarini ip bilan bog ‘lab yurishi va belgilangan xildagi telpakni kiyishlari to 'g 'r is idag i talab bekor qilindi.

1866 yil avgust oyida Rus imperatorining Toshkentni Rus davlati— tobeligiga olganligi haqidagi rasmiy farm onni e ’lon qilindi. 1867 yilda esa Sirdaryo va Semirechensk (Yettisuv) oblastlarini o 'z ichiga olgan Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilib bu mansabga general K .P .K aufm an tayinlandi. Toshkent Turkiston general- gubernatorlig’ning markazi bo 'l ib qoldi.

142

loslikcnt Rus davlati territoriyasini bir qismiga va■ >» 11 <1111.11 to m g 0 ‘ rta O s iy o d a t o ‘liq h u k m r o n l ig in i

i mull ini tayanchga aylantirildi.

Mhhoio xonligin ing bo'ysundirilishi

Mi ■ | ►nllgiuiug hukm dori M uzaffarxonning butun m intaqa T '|( jii notkI;i turgan bir paytda C h o r hukum atin i tajovuziga

Mlii fc. -.kiii choralarni k o ‘rmasligi xalqning g ‘azabini uyg'otdi.Hi* tl,iM|;ida k a l ta fa h m b o ‘lganki to s h k e n t l ik la r u m u m

qaiNhi harbiy yordam so‘raganlarida saroy ahli huzurida «M en bir oddiy rus lashkarboshisi bilan urushni

E|t itf.i 01 deb bilaman. Agar u rushm oqchi b o ‘lsam, u vaqtda P j i f . to 'n' rt Moskvaga yoki Peterburgga borib jang qilurman».

uni I hi inantiqsiz so‘zlari Buxoro jamoasining qonini qaynatib feii1 •• n i l Bn holat ayniqsa rus qo 'sh in lari to m o n id a n Toshkentni '•Mui' nliugandan keyin avjiga mindi. Xususan ruhoniy va ziyoli

Nfc11 hi vonni qo 'rqoqlikda aybladilar. Aholi xon saroyini qurshab litefiito iou qild ilar. H a t to , M u zaffa rxon xo in liqda ayb lan ib Pjwlnlislii m a’lum qilindi. N ihoyat, xalqning qattiq siquvi va talabi ti i11 .iil.i Muzaffarxon ayrim chora larn i ko ‘rishga m ajbur b o ‘ldi. M.i-.nl,m Jizzax q a l ’asini m ustahkam lashga m ab lag ‘ ajratilib 1441'nhm haibiy salohiyati kuchaytirildi. Va shahar mudofaa qobiliyati

I1.1 mustahkamlandi.I ' yil yanvar oyini oxirida general Chernyayev 15 ta piyoda

• •I 1 1 100 kazak va 16 to ‘plar bilan Jizzaxga hujum qildi. Biroq mis ||0 shinlari vatan h im oyachilarin ing qah ram ona jangi tufayli 11' . . 1 x 11 i o lo lm ay Toshkentga qaytishga m ajbur b o ‘ldi. Bu g ‘alaba

.......... qatori M uzaffarxonni h a m ruhlantirdi. Shundan keyinMm/ illarxon um um iy «g‘azot» e ’lon qilib 100 ming odam to'pladi. I p 11111 orasida q o ‘sh indan tashqari q o ‘liga nima tushsa shu bilan «|i 11 ollnngan xalq o lom oni ko‘pchilikni tashkil qilgan. U lar am ir M u /a f la r boshliq J izzaxga va bu yerdan S irdaryon ing chap t|iiH‘og‘idagi «Sassiq ko ‘l» degan joyga keldilar. Buni qarangki, Mu/.;iffar b o ia ja k jangga puxta tayyorgarlik ko ‘rish o ‘rniga ichki kiyimida o ‘tirib shaxm at o ‘ynash va ashula eshitish bilan vaqtini

o'tkazdi. Shu onda rus qo'shinlari birdaniga hujum qilganda u dm M yalang 'och holda otga m inib qochadi. Xalq o lom oni va qoMiial ham turli tom onga qochib , to 'z ib ketadi. Bu voqea 1866 vil I mayda «Sassiq ko‘l»ni yaqinida joylashgan l ijar degan joyda mhIii bo'ldi. Bu yerda rus qo'shinlari general Romanovskiy boshchiliyult u rushdilar . A hrnad D o n ish n in g s o ‘z icha q a n c h a d a n - q a m | odam lar halok bo 'ld ilar va jarohatlandilar. K o ‘p odam lar ori|:i||i qaytishda yo 'llarda misli ko 'r ilm agan azob-uqubatlarn i boslm kechirganlar. Muzaffarxon bir joyda to 'x taganda m a ’lum bo'ldik u qo 'rqan idan ishtonini bulg 'ab qo 'ygan ekan. M ana, x o h l f s u n M oskvaga bo r ib u ru sh a m a n deb c h ira n g a n h u k m d o rn i ;isll basharasi qanday bo 'lgan. Rus q o ‘shinlari ko‘p m iqdorda hail>» qurollarni, shu jum ladan 26 to 'p n i , 670 puddan ortiq poroxni vu 220 m ing patronni o 'ljaga oldilar. U lar 1868 yil 19 m aydan 201 mayga o ' ta r kechasi 18 ta to 'p la rdan o ‘q uzib X o ‘jandga hujum qildilar. Bu yerda xalq shu darajada qattiq jang qildiki, bundan g'azablangari dushm an qo 'shini shaharni yalpisiga o ‘qqa tutislnii orqasida 20 m ingdan ortiq kishilar o ‘ldirildi va uy-joylar vayronaâ aylantirildi. 1866 yilning 11 ok tabrida C h o r qo 'sh in i general Krijanovskiy boshchiligida Jizzaxni qurshab oladi. Jizzaxdagi jang shu darajada dahshatli bo 'lganki, odam qoni bamisoli ariq suviga o 'xshab oqqan. Himoyachilarning qahramonligi va jasoratini hatto C h o r qo 'shinlari ham tan olgan. Bu jangda him oyachilardan 2 yarim m ing kishi o ‘ladi va k o 'p lab kishilar y a rado r boMadi. Pirovardida Jizzax dushm an to m o n id an egallandi. 1867 yilning 7 iyunida dushm an qo'shini Jizzax va Samarqand o'rtasida joylashgan Y a n g iq o 'rg 'o n d a 45 m ing kishilik Buxoro q o 's h in i va xalq ko'ngillilarini qattiq jang bilan m ag 'lubiyatga uchratdi. 1868 yil mayda esa Sam arqand shahri ostonasidagi C h o ’ponota tepaligida urush bo 'lad i . Bu yerda h im o y ach ila rd an k o 'p kishi qirildi, yarador qilinadi. C h o r askarlari ertasiga S am arqand shahriga bostirib kiradilar. Vahimaga tushgan yerlik aholi dushmanga qarsh; tura olmaydi. Bundan xabar topgan am ir Muzaffar qattiq dahshatga tushib, xabarchini «shum so'zlari» u chun darhol osib o 'ldirishga farm on beradi. Uning vasvasasi asta-sekin yig'iga aylanib: «Xudo mani Sam arqanddan m ahrum qilgandan ko 'ra jo n im n i olgani

144

■ ili .1.1, inti.i ehekadi. Amirning noshudliga va magMubiyati ^ iinn', ili).’i v;i g'azabini yanada kuchaytirdi. Ayniqsa, uning Ip lK B 'i l i bilan sulh tuz ishga moyilligi vaziyatn i o ‘ta

liiinli N iiij.ida Buxoro atrofidagi aholi qanday bo ‘lmasin t iUim’iii iMlmshni talab qilib q o ‘zg‘olon ko'tardilar. A m m o hi * il«i t |o ' /g ‘olonining butun Zarafshon vodiysiga tarqalib

MjW qo ic|ib, d a rh o l c h o r iz m g a qa rsh i ha rb iy yurish Jin ih ' lio'li Malik degan joy q o 'z g ‘olon markaziga aylandi.

■ t i l .1 in holla, so'yil, nayza va shunga o 'xshash narsalar bilan ImiM in (lo '/g 'o lonch ilarn ing asosiy kuchlari t o ‘plangan edi.I qo'. 'y olon bostirildi.

| i if* i insligan amir nima qilishini bilmay o ‘z atrofidaga beklari i .Ii o 'tkazib sulh tuzish yoki urushni davom ettirish

Min miihokamaga qo ‘ydi. Kengashda birinchi b o i ib so‘z olgan k»nl■■ i In U sm onbek shunday dedi: «Xonlik xaiqi urushni

jfci........... ishni talab etayotgan bir paytda kofirlar kontributsiyaii*im> io ‘| jshdan ko 'ra bir tom ch i qon qolguncha kurashish

Bkfcr* •« |t.l 11 - - Bu fikrni kengash qatnashchilari q o ‘llab-quwatladilar. ^ 11inH1,111 keyin 15 ming otliq, 6 ming piyoda va 14 ta t o ‘pdan it ii t > iii Buxoro q o ‘shini Z irabu loq tepaligiga kelib o ‘rnashdi. i jn ilitri111 ruh lan t ir ish va g ‘a labaga c ho rla sh n iyatida a m ir• i il' n ularga quyidagi tarzda murojaat qildi: «Sodiq m usulmon RKliimlari, siz larn ing zah m atla r in g iz u c h u n ra h m a t , sizlarni

■’iiliiamanki, g 'a laba biz to m o n d a boMgay. S am arqand va Kini,ii|o‘ig‘onn ing q o ‘ldan ketishi biz uchun unchalik y o ‘qotish* m i-. Bi/ temuriylar avlodimiz, biz o ‘z yerimizni qanday qaytarib■ ih'.hm ko'rsatib qo ‘yamiz. Musulmonlar, men dinimiz va vatanirniz in Inin musulm on ahlining qah ram onona jang qilishiga, kofirlarga I n 1/ o 'ng ida namoyish qilishingizga umid qilaman. Xalq bizdan i' nl.iba kutyapti, u jangdan so‘ng sizlarni qarshi olganida din va \ .it.m lnmoyasi uchun kurashib yerimizni kofirlardan tozalaganlar■ li I' ivt ishsin. Zirabuloq jang m aydonida halok b o lg an la r sharafiga .Imnli yodgorlik o ‘rnatiladi. M usulm onlar, Turkiston general- imbi rnatori talab qilayotgan 125 m ing ti 11a (500 m ing so‘m) lovonni sizlarga sovg‘a sifatida beriladi. Ishonchim komilki, sizlar mi uing um idlarimni ro 'yobga chiqarib sam arqandlik lar to ‘nidagi

145

qora dog‘ni yuvasizlar. M usulm onlar, sizlarga zafar yor bo'lsnu i Ushbu murojaat to 'p o 'q lari ovozi ostida o 'q ib eshittiriladi INfl yil 2 m ayda general K .P .K aufm an qo 'm ondonlig idagi qo 'shjn V4 him oyachilar o ‘rtasida jang boshlandi. Buxorolik mudofaaclnliiJ «01inglar, o linglar axir...» deyishib dushm anga qarshi hiiii qildilar. A m m o ko‘p talofat ko 'r ib m ag'lubiyatga uchraydilai * haqdagi xabar bu tun Buxoro xalqi g 'azabini yanada kuchaylii a<f \

Am ir qo 'rq ib Qizilqum tarafga qochib ketadi. Zirabuloqdagi inn* vaqtida Samarqandda chorizmga qarshi xalq qo ‘zg‘oloni boshlanmll, Ona yurt himoyasiga shahar atrofidagi qishloq va ovullardan minnlnhi kishilar kelib q o ‘shildilar. G enera l-guberna to r K.P.Kaufmanuuii yozishicha, Kattaqo‘rg‘ondan to Samarqandgacha bo'lgan yerkmln kishilarni kam uchratgan. Bunga sabab naymanlar, qoraqalpoqlaffl xitoy, q ipchoq lar , qirq ko 'z lar va boshqa qabilalar Jo rabek v. Bobobek boshchiligida Shahrisabzdan kelayotgan 20 ming kislulj q o ‘shin va qasoskorlarga qo'shilib, Samarqanddagi q o ‘zg‘olonchilai \

safini t o ‘ldirgan edi. N atijada, S am arqand chorizm ga qarshi um um xalq kurashining uchog‘iga aylandi. Bir necha ming kishilik q o ‘zg‘o lonch ila r shahar q a l’asida o ‘rnashgan c h o r q o ‘shinim qurshab olib jangga kirishdilar. A m m o Shahrisabz beklari cligr q o ‘shinlariga yordam chi kuchlar kelayotganligidan xabar topih. Sam arqandni tashlab chiqadilar. «Shundan keyin, — deb yozadi K .P .K au fm an , — sh a h ar ahli q ish loq lardan kelayotgan x;tU| ko‘ngillilari bilan biigalikda qal’aga hujum qilishni davom ettiradikii Bu vaqt ichida har ikki to m ondan ko‘plab kishi qurbon b o ia d i v;i yarador qilinadi. 8 iyunda general K .P .K aufm an boshchiligida q o ‘shinlar shaharga bostirib kirib, qo 'zg 'o lonn i shafqatsizlik bilan bostirad i. U la r sh a h a r bozorin i o ‘qqa tu tad ila r . Q o ‘zg‘olon qatnashchilaridan 19 kishi o ‘limga va 19 kishi Sibirga um rbod surgunga hu k m qilinadi. Buning ustiga q o ‘zg‘o lonch ila rn ing aksariyati jangda halokatta uchragan. C h o r qo 'shinlaridan esa 275 kishi o ‘ldirildi va yarador qilindi. Boshqa joylarda bosqinchilardnn bunchalik ko‘p kishilik talofat ko ‘rm agan edi. Shuning uchun general K. P. Kaufman «Sam arqand qa l’asidagi talofatni juda katta yo‘qotish», deb baholaydi. Bu vaqtda A m ir M uzaffam ing obro'si va mavqei tobora tushib, taxtda zo‘rg‘a ilinib turardi. Amir Karmanaga

. - 146

[i t ,mmlclOll*n ishtirokidagi kengashda C h o r hukum ati nlli iii/i.slulan bo 'lak chora kelm aganini m a ’lum qilib:

|il<ii li.ncha q o ‘shin va qurol as lahalarn i, to 'p la rm oq •!rii in |*hirib m en Makkaga hajga borishga ruxsat berishini

i i i:iymnn. Sezib turib rnank i, m en ing o ‘l im im yaqin, ha yoi im xalqning q o ‘lida».

* y i ln ing 28 iy u n id a a m i r M u z a f f a r n i n g e l c h i l a r i• mln.i K .P .K aufm an huzuriga kelib, sulh tuzishga rozilik

mllliii Sulhga ko 'ra Sam arqand, K a ttaqo 'rg ‘on va Zarafshon in11ih yuqori qismi xonlikdan ajratib olinib, Rossiya tarkibiga

Hill \ i i i i i lovon sifatida 500 m ing so 'm tilla p o ‘l to ia s h g a va ||lt I I I . mil akatlar bilan mustaqil ravishda aloqa o ‘rnatmaslikka HI Im i.uh. Shuningdek, Rossiya savdogarlariga xonlik tasarrufida

innl«>1 s . ,v d o -so t iq i sh la r i b i la n s h u g ‘u l la n is h g a h a m d a vim..uoyl irqurishga ijozat etildi. Ular to 'laydigan savdo bojlari |il<M i buxoroliklar to 'laydigan bojlardan oshmasligi kerak edi.

.Ii.ulnoma tuzilgandan so‘ng Buxoro amiri urushni rasman In iiiiiil- rus davlatiga tobeligini tan oladi. Bu esa vatanparvar va •mi ill Mi odam larn ing qattiq noroziligiga sabab bo 'ladi. Hatto ■till nm>> o 'g 'li Katta T o 'ra va bir necha nufuzli beklar birlashib,

<i ll.ii xon va chorizm istilochilariga qarshi kurashni davom■ iimiilil.il IJIar amirning taxtdan m ahrum etilganligini e ’lon qilib, P u a l im ib z va Kitobda katta kuch to 'p ladilar. Shahrisabz beklari K hii i I o i a m xon deb e ’lon qiladilar. Natijada, am ir Muzaffarninglivitii n ihoyatda og 'ir lashad i. O ta -b o la qo 'sh in la r i o ’rtasida

Il....... .I a 11 d yaqinidagi X om qishlog‘ida sodir b o ig a n jangda am irrt>o/lari yengiladi. S hundan so‘ng am ir C h o r m a ’muriyatiga

li>iiI>iv yordam so‘rab murojaat qiladi. Buni inobatga olgan general Al-i.imov 1870 yilida Shahrisabz va Kitobda Jo 'rabek va Bobobek i *i ml ii Inligidagi q o ‘sh in va o lom onn i yengib, u joylarni am ir M n/alfar ixtiyoriga topshiradi. Bundan ilgari, y a ’ni 1868 yilda ' Imi qo'shinlari to m o n id an bosib olingan Qarshi shahri ham inuliga qaytariladi. Bu bilan C h o r hukum ati M uzaffarning Rus■ i.n I niga yanada itoat etishini m ustahkamlab borgan. Amir esa sulh .liarllarini og 'ishm ay bajaraveradi.

Xiva xonligining zabt etilish i

C h o r h u k u m a t i X iva xo n l ig in i bos ib o lish u c h u n ki tay y o rg a r l ik k o ‘rdi. V a h o la n k i , Xiva x o n l ig id a 186‘) yf m a’lumotlarga ko ‘ra, bir yarim ming kishidan iborat muniiil armiya boMib, harbiy texnikasi nihoyatda past darajada edi. Sh qaram ay, ch o r hukum ati xonlikka qarshi uch tarafdan, Turkiston general-gubernatorligi, Orenburg va Kaspiy dc to m o n id a n o ‘z harb iy kuch la r in i tash laydi. Q o 'sh in i yin qurollangan 12 ming kishidan iborat edi. Hatto qo'shinga import x o n a d o n i d a n b u y u k k n a z K o n s t a n t i n K o n s t a n t i n o v l j Romanovskiy va knaz Yevgeniy Maksimilyanovich Rom anovl ham q o ‘shildi. Aftidan, bu bilan harbiy yurish mavqeini ymw oshirish mo'ljallangan bo ‘lsa kerak. Q o‘shingageneral K.P.Kaul> um u m iy q o ‘mondonlikqiladi. C hor qo'shinlari uzoq va mashaqd yo‘lni bosib o 't ib , Xiva xonligi chegarasiga yetib keladilar. Ih1 yilning may oyida yo‘lma-yo'1 xivaliklar qarshiligini yengib boi chor istilochilari 28 mayda Xiva shahri ostonasiga kelib to ‘xtaydil Bu vaqtda Said M uham m ad Rahimxon qochishga ulgurgan. Qo'slil

10-rasm. Ichan aal'a. Mudofaa devori.

14 § GSOf»

JlWltn lnmheliiligida Xiva shahriga hujum boshlaydi. x tC« xlntiladi va general K .P .K au fm an Saidi Ki'limisnn Xivaga kelib Rus davlatining vassali sifatida

»i. ill im Ii IK73 yil 12 avgustda o 'za ro sulh tuzilib, Xiva* mustaqilligini yo 'qotadi. Shuningdek tovonih Ki' .1 v>i savdogarlari xonlikda bemalol ish yuritishi

mb bcrishni bo'yniga oladi. Am udaryoning o ‘ng I Hn iy;i ix t iy o r ig a o ' t k a z i l i b , u y e rd a g e n e ra l

m i Ilk Him' Amudaryo boMimi tashkil etiladi.*v i|ilil», Uiixoro va Xiva xonliklari o ‘z mustaqilliklarini

|M i" nh. Rossiya tarkibiga kiradi. Garchand xonlik saqlanib I .ni - ular Rus davlati m an faa t la r i do iras ida ish

til»ii < lior h u k u m ati m ing lab k ish i la rn ing yos tig 'in i Mi vii nogiron qilgani yetm agandek, urush harakatlarini

(•Ii in him Buxoro xonligini 500 ming so‘m, Xiva xonligini mln 'ini ming so 'm tovon toMashga m ajbur etadi. Bu ogar

■ in r lu ii i lkash o m m a n in g m u sh k u l h a y o t in i y a n a d ai . -HI I . t i l l

<l»‘qon xonligin ing tugatilish i

• Inn i*.lilochilarining galdagi niyati Q o ‘qon xonligini tugatishI i n I m kiston, C him kent, Toshkent va boshqa joylarni bosib , <»n'i|on xonligiga qattiq zarba bergan edi. Q o 'q o n xoni

hi hoii cio'rqoq va tadbirsiz b o ‘lganligi uchun vatan himoyasi llil i biion arzugulik ish qilmadi. Aksincha, C h o r hukum ati |iiii-11 o ‘/ taxtida o ‘tirishni o ‘ylardi, xolos. U 1868 yili chorizm

illi mzib, am alda Rossiyaga qaram b o ‘lib qoladi..........I ko'ra xonlik yerlarida rus savdo sanoat vakillariga katta

BlMIvi>/l i i bcrildi. Xudoyorxonning itoatkorligini taqdirlagan Chor htikiiiii.ii i uni Rossiya davlati ordeni bilan mukofotladi va unga •A l/mla- degan faxriy unvon berildi. Xudoyorxonning mazkur ih i »uii i aholining g‘azabini toshirib yubordi. Buning ustiga xonning fiiiiin lobora kuchayib bordi. N atijada 1873 yilda PoMatxon In - .In luligida Rossiya tajovuzi va unga sotilgan Xudoyorxonga qarshi t.iiQ i|o /g ‘oloni ko‘tarildi. Xalq nafratiga uchragan Xudoyorxon

1 4 9

o ‘zining boy xazinasini 40 ta aravaga yuklab X o 'jandga qochflf l ketadi. Bu verdan Toshkentga yuboriladi. General Kaufm an uniil| boyliklarini hukum at foydasiga m usodara qilib, o 'z in i Orenbiirviuii surgun qiladi. Rus arxiv manbaalariga ko ‘ra, u bu yerdan q o c l i i Afg'oniston orqali Hindistonga va so'ngra Saudiya Arabistoniga bond haj qilgan. S hundan keyin yana Afg'onistonga qaytib ko 'p o'tmny vafot etgan.

Q o 'zg 'o lonch ilarga xonlikdagi hukm ron doiralarning vakilkm A bdurahm on Oftobachi, Mulla Iso Avliyo, Sulton M urodbek vn boshqalar ham qo 'shilib C h o r hukum atiga qarshi kurash ohl> bordilar. Bu harakat shu darajada keng yoydiki, bu tun Farg'ona vodiysini qam rab oldi. Qulay fursatni kutayotgan C h o r hukum.it i 1875 yil 6 a v g u s t id a F a r g 'o n a vod iy s ig a b o s t i r ib k irad i Q o 'zg 'o lonch ila r bosqinchiliklarga qarshi qattiq jang qiladilai Shafqatsiz dushm an qo'shinlari bilan bir necha aholi tu rar joylarini yer bilan yakson etadi va minglab odamlarni qirib tashlaydi. Birgin.i Andijondagi jangda qo 'zg 'o lonchilardan 20 ming kishi yovuzlarch;i yer bilan yakson etildi. Bu fojea general Skobelevning buyrug'i va I bevosita ishtirokida ro‘y beradi.

Xalq qo'zg'oloni shafqatsizlik bilan bostirilib, 1876 yil 16 fevralda Q o 'qon xonligi tugatiladi.

Shunday qilib C h o r hukum ati 1853— 1876 yillarda, o 'zbek | xonliklariga qarashli shahar va qishloqlarni b irin-ketin bosib olib, O 'r ta Osiyoni hukm dori bo 'lib qoladi. Minglab oddiy xalq vakillari bolta, tayoq bilan qurollanib, o 'z id an har j iha tdan bir necha barobar kuchli va yaxshi qurollangan cho r qo 'shinlariga qarshi m ardonavor kurashadi. U lar askarlarning to 'p la r va miltiqlardan o tilgan o ' t -y o m g 'i r la r ig a ko 'k rak la rin i tu tad ila r . X o n la r esa m am laka t m udofaas in i m u s ta h k a m lash va ha rb iy texn ikan i takomillashtirish o 'rn iga o 'z a ro kurashlarni davom ettiraverdilar. Ayniqsa Buxoro xonlig ining Q o 'q o n g a n isbatan olib borgan dushm anlik siyosati C h o r hukum ati uchun katta foyda keltiradi. U ru sh h a r a k a t l a r i s h u n i k o ' r s a t a d ik i , u c h a la x o n l ik n in g hukmdorlari harbiy jiha tdan m utlaqo savodsiz kimsa bo 'lib chiqdi. Bundan Q o 'q o n lashkarboshisi Alimxon mustasnodir. U Chor hukumatiga qarshi kurashda qo'shinga va xalq qasoskorlariga jasorat

1 5U

I* In 11111k qildi. U j o ‘shqin vatanparvar va q ah ram on shaxs : i>niii imydonida halok bo'ladi.

*il'i*l» x o n l ik la r in in g y e r l a r in in g b o s ib o l in is h i C h o r uitmiH yuqori tabaqasi tom on idan z o ‘r xursandchilik bilan

i iiliin.li Rossiya moliya vaziri Vishnegorodskiy bu joylarni iiijiil ii-1 eng q im m atbaho dur» deb baholadi.

ml.isi.m ucncral-gubernatorligining chegarasi vaqt o'tishi bilan iH»imI' boidi. Pirovardida Sirdaryo, F a rg 'o n a , Sam arqand , u< it i< v.i Kaspiy orti yerlarini o ‘z qa ram og‘iga kiritdi.(Ini 'm i imirligida 28 beklik: C horjo 'y , Karm ana, Ziyovuddin,

i i Kitob, Shahrisabz , C h iro q ch i , Y ak k ab o g 1, G ‘uzor,■ V 111 Qorategin, Denov, Hisor, Darvoz, Boljuvan, Shugnon,

Halil iti Qulob, Q o 'rg 'on tepa , Sherobod, Xalif, Kirki, Burdaliq, 1/ In v;i Norizm singari joylarni o 'z ichiga olgan edi.

V n ,i xon lig i e sa P i tn a k , X a z a r a s p , X o n q a , U r g a n c h , n ^ t l i k o 'p r ik , G 'azovo t , Qiyot, Shohobod (Shovot), Toshhovuz, IIiiiImii. M anoq, G urlan , M ang‘it, Qilich Niyozboy, Q ipchoq , I ' i i i .i i . Ilyoli, K o 'hna Urganch, Xo'jayli, Shum anay va Q o 'ng 'iro t ili |mii joylarmi qam rab olgan.

k n 'i in ib turibdiki, ikki xonliklarning yerlari ilgari vaqtlargacha IihI i i|isc|aiân. Bundan, ayniqsa Buxoro amirligi katta talofat kurdi. 5 " ‘i|i 'n xonligi esa butunlay tag-tom iri bilan qo 'po r ib tashlandi.

Shuni t a ’kidlash lozimki, Turkiston xalqlarining o ' ta vatan- I'in \>iiligi va erksevarligi orqasida Rus davlati uni tezkorlik bilan Ihi'.ih ololmadi. Natijada, urush o ‘rta hisobda 25 yil davom etdi. \ n k | ommasida millatparvarlik tuyg'ulari shu darajada kuchli ediki,■ >/.11 liaibiy mahorat va texnika talabga javob berarli darajada bo‘lganda Kns ilavlatini yovuz niyatini yuzaga chiqmasligi turgan gap edi. Niichora, o 'lka hukm dorlarin ing nodonligi va ojizligi ham da bir miii nil kishilarning xoinligi Turkiston o'lkasini Rossiya panjasiga nr.liisliiga sabab bo'ldi. C h o r hukum ati tub aholi vakillarini Oliy i i o 'r ta m ansab lardan m a h ru m qilib o ik a n i -b o sh q a r is h rus m riorallarini va ofitserlarini qo'liga o ‘tdi. Shu ravishda milliy davlat lugatilib rus tili davlat tili hisoblanadi. Milliy tilni va milliy madaniyatni rivojlanishiga yo'l berilmay «ulug‘ millatchilik» siyosati unalga oshirildi. Butun o 'lkada m ustamlakachilik va milliy zulm

! r»l

hukm surdi. Turkiston Rossiyaningxom-ashyo manbaiga va m ahsulotlar bozoriga aylantirilib xalqning boshiga son-san« azob-uqubatla r tushdi. Shuning uchun ham xalq omrnasim* milliy-ozodlik kurashlari davom etdi. Masalan, 1892, 1898 va l*lt yillardagi xalq harakatlari shular jum lasidandir .

I IIOR ROSSIYASININQ H UKMRONLIGIG A

QARSHI KURASHLAR

Mustamlakachilik siyosati va milliy zulm

' hot h u k u m ati b u tu n T u rk is to n n i q onga be lab , sh a h a r , i Miu| v;i ovullarni vayron etib uni bosib o lgandan keyin milliy

■ in' Lit v;i qo 'shinni yo 'q qildi. Mahalliy boshqaruv tizimi qo 'porib i ^lilnndi U m intaqani Turkiston general-gubernatorligi, Buxoro

i \ivii xonliklaridan iborat uch qismga parchalab boshqaradi.O'lkanLng eng u n u m d o r va obod yerlari Turkiston general-

iIhIm rrmlorligi tarkibiga kiritildi. M asalan, u Sirdaryo, Farg‘ona, S .unaiqand, Yettisuv va Kaspiy orti viloyatlarini o ‘z ichiga olgan

ih I oshkent gubernatorlikning poytaxti hisoblandi.« iiincrnato rl ikn ing oliy va o ‘rta b o ‘g ‘in lavozim lariga rus

ucih*nillari va ofitserlari tayinlanib quyi mansablarga mahalliy aholi \ ikillari q o ‘yildi. B u lar rus m a ’m uriya tin ing k o ‘rsatm alarin i noVsiz ado etuvchi kishilar edi, xolos. Buxoro va Xiva xonliklari suiilangina mustaqil ko 'r in ib am alda ularning hukm dorlari rus iim 'muriyatining xizmatkorlari b o ‘lgan. C hor hukum at iqtisodivot

1 5 3 ;

b o ‘yicha ham m ustam lakachilik siyosatini izchillik bilan amiilii* oshirdi. U mintaqadagi yer-suv va tabiiy boyliklarning egasi silaii* ish yu r it ib , k o ‘p d a n - k o ‘p m a b la g ‘lar h u k u m a t xazinasi v i kapitalistlarning cho'ntagiga daryo suvi kabi oqib boraberdi. Aynu|*| pax ta u larga k a t ta d a ro m a d ke lt ird i . G a r c h a n paxtaclulifc rivojlantirilgan b o ‘lsa-da, lekin undan dehqon la r foyda ko 'rm nf qashshoqlashdi. Bundan tashqari m ustamlakachilar o ‘lkaga tayy sanoat mollarini keltirib sotish orqali ham boylik orttirardilar.

Shu tariqa o lk a n i Rossiyaning xom ashyo m anbai va tayv<« mahsulotlar bozoriga aylantirilgan edi. Bunday holat o'zbek va bo^lii|ii tub aholining m a ’naviy hayotini ham qashshoqlanishiga olib kclili Rus m a ’muriyati ongli ravishda milliy m adaniyat va milliy tilnl rivojlanishiga yo ‘l berm ay xalqni o ‘rta asr qoloqligida saqlasliyi harakat qildi. Rus tiliga davlat tili m aqom i berildi. Ayniqsa, xali| maorifiga mablag' ajratilmasdan o ‘z holiga tashlab q o ‘yilishi yomon oqibatlarga olib keldi. Natijada, xalqning deyarlik hammasi savodsi/ b o i ib qoldi. 0 ‘lkada mahalliy aholi uchun birorta oliy va o ‘rta o'qnv yoki hunar bilim yurti ochilmadi. Aksincha milliy his-tuyg‘u vn siyosiy uyg'onishga qarshi choralar ko‘rildi. T a ’qib va nazoratlai avjiga chiqib, islom dini burchakka siqib qo ‘yildi. Xalq ommasi og ‘11 va xilma-xil soliq va majburiyatlaming ham azobini boshidan kechirdi

O'lkada ko'plab rus posyolkalarini tashkil etilishi fojiali oqibatlarm yuzaga keltirdi. Xalq u n u m d o r yer-suvlaridan m ahrum b o i ib , tirikchilikni o 'tkazish juda qiyinlashib ketdi.

Birinchi j a h o n urushi davrida (1914— 1918) ahvol yanadn yom onlashib qashshoqlik keng quloch yeydi. U m u m an aytganda, m ustam lakach ilik siyosati va milliy zulm , siyosiy va insoniv huquqlarning yo'qligi, adolatsizlik va zo‘ravonlik mazlum xalqning ozodlik kurashlariga zam in hozirladi.163

O 'lk a d a g i n i h o y a t d a o g ‘ir h a y o t , c h o r h u k u m a t in i n g obodonchilik va sogliqni saqlashga e ’tibor bermasligi orqasida tur!

161 M azkur masalaga doir arxiv hujjatlarini to ‘plagan Tarix institutidagi bii guruli ilmiy xodimlarga o ‘z m innatdorchiligim ni izhor etam an.

> 54

1892 yil qo'zg'oloni

taihi In kuchayib boraverdi. Ayniqsa, vabo kasalini paydoi .ill bo'ldi. Ayrim m a ’lumotlarga ko'ra, 1892 yil 1 iyunda

B i- tiyivilula vabo kasali paydo bo 'lgan. Shu m unosabat bilan■ ii lu ih iy gubernatorining farmoni bilan Sirdaryoning chap

K itn idfigi C h i n o z d a , y a ’ni T o s h k e n t d a n 65 — 70 km . M|lii|'l <ui i«>yda libbiyot punkti ochildi. Bu yerda vaboga chalingan | I I i i i kishilar kasalxonaga yotqizila boshlandi. O 'sha yilning 7

B n >1 i*k.i I oshkent shahrida vabo kasali borligi m a ’lum bo 'ld i.164 Pitii m.i muriyati unga qarshi choralarni, hayotga tatbiq etib t ii Hunga k o 'ra , vab o d an o 'lg an k ish i la rn ing m urdas in i M i liiimc mxsatisiz ko'mmaslik lozim edi. Shuningdek, murdalarni• ii ih ii uh idagi eski m ozorlarga emas, uning chekkaroq joyida IH 11 i 11. i.n yangi qabris ton la rga k o 'm ish tavsiya etildi. A m m o

mini lil,ii i i i va hamshiralarning yetishmasligi orqasida m urdalar 3— I I Iii 111 m obaynida qolib, havoning issiqligi tufayli sasiy bosh lagan,

^vnll uning murdasini rus erkak vrachlar ko 'zdan kechirgan. «Tub <> 1111mp so'zlariga ko 'ra , — deb yozadi mualliflardan biri, —

mi i i laming orasida turli kasbdagi va ofitserlar kivimini kiygan yotlil.il politsiyachilar bilan birgaliqda «po‘sht» deyishib, mahalliy Hliiilinmg uylaridagi ayollar yashaydigan xonalarga kirishgan. Ular iii/iij!km nazorat qilish bahonasida ota-onalarini huzurida ayollarga in <|i/larga nisbatan turli o 'rinsiz qiliqlarni qilishgan».l6s

M ind alnmi yuvish va ularni ko 'pchilik bilan qabristonga olib I•• 111 i la ’qiqlanadi. G a rch an d , ko 'rsatilgan m a ’muriyat choralari Viiltonf imkon boricha d a f etishga qaratilgan bo 'lsada, lekin ularni im.ilj'j oshirishda qatorqo'polliklarga va zo'ravonliklaiga yo'l qo'yildi.11 ivotda din hukm surib turgan bir paytda m urdalarni yuvmaslik v,i I'll necha kun saqlashlik, ham da ota-bobolar mozorlarini bekitish e'uha davr sharoitiga juda zid va gunohday bo 'l ib ko'rinardi.

\ i i I las, h u k u m a tn in g v a b o g a q a rsh i c h o r a l a r i z u lm va■ >ii >l:iisizlikdan sabr-kosasi to 'l ib toshgan shaharlik larni bosh in larishiga turtki bo 'ldi. Ayni bir paytda go 'yo vrachlar suvga oq |ii)ioshok tashlab xalqni zaharlayotgan va kasallarga ham berib• Uliray o tg a n l ik la r i h a q id a m is h - m is h la r a h v o ln i y a n a d a

RM DA.F1-1, 32-ro‘yxat, 30-Lsh, 165-bet.I crcntyev M. Istoriya zavoyevaniya Sredney Azii. Sankt-Peterburg, 1906, S.73.

155

keskinlashtirdi. Bu xususda m anbada shunday deyiladi: C h inozda kasalni surishtirmay bemorlarga dori berib, odamhiiNl darhol o ‘ld irm oqda , degan so ‘zlar T o sh k e n td a esh i t i I in ot |4 f l Shahar mirshabi savdogarlarga m urdalarni kafanga o ‘ramaslik *< hech qanday diniy rasmlarsiz ko‘mish haqida ko‘rsatma b e rg a n -1

U m u m an aytganda, vabo kasalining vahimasi va turli xil ini»lt mishlar shahar va a tro f qishloqlariga tarqalib, kishilarni g 'a/;n q o ‘zg‘otdi. M urdan i ko 'pchilik bilan qabristonga olib bor is lm liJ taqiqlanishi ham qattiq norozilikni uyg'otdi. 20 iyunda shaha in in l Sebzor dahasidagi Xonaqo masjidida ko‘pchilik to'planib, omlai uliin 3 vakilni saylashib norozilikni shahar boshlig‘iga m a ’lum qilisliiw topshirildi. 22 iyunda shahar oqsoqoli M uham m ad Yaqub vakilbnn| chaqirib, m ish-mishlarga ishonmaslikka d a ’vat etdi. 0 ‘sha kuni S h ay h o n to h u r dahasidagi Tallak masjidida kishilar yig'ilish shahar boshlig'i nomiga xat yozdilar: «Bizlar m urdalarni yai m ozorlarga dafn etishga qarshiligimizni va eski mozorlanl.nl foydalanishni davom ettirishimizni shahar boshlig 'iga m a ’limi qilishlikni mingboshidan va katta oqsoqoldan so 'ragan edik, chunki murdani yangi qabristonlaiga olib borish qiyinchiliklarni tug'dnaili Xususan, sharoitga ko‘ra m urda lar yelkalarda ko 'tar ib boiilislti shart. A m m o, shu paytgacha xatta javob berilm adi» .167 Shaliaf ayollari ham Turkiston general-gubernatoriga xat yozishib, o ' | noroziligini izhor etgan edilar. Shayhontaxur dahasiga qarashli o'ckIii mahallasidagi masjidlarni birida ham 150 kishi chor m a ’muriyaiin.i yozilgan norozilik xatni m uhokam a qilgan, unda ellikboshilar Yimn> M uham m ad va Mulla Mirsodiq, M uham m ad Alimxon, Abdulqosim Domullayev singari nufuzli kishilar qatnashgan .168

Butun voqeani jonli guvohi va shahar boshlig‘i S.R.Putinscvm tergov vaqtida bergan ko‘rsatmasi masalani yanada oydinlashtiradi «Iyun oyini boshlarida, — degan u, — vabo kasalini tarqalishya qarshi qaratilgan chora lar turli m ulohazalarni yuzaga keltirib. xalqda ularga ishonch qolm adi. H a tto vrachlar vabo kasaliga yo‘liqqanlarning azob-uqubatlaridan tezroq hoii qilish maqsaoula maxsus poroshok berib odam larni o ‘ld irm oqdalar degan ovozalai

166 o ‘zR M DA, F l-1 , 3 1-ro‘yxat, 30-ish, 170-bet.167 SGV1A Rossii, f.400, op-1, d, 1569. 1, 32.168 O 'sha joyda, 4-ish, 83-bet.

156

MmmiiKik'k, ruslar a n h o r arig‘idagi suvni zaharlab tub ■IIImi*»|i lii degan so‘zlar eshitilib turildi. Bundan tashqari i • it I*| vabo kasali bilan o ‘lgan larn i s h a h a r ichidagi

i 1 UiTiish laqiqlanganiga qarshidirlar. Shahar chekkalarida n nmr.Oi'larda m u rd a la rn i m axsus be lg i lan g an kishi

|i>l ni yuvilishi, ja n o z a o ‘qilishi va darho l dafn etilishi in h Ammo, m urdani ko‘pchilik bilan mozorga olib

|* i i iit--.il bcrilmadi».169IU i hoi m a’m uriyatining vaboga qarshi choralarini diniy

ii v.i um um an mahalliy sharoitni hisobga olm ay amalga O l 'l in i lo y d a d a n k o ‘ra z iy o n i k o ‘p ro q boM di. A yr im Imiihill.Ufa ko‘ra har kuni 100 atrofida odam lar o l g a n .170

• iniv ma lum otda esa 7—24 iyun davom ida vaboga 64 kishi tnlb 11 lasi o'lganligi qayd qilinadi.171 Vabo kasaliga qarshi IIUhii i lioralar xalqning og 'ir siyosiy va iqtisodiy sharoitini In ki skmlashtirib, bamisoli «olovga kerosin» qo ‘yganday bo'ldi.

„ •< i »|(i*/g‘olon boshlandi. A m m o, chor m a ’muriyati vakillari iliiimi go'/.g‘olonni asosiy sabablaridan chalg 'itish m aqsadida Im IIiv yuqori tabaqa vakillarining m ansabni egallash uchun

H liuiii.m kurashlarining mahsuli deb tushuntirishga harakat llili Mm munosabat bilan bu m asalala igato‘xtash ayni muddaodir. Hiihvnimm vaqtlarda Toshkent shahri Sebzor, Shayxontohur,

Ii ofc’/Och va K o 'kchadan iborat to ‘rt dahadan iborat bo‘lgan. .ii I>n ilahada b ittadan oqsoqol, qozi, mingboshi, yuzbosh va■ ni m l.m iborat mirshablar xizmat qilgan. Ular xalq tom on idan i iy liiugan» .172 V iloyat h a rb iy g u b e rn a to r i ka t ta oqsoqo ln i

^y iu l m-mii va bunga barcha dahaning oqsoqollari b o ‘ysundirilgan. i> / u a v b a t id a k a t ta o q s o q o l s h a h a r b o s h l ig ‘i b o ‘lm ish U I'ulmscvga b o ‘ysungan. K atta oqsoqollik lavozimi 1884 yilda

i dlib, unga o ‘sha yili lnog‘om xo‘ja Umarxo'jayev tayinlangan. I in i|i »>mxo‘ja U m a rx o ' j a y e v S .R . P u t in s e v n in g i s h o n c h in i Qn/omh, oMka rahbariyatining bir necha m arotaba mukofotlariga

i/ "V(>i bo igan . «U tub aholi orasida obro‘ va nufuzga ega boMgan

O '/K M D A .FI-723, 1-ro‘yxat, 3-ish, 12-bet.' " < I'slia joyda.

I )' ,ha joyda, F I-1 .3 -ro ‘yxat, 30-ish, 167-bet.' ( I ’slia joyda, 169-bet.

kishi edi. Buni isboti uchun shuni dalil qilib o ‘tish lozimki, odatil;i boshliqlar ustidan shikoyat qilishga moyil xalqdan unga qarshi ikki marotabagina ariza tushgan xalos. Ulardan biri Inog‘om xo‘j;iin o ‘zi fosh etgan va surgun qilingan jinoyatch idan va ikkinclusi C h im kent uyezdidagi b ir qozoqdan olingan edi. Bu qozoqniny yozishicha, 1891 yilda Inog‘om x o ‘ja Pista ko ‘miri bilan savJo q i luvch ila rdan pora olgan ekan . Viloyat harb iy g u b e rn a to n G rodekov bu shikoyatni tekshirish va to ‘g ‘riligini aniqlamay. 1892 yil 21 m ayda Inog‘o m x o ‘jani m ansabdan chetlatib , o'rnig.i Shayxontohur oqsoqoli M u h am m ad Yaqubni tayinlagan».171

Natijada lnog‘o m x o ‘ja va uning tarafdorlari o ‘zlarini m avquni y o ‘qo tgan lik la r i u c h u n xalqni M u h a m m a d Y aqubga qarshi q o ‘zg‘olon ko‘tarishga d a ’vat etgan emish. Shu ravishda q o ‘zg‘olon sa b ab la r i ikki g u r u h n in g m a n s a b u c h u n k u ra s h ig a yo 'y ih yuborilgan. Bu haqda so‘z yana keyingi sahifalarda o ‘z o 'rn iih b o ‘lishini t a ’kidlab aytib o ‘tish lozimki, q o ‘zg‘olon yuqorid;i^’i qayd qilinganidek siyosiy va ijti noiy-iq tisodiy asoslarga ega eili A m m o bundan qatyi nazar mahalliy yuqori tabaqa vakillari orasiil.i o ‘z vatanini mustaqilligini tiklash tarafdorlari yo 'q em as eili U larn ing ko ‘pchiligi q o ‘zg ‘o lo n d a bevosita qa tnash ishm agan bo ‘lmasalarda, lekin unga hayrixohlik bilan qaraganlari bor edi

Shaharn ing katta oqsoqoli M uham m ad Yaqub vaboga qarshi qaratilgan chora larn i amalga oshirish ishiga boshchilik qililt, xalqning g ‘azabiga uchragan. C hunki, u q o ‘pollik bilan harak.il qilgan. Uning so‘ziga qaraganda 23 iyunda Hayit bayram inm birinchi kunida shaharn ing jam i masjidida erta soat 5 da nonim o ‘qilgandan keyin S.R.Putinsev kelib xalqqa murojaat qilgan: «Xal.| orasida, — degan u — vaboga qarshi ko‘rilayotgan choralar xususiil.i n o to ‘g ‘ri fikrlar yuribdi. H ozirda unga sh ah ar katta m ablar sarflamoqda. Aytilgan choralar vaboni tarqalib ketmasligi va xalcjfl foydasi uchun qilinayotir».174

Bu so‘zlar tobora keskinlashib borayotgan vaziyatni yumshal isli maqsadida aytilgan, albatta. S.R.Putinsevni o'zi jo m e ’ maschitidaj’i uchrashuvni shunday tasvirlaydi: «23 iyunda erta soat 5 dan keyiii

17? O 'sha joyda.174 O 'z R M D A -FI-723, 1-ro‘yxat, 3-ish, 12-bet.

>58 i -

navbatda M u h am m d Y aqubdan uch olishga a h d qildi va bo-.li ko ‘tardi. Q o 'z g 'o lo n Sebzor dahasida b o sh la n d i . M uham nui4 Yaqubning so'ziga qaraganda a w a lo 2000 kishilik xalq olomoni mil uyiga borganda bu yerda o lom on uni to p o lm ag a n d a n keyin iiyml ostin-ustin qilib, to ‘rt ming so 'mlik m ol-m ulkini talaganlar. Hallo uyga o ' t qo 'ym oqchi bo'lib turganlarida qo 'sh in kelib qolgan.17,1

Bu o lo m o n tepas ida E shon Azizlar (Z a y n id d in x o n ) , Odd Qosimxo'ja , bozor oqsoqoli Ziyo I sam uham edov la r tu rganlar.1 ' j

Q o 'zg 'o lonch ila r M u h am m ad Yaqubni u y id an topolm agan lar idan keyin yangi shaharga , m ah k a m a t o m o n yo'l oldilai Q o 'zg 'o lon haqida uning qatnashchisi Mulla Sarim soqov tergovd.i degan: — «Xaloyiq, shu jum ladan m en vaboga qarsh i choralarni bekor qilinishini so 'rab g 'a layon ko 'tardik. Bu haraka t mansab d o r la rn i o 'ld i r ish i , M u h a m m a d Y aqubn i uyini yondirishga qaratilgan chaqiriqlar bilan boshlandi. S hahar ahli murdalarni eski m ozorlarga dafn etishga ruxsat b e rm ayo tgan va boshqa adolatsizliklarni qilayotgan katta oqsoqol M u h a m m a d Yaqubm y o m o n k o 'r a rd i la r . B izn ing eg a rch i m a h a l la m iz d a Sham si M u h am m ad degan kishi vabodan em as, balki oddiy kasaldan vafot etdi. A m m o M u h am m ad Yaqub ruxsat berm agandan keyin uni Shayxontohur mozoriga yashirincha ko 'm dik . Katta oqsoqol buni tekshirishga o 'z odamini yubordi. Ruxsatsiz dafn etish Sebzor dahasida ham sodir bo 'lgan ekan. Shu paytda bizning mahallamiz orqali Sebzor dahasining kishilari o ' t ib qoldi. Bizlar ham ularga qo'shildik. Ularning orasida m en, Hasanxo 'ja Eshon, Abdurashid- xo'ja, Tojixon A bdurahm onov , N azir M u h am m ad va boshqalar b o r edi. Y o 'lda bizlarga ko 'p o d am la r qo'shildi. Ularni orasida che tdan kelgan kishilar ko 'p edi. C hunki katta oqsoqol ularni Surishtirmay bekordan-bekorga kasalxonaga yotqizdirdi. Kimning boshi boylangan bo Isa, o 'shan i ushlab kasalxonaga jo 'nataverdi. M ardikorlar va ulgurchi ishlar bilan shug'ullanuvchilar shahardan qochishga m ajbur bo'ldilar. O lom onn ing soni 2—3 ming kishiga yetdi. H ech kim odam larni chaq irm ad i, aksincha u la r tam om ila ixtiyoriy ravishda ko'tarildilar. Bizlar m ahkam aga borganimizda, shahar boshlig'i S .R .Putinsev paydo bo 'ldi. Xaloyiq baqirishib,

176 O 'sha joyda.177 O 'sha joyda.

160

• I ti|iil>rii o'ldirishlarini bayon etdilar. Men olom onni■ i Imgirgiinimda ko‘kragim dan ushlab siltadilar».178

i « M uham m ad Yaqub bilan m ahkam aga Voronsevi hHtiyntjianda ko ‘p sonli o lom onga duch kelgan. Bu

In loshlar otilib, M u h a m m a d Yaqubning boshi, In in'll i imliatlandi. Q o 'zg 'o lonch ila r unga: — «Bizlarni In mi mi .1 m 'nalm oqchisan, lekin biz seni o Lzingni o'ldirib, )n*niiiamiz» — deb baqirishgan. M u h a m m a d Yaqub

I iiiiihk.miaga yashirinadi. Q o 'z g 'o lo n c h ila r ke tm a-ke tI I I liM k lishib: «Oqsoqolni beringlar, o 'ld iram iz» — deb Ikli Mm payida ikki-uch ming kishidan iborat o lom on lliti hnvlisiga bostirib kira boshlaganda M u h am m ad Yaqub

hUti i m.ihkama kotibini uyiga kirib yashirinadi. Tashqaridan i r i ln l her!, Uni o ‘ld ira m iz» — d e g a n s o 'z la r d o im o . hi 1 Kolibning xotini M uham m ad Yaqubni shkafni ichiga,

■ I • •• |< Iiisi Sayfullani stolni tagiga yaishrgan edi. Shu vaqtda f '- ih mi hilardan bir guruh kishilar kotib uyiga kirib oqsoqolni

' i itlii.ii i m i ivtganlar. A m m o ular oqsoqolni topa olmaganlar. M'llikiimada q o 'z g 'o lo n c h i la r S .R .P u tin sevga ham hu jum

p rin l ii I ini o 'zini ko 'rsatishicha voqea quyidagi tarzda sodir Sobor ko 'chasida, — deydi u, — m enga M uham m ad

|* | i i l - i i soc|chilar qo'shilishdi. S ho 'n d a mirshablar o lom onni £ I \ >iiM11> shahariga kelayotganligi haqida xabarni keltirdilar. Iqon

i i i bo'ylab, Voronsov ko 'chasiga ch iqqan im da, — deydi P f M v. o lo m o n n i S a m arq a n d ko 'chasiga kelayotganin i kn'riliin Men o lom onga yaqinlashdim , lekin ular Voronsov va.............. ml k o 'c h a l a r i n i k e s a d ig a n jo y d a m e n i q o ' r s h a bMiihiiminad Yaqub o lom onn i to 'x ta tishga k o 'p harakat qildi. fflliiid.’i unga o lom on to m o n id an toshlar otildi va u otga minib■ |iti lull ( )rqasidan bir guruh qo 'zg 'o lonchilar quvib kezdilar. Men■ m ullah olgan bir guruq q o 'z g 'o lo n c h i la r bilan O 'rd a bozori i«muiiiv a yurdim, lekin o lom onni shahar mahkamasining hovlisiga

Irih k'irganligini eshitib, orqaga qaytdim. Bu yerda M uham m ad N mill ming borligani anglab o lom onni to'sish maqsadida darvozani

'** i iM ui joyda, 188-189-betlar.• i )'sim joyda.

161)6£>c#of»

oldiga turib oldim. So‘ngra, m en o lom ondan M uham m ad Y;u|iilni| aybi n im a d a deb so ‘rad im . U la r q ich q irg an h o ld a oqsoi|t«l m urdalarni dafn etishga ruxsat berm ayotir va ariqlardagi suvuim zaharlashda vrachlarga ko‘maklashmoqda, deb javob berdilar. Avnl bir paytda: «Bizga oqsoqolni bering, uni uramiz» — deb baqirdilw M en o lom onn i t inchlantirishga harakat qildim, lekin shovi|in su ron tufayli so ‘z la r im ni eshitishni iloji b o ‘lm adi. Bu onulii m ahkam a hovlisiga boshqa tarafdan odam lar kirishib, orqam d tortdi, oldi tarafga olomon siqib kelaverdi. Shu ravishda meni orqali, hovli tom onga itarib kirishdi. M en m ahkam a xonasining eslunl odsidagi ayvonga chiqdim. Bu yerda olomonni tinchitishga harakal qildim, lekin «oqsoqolni bering, o ‘ldiramiz» — deb baqirishdi. Itu talabga oqsoqolni bera olmasligimni, chunki u hukum at farmoumi ijro etgan deb javob berdim . Shunda o lom on tarafidan, agai «oqsoqolni bermasang, u vaqtda o ‘zingni o ‘ldiramiz» — degan ovozlar eshitilib turildi.180 Shu paytda o lom on meni hovlini o ‘rtasiga itarib yubordi va d o ‘pposladi, so ‘ngra toshbo‘ron qilishdi. Men yiqilganimda qo'zg'olonchilardan to ‘rt kishi ustimga yetishib, himoya qilishdi. A m m o tanimni bekitilmagan joylaridan uraverdilar. Natijada, boshim, o ‘n q o i im va qovurg‘alarim jarohatlandi.181

Shundan keyin b ir m uddat hushidan ketgan S.R.Putinsev o ‘ziga kelganda tepasida o lom on turardi. Ular undan darhol vrachlarni shahardan olib chiqib ketilishi va suvlarni zaharlamaslik hamda, murdalarni dafn etishga ruxsat berish haqida tilxat berishini qa t’iy talab qildilar.182 S.R.Putinsev bunga rad javobini bergandan keyin o lom on uni iskanjaga oldi. «Ayniqsa menga, — deydi S.R.Putinsev,— qattiq tiqilinch qilib, urm oqchi b o ig a n uch kishi b o ‘ldi. Ular birini labida tirtig‘i bor 20 yoshli yigit edi, ikkinchisi o ‘sha yoshdagi va endi soqoli unib chiqayotgan qotm a o ‘spirin va uchinchisi qizg‘ish rangli ko'ylakdagi, baq u w a t odam edi. Bu o ‘spirin menga: «Agar bizni talab larim izni qabul qilm asang seni o id i r a m iz » — deb m ushtum ini ko‘tardi. Boshqa bir novcha odam « 0 ‘rtaga chiq, xalq talablariga roziligingni ayt» — deb baqirdi».183 Shundan keyin olomon

180 0 ‘zR M D A .FI-723, 1-ro‘yxat, 3-ish, 78-bet.181 0 ‘sha joyda, 12-bet.182 0 ‘sha joyda, 13-bet.183 0 ‘sha joyda, 20-bet.

162

W!i-‘<iin Miron ko‘tarib, S.Putinsevga yopishdi, lekin uni Hk hi IhImithin lo'rt kishi himoya qilib, mahkamadagi xonasiga

11" m lull Bu xonaga tashqaridan toshlar otildi va ulardan I I nini'.rvm biqiniga tegdi. U xonadan ayvonchaga chiqib, îiiii iint hitishga harakat qilib ko ‘rdi. K o 'p o'tmay soldatlar

■fci'timi .1 .ilrofida istiqomat qiluvchi ruslar kelishgan.M • i>u nii.itlan o lom on ketgandan keyin M uham m ad Yaqub JtMl iiM '■III' iIdan chiqqan.f>!- U'liuh (|o‘zg 'o lonchilar kechquam M uham m ad Yaqubning fw.m 1 1 ming yonidagi q o ‘rg‘onchasini yondirib tashlashdi.184 mu' i k. ular M uham m ad Yaqubning akasining uyini talashga

m wuilinshga harakat qildilar, lekin soldatlar kelib qolib bu ish ■Kilv i i i .hmadi.185

i 'ili ill i i mahkamasidagi o lomonning faoliyati xususida unter- P H ' I’ I’ Alckseyevning m a ’lumoti masalani yanada oydinlash-

M en V oronsov k o ‘chasida R o m a n o v ko‘chas idan % I n ■ | iN'ilyan olomonni shahar boshlig‘i S.R.Putinsevning orqasidan •I• i' I ill kotayotganini ko‘rdim. O lom on orqasidan m ahkamaga pM#«i in m i/da S.R.Putinsevni va m ahkam a a ’zosi Novogorodskiyni (jiHiiiin o mb olganliginingguvohi bo‘ldik. Ular olomon bilan o ‘zbek

11-rasm. Q o‘zg ‘olon qatnashchilarining qurollari.

11,4 0 ‘z RM DA, F I-1 , 1-ro‘yxat, 3-ish, 81-bet.0 ‘sha joyda.

tilida muomala qilmoqda edilar. Olomonning oldingi safida oq s<x|<<JJi va sallasiz bir keksa odam ko'proq gapirm oqda edi. Bu keksa kislij Putinsevni ko'kragidan itarib m ahkam a hovlisiga kiritishga harak.il qilmoqda edi. O lom onning boshqa qatnashchilari ham Putinsev \.i Novogorodskiyni hovliga itardilar. M en olomonga yaqinlashavol«J ganim da bir o 'zbek tayoq bilan oyog'imga urib yerga yiqitdi va o ' / i , ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Olomon Putinsevni hovli ichiga kiritgan v;ic|Ulii men boshqa tom ondan u yerga kirganimda o ‘zbeklarni mahkainjj idorasiga tosh otib sindirayotganliklarini ko‘rdim. Mening ko'/ o ‘ngimda ular Putinsevni urdilar va yiqitdilar. A m m o u mahkamn xonasiga qochib kirishga muvaffaq bo'ldi. Uning boshi qonga b e l a n p i bo ‘lib, shapkasi yo 'q edi. O 'zbeklar ochiq oynadan Putinsevga tosh otardilar. M en ochiq oynadan Putinsevning qilich yalang‘ochlalili orqasidan kirgan o ‘zbeklarni qo'rqitayotganligini ko 'rd im .186

K o ‘rinib turibdiki, qo 'z g 'o lo n c h i la r shahar boshliqlarini va binoni to sh b o 'ro n qilganlar. Agar, q o ‘zg 'o lonchilarni orasidaju ayrim k ish ilar o 'r ta g a tu sh ib , S .R .P u tin se v n i o ‘rab himoyn qilm aganda uning o ‘ldirilishi turgan gap edi. O 'sha kishilar uniny qatl e ti lish in i fojiali oq iba t la r in i o ‘ylab, sh u n d a y qilganlai H a q iq a td a n h a m , b o rd iy u ru s la rd a n b i ro r k ish i h a lo k a t ta uchraganda bormi, u vaqtda buning bahonasida qo'zg'olonchilardan izlab, kishilarni soldatlar tom on idan qirib tashlanishi turgan gup edi. S.R .Putinsevni h im oya qilganlardan biri T urk yangi shahai mahallasida yashovchi m ardikor Musa M uham m ad Rustamboycv degan kishi bo 'lgan. U m ahkam adagi voqeani shunday t a ’riflaydi:— M en kelgan paytda o lom on shahar m ahkam kasin ing hovlisidaS.Putinsevni to shbo 'ron q ilm oqda edi. U yerga yiqilganda, men uni gavdam bilan to ‘sib — «musulmonlar, nima qilyapsizlar, ehtiyot b o ‘linglar, sizlarni deb butun T oshkent halok b o ‘ladi» — deb baqirdim. S .Putinsev o ‘rnidan turib m ahkam aga yurayotganda o lom on va m en ham orqasidan bordik. U xonaga yaqinlashganda eshikka suyanib hech kimni o 'tkazm aslikka harakat qildi. U meni yaxshi odam ekansan, isming n im a va qaysi m ahallada turasan, deb so‘radi. M en olomondan qo ‘rqib ismimni aytmadim. Shu vaqtda xonada Xaltay degan kishi ham odam larni to ‘sib turardi. O lom on

ls6 O'sha joyda, FI-723, 1-ro‘yxat, 1 -ish, 44-bet.

Ii ii • it 111.i boshladilar, s iyohdonni o td ilar va S .Putinsevii <|i•< lidim. Bu yerda m eni stol atroflda kishilar quvlab

Ii Nilmy.it ularning orasidan qochib k o ‘chada turgan ruslar Vti'.limnclim. Soldatlar kelib olom onni ura boshladilar, men

i ini'.i ki 'tdim.187 Himnmboycvning guvohlik berishicha, M .Isaboyvachcha

Mnh am m adjon , Yunusboyvachcha va Toshbola degan il.ii k nt l a g 'a y ra t b ilan h a ra k a t qilish ib S .R .P u tin se v n i h i ' m i i i dilishda qatnashganlar.188

I roll kifaiida tergov qilingan N .G alk inn ing so‘ziga qaraganda iiiniiiiiii)' oldingi safida ot m ingan qora soqolli 22—23 yoshli yly 11 yin ib, q o ‘zg ‘o lo n n in g bosh lig ‘i s ifa tida gavdalan ib

c ni 1 H ir inch i o 'q c h i b a ta ly o n n in g so ld a t i va guvoh Mi'Im ' iiing tergovda aytgan so‘zlari ham q o ‘zg‘olon haqidaga iwiii in m'ldiradi. Uning ko‘rsatishicha, 24 iyun soat 9 da ming illik nloinon m ahkam a to m o n yurgan. U la r to sh , temir-tersak, hi•«i va tayoqlar bilan qurollangan edilar. U d o ‘konda savdo

| | |m . In ( i iyosiddin Sodiqdinovdan nima bo'layapti deb so'raganda i|i|iii shahar boshlig‘ida ishi bor» deb javob bergan. Shundan

MhIscv anhor bozorining oqsoqoli Qiyot mahallalik Alimat f i t l in h n y v v bilan u c h ra sh g a n d a u «xalq sh a h a r oqsoqolin i

■•linslimoqchi, uni yashirish kerak» — degan . U o lo m o n IdDidan m ahkam aning derazasi, devori, jihozlarini toshbo 'ron

■III. lyutganliklarini ko 'rgan. Shu onda m ahkam a idorasi ichidan 1111■ 111■ 111 Sebzor dahasining politseysiyasi Abduholiq kaltaklangan. I Hniunii orasida izvoshchik haydovchisi q o ‘lida tayoq va tosh

i i inan holda «Biz ham m angizni o ‘ldiramiz» — deb, soldatlarga11.ini-’.iii. Q o‘zg!olonda bozorda tem ir savdosi bilan shug‘ullanuvchi Niiiinamat Mullahayitov ham faol qa tnashgan .190

S nk la tla r to m o n id a n o lo m o n m a h k a m a hov lis idan surib ih iq i r i lg a n d a n keyin «ruslar o ‘zbeklarni kaltaklashni davom

d ia l Mar, gubernator ularga tegmaslikni buyurdi. A m m o o'zbeklar uning o'ziga ham tosh otganliklardan keyin u ruslarga o ‘zbeklarni

1 ( Vslia joyda, 118-bet.O 'sha joyda, 187-bet.( ) ‘sha joyda, 119-bet.

' O 'sha joyda, 37-bet.

165

uringlardeb baqirdi. Shundan keyin ruslar o ‘zbeklarga tashlmuWM I va uraverdilar. Shu vaqtlarda ayrim o 'zbeklar ushlanib m ahkam iig j olib borildi. Ruslar o ‘zbeklarni O 'rda bozorigacha quvib bordiUiJ Ular bu yerdan tarqalib ketdilar».191 Binobarin q o 'z g 'o lo n d n l® viloyat harbiy gubernatorin ing ko'rsatmasiga b inoan oddiy mi kishilari tom on idan kaltaklandi. N .G alk in ham o lom onni ruslm tom on idan kaltaklaganligini tasdiqlaydi.192 M ening 100 yoslul.inj oshgan rahm atli buvam ning xotirasiga k o ‘ra, ruslar va soldntLif o lom onning orqasidan quvlab kelayotganda, odam lar shoshib vii o 'zini yo'qotib, o'zlarini O 'rda suviga tashlashga majbur bo'lganlaj Natijada, viloyat harbiy gubernatori G rodekovning k o ‘z o'ngiu ko 'p kishilar halok boigan lar. Q o 'zg 'o lonchilam ing orasida kalt.ik j va toshlar zarbidan jarohatlangan lar ham ko 'p bo'lgan.

A .l.Dobromislovning yozishicha qo 'zg 'o lonchilar m ahkam adan surib chiqarilgandan keyin orqasidan soldatlar va yangi shaharmuu aholisi quvlaganlar. «Shahar boshlig'ining o'rinbosari N.S.Likoshm va shahar boshqarm asining a ’zosi V.P .Novogorodskiy (m a h k a - | m ada) o lom onni tinchlantirishga harakat qildilar. A m m o ko‘|i j o ' tm a y qo 'ro llangan so ldatlam ing kelishlari b ilanoq o'zbeklai qochdilar. Soldatlar va ruslar ularni quvlab, qo 'lga tushganlarini | shafqatsizlarcha kaltakladilar. Oxirida ular qo 'zg 'olonchilami Anhor bo 'y ida ushlab, ba land joydan suvga itardilar. Ayrim kishilai kaltaklanishdan qo'rqib o'zlarini suvga otdilar. N echta kishilar halok bo'lganligi rasmiy suratda hisoblanmadi. Xususiy sanashga ko'ra, suvdan 80 ta o 'lik olingan. Q o 'zg 'o lon vaqtida o 'lganlarning som 100 kishiga borgan».193

Viloyat prokurorining ko'rsatishicha qo'zg'olonning oldingi saflaridagi | kishilar «Qashshoqlashgan yosh yigitlardan» tashkil topgan.194

Q o 'z g 'o lo n g a bog 'liq keyingi voqealar ham fojeali kechdi. « 0 'rd a d a n , — deydi P.Alekseyev, — harbiy qism gubernatoi boshchiligidagi eski shahar tom onga yo ‘1 oldilar. S hundan keyin O 'rdada yana o 'sha xalq o lom onidan odam lar to 'p landi. Bu yerda m en boshqa ruslar bilan ko 'cha bo 'y lab ketayotganim da bizga

191 0 ‘sha joyda, 43-bet.192 0 ‘sha joyda.191 Dobrosmislov A.I. Tashkent v proshlom i nastoyashyem. Tashkent, 1912, S. 488.194 0 ‘sha joyda, 44-bet.

166

Ilmil.mlan toshlar otildi. Biz ko ‘cha atrofidagi xonadonlarni hi.Iik Bir politsiya tam b a bilan bekitilgan eshikni buzib imi.i iiymngtomida 4 kishi turgan ekan. Ulardan 3 tasi tom dan

qochdilar. Biri pichoq bilan politsiyaga tashlandi. Bir soldat . Kt'liga urib pichoqni tushirdi va o 'zini tom dan pastga tashlab mtdi . I‘,s Shu rav ishda so lda t la r k o ‘c h a va x o n a d o n la rd a

tic >n qatnashchilarini ushlab va kaltaklab hibsga oldilar. Butun vit',‘i-sig‘i va m otamga aylandi. Mirshablar q o ‘zg‘olonchilami

jlliili i/g 'ib qoldilar.Vilov.it harbiy guberna to r G rodekov , S .Putinsev va boshqa tiliiii kattalari soldatlar bilan Eski Jo 'va bozoriga keldilar. Bu id.i. ii soldatlarga J o m e ’ masjidi bilan X o ‘ja A hror madrasasi

| il.i-.idagi ko‘chagajoylashishlarini buyurdi. C hunki, bu ko‘chaga ktilTl o lo m o n i y aq in la sh ay o tg an i h a q id a x a b a r o l ingan edi. Ilni|i(|atdan ham olom on masjidga o ‘sha ko‘chalardan yaqinlashib■ Mi S. Putinsev soldatlar borligini bildirib olomonga tarqalishlarini •i< i':iv'.anida bejirim soqolli va m o ‘ylovli bir yigit ularning orasidan

lii|ib: — «Bizni zaharlayotganda qanday qilib tarqalam iz, - - deb i>,i|ni.i boshladi. S.Puginsev bu yigitni m ahkam adagi g ‘a!ayonda Ini in l.iol tashkilotchilaridanligini tanib , soldatga uni ushlashni hiiynjxli. Soldat bu yigitni ushlab olganda, olomon chekina boshladi. Mm onda o ‘sha yigit: — «Musulmonlar, meni yolg'iz tashlab qayqqa «|in:IiyHpsizlar» — deb baq ird i . S h u n d a n keyin o lo m o n n in g kii'pchiligi qaytib, so ldatlarga tosn larn i otdilar. S o ‘ngra ularii .lilangan yigitni ozod qilish m aqsadida soldatga tashlandilar. Bu s n|tda guberna to r va kom and ir Fedorov soldatlam ing orqasida iin «rdilar. Shu onda soldatlarga «Tayyorlaning» degan buyruq I -ciildi, yigit esa olomondan ro‘paradagi ko'chaga qochishga ulgurdi. \ uddi shu paytda soldatlar o lom onga qarshi o ‘q uzdilar va ular i|ni ha boshladilar. Bulardan 5 kishi yiqildi, ular jarohatlandi yoki D'klirildi. Ikkinchi m arotaba ham o ‘qlar otildi. Ham m asi b o ‘lib 7 yoki 9 kishi ye rda y o ta r d i .196 Q o ‘zg‘o lo n d a ayo lla rdan biri• ( )damlarni zaharlab o id irm oqdalar» deb baqirgan. Bu qo ‘zg‘olon o ' / bag‘riga ayollarni ham tortganligi haqida dalolat, beradi.197

O 'z R M D A .FI-1, 31-ro‘yxat, 30-ish, 170-bet.O 'zR M DA. FI-723, 1-ro‘yxat, 3-ish, 21-bet.

'‘,7 O 'sha joyda, 28-bet.

167

Bozordag i q o ‘z g ‘o lo n c h i la r b ilan t o ‘q n a shuvn i l in k i iM general-gubernatori A.B.Vrevskiy o ‘zining harbiy vazirga y iilx iM axborotida shunday ifodalaydi: «Harbiy qism Eski Shahar I'xmtiifl kelganda tarqatilgan q o ‘zg‘olonchilar yana t o ‘planib. soklulli«rl toshlarni otdilar. Harbiy guberna to rn ing bir necha m am liJ «tarqalinglar» degan m urojaatiga o lom on baqirish bilan inM berdilar. U larning orasidan ayrim fanatiklar oldinga chiqib 1 mushtlari bilan ko‘kraklariga urib «ruslardan q o 'rq m a y m i/- . «■ baqirdilar. O lom on harbiy q ism ni o rqa tara f idan y a q in l ig f l kelaverdi. Shu bois ularga qarshi o ‘q otilib, bir necha kishi o'Ulmlill J Soat 11 da kelgan kazaklar bozor ichiga yuborildi. Keyin ki-lufl piyoda askarlar guruhlarga ajratilib turli tom onlarga j o ‘natikli-^1 D e m a k eski s h a h a r b o z o r id a so d ir b o ‘lgan m a z k u r voqgJ qo ‘zg‘olonni davom etganligini ko'rsatdi. Buni harbiy qism InshlMfl SH .M alin in tergovda bergan m a ’lumoti ham tasdiqlaycJi I'm so‘zicha o ‘sha bozorda harbiy qism boshlig'i q o ‘zg‘olonchil.uim tarqalishlari haqida murojaat qilgan. Aks holda otamiz degan. H im

q o ‘zg‘olonchilar m ana otinglar deb ko'kraklarini tutganlar.Shu ravishda oddiy xalq o lom oni vahshiylarcha o ‘qqa tutiMi 1

Ikkinchi yoppasiga o ‘q uzishdan keyin yana alohida o ‘qlaroliMl, 1 so ‘ngra harbiy gubernatorn ing buyrug‘i bilan to ‘xtatildi. Olomon I qatnashchilari qochdilar. Keyin q o ‘zg‘o lonchilardan o ‘n kishi o ‘ldirilganligi m a ’lum b o 'ld i .199

Harbiy guberna to r G rodekov va S.Putinsev bozorga kirislnl*, 1 ko‘pchilik rastasida t o ‘xtadilar. Bu yerda hech kim yo‘q edi, U-kin I uzoqroqda odam lar t o ‘planib turardi. Bu yerga kelgan S.Putinsev I o lom onga «tarqalinglar» deb buyurganda, «bir odam , mulla b o 'k i 1 kerak, o ‘rtaga chiqib: shaharda har kuni yuzlab odam oMmoqdn vn I m a ’m u r iy a t k im la r v a b o d a n o M a y o tg a n l ig in i an iq lashn .i 1 ulgurmayotirlar. Shu bois murdalarni to ‘xtatmay ko‘mishga ruxsul berilishini so‘ragan».2(K) S.Putinsev bunga javoban bir haftada bor yo‘g‘i bir necha kishilargina oMayotganligini aytgan. Uning buyrun'i bilan so‘zlagan odam va bir necha olomon qatnashchilari ushlandi Pichoqchi mahallasida yashovchi va guvoh sifatida so ‘roq qilingnn

198 O 'zR MDA. F I-1 , 3 1-ro‘yxat, 30-ish, 42-bet.199 O 'sha joyda, 261-bet.-00 0 ‘sha joyda, 262-bet.

168.

itiii (>)siinxo‘ja Aliboyev so‘zicha shahar m ahkam asidan■ him>n O ’rda ko'prigidan o 't ib , ko‘chalarda turgan. Uning

iiiklm lia 0 ‘rdaning Eski J o ‘va bozori bilan bog‘lovchi katta i n 1.1 joylashgan Sayidkariin Azimboyevning hovlisida kasalxona

ii.m111 edi. Bulling atrofida ertalab soat 10 da olomon to ‘planib, iiboyv ichclia Mirsalimboyev, U sm on qassob, Aziz Kasabov

£ » In Iskandar Shukurbekovlar «Biz M uham m ad Yaqubni ulik iiyim taladik, o ‘g 'lini qo 'lga oldik, agar sizlar ch indan m u lu lm o n b oM sa la r ing iz , d o ‘k o n la r n i y o p in g la r va

ifllalmrga boringlar»201 deb baqirganlar.M u |i.ivliln shahar boshlig'i S.Putinsev va harbiy guberna to r

Al iil.ii bilan birgaliqda kelishib, kasalxona atrofida tuigan olomonga ft in mmcyaat qilib, tarqalishni talab etgan. G u b e rn a to r agar

mil sii.<In11 boshlig‘idan yoki oqsoqollardan norozi b o isa la r , u ■PlM11-' '•lukoyal yozsinlar, ularning o ‘rniga boshqasini tayinlaymiz,

► ill i>>in Shundan keyin gubernator va boshqalar yo'lni davom lilai Am m o, «olomon — deydi X o ‘ja Aliboyev, — tarqalm ay

mi I i.i nubernator va soldatlaming orqasidan bordilar. Men Jom e’ HIM it 11 ill ng yaqinidagi boloxonaga o ‘rnashib olganligim uchun liiiiiiin.i narsa ko‘rinib va so ‘zlar eshitilib turdi. Iskandarbek va A/inilMivvachcha yana pay d o b o ‘lib, g u b e rn a to rn in g sh ah ar In ml i Mu'mi va oqsoqollarini almashtirish haqidagi va’dasiga «quloq | r - im .in j- la r , i s h o n m a n g l a r , a x i r b u n d a y v a ’d a l a r k o ‘ p I-" li'.mkii», — deb baqirganlar. Kalxo‘ja o lom on orasidan otilib

i|ib shahar boshlig 'ining otining jilovidan tortdi. S.Putinsev f*i urn uamchi bilan urdi. Iskandarbek va Azimboyvachcha «shahar pi*l(l!y‘ini ushlanglar» — deb o lom onga m uro jaa t q ilganda, «|i •' i- olonchilardan bir nechtasi uning otiga yopishdilar va toshlar hi Mill S h u n d a , o ‘q u z i l s in , d e g a n b u y r u q e s h i t i l g a n d a ,

imboyvachcha xalqqa: — «Qo‘rqmanglar, miltiqlaiga quruq porox \ H p .nla solinglar», deb baqirgan. 0 ‘qlar otilgandan keyin o lom on ilii'ialdi, Azimboyvachcha va Iskandarbek otda qochib ketdilar.202

I )i inak, q o ‘zg‘o lonchilarning bir qismi shahar m ahkam asidan i liu|ih, O 'rda bilan Eski Jo ‘va o ‘rtasidagi ko‘chada (hozirgi Navoiy)

< >\h;i joyda.

vilovat harbiy gubernatori va soldatlarga duch kelgan. Aftidjm i<« uchrashuv qo 'zg 'o lonchilarn i M uham m ad Yaqubning shahai«li»l hovlisini talagandan keyin qaytayotganda sodir bo'lgan. Eski bozorida soldatlar tom on idan bir necha kishilarning o'ldirilislu «■ jarohatlanishi bilan qo 'zg 'o lon nihoyasiga yetdi. Viloyal li;nl> r gubernatori G rodekov soldatlarni turli jovlarga yuborib, on g‘olonchilardan 60 kishini hibsga oldirtirdi. Ularning orasida milti/ll k ish i la rd a n h a m b o r ed i. C h o r m a ’m u r iy a t i q o ' z g 'o l o n * sabablarini birinchi navbatda bir guruh yuqori tabaqa vakillaiitffl ag'darishga harakat qildilar. Shu nuqtai nazardan quyidagi mili kishilar hibsga olindi203 :

1. Sobiq katta oqsoqol Inog 'om xo'ja U m arxo‘jayev.2. Sobiq qozi Sharifxo‘ja pochcha Xo'jayev.3. Katta mirshab A hm adxo‘ja Abdurashidov.4. Oqsoqol S he rm uham m ad Q ulm uham edov.5. Boqijon Dadajonboyev.6 . Usm onxo'ja Inoyatxo‘jayev.7. Orifxon Sharifxo'jayev.8. Hasanxon Sharifxo'jayev.9. M a ’rufxon Sharifxo'jayev.10. Ashrabxon Sharifxo'jayev.11. Sayid Ahm adxo 'ja Inog'omxo'jayev.12. Tursunxo'ja Inog'omxo'jayev.Keyinroq B adalm uham m ad D adam uham edov va uning o'g'li

H o lm uham m ad singari nufuzli kishilar ham qam oqqa tashlandiHarbiy gubernator Grodekovning fikricha, o 'sha hibsga olingnn

bir guruh nufuzli kishilar yaqinda o 'z lavozimidan chetlatilgan Inog'omxo'ja bilan birgalikda qo'zg'olonning aybdorlari hisoblangan Inog 'om xo 'ja mansabini tiklash m aqsadida shaxsan o zi va yaqqi odamlari orqali xalqning vabo kasaliga qarshi qaratilgan choralai haqida turli mish-mishlarni tarqatishga d a ’vat etgan.204

Shuningdek, harbiy guberna to r eshon Azizlar Xo 'jani o 'zining 30 kishidan iborat otliq muridlari bilan shaxsan qo 'zg 'o longa boshchilik qilganligini uqdirib o 'tg an .205

201 O 'sha joyda, F. FI-723, 1-ro‘yxat, 4-ish, 58-bet.204 SGVIA Rossii.F-400, O P -1, d - 1569, 1. 10.205 O 'z R MDA. F I-1 , 3 1-ro‘yxat, 80-ish, 40-bet.

170

ll |Siivlil;i Turkiston general-gubernatori shahar boshlig‘ini,■ |n*Ik|;i dahalarning barcha oqsoqollarni hamda, qozilarriing m«mh l.ivo/imdan chetlatdi. Shuningdek, mirshablar ruslardan

fewi"|.i •.liaharlardayashovchi tub aholi vakillaridan tayinlanadigan I llii Misusda general-gubernator Vrevskiyning Rossiya harbiy I [‘ S Vaimovskiyga 1892 yil 30 iyunda yuborgan telegrammasida

hIp ili vilgan: — Siz Oliy hazratlarga rna’lum qilamanki, Toshkent tunny: i>oshlig‘i polkovnik Terentyev katta oqsoqol Muhammad

.. rmga tayinlandi. Shaharning barcha oqsoqollari va qozilari, »IVii \ i /m a tidagi mahalliy millat vakillari asta-sekin rus yoki ih* ni lik bo'lmagan mahalliy aholi vakillari bilan almashtiriladi.206

i JrmIv:ikov o ‘zining Turkiston general-gubernatoriga yo‘llagan qo’/g'olon uchun butun shahar aholisini jazolash maqsadida

■fed.ni I vki Jo ‘vaga va Jomye masjidigacha ulanadigan ikkita i i Km liani ular hisobiga kengaytirishga darhol kirishishni so‘radi.

I mhmm ftkricha, bunday yo‘l ruslarni bo'lajak xavflardan saqlar 1 Aftidan Grodekov tor va qiyshiq ko‘chalarda harbiy

■ > il n qilish va voqeani kuzatish og‘irligini dafetmoqchi bo'lgan, " mu i Shahar dahalarining oqsoqollarini, qozilami va mirshablami phlip.isfgii mansablaridan bo 'shatishning tashabbuschisi ham ( immIi kovning o ‘zi edi.

Sim tarzda, qo'zg 'olon bahonasida Eski shaharni boshqarish !■ ur.ila rusamaldorlariningqo‘ligao‘tkazildi. Endilikda katta oqsoqol l»vit/imida tub aholi vakili qo‘yilmaydigan bo'ldi. Grodekov imkoni Inuk lia qo'zg'olonning sababini mahalliy yuqori tabaqa vakillariga wc'insh va imkoni boricha ularni ko‘p qamash va jazolash uchun h< ■ Ii narsadan toymaydi. A m m o Sirdaryo viloyat prokuroriI N I Reyenbat Grodekovni qonunni buzishda ayblab, uning o'ziga

i rieral-gubernatorga tushuntirish xatlarini bir necha marotaba t ■ ■ /ili U qo 'zg 'o longa daxldor bo 'lm agan kishilarni hibsga olidniasligani yoki ushlab turolmasligini bayon etib, o ‘z fikrida i|.iitii[ turib oldi. Ammo Grodekov buyrug'i bilan shaharning bir in vhia savdogarlari va nufuzli kishilari, xususan oldingi sahifada k11‘isa tilgan Boqijon H o lm u h a m m ad va B ada lm uham m ad

...SCIVIA Rossii.F-400, O P-1 , d-1569, 1.14.O'z R M DA-F1-1, 31-ro‘yxat, 80-ish, 22-bet.

171

qamaldilar.208 Prokuror tergov natijasida dalillar boMmag.mlid uchun ularni ozod qildi. Grodekov esa bunga qarshilik qilib, isyon b o 'y ich a b ir n ech a o ‘n kish in i, ikk i-uch eshon Inog'omxo'ja jazolansalar, butun jahon oldida sharmandagniv liihfl bo ‘ladi»209 degan.

Bu so‘zlarning m a’nosi shundan iboratki, qanchalik ko'p yiu|<M tabaqa vakillari jazolansa, shunchalik qo ‘zg'olonning sabahl.uit# ularga yo‘nish va Rossiya sha’nini saqlashga erishiladi. Grodekovntw ko‘rilayotgan masalaga shunchalik berilib ketdiki, gencnil* gubernator Veryovkinni ham noroziligini chaqirdi. Chunlil, qo'zg'olonga aloqasi bo‘lmagan kishilarni hibsga olinishi qizib tiii>uii| vaziyatni keskinlashishiga olib kelishi ayn bo‘lib qoldi. Shu bon, Veryovkin Grodekovga yoMlagan xatida o 'z fikrini quyidagic* bayon etgan: «Rus m a’muriyati tomonidan qo'yilgan xatol;u vii m e'yoridan ortiq qattiq qullik o ‘lkada bizning mavqeimi, mustahkamlamaydi, aksincha, kelajaqda ruslarning tub aholi bil.m aloqalariga ziyon keltiradi. Men jazolashga qattiq adolat yuzaîdm qarashning tarafdoriman. Faqat politsiya va prokuror aniqlagan M I iyun voqeasiga bevosita daxldor va ayblari isbotlangan kishilargiitfl jazolanishlari lozim».210

Chor hukumatining vakillari qanday bo‘lmasin, qo ‘zg‘olomn mahalliy yuqori tabaqa vakillarning o ‘rtasidagi katta oqsoqolhk I lavozimini egallashga qaratilgan kurashning mahsuli ekanligam namoyish etishga harakat qildi. Ular ayniqsa Inog‘omxo‘ja boshliq bir guruh kishilarni aybladilar. Biroq, ishonchli dalillarni topishm iloji b o ' lm a d i . T o sh k en t s h a h a r b o sh lig 'in i yordam chis i Likoshinning olib borgan tergoviga tegishli m a’lumotlarga ko'r;i. Inog'omxo'janing aybini topish uchun bir necha mahalliy kishihn so'roq qilingan. Masalan, Shayxontohur dahasidan: Muhamm;ul Rajab Ashirboyev, Hayitboy Badalboyev, Olimjon Rahimjonov. Tohirxo'ja Eshon, Abduhamidxo‘ja Eshon, lslomjon Boyvachch;i. Alimuhammad Esonov, ellikboshi Shomuham mad, TursunxoJ;i, D ovudxo 'ja Eshon, Mulla M ahm ud , Yusufxon, Abduraim oqsoqol, Muhammad Raimxo‘ja, Mirza Muhammad Paravonchi,

208 0 ‘sha joyda, 3 1-bet.209 O 'sha joyda, 11-bet.2ln O'sha joyda, 138-bet.

172

8 ill'. , usulbck Mullamuhamedov; Ko'kcha dahasidan:lit.ii......id Mirsolihboyev, M ullahamid Mullaahmedov;

«ip ch Ii d.iliasidan: M iryoqub yigit oqsoqol, Ortiqboy, K ir im q o ri , Sayid B oq ix o n E sh o n ; S eb zo r

■ U 1 Mulla Sodiq Oxun, Abduhamidxo‘ja singari shaxslari limit.iMilandir.211 Ko‘rsatilgan kishilar Inog'omxo'ja bilan îrmiml V.iqub bir-birlariga dushmanligini qayd qilganI.miI i . k'kni lnog‘om xo‘ja va Sharifxo‘jani q o ‘zg‘olonga •IIII* mi Nisdiqlovchi fikrlarni aytmaganlar.212 Boshqacharoq

11id.i, l.ikoshin so‘roq qilinganlardan Inog‘om xo‘jani ni ko'rsatuvchi dalillarni ololmagan.

............ sluilarga qaram ay cho r m a’muriyati va prokuror* iniKii jag;i qo‘zg‘olonning ko‘tarilishini bosh aybdori sifatida Ili| v"|nslnh oladi. Chunonchi, Sirdaryo viloyat prokurorining I I Ki-ycubat o ‘z in in g a y b n o m a s id a sh u n d a y yozadi:

lln-fr iim \o‘ja o ' z mansabini, ya’ni katta oqsoqollik lavozimini llkli ili miiqsadida mana shu mansabga tayinlangan Muhammad I ;11111 K nimberdiyevga qarshi mahalliy aholining qo‘zg‘olonini K il i l i i ish g a ahd qildi. U o ‘ziga qarashli yaqin odamlari orqali fciiiimlu uliycv haqida turli mish-mishlarni tarqatib bir necha

I. .. .1.111 ihoiat kishilarni qo‘zg‘olon ko‘tarishga chaqirdi. M a’lumki, in 411'/y/olon zo‘ravonlik va tartibsizliklarni yuzaga keltirdi».213

Mmmngdek, Inog‘om xo‘janing A hm adxo‘ja Abdurashidov, |l |i ' .i i i\o 'j ;i , Y aqubxo‘ja Yusufxojiyev singari qarindoshlari fell /(' olonni ko‘tarilishigata’sirko‘rsatgan kishilar sifatida qoralandi.

I'mkiirorning so‘zicha Inog‘omxo‘ja Umarxo‘jayev 57 yoshda lib. 1868 yildan b o ‘yon Sirdaryo viloyati harbiy-grajdan

llfcliilfnnasida xizmat qilgan. 1884 yilda Toshkent shahar 1 ihiiy/ining kichik yordamchiligiga, 1887 yilda shaharning katta Mi|.-M|iillik lavozimiga tayinlangan. Umumlashtirganda, u chor.... 'muriyati qo‘l ostida 20 yil xizmat qilgan. Namunali xizmatlariii> him Stanislav lentali kumush medali, ikkita oltin medal va

11 mi hi darajali «Faxriy tun» bilan taqdirlangan .214 Uning eng<)'/R M DA.FI-723, 1-ro‘yxat, 4-ish, 64-bet.

" O 'sha joyda.O 'sha joyda, F I-1 , 31-ro‘yxat, 30-ish, 180-bet.

" O 'sha joyda, FI-723, 1-ro‘yxat, 2-ish, 58-bet.

173

yaqin do'sti va o'z vaqtida chor ma’muriyatiga sidqidillik bilan m/ i« q i lg an S h a y x o n to h u r d a h a s in in g q o z is i S h a r i f s n ' j Pochchaxo'jayev ham qo'zg'olonning asosiy sababchilarid.m l">| sifatida ayblandi. U ham yaxshi xizmatlari evaziga ikkita katta nll|fl medal, bitta kichik kumush medallar bilan mukofotlangan nil I

C h o r m a ’muriyati qo 'zg 'o lonn i keng quloch yoygan sadosidan cho'chib, uning ahamiyatini va sabablarini n iq o b la s l* ko ‘p harakat qildi. Zero, shahar kattalarining biri guruh* X

yoshli Shayx Abdulqosim Eshon boshchiligida shahar aho||<| nomidan o'zlaricha xat uyushtirib, Turkiston general-gubern.iii»»|| A. B. Vrevskiy huzuriga kechirim so‘rab kirganlar. Bu xal \ *

uchrashuv chor m a’muriyatining tashabbusi bilan qilingan cillj Chunki o'sha bir guruh shahar vakillarini Sirdaryo viloyat inui| harbiy gubernatori Grodekov boshlab kirgan. «Bu o'lkani. <

deyilgan xatda, — Rus davlatiga bo'ysundirilganligiga 20 yil bo h Bundan oldin, Toshkent qipchoq vaqirg'izlarni q o i ostidakt tartibsizlik va g‘alabalarni boshidan kechirgan. 0 ‘lka Rossivaaw kiritilgandan keyin esa ko 'ch a la r tuzatilib , bozor va nylur I ko'rkamlashtirilib, shahar obodonlashtirildi. Hamda, dehqonclnhi va savdo o ‘sib, tinchlik o ‘rnatilishidan quvongan edik. Biroq, .’4 I iyunda bir qancha boshlari aylangan tub aholi yoki hokimiyatni egallash uchun buzuqchilik qilayotganlarga ergashgan odam h qo'zg-olon ko‘tardilar. Hatto ular shahar mahkamasiga borishih, to ‘s-to 'polon qildilar».215

Bunga javoban A.B.Vrevskiy shunday degan: «Men o ‘zimuinn uch yillik rahbarligim mobaynida, mehnatsevar va tartiblaijjh sadoqatli o ‘zbeklarni yaxshi ko'rib qoldim. Ishonchim komilki, yuz bergan tartibsizliklarda (qo‘zg‘olonda) aholining ko'pchiligi qatnashmadi va xayrixohlikbildirmadi. Qo'zg'olonda nufuzli va hallo eshonlar qatnashdilar. Bunday shum niyatli kishilar qo‘zg‘olonniiiK. bosh aybdorlaridir».216

Shunday qilib, uchrashuvda ha r ikki tom on bir-birlari^.i yoqadigan fikrlarni bildirib, haqiqiy ahvolni oshkora etishga ju r’al etolmadilar. Xatda «Eski shahar»ni obodonlashtirganligi haqida

215 «Turkestanskiye vedomosti», 1892, 7 iyulya.216 O 'sha joyda.

•Itiiiii li.iki xnsliomadgo‘ylik uchun aytilgan edi. Amalda , ‘ >U\ ».i keyin ham o'zbeklaryashaydigan joylar va uylarni

n i .lign mablag‘ ajratilmagan.I I > drkabrda harbiy sud hukmi e ’lon qilindi. U general-

M.mlvi nov raisligida ish yuritgan edi. 4 -Turkiston o 'qchi kouumdiri polkovnik Evert, 10-Turkiston liniya

|Li komandiri polkovnik Krivoblatskiy, 2-Turkiston hi tv komandiri polkovnik Chaplin, 2-Turkiston o'qchi

ii....... komandiri podpolkovnik Tonchevskiy va boshqai uid ,i aolari edi.

ilihi Sndwryo viloyatining prokurori P.YE.Reyenbatning m • ihHi i|;ilnashchilari ustidan tuzilgan aybnoniasi m a’lum

i Juda shunday deyilgan: 7—24 iyunda 120 ming kishilik mmI.i v;iho kasali asta-sekin rivojlanib bordi. Viloyat harbiy.....it ii i genera I-leytenant Grodekovning vaboga qarshi ko'rgan

■m I iiiiu mahalliy xalq ishonchsizlik bilan qaradi.|n ‘i; yil IS iyunda Sirdaryo viloyat boshqarmasiga kelgan

mil til i III M irza Rajab M u h a m e d o v C h in o z d ag i d o k to r nii 11i:iy k.isallarga dori berib, odamlarni darhol o ‘ldirayotgan

i‘li dcnan mish-mishlar Toshkentda tarqatilganligi haqida■ i i.n S h u n in g d e k , u m u rd a la rn i y u v m a sd an , kafan

llrilhiiiiisdUD va diniy marosimlarni joriy etmasdan ko'mish I r i gaplarni m a’lum qilgan. «Xalq, — degan u, — nihoyatda iMangan va h u k u m a t senatiga um um xalq shikoyatin i unoqchi bo'lib turibdilar».

\s l»nom ada S ebzo r dah as id ag i X o n o q a m a sch i t id a va *ili,i\\oniohur dahasidagi Tallaq maschitida aholi yig'ilib, vaboga• I n I ii qaralilgan choralaiga qattiq norozilik bildirganligi qayd qilingan.

I ii.nman aybnomada qo'zg'olonning boshlanishi va rivojlanishi nil iinb, uning oldingi saflarida «kambag‘al yoshlar» turganligi

iiilgan. Unda ko'p mardikorlar ham qatnashgan. «Mahkama ' 11 vi/matchiarning uylarining, — deyilgan unda, — barcha deia/alari buzilgan, jihozlar sindirilgan, qog'ozlar, kitoblar yo'q i|ilmih, hamma yoqqa siyohlar sochilgan... Polkovnik Putinsev in ihkamada turganda ochiq oynadan unga qarshi toshlar otilgan, iii.inlaii biri uning ko'kragiga tekkan».

A y b n o m a d a k o ‘r s a t i l ish ic h a , qassob U sm o n , ailvnhfl Azimboyvachcha va yamoqchi Iskandarbek ko'chalarda 01 chopinB aholini qo‘zg‘olon ko‘tarishga chaqirgan. Inog'omxo'ja UmaixoJj|B esa o'zining katta oqsoqollik lavozimini tiklash maqsadida v ilip j qo 'zg‘atishda ayblandi. U o ‘zining eng yaqin kishilari orqali n i id mish-mishlarni tarqatib, xalqni M uham m ad Yaqubga nafratini uyg'otgan va qoLzg‘olon ko‘tarilishiga sabab bo‘lgan

Inog‘om xo‘ja bilan bir qatorda Eshon Azizlar (Zayniddinxnnl va Abdulqosim, bozor oqsoqoli Ziyomuhammad Isamuhamnu-ilny, Aziz Vodavang, Mir Ahmad Mir Mahamadov, Mir Umar M il Azizov, M uhammadjon G 'ayniddinov va Musa Qassoboyi *1 aybdor deb topildi. Mirshab Ahmadxo'ja Abdurashidov va uni ukasi Hasanxo'ja , mirshab Yuso"fxojiyev va boshqalar li.im qoralandi. U larning orasida qozi M uham m ad Sharif Mulla Abduxalilov bor edi. Jami tergovga 93 kishi jalb qilinib, ulaul.nt 57 kishi qamoqda saqlandi.217

1892 yil 15 dekabrda sud raisi general-m ayor Mordvinm hukmni e ’lon qildi. Unga ko'ra Ahmadxo‘ja Abdurashidxo‘jaycv, Ziyomuhammad Isamuhammedov, Azimboyvachcha Mirsaluu boyev, Iskandarbek lshkurboyev, Usmon qassob Aziz Qassobov, M uhammadjon G ‘ayniddinov, Musa Qoraqasobov Va Toshniu ham m ad T o‘ychiyev osib o ‘ldirishga, mol-mulkini musodam etishga hukm qilindi.218

lnog‘omxo‘ja Umarxo‘jayev 4 yilga Irkutskiyga surgun qilindi Bu muddatdan keyin u Sibir va boshqa guberniyalarda 12 yil yashashi kerak edi. Umumlashtirganda surgun 16 yilni o ‘z ichiga oladi. Ayni paytda u chor hukumati tomonidan berilgan kicliik kumush, ikkita katta oltin medallardan va boshqa mukofotlardan mahrum etilib, mol-mulki musodara qilinadigan bo‘ldi.

Shaharning ikkinchi eng nufuzli kishilaridan biri Muhammad Sharif Mulla Abdulhalilov esa 4 yil muddat bilan Astraxan guberniyasiga surgun etildi. Uning katta kumush, ikkita katta va bn kichik oltin medallari va boshqa mukofotlari bekor qilindi. Hamda mol-mulki musodara etildi.

217 O 'zR M DA.F1-1, 31-ro‘yxat, 30-ish, 165-181 -betlar.218 O 'sha joyda, FI-723, 1-ro‘yxat, 2-ish, 59-bel.

. -)• i nlou qatnashchilari turli m uddat bilan qamoq ii * i h i m t|ilmdi:

.until! mimad Shoazimboyev.■ M ' Yusufxo‘jayev.

in it Ni\a/ov.<<> ■ <* m Sullonxo‘jayev.

• •• >ioili.i111 id Xolmahamedov.JimhImiii Shoraximov.

............ . Shoyaxev.■ I iiM.tl'ou Ismoiljonov.

i iimxo‘ja Xonxo‘jayev. t Mull i Kajab Muhammad Abduroziqov.

■ ilimad Shomahmudov.! IM-.Inn Miamad Yusupaliyev.

I » Mmod 1'og‘ayev.1t I m a/ar G ‘ayniddinov.

v mi Maxamad Otajanov. i f I Umonxo'ja I noyatxo'jayev.( ’ I .lion Abdulla Mulla Sarimsoqov.I f A/imboy Niyozmaxamedov (Vodovan). i*' lUhmon QoMsalimboyev.■i i l .1.1 I olib Muhammad Sobirov.'I V,omiddinxo‘ja Bahoviddinxo‘ja.\ } I >• mdarxo‘ja Shodixo‘jayev.

' l ismonxo'ja lnoyatxo‘jayev.I aqub Azimboyev.

J* Mirsulton Miijalilov.Kaim Nishonboyev.

I'rokuror ayblanish va sud hukmida qo‘zg‘olonning siyosiy va■ imoiy iqtisodiy sabablarini niqoblashga qattiq harakat qilinib,

mil yuqori tabaqa vakillarining mansab uchun olib borilgan l>m shining natijasi deb baholandi. Shu bois lnog‘o m xo‘ja Muhammad Sharifxo‘ja va boshqa nufuzli kishilar ishonchli dalillar■ ■ Imasa, asosiy aybdor deb k o ‘rsatildi. H a tto , p ro k u ro r I' N I K eyenbat o ‘z a y b n o m a s id a , g u v o h la rd a n b iro r ta s i lnug'omxo‘janing qo‘zg‘olonni uyushtirishga qaratilgan harakatini

77

ko'rsatuvchi dalillarni keltirmaganligi qayd qilgan. Bunday d boshqa nufuzli kishilarga nisbatan ham aytilmagan. Ammo sliul<iitf| qaramay, chor m a ’muriyati ongli ravishda haqiqatdan kiiJ yumdilar. Chunki bunday qilishlikni siyosat talab qilgan edi

1893 yil 16 martda shaxsan imperatorning roziligi asosltkJ q o ‘zg‘olonning oldini ololmaganliklari uchun Grodekov > Putinsevlar lavozimlaridan olindi.219 Putinsev o ‘rniga ToJ.hk*J uyezdi boshlig‘i polkovnik Tveritinov tayinlandi.220

Umumlashtirilganda, chor m a’muriyati garchand vaboga q itfH choralarni ko'rgan bo‘lsa-da, lekin amalda uni daf etishga yci:iifl e’tibor bermadi. Natijada, Toshkent shahrida yuzlab kishilar lining I qurboni bo‘ldi. Chunonchi, 1892 yil 7 iyun — 9 avgust oyim orasida o 'zbeklardan — 1428 kishi kasallanib, 1389 kishi o ‘lj hi ruslardan esa 407 kishi og‘rib, 213 kishi vafot etgan. Jami INlfl kasaldan 1602 odam o ig a n edi.221

1891 yilda shaharda 58 ta eski mozorlardan 33 tasi yopilib. .M tasi qoldirildi.222

Vabo kasali Farg‘ona vodiysida ham yuzaga kelib, undan 10.2711 kishi vafot etgan. O llka bo‘yicha hisoblaganda, o ‘lganlarning soul I11.879 kishiga boradi. Bu o ‘z davri uchun katta fojea edi. Ag;ir] chor hukumati yetarli mablag1 ajratib, choralarni bilimdonlik v.i I izchillik bilan amalga oshiiganda bunchalik katta yo'qotish bo‘lmasliy turgan gap edi.

Q o‘zg‘olonning aks-sadosi butun o'lkaga, xususan Farg‘on;i vodiysiga ham taralib vaziyat keskinlashgan. Shu bois faqal Toshkentda emas, balki, Farg‘ona viloyatida ham «harbiy holal" joriy etilib, nazorat va ta ’qib avjiga mindi.223

Garchand qo 'zg‘olon bostirilgan bo‘lsa-da, lekin u mazlum xalqning mustamlakachilik siyosatiga va milliy zulmiga qarshi qaratilgau kurash sifatida o ‘chmas iz qoldirdi. Shuning uchun ham chod m a’muriyati mamlakatda va chet davlatlarda uning mohiyati v.. yo‘nalishini boshqacharoq tarzda tushuntirishga harakat qildi

219 SGVIA F. 400, sp. 1. d. 1569,1. 59.220 O 'sha joyda, F -, L. 14.221 «Turkestanskiye vedomosti», 1892, 11 avgust.222 O 'sha joyda, 10 noyabr.223 O lzR M DA. F I-1 , 3 -ro‘yxat, 33-ish, 15-bet.

178;

lMtkniii.ilmug rasmiy gazetasi bo'lmish «Turkestanskiye H i klnmilay yozilgan edi: «Vatandoshlarimizga va xorijiy l inl.ii'i do si larimizga shuni ma’lum qilishimiz mumkinki,

kl htt'iiiinanliklari uchun jazolanganlar tom m a’nodagi | .I.. I.ii imoyatJari sifatida emas, balki m a’muriyatning ayrim

II i in lartiblariga qarshi bosh kolargan kishilardir. Bu MMiidan tasodifan sodir qilingan jinoyat siyosiy tusga

liii'iv luh aholining partiyaviy kurashining mahsulidir. Uning hi t|i-.mangina vaboga qarshi qaratilgan choralaiga bog'liqdir.

l.ilini iiyiamizki, qo‘zg‘olonda O'rta Osiyodan tashqarisida in-1. I hech qanday siyosiy yo‘nalish yo‘q !»224

•It klnlnday ekan chor hukumati nima uchun qo 'zg 'olon- ii; i i|.nshi o 'q uzdi yoki bo'lmasa ko‘p kishilarni o ‘limga va iu.I.I.Hh qamoq jazolariga hukm qildi?

*u.j «liiikJL, bunga qo‘zg‘olonning xuddi siyosiy yo'nalishga i ih ih bo 'lgan. Viloyat prokurori P .E .R eyenbatn ing

inifiur.id,i va sud hukmida qo‘zg‘olon «Rus hokimiyatiga qarshi iniiliHii edi deyishi ham fikrimizning dalillaridan biridir.225 ,i l*ne, ii o'lkadagi keyingi milliy-ozodlik kurashlarining yuzaga

ll-ln, i h mi ta ’sir ko‘rsatdi.

i i \ .isrning 80-90-yillarida ko'tarilgan qo'zg'o lon lar

I', ii vilda chor hukumati Q o ‘qon xonligini vahshiylarcha lut iiih. l arg‘ona viloyatini tashkil etgandan so‘ng ham ozodlik

ii.hl.iii to ‘xtamadi. Ular hozirgi ibora bilan aytganda, ko‘proq t»iiHi/ in harakatlariga o'xshab ketadi. Chunonchi, vodiyning u

i Imi joylarida 1878 yilda Mamir va boshqa shaxslar boshchiligida tmilikfll, ya’ni mustaqillikni tiklash uchun kurash olib borildi. M linn harbiy qismlar bilan to ‘qnashdi, lekin ushlanib Andijonda ilmy.i osiIdi. Biroq qo‘zg‘olonchilarning alohida guruhlari kurashni lnMalmadilar. Bu guruhning sardorlari o ‘zlarni xon deb, e ’lon ■ilililai Ammo ular aslida xon sulolasiga tegishli bo ‘lrnaganliklari

O '/R MDA. F l-1 , 3 -ro‘yxat, 33-ish, 15-bet.( >’sha joyda 165-bet.

<jcao^rj79 )& atc^

uchun «Yetim xonlar», ya’ni qalbaki xonlar nomi bilan atalKniilfl Shu tufayli «Yetimxonlar» qo'zg'oloni iborasi ishlatiladigan Iv i 1882 yilda q o ‘zg‘olonchilarning 50 boshliqlari qo ‘lga tushn■ ulardan beshtasi osildi. Shunga qaramay ozodlik kurashlar hulfl ketin ko‘tarilib, aks-sadosi butun Farg‘ona vodiysini qo|i| nit S h u n in g u c h u n h a m T u r k i s to n g e n e r a l - g u b e r n N .O .Rozenbax Rossiya harbiy vaziriga yuborgan axborQiM Marg‘ilon, Andijon va O lsh uyezddarida qo‘zg‘olon ko 'taiM kayfiyati hukm surayotganligini uqdirib o ‘tgan .226

1885 yil 16 avgustda M arg‘ilon, Andijon va Q o 'qon hiltitj bog'lovchi te legraf liniyasiga shikast yetkazildi. O 'sha kmiU Darvishxon eshonxon To 'ra Asakada Mullaxo'ja Nazar dudlM xonadonida M ahamadnazar Mirza Iskandar, Hushvaqt Miilj Iskandar, Azimboy Umaroxun, Xolmuhammd boqqol, U m t/m l kalta va jami 20 kiishdan iborat nufuzli kishilar bilan yiy/ifl o'tkazgan. Bu yerda u mustaqillikni tiklovchi «yangi xon» dch hid og'izdan tasdiqlandi. Shundan keyin, ular Asakadan uncha u/<u| bo'lmagan Qizil-oyoq qishlog'i tomonga yo'l oldilar.

Darvishxon bu qishloqqa yaqinlashganda, safdoshi Xushv;id I Mahamadnazarovga 13 kishi bilan Asakaga qaytishni va voloul I boshlig'i M ahm udxon Boboxonovni ushlab kelishni buyurdi Ammo bu kishi uyida yo'qligi uchun qo'lga tushirishni ilnjl I bo'lmadi. Marg'ilon uyezdining boshlig'i Ivanovning harbiy qismi qattiq qarshilik ko'rsatganligi orqasida chekinganlar. Bu vaqwlii Darvishxon o 'z odamlari bilan Sharixonsoy tomonga jo'nagan edi. Uning ozodlik uchun olib borayotgan kurashi qirg'izlarni h.im r u h la n t i r d i . C h u n o n c h i , N a u k a t v o lo s t id a yashovclil N urm uham m ad Mullahasanov (Bola ponsod), Q o ‘rg‘ontc|ni volostidan M o'm in ponsod Butunbekov birgalikda 100 kishidaii iborat qo'zg'olonchilarni to 'plab, 1885 yil 17 avgustda Qorasuv ' volostining boshlig'i Ismoilxo‘ja Mulla Yusupovni xonadonida hujum qilib, mol-mulkini taladilar. Ammo, volost boshlig'i qochih ketganligi tufayli jazodan om on qoldi. Shundan keyin, ular Darvishxonga qo'shilish uchun Qatortol qishlog'iga ketdilai Qo'zg'olonchilar bu yerga yaqinlashganlarida Oltinko‘1 volostinin*i

226 O'sha joyda, 31-ro‘yxat, 9-ish, 12-bet.

I Qo'qon xonligining lashkarboshisi Abdurahmon liilnt' o'n'li Abdumo'min Teshiktoshda turganligi haqidaIII it Mu yerga yuborilgan qo‘zg'olonchilarningbirguruhi •it11ii11 ushlashib o'ldiradilar. Ularga Qatortolda, Qo'qon

iIimhI.i jcizmat qilgan nufuzli amaldor 93 yoshli Holiqul . in llo/orbotirov va uning o ‘g‘li Xudoyqul, qarindoshlari I Ahi|iilov, Sulfon Berdiqulov, Azimqul Aliqulov va boshqa

liiladi. Shundan keyin ular So‘fi qishloqqa kelishib, <i ko'iarishga chaqirganlar. Nihoyat, qo'zg'olonchilar• da I >arvishxonni uchratishib, unga xon sifatida ehtirom

Bu yerda Qorasuv volostining boshlig'i Ismoilxo'ja \ i i m i |»o v «bosqinchilarga xizmat qilayotganligi» uchun qo'lga

1111ula 11 keyin M o'min ponsod 30 kishi bilan ommaviy tl'nluiiiM tashkil qilish uchun O'shga, Darvishxon va Bola Mnl Aiuhjon uyezdiga qarashli Qorasuv va Sultonobod iniji,ii v .i borib, saflarini ancha mustahkamladi. So'ngra, ular

■ • Ii ii it i k i|ishlog‘iga kelib, aholini qo 'zg'olon ko'tarishga da ’vat Hn yerdan Bola pansod Oyim qishlog'iga borib, volost

• *l1111 i N uridd inxo 'ja U lusxo 'jayevni xonadoniga hujum .i mil I )arvishxon katta guruh odamlari bilan Bo'r-Tau degan

Id i kelib, ommaviy qo'zg 'olon ko'tarishga chaqiruvchi xatm* kk » yubordi. Ammo, bu yerdagilar Andijon uyezd boshlig'i ^■imi.iii Bryanov harb iy qism bilan kelayotganlig i tufayli

Olnnga qo'shila olmasliklarini bildirganlar. Darvishxon Yangi f t* |M kelib, Bola ponsod odamlari bilan birlashdi. Bu yerda ular Hi i lah.illashib, Qo'qon qishloqqa hujum qilishga ahd qilindi. Biroq, I *1 hi ii 11 Bryanovning harbiy qismi kirib kelganligi tufayli reja amalga Hkliui.Kii Darvishxon Namangan tog'lariga o'rnashib, atrofiga ■ I olonchilardan 800 kishini to'pladi. Ammo ular oziq-ovqatni Vfii*>limasligi orqasida tarqalib ketadilar. Bularning bir qismi Ichkilin

illisi i Mroflarida harbiy qism bilan kichik to 'qnashuvdan keyin »In kinishga majbur bo'lganlar.

IH8S yil 7—9 sentabrda Norin volostida Mullasherxo'ja Nazarov M o 'm in b o y J a b b o r q u lb o y e v b o s h c h i l ig id a yangi

16*/>? olonchilar guruhlari paydo bo'ldi. Ular soldatlar tomonidanO sh.i joyda, 14-bet.

18 1

o'qqa tutilib, 3 kishi o ‘ldirildi va 12 kishi asirlikka olindi \u l t f Darvishxon va boshqa mustaqillikni tiklashga jonini iibb l sardorlarning Farg'ona vodiysida ommaviy qo‘zg‘olon k o 'u iu M qaratilgan kurashlari kutilgan natijani bermadi. Bunga m a’muriyatining o ‘z vaqtida ko‘rgan choralari, 1876 yilda (>• xonlig ini t o r - m o r e tish i ja ra y o n id ag i q i rg ‘in -b a ro t lat vayronagarchiliklar xalqning tinkasini quritgan va holdan toyilugi edi. Ammo ozodlik g‘oyalari mazlum xalqni kurashga otlanllflfl U lar b ir inch i navbatda , z o ‘r berib bosq inch ila rga xi/iflfl qilayotgan mahalliy m a ’m uriyat vakillarini «kofirlarga bosavotgan»ligida ayblab, jazolaganlar.228

Farg'ona viloyat prokurori V.M.Bazilevskiy q o ‘zg‘o lonn lw qatnashchilari bo'yicha yozilgan aybnomasida deydi: «Ular o Ik.uU rus hukumatining hukmronligiga qarshi q o ‘zg‘olon ko'l.ulti. musulmon davlatini tiklash uchun kurashdilar».229

Mazkur aybnoma asosida 19 kishi katorgaga surgun qilnull Xususan. 6 kishi umrbod va 13 kishi 18 yilga kesildi. 3 kishi oql.mill va 2 kishi vafot etganligi uchun ish to 'xtatildi.230

Darvishxok q o ‘zg‘olon mag‘lubiyatga uchratilgandan ki-vlfl Zarafshon okrugida yashirinadi. 1886 yil fevralda bundan xahtl to p g an c h o r m a ’m uriya ti M irk o m il M irsham siyev ismll ayg‘oqchim uni tutish uchun yuboradi. Bu kishi mahalliy m a’muriyatning yordami bilan Darvishxonni qo ‘lga oladi. B i r J yo‘lda, Jizzax yaqinida, Darvishxon qochishga muvaffaq bo'laih Shundan keyin, Darvishxonni Hisorda paydo bo‘lganligi, so'num Afg'onistonda vafot etganligi haqida m a’lumot olinadi.

Yuqorida sharhlangan qo'zg 'olonlar mag'lubiyatga uchratilgaii bo‘lsa-da, lekin ozodlik kurashi turli ko'rinishlarda davom ctili Masalan, soliqlarni to 'lashdan bosh tortish yoki oqsoqollaim «saylashga» doir masalalar bo'yicha g'alayon ko'tarshshshi shul.ii jumlasidandir. Chunonchi, 1890 yil 21 martda Baliqchi volostiniiin aholisi to ‘s-to'polon bilan Andijon uyezdining idorasiga to ‘planih, volost boshlig'i lavozimiga darhol saylov o'tkazilishini t;0ah qilishgan. Hatto olomon shikoyat qilish uchun Andijon shahariyn

228 0 ‘sha joyda, 16-bet.229 0 ‘sha joyda, P -b e t.210 0 ‘sha joyda.

182

mu iim'lum qilgan. Andijon uyezdining boshlig‘i Bryanov....... I'll iyosiy talabini rad etib, o ‘z so‘zida qattiq turishiin yniKul;i kuchaytirib yubordi. G ‘alayonda volostga qarashli I qi .liloqlarning aholisi qatnashdi: Mingbuloqdan: oqsoqol

. >1 Mmsidboyev, Arslonboy Uyshunboyev; Baliqchidan: >i j;i Vusufaliboyev, Hushmad Oqyorov, Bahovuddin »• milmycv, X o ta m b e rd i R a y itb e rd iy e v , A sh irb aq q o l

.V , M irza Y a q u b b o y v a c h c h a , R a y im q u lb o y >«»ycv, Hidirxo‘ja Madiyorov, Zafarboy Madiyorov,

jfi......I lo'raboyev, Susimqul ellikboshi Toyrboy, OrtiqboyIiImivi v , M irza A b d u l la X o l iq b o y e v , B o b o m a m a d

fclitii.i/.irov; U s m o n b e k j a m o a s id a n — E r s h o d x o ' ja hilil'itycv, Sayid Ahmadboy Sayidaliyev, Qo‘ldoshboy Asilov,

mi.ili Miraliboyev, Abdurashidboy, Davlatboy, Mulla Yunus Hftiiimv, Q o ra b o y Ism o ilo v ; C h in o b o d d a n : S h o d m o n pyi.il»<>ycv, IJmrzoq Fozilboyev, Nurmat polvon Mirsayidboyev,■ hiKiii Kcnjaboyev, Nurali Doniyorov, Toshmirza Soyibboyev,

IpN k , K en jab o y J iy a n a l iy e v , H a s a n b o y K en jab o y ev ; A.. nliii*|>adan: Yusufboy O xunov, T oshm irza Lutfullayev, Vnliik.ilmi Lutfullayev va Qosimxo‘ja Chanoqboyevlar oldingi Mliii i11.i u>‘rib, kapitan Bryanovdan hoziroq saylov haqida buyruq

i him qat’iyan talab qiladilar.231 Bunga ko‘nmagan kapitan prynnov xaloyiq tomonidan qurshab olindi va uning hayoti xavf •Mlnl • qoldi. Shuning uchun u mahkamaning xonasiga kirib jon tti |l i .liga majbur bo‘ldi. Shu onda soldatlar kelishib, Madqosim Iniiilxjy SoTi o ‘g‘li, Hayitnazar H olm uham m ad o ‘g‘li, Sayid

■mi.ul Xolmahamad o ‘g‘li, Toshmirza Lutfulla o ‘g‘li, Shodmon ki'iii.iboy o ‘g‘li va boshqa g‘alayonning boshliqlarini hibsga oldi.232

t Inn ma’muriyati vakillarining rasmiy axborotida viloyatningi i voki bu joylarida ko"tarilgan g ‘alayonlar «povstancheskiye.......Ii-, ya’ni qo‘zg‘olon guruhlari nomi ostida bayon etilgan. Manalimulaylardan biri 1891 yil 22 dekabrda Marg‘ilon uyezdi Naykau

■ |i .lilog'ida paydo bo‘ldi. Unga Qo'qon shaharida yashovchi Sobirxon I d i ; i A zizxo‘ja o ‘g ‘li boshch il ik qilgan. U aho lin i ch o r

" ( ) ‘/,R MDA, FI-504, 4 -ro ‘yxat, 521-ish, 8-9-bet.O ’slui joyda, 4-7-betlar.

183

hukumatining hukmronligiga qarshi q o ‘zg‘atgan. Uniny \ym

ostidagi guruh Bo‘ston va Qoratepa qishloqlarida ham kur.nh|M Bu vaqtda viloyatda Sibirga surgun qilingan, lekin u vi'MM qochgan kishilar paydo b o i ib , xalqni q o ‘zg‘atishga h a n w qilganlar. Masalan, Q o‘qon shaharida Madqosim usta Raim< ismli kishining uyida tin tuv o ‘tkazilganda Sibirdan qo u yashirinib yurgan Mirzajon Sherm uham m edov q o ig a tush11 ' Bu kishining yonidan «aholini chor hukumatining hukm ronlig® qarshi kurashga» d a ’vat etuvchi proklamatsiya (chaqiriq var.u|.»J topildi.233

M azm unan M irzajon S h erm u h am m ed o v Sibirda s.voifl mahbuslarni orasida yashab, ongi va kurashi ancha kuchayL’,K*||] «siyosiy varaqa»ni tayyorlagan. Uning mustaqillikni tiklasli|fl qaratilgan faoliyati aholining xohish-irodasini ifoda etishi tin i n gap ed i. Bu xu su sd a S ib ird a n q o c h ib ke lg an R a iim |M Tog‘aynazarovning faoliyati ham diqqatga sazovordir. C h f l m a’muriyati vakillari uni q o ig a tushirib olib ketayotganlaiulfl Qo'qon uyezdiga qarashli Tudak qishlog‘ining aholisi bosh ko'iailh «volost boshligi va mirshablarni so‘yish» kerak deb baqirislnh, uni ozod etishga erishishgan. Hamda Raimqul Tog‘aynazarm nl yashirishgan. Bu voqeaning faol qatnashchilari bir necha kishi g‘alayon ko'tarishda ayblanib, hibsga olingan. Sud hukmi bo‘yit;lni Rahmonberdi Xudoynazarboyev va T o ‘ychiboy lsmatullayevnmn har biri 20 yil muddat bilan qatorga qilindi. Mulla Alimusa Bcgiyev va M adum ar So‘fi M adbobo Sufiyev 15 yilga, Abduqavum M ahammad Yusufboyev, Toshmamad Qalandarov va Rahmalilln Bo'tayev har biri 12 yillik qatorgaga hukm qilindi. Bahromi|iil U m a r q u lo v , X o l iq n a z a r H u d o y n a z a r o v , Y o i c h i b o v Rahmonqulov, Mirzakarim Hudoynazarovlar 6 oy muddat bilan qamoqqa tashlandi.234

Shunday qilib, ko 'r ilayotgan davrda F a rg ‘ona viloyatiO partizanlar harakati holidagi ozodlik kurashlari siyosiy tusga bo iib , ona-yurt mustaqilligini tiklashga qaratilgan edi.

231 0 ‘sha joyda, FI-1, 32 ro‘yxat, 171 -ish, 10-bet.254 O'sha joyda, FI-723, 1-ro‘yxat, 5-ish, 69-bet.

184

1898 yil qo'zg'oloni

i (v i‘Ion qatnashchilari va unga tayyorgarlik. Garchand oldingi ■In kn'tarilgan katta-kichik qo'zg'olonlar tor-mor etilgan bo'lsa-

| L111 i >/odlik g'oyalari vaqti soati kelganda yana o z kuch-qudratini •vi .li c-taverdi. Ular 90-yillami o‘rtalariga kelib, mazlum xalqni

* km .ishlarga otlantirdi. Qo'zg‘olonning asosiy yo‘naltiruvchi kuchi .ii 11111k va milliy zulm iskanjasidagi dehqonlar, hunarmandlar, lil ■ >11;ir, chorikorlar va umuman qashshoqlashgan xalq hisoblangan.

mui i|o‘zg‘olonda yuqori tabaqaning ilg‘or vakillari ham faol iimIkIi Mustaqillikni tiklash uchun kurash ularni ham ongi va ■mi. Imlg'ab olgan edi. Milliy davlatni yo‘q qilinishi, boyliklaming fiklii va shafqatsiz zulm mahalliy tabaqa doiralarining noroziligini

|»ii*|ii11tasdan qo‘ymas edi. Bundan, chor hukumatiga zo'r berib |ifin.ii cplayotgan bir guruh tub aholi vakillari mustasnodir. Xullas, i Imi Inikiimati davrida oliy va o ‘rta hokimiyat lavozimlardan mahrum „ ul[' iii va Ixishqa o‘z vataniga sodiq kishilar chet el hukmronligiga qarshi Ipwfcl ikuda faol qatnashdilar.

I 11 ‘ona viloyat harbiy gubernatori Chaykovskiy vodiydagi* i 11\ .i(ni shunday ta ’riflagan: «Bo‘ysundirilganga qadar Farg‘ona Min'I.imii davlat hisoblanib, o ‘zining tarixiga, hukmron sinfiga va i ■ (i<|tfuv tizimga ega edi. Bularnmg yo'qolganiga hali chorak asr s.i \ iiiî sharoitga moslanishga bir kishining umri o'tganicha yo'q. Il* hi liukmronlik qilgan, nufuzli tabaqalarni oddiy bir kishilarga i\l.irnsli jarayoni juda qiyin va alamli kechmoqda. Shuning uchun, i i oi ii fly hodisalarni yuzaga kelishini nazarda tutgan holda tub ilioliiii qattiq nazorat ostida ushlab turish hali uzoq davom etadi.

Ayniqsa, m u su lm o n ruho n iy la r in i va m u su lm o n o 'q u v i in11.inning vakillarini alohida nazorat ostida ushlab turish zarur.■ Imnki ular qonuniy tashkilotlardan chetda o ‘z holicha tashlab• i< I'yilganligi uchun doimiy nazorat qilish imkonini bermaydi. Yangi i ii I id qonunlar orqasida ular faqat jamiyatdagi mavqeiga emas, i '.ilki vaqf yerlaridan olinadigan daromadlarni qisqartirilishi tufayli n|ir.odiy manfaatlariga putur yetkazildi».235

S e n tra ln iy G o su d a rs tv e n n iy is to ric h esk iy arxiv R ossii v S an k t- |V |liitiurge.F-1282, OP. 3,0.d, 442,1.27

185

Binobarin, yuqori tabaqa vakillariga siyosiy va iqtisodi> h i m i ^ zarba berilganligi, shu bois ularni hamisha nazorat ostida itslti i zarurligi uqdirib o ‘tilgan. Um um m an chor m a ’muriyati :ivnli|M din peshvolarini eng xavfli dushman sifatida hisoblab, ularni itnki^ boricha «burchakka siqib» qo‘yishga harakat qildi. ShuningiK'k J qozilik va oqsoqollik mansablarida xizmat qilayotgan kishilarni IrnJ «gah desa qo‘lga qo'nadigan» tarzda ushlash uchun arziiiuitffl bahonalar bilan jazolab turadi. Masalan, vabo kasali munosnhfl bilan 25 qozi va muftiylar eski qabristonlarni yopmaslikni so'. 1 ma’muriyatga ariza yozdilar. Unga quyidagi kishilar imzo chekk.i'

1. Qozi Mansurxo'ja Xo'jakamolov.2. Qozi mulla Maxsum Miryusupov.3. Qozi mulla Ashir M uhamm ad Niyozmuhamedov.4. Mavlono mulla Abdumo'min Raxmonberdiyev.5. A’lam mulla Azijon Rahmonberdiyev.6 . Muftiy mulla Mirubaydulla Miryusupov.7. A’lam Muhammadyusup Muhammadboboxonov.8. Muftiy xoji Kamoliddin Shamsiddinov.9. A ’lam M uhammadqodir mulla Muhammadqosimov.10. A’lam Tursun M uhammad mulla Niyozbadalov.11. A’lam Muhammad Obidmahsim Muhammad Sodikkomoluv12. A ’lam Sayidxo‘ja Mirburxonov.13. Muftiy mulla M uhamm ad lbrohim Mirolim SoTiyev.14. Muftiy Muhammadali.15. A ’lam mulla Xo‘jaqo‘li G ‘oyib N azar SoTiyev.16. A ’lam Mavlonqul N orm uham m ad So‘fiyev.17. A’lam mulla Abdumo'min Ashurmuhammad SoTiyev.18. Muftiy mulla M uhamm ad N azar Sohibayev.19 Muftiy Soyid A’zamxo‘ja Orifxo‘ja Eshonov.20. Muftiy Aziz U marxo‘ja Isaxo‘jayev.21. Muftiy mulla Abdurahmon Jumabay SoTiyev.22. Muftiy Fahriddin Xo‘ja Doniyorxo‘jayev.23. Muftiy Muhammadjon M uham m ad Raimov.24. Muftiy Isomiddinxo‘ja Sodiq Xo"ja A ’lamov.25. A’lam mulla Eshonxon Miralimov.26. Qozi mulla Abdurazzoq mulla Sotiboldiyev.

186

ifclilh Ini ariza yozib hukumatning qaroriga norozilik Mi l in uchun lavozimlaridan chetlatildi va hibsga olindi.

ill.ii in n(|lashni so‘rab ariza yozgan bir guruh ellikboshilar in* h 111 ■1 Uishlandi.liMii ki vm bir guruh nufuzli kishilar norozi bo‘lib shikoyat

v*i/«In ii «Xonlar vaqtida, — deyilgan unda, — qozilar shariat tin mi bilganliklari uchun mukofotlanganlar. Ammo xaloyiq ■ in i- Knulan-bekorgalavozimlaridan bo'shatilganligini bilmaydi.

ni, i licch qachon shariatga zid ishlami qilmaganlar».236 Hil'is yubcrnator A.A.Abramov qo‘zg‘olon ko‘tarilishidan

h|il< • 11..11 tartibsizliklar ro‘y bersa u vaqtda qozilar Sibirga..... (iljmjhini ochiqdan-ochiq m a’lum qildi.237 Ayni bir paytdaiji• 11 u y czd in ing b o s h l ig ‘i ag a r d in p e sh v o la r i b i ro r

il' i/liklarda qatnashsalar madrasalarni yo‘q qilinishi va vaqf iI n i i.imnman davlat ixtiyoriga o ‘tkazilishini e ’lon qildi.238 Mniio ularga xayrixohlik bildirgan ellikboshilarni hibsga oladi.

■ in {fuyidagilardir:I Mnlhiho'ta Shonazbayev.) Miimtihammad M uhamm ad Ibrohimov.

i i;i I i nazar Xoliqnazarov.I Mu'min Xo'ja Salimxo'jayev.'■ < >\miboy M uhammad Sobirov. ft M ihamad Rajab Erkaboyev.I Mulla Abdulqosimxo‘ja Nig‘matullayev, it Mil usmon Mirnasirbayev.i.in/ilar va ellikboshilarni qamoqqa tashlanishi mustamlakachilik

ll).......... «qoni qaynab» turgan xalqning g‘azabi va nafratini■ 11p\\ ih i|o‘zg'olon ko‘tarilishi xavfi tug‘ildi. Shu bois ular ozod■ ill Ii Hiroq ayrim kishilar, xususan Abu Nabi Abdurahmonov, I', i Mirzaboshi Mirbaratov, Mulla Abduqayum Aliyev, Mullai,»mlion Islom Xo‘jayevlar qisqa muddatli qamoq jazosiga tortildi. Ko1 / i M aham ad N azarm uham m adov , Mullaxoshim Mirza i.iusimovlar «ancha ishonchsiz va xavfli» kishilar sifatida Qo‘qon uvivdidan chiqarib yuborish haqida buyruq berildi.

<)‘/.R MDA, F I - 19, 1-ro‘yxat, 332-ish. 43-bet.0 ‘sha joyda, 22-bet.O 'sha joyda, 27-bet.

Qozi mulla Ashur shikoyat xatini tashabbuschisi sifatida S. , surgun qilinmoqchi edi, lekin vaziyatni keskinlashishi lulliM h u k m b e k o r q i l i n d i .239 C h o r m a ’m u r iy a t in in g miiluillll amaldorlariga nisbatan zo ‘ravonligi tufayli ularni orasid;in \.ii< g‘alayonlariga xayrixohlik bildiruvchilar chiqqan edi. ChunnndM ularning ayrimi vakillari 80-yillarda mustaqillikni tiklash m kurashayotgan gu ru h la rn in g qa tnash ch ila r ig a m ehrinm iliI qilganlar. Masalan, 1885 yilda Naukat volostining boshligi SmhJ Q o‘lmatovva Bozor qo‘rg‘on volostini katta oqsoqoli mulla K:ili4) Otanayev «qo‘zg‘olon qatnashchilarini bekitganliklari» uoh o ‘z vazifalaridan olingan .240 Mahalliy m a’muriyat vakilhi qo ‘zg‘olonchilarga xayrixohligini viloyat harbiy gubernaton Ii ur ta ’kidlagan: «Bizning (qo‘zg‘olon boshlig'i Darvishxonni) q o lg i tushira olmaganimizga aholini va mahalliy m a’muriyat vakillim. yordam qilmayotganlari sabab b o ‘lmoqda. Mahalliy amaldoiliti o ‘zlarini xayrixohliklarini niqoblash uchun turli asossiz so zl;n m tarqatish bilan shug‘ullanmoqdalar».

Ayniqsa, xonlik vaqtida mansablaiga va imtiyozlarga ega bo'in;in, lekin «ruslar kelgandan keyin ulardan m ahrum etilgan» kishihir chor hukumatiga qarshi turganlar.

0 ‘lka general-gubernatori A.Vrevskiy so'ziga qaraganda iil.u osoyish ta lik k u n la rd a j im yu rgan la r , lekin yangi soliqLit solinayotganda yoki qandaydir mushkul vaziyat yuzaga kelgaiulu aholini qo‘zg‘olon ko'tarishga da ’vat qilganlar.241 Shunday qilil* m u s ta m la k ach il ik s iyosati b ir to m o n d a n xa lqn i hayotini og‘irlashishiga, ikkinchidan mahalliy yuqori tabaqa vakillarim manfaatlariga zarba berishga olib kelgan. Bu holat xalqqa ham, yuqoi i tabaqa vakillarining ilg‘or qismiga ham um um dushm an chorizmga qarshi birlashishga zamin hozirladi. Bu yerda mustaqillik va ozodlik uchun kurash tuyg‘ulari muhim o‘rin egalladi. Hamd;i xalqning barcha toifalarini bir yoqadan bosh chiqarishni ta ’minladi

Shuni aytib o ‘tish lozimki, jamiyat m a’naviy hayotning asosiy yo‘naltiruvchi kuchi bo‘lmish Islom dinining kamsitilishi va uniup

2M O 'sha joyda, 53-bet.240 O 'sha joyda, F I-1 , 31-ro‘yxat, 3-ish, 9-bet.241 0 ‘sha joyda.

188 V * sf.

ily .isoslarini chegaralab qo‘yilishi din peshvolarini ham bosh olib keldi. Asrlar mobaynida hukm surib kelgan Islom

ttniH n’ayri dinning «asiriga» aylanib qolishi qo ‘zg'olonning mnliina omillaridan biri bo id i. Ayniqsa nomoz vaqtida rus

•fi.ilmi nomiga xutbani majburiy suratda o'qitilishi achinarli i ih Shu bois, «g‘azot» shiorini yuzaga kelishi tabiiy holdir. Bu i klii Andijon qo‘zg‘olonining jonli guvohi Fozilbek Otabek o ‘g‘li

mmI.iv vozadi: «Madrasa vaqflarini boni, vaqf qiluvchi vaqflarning I'lilliuigii buyruq berib, sotib yemoqlariga farmoyish qilib va Ii jilmonlarning ju m a nom ozlarida (hutbalarida) podshoh

iiitor)ning nom ini q o ‘yib o ‘q im oq , Q u r ’onn ing «val ni'liii(|in» degan joylaridan «mushriqni» iboratlarini chiqarmoq |i| Itchuda ishlarni am r qildilar.Sli.iliar hokimlari, qozi va amaldorlar ham maktabdorlarni

£lni.|iiih oq podshohning nomini jamisi odamlarga bildirib, lliii*iiill;irdan, nomozlarda duo qildilar...

Mnsiilmonlarni nihoyat ezib, qisib, hatto ko‘chadan yo pristuf h i iii qolsa, yo beixtiyor ko‘rmay qolg‘on va o 'rnidan turmagan WiiMilmonJar b o isa , qaytib kelib urib, qam ar edilar.

Ai|djjonda bir necha m o‘tabar odamlarni ko‘chada, xalq qoshida• in.mna salom qilmading» deb haqorat qilib, qamab qo‘yadiganI... Idi

\i i/a berilsa, kimga berilar edi? Yana shu zolimlarga berilur edi.I I i i I . i i boisa, hech vaqt kambag‘allaming arz-dodiga quloq solmas nil Mana shunday qattiqlik kunlarda qolgandan keyin xalq orasida I m i /nlmlarga qarshi qo ‘zg‘olonchilik ruhi paydo b o i ib qoldi».242

Dcmak, chor m a’muriyati tom onidan oshirilgan shafqatsiz ulm, tub aholining qadri-qimmatini yerga urish va uni ho ‘rlash,

inlnlatsizlik va zo‘ravonliklar Andijon qo‘zg‘olonini yuzaga keltirgani tli Ayni paytda iqtisodiy hayot chuqur inqirozga uchrab■ |.r.hshoqlik taboro keng quloch yoymoqda edi. Shuni aytish lii/nnki, qo 'zg‘olonda Andijon atrofida yashovchi qirg izlar hami.iol qatnashganlar. Chunki, chor hukumatining mustamlakachilik ■ivosati ularni ham og‘ir ahvolga solib q o ‘ygan. Ular chor

I o/ilbek Otabek o ‘g‘li. Dukchi eshon voqeasi.T., «Cho‘lpon», 1992.20-21-betlar. Nii-.hiv.il tayyorlovchilar Sirojiddin Ahmad, Ulug‘bek Dolimov, Shuhrat Rizayev.

m a’muriyati tomonidan yaylovlar va ekin maydonlarining t.il.it qismidan m ahrum etildi. «Tog‘-sahrolarda esa, — deydi Fozill Otabek o ‘g‘li, — kambag'al qora qirg'izlarning togMardagi mulkl nml tortib olib, ichkari russiyadan bir necha ming rus dehqonlaimi ko'chirib kelib, bo‘lib berib, oxirida Elatiya qirg‘izlarni o ‘z mol mulklariga ham ega qilmay, bechoralarni Farg 'onaning kui togMariga tarqatdi. Shahar xalqi zolim hokimlar zulmidan be/or bo'lib ko'chaga chiqolmay qolganlaridek, shuncha keng tog’lardani qirg'izlar ham o ‘zlarining ota-bobolaridan buyon yoqib kelgan, qurigan o'tinlaridan yoqolmay qoldilar, balki tikoni qolmadi. Ot. mol, qo'y, echkilarni bemalol boqolmay, bir tarafdan: cho'p, og‘iz puli deb jarima solib, pullarini olsa, ikkinchi tarafdan «tuyot| puli» deb qo'ylarini hisoblab oldi. Uchinchi tarafdan, o ‘ris mujiklan «manim ekinimga kirdi» deb mollarini «shtraf» («jarima») qilih o lib q o ‘yar e d i».243 Shu ravishda K e tm on tepa , Kuzart va Andijonning boshqa atrof joylarida istiqomat qiluvchi qirg‘izlai m u s ta m la k ach il ik s iyosa tin ing ayovsiz a z o b -u q u b a t la r im boshlaridan kechirmoqda edilar.

Farg'ona vodiysining o'zbek va qirg‘izlardan tashkil topgan. o ‘troq, yarim ko‘chmanchi va ko‘chmanchi aholisi babbarobai nihoyatda achinarli ahvolga tushib qolgan edi. Mana shunday og'ir sharoit hukm so‘rayotganda M uhamm ad Alt xalfa Sobir o ‘g‘li siyosiy maydonda paydo bo‘ldi. U 1856 yilda Marg'ilon shahariga qarashli Shohidon qishlog‘ida o‘rta hoi oilada tug'ilgan. Uni Farg'ona shahridan 25 chaqirim janubi-g‘arbdagi Chimyon qishlog‘ida tug‘ilganligi haqida ham m a’lumotlar bor. Uning otasi beshik, belanchak, paxtaning chigitidan ajratadigan chig‘iriq va yiq (yoki d u k ) t a y y o r la s h b i la n s h u g ‘u l la n g a n . M u h a m m a d Ali yoshligidanoq aql-idrokli, mehnatsevar va adolatli shaxs sifatida tam.ib, otasining kasbini davom ettirgan. Ayni paytda dehqonchilik va paxsachilik bilan shug‘ullangan. U 1866 yilda ota-onasi bilan Mingtepaga kelib o ‘mashadilar. Bu yerda Sultonxon To‘ra Eshonga murid bo‘lib, uning xizmatini o'tash bilan birga ta ’lim-tarbiyasini ham oladi. Pirovardida Sultonxon l o ‘raning muhri bosilgan xati— irshadi, ya’ni hujjati bo‘yicha M uhammad Ali Eshon maqomiga

243 0 ‘sha joyda, 21-bet.

I9 0 >

v I«i I.kIi Bu tabarruk zot Mingtepada xalq manfaatlarini ko'zlab, i" <1 ili ishlami qilgan. U asli kasbi bo'yicha Dukchi Eshon iborasi

■ (i.mi .iiaJgmi. Uni o'zbek, tojik, qirg'izlardan iborat ko'p muridlari• hi.) slmhrat qozondi. Bu xususida Asaka bo‘limining pristavi

■l.kIi, v lH>shlig‘iga yozgan axborotida shunday deydi: Asakaga 11-till Mmglepa qishlog‘iga bundan 25 yil awal kelib o'rnashgan, asli *ii|'.ilik <'Muhammadali Eshon» degan bir kishi eshonlik qilib

l-o'kida, bu kunlarda nihoyat kuchayib, butun tog'lardagi jfe i/ 111111 o'ziga tobe qildi: «Manim maxfiy olgan axborotimga

ml.i, muridlari o‘n mingdan oshgan bo'lsa kerak, hammalari »* ii*’ii.-1 shunday tobedirlarki, agar amir qilsa bir kunda jam bo‘ladi.

" .Imnday boraversa, ehtimol Eron eshonlaridek Russiya davlatiga "" i Imiarsa, loaqal hukumat boshliqlari amr farmoniga inqiyod

■IbHKi. chunki xonaqosiga bir katta maktab qilib, taxminan 250 ga M ln holalami uchta muallim solib, doimo uqitib turadir. Bular oz p i i l i ttqib chiqsalar, ko‘plarini «Istanbul»ga yuborib o ‘qitmoqchi

i li Bularning har nechik bo'lsada, man qilmog'i zarur edi».244 k<> imib turibdiki, M uham m ad Ali Eshonning ta ’siri doirasi

-ini tl.i.ryada keng qo'loch yoyganki, o ‘zbek, tojik, qiig‘iz va boshqa « ilmli vakillarini o 'z ichiga olgan muridlarining soni o 'n ming

11 hi) I borgan. Uni Buxoro, Samarqand, Toshkent va Farg'ona YUdiysidn muridlari bor bo igan .

M uh a m m a d Ali E sh o n x a lq n in g nvtuhni chiqarish va bilimini oshirishga

Iviukal qilib, Mingtepada maktab, mad- piivi va ikkita masjid qurgan. Mingtepaga

C|in joyda «Eshonchek» nomida yangi t|i.shloqni bunyod etdi. U qo‘zg‘olondan oltlmoq ozodlik jarchisi sifatida ham v imiilganligi uchun chor m a ’muriyatini i iiislivishlantirgan. Shu bois uning faoliyatiniii kshirish uchun komissiya tuzilgan. Bu komissiya Mingtepaga kelib, Muhammad —Ali I honga quyidagi savollarni bergan: „ . t .Qo zg ‘olonchilar sardori

Yoshingiz nec h ad a . Muhammad Ali xalfa!U O 'sha joyda, 15-16-betlar. Sobir 0 ‘g ‘li.

— 5 1 yoshdaman.— Ismi-sharifingiz?— Ismim M uhammad Ali, otamning nomi Mulla Ismoil— Qaysi din va mazhabdansiz?— Musulmon, «xanafiy» mazhabidanman.— Qayerda o ‘qigansiz, qaysi yerlarda bo'lgansiz?— Ko'proq Buxoro va Karruxda, Shahrisabzda o'qib, so'110

hajga bordim. Bu yerda ikki yil yashadim. Hindistonga o ‘tib, K.i^h 1 mirga bir yil turdim.

— Necha yildan buyon eshonlik qilasiz?— 26 yildan buyon.— Muridlaringiz qayerlarda yashaydi?— Muridlarim ko‘p, qancha ekanini bilmayman. Ular qirg'i/i

orasida ham bor.— Podshoh a ’zamga qarashli qaysi shaharlarni ko‘rgansiz?— O 'z qishlog‘imdan tortib, to Sevastopol, Odessa, Qrim,

Kafa, Ashxobod, Uzunota, Toshkentni ko'rdim.— Bu boylik va imoratlar otangizdan qolganmi yoki o'zinni/

topganmisiz? Eshon bo'lmasdan oldin yersuvlaringiz bormidi 1— Otamdan bir kichkina hovli qolgan. Boshqa boylik yo‘q edi

Hozirgi mol-mulklami hajdan kelganimdan keyin 26 yil mobayniil.i orttirdim. Hali ham katta boyligim yo'q. Chunki uni beva-bechoralai va kambag'allarga sarflamoqdaman.

— Muridlaringizning hammasi kambag‘allarmi yoki boylardan tashkil topganmi, qaysisi ko'p?

— Boy ham bor, kambag'allar ham ko'p. Ularni barchasi bizga birdek birodarlardir.

— Muridlaringizdan hadiyalarni so'rab olasizmi yoki o'zlarining ixtiyorlari bilan beradilarmi? Bu yerdagi odamlar ilgari boymidi yoki kambag'almidi? Ulardan sizga nima foyda bor?

— Biz hech kimga «bir narsa olib kel», deb aytmaymiz. Odamlar Xudoyim ko'ngliga solgan narsalarni keltiradilar. Bularni darhol qozonga solib va pishirib kambag'allarga tarqatamiz. Muridlar avvaldan kambag'al kishilarni o 'z ichiga oladi.

— Sizga qaysi kishilar yaqin, boylarmi yoki kambag'allarmi? Qaysisining tarafdorisiz?

192>

n i nunga shu yerda xizmat qilayotgan kambag'allar• in|l.udaga boylami bizga foydasi tegmaydi.245

:> ».iiil;iidan ayonki, M uham m ad Ali Eshon tabiatan muruvvatli va hayr-ehsonli kishi hisoblangan.

» Imi mhida tug'ilib, zo 'r iste’dodi, mehnatsevarligi va llgi 1111.1v11 yuksak eshonlik unvoniga sazovor bo'lgan. Shu

It m • i n|.ii o 'z xalqi, balki qirg'izlar orasida ham katta obro'y mi ii i|M/ondi.*i I * * 111 Imr, M uham m ad Ali xalfa Eshon o'zi istiqomat 1*11m Mmgtepa, Tojik va Qashqar singari qishloqlarning piri,

h i ui i edi. Ayrim m a’lumotlarni ko'rsatishicha, o'sha>• .............cha salohiyatli hisoblangan. M asalan, Q ashqar

hi Id.i 340 xonadon va 2102 kishi, Mingtepada — 64 Imi \ .i 450 kishi yashagan.246

|jiiij i.i.lining yuqori tabaqa vakillari Muhammad Ali xalfa Sobir< Ml.in hamisha maslahatlashib va dardlashib turganlar.

ii.iiuuu In, -<Kctmontepa, Kugart taraflaridagi qirg'iziya kattalari,. ........I- v;i «mannofzoda»lari uning huzuriga oorib, bezorqilgan

itiiikiiiid.m diqqat bo'lib, ularning podshohini orqa qilib bergan ■Minnmhiriga chidayolmay, 1896 yilda ko 'p odam jam bo'lib, P mi iii ;i lo'planib, Yiqchi Eshon (Dukchi Eshon) huzuriga ketib,

i id '('i voziladirg'on maslahat va arizalarini qilmoqchi bo'ldilar. I . km, qug'izlarning bu yig'in va jamiyatlari faqatgina mujiklar p lm iu i qarshi bo'lib, bunga mashhur Shodhon Botur deganningn i l ....... boshchilik qilgan. Taxminan 25 kishi Yiqchi Eshonni

il qilish muddaosida kelib, eshonni ziyofat qilib, keyin ^niwiliiiba o'rtasida mujiklardan shikoyat etib, aytdilarki: agar bizga pnr ii Iwrsangiz, ham m a qirg'izlar yig'ilib, mujiklar ustiga hujum• |i111<. hammalarini ot oyog'ida bostirib yuboramiz. Shunday iOHiuii/dan to'ydik. Biz qirg'izlarni nihoyat besaranjom qildilar. IIm vmgimimizdan hammamizni o'lg'onimiz yaxshiroqdir. G'azotga ijn.Mt boring, deganlarida Eshon: «Birodarlar! Hali vaqt emas, .iiulnk fursat bor, ham m am iz birdan hujum qilamiz, oxiri bu Nikolay zulmi ostida qolmaymiz, bir oz fursat bor. Tafakkur

O'sha joyda, 17-18-betlar.O '/R MDA, FI-19, 1-ro‘yxat, 5579-ish, 216-bet.

193

qilib turinglar! Man o 'zim bosh bo‘lib hamrna birodarlarm tamom shahar xalqini o'zimizga yer qilib, keyin ishni bit ytffl boshlaymiz», deb bularga taskin bergan edi. Bu sababdan qi n' m

andisha qilib: «Eshonimizning o ‘zi bir narsani biladilai f l ishimizdan xabar bo iguncha tavakkuf qilaylik» deb qaytib kii ||fl edilar. Mana shu 1896 yildan boshlab mujiklar tepasiga l u i | « qilish va milliy qo ‘zg‘alish harakati ko‘ringan».247

Demak M uham m ad Ali Eshon qirg'izlarning ham piri sii •( '4 gavdalanib, ularning milliy zulmga qarshi kurashining taiau'- bo‘lgan. U «Nikolay zulmi ostida qolmaymiz» va «meni o ‘zim Ixxfl bo‘lib» birgalikda kurashamiz deb vatanparvarlik tuyg'ularini i/lufl etgan. 1897 yilda ham Ketmontepa va Kugartda 1000 kishidan ilxtiH qirg‘izlarto‘planib, qo'zg'olon ko‘tarishga ruxsat berilishini so’iati, M uhammad Ali Eshonga kishi yuborganlar.248 A m m o u dm Inti ular huzuriga yetib kelib bosh ko‘tarmaslikka ko‘ndirgan. Billing sabab shu ediki, M uhammad Ali Eshon qo‘zg‘olon koiarishjiit hali sharoit yetilmaganligini yaxshi bilardi. Uning maqsadi ayimi joylarda tarqoq holda emas, balki viloyat va shaharlarining aholial ham jalb qilgan holda ozodlik kurashini boshlashdan iborat edi 11 bunga erishmoq uchun zimdan tayyorgarlik ko‘rmoqda edi. I8')7 yilda M uham m ad Ali Eshon F arg 'o n a viloyatidagi nufu/li k ish ilarga , xususan A nd ijon shah ridag i J o m e ’ m adrasaiu qurayotgan M uham m ad Aliboy Xolmirzaboy o ‘g iiga , Sa’miy Oxun va Holiqberdi Oxun singari muddarislarga, 0 ‘sh shahridagi Qurbonjon dodxoh va Qamchinbekning farzandlari, Yaqub Oxun a iam ga , Margiiondagi M uham m ad Yusufjon Eshon va Sayicl Ahmadxo‘jalarga, Namanganda Yahyoxon To‘ra va Qodirxo'ja va boshqa kimsalarga maxfiy xatlar yuborib. bosqinchilarga qarshi kurashishga d a ’vat etdi. Masalan, M uham m ad Aliboy Xolmirza o'gMiga yozilgan xatning mazmuni quyidagicha bo igan : «...har xil fitna va fasad ko‘payib, olamni kufr zulmati bosib, ahli islom nihoyat hor boigandir. Bu fasod vaqtlarini daf qilmoq bizniiija zimmamizga farz bo'lg‘ondir. Chunki, faqirga bu xususida g'ovibdan ham ijozat bo ig an edi. K o‘p zam ondan buyon fursat poylab,

247 Fozilbek Otabek o ‘g‘li. O'sha ish, 2L-22-betlar.248 O'sha joyda, 22-bet.

194

ji.i vfiilik tn d i vaqt yaqin bo'lib, qarab turmoqqa fursat Immmani islomga jahd farz bo'lib qoldi, endi fursat .Ini /olim hukumatdan qutulishga sa’y qilmog'irruz va

Hum liihuga yordam bermog'imiz zarur, balki farz bo'ldi.• in, uiiiihamat qilib, Mingtepaga, bizning faqrxonamizga Srvimnij, o 'n beshinchisigacha tashrif qilsalar, shu xususda 'I i|ils.ik, deb, qadamlariga muntazirmiz».24y

i MM/mimdagi «chaqiriq qog'oz»lari yuqorida qayd qilingan b | ; i M uham m ad Ali Eshonning muhri bosilgan holda

i i liti xatni olganlardan biri Andijonlik MahmudaliboyI ., i ivob bergan: «...yuboiân xatlari kelib tegdi. Mazmunidan Itti hli, shu holda arz qilamiz, kim bu rus podshohi — katta 11<tin 111 bunga muqobil bo 'lm oq nihoyat mushkul ishdir.I I n|it l irqo'lidan kelmay qolib, oxiri ko'p besaranjomliklarga Imi luiuukin. Xususan, bu kunlarda ham m a shaharlarga

i /ill<n kelib qolgan, yo‘l yaqin bo'lgan. Janobingizni man hii•• |i11 hi/da qudrat yo'q. O'zlari sohib ixtiyordirlar. Lekin, har ifci mii'.hihat va mushovarat lozimdir. Nihoyat, o'ylab ish qilinsa,

'••hi Ihi hdir. Va Olloh, hech musulmon kishi bu zolimlar qo'lida •IriiiH|>| i roziligi yo'qdir. Shaharlar o'zbeklarga tor bo'lgandek,

liiy I n i q irg ' iz , e la t iy a la rg a t o r b o ' ld i , ba lk i T u rk is to n feanhnonlarga torlik qildi. Nima qilaylik, noilojmiz. Qo'limizda hech Hmftn yo q. Yetarlik asbob va xazina yo'q. Har nechik bo'lsada, Uliiini)1 (uiibatini o'ylab, beva-bechoralarning fikrini qihnoqlarini jlii|n qil uniz, deb yozuvchi miskin va g'arib Mahmudali».250

i in iv lbnd Mahmudaliboy o'zining ushbu javob xatini chor tink11ni it «ning h u k m ro n l ig i va zu lm iga qarsh i ku rash ish fciiiM(>rligani izhor etgan bo‘lsa-da, lekin Rossiyadek katta davlat

hi lo’qnashishga yetarli kuch va mablag' yo'qligini uqdirib o'tadi. n lnl.hi qo'zg'olonga qo'shilishga rozilik bildirmay fojiali oqibatlami imil 1.11;i olishlikni bayon etadi. Keyingi voqealar shuni ko'rsatadiki, siiiL11 iu olgan kishilarning ko'pchiligi g'alabaga ishonmay rozilik liildii magan bo'lsa kerak. Chunki, qo 'zg 'o lon paytida ularni >1 iiii.ishganliklari qayd qilinmagan. M uhammad Ali Xalfa Eshon,

( ) ‘sha joyda, 24-bet.( 1‘sha joyda, 25-26-betlar.

I 9£R ?ci

Kurmanboy Umarboyev va Qurbonqul Sattorov singari enf VimA odamlari orqali 100 ta «chaqiriq qog'ozi»ni qirg'iz elatiga taii|atgl

Ular asosan Norin va Qoradaryo oralig‘idagi qirg‘iz volosllai® ulashilgan.251

Bundan tashqari qo‘yidagi mazmunda ahdnom a tuzildi: ■ MM yo 'q joydan o 'n sakkiz ming olamni yaratib, insonga m uknn in« bir qiyofa baxsh etib, uni barcha jonzotlarning sohibi, OdamaiiH esa Halif qilib ko'tardi. Butun olamni Alloh payg‘ambarimiz u< lr i yaratib, o 'ni eng yaqin kishisiga aylantirdi va ul Hazratni tav if l o ‘tkazdi-da, shunday deb murojaat qildi: «Ey, p a y g 'a m h B G ‘ayridinlar va im om -e’tiqoddan qaytganlar bilan jang bo 'jjj 'B sidir». Bunda o'ziga sodiq qolgan va eng yaqin boiganlarga jam va’da qildi. Choryorlar xalqqa pandu-nasihat qilib dedilarki: « I v i i i

g'azovat yo'lida o ‘z mulki va haytini Alloh va Payg'ambar uclinfl qurbon qilsa, bundaylar biz singari b o ig ‘usidir». U larnomuiu. bandalarni tiyish uchun kitob bitdilar va bizga estalik silitli( qoldirdilar. Shunday ekan, o ‘zimizni A llohning q o ‘llaii \ii I Payg 'ambarimizning ummatlari hisoblaydigan bizlar, alballn I g‘azovat e ’lon qilishimiz joizdir. Birinchidan, Alloh va Payg‘am b| yoMidagi bu muqaddas urushda biz g'olib chiqishimiz, ikkm 1 chidan, hayotimizni qurbon qilishimiz lozim.

Biz quyida o ‘z muhrimizni bosganlar, oldimizga Kalomulloin I q o ‘yib, Alloh va Payg‘am barga qasam yod qilib Xalifanii (M uham m ad Ali Eshon) bilan shartnom a tuzdik. Shundan 1 keyin , agar o 'z im iz g a b ino q o ‘y g an im izd a n shay tonn inn I vasvasasiga u ch ib yoki sh ir in jo n im iz n i o 'y la b q o ‘rq il \ 1 va’damizdan qaytib, uni bajarmasak d o ‘zaxga tushaylik, ikki 1 dunyoda yuzimiz qora bo 'lsin , qiyomat kuni sharmandayu- sharmsar bo'laylik. Bo' so'zlarning tasdig‘i uchun muhrlarimi/m bosdik».252

1. Mulla Ahmad Noib — Margilon uyezdi. Ichki Lin volostidan Qozilikka nomzod.

2. Mulla Qosim Arabboy o ‘g i i — M arg‘ilon uyezdi Kulin volostining Q ora-Q o'rg 'on qishlog‘idan.

251 O'zR MDA, F I-17, 1-ro‘yxat, 31137-ish, 30-bet. Egamnazarov A. Si/ bilan D o‘kchi eshon. Toshkent, 1994, 30-31-betlar.

252 O'zR MDA, F. 1-17, 1-ro'yxat, 31137-ish, 30-bet.

196

hhny ponsod Ernazarov o ‘g i i — Yakkatut volostining •i ni-.lilog'idan253 .

illHiv ponsod — Xonobod qishlog'idan. uli .........id lbrohim To'qsoba..il l ( .oyibnazar Ortiq So‘fi o ‘g‘li — Quva volostiningi

lln k ilodho Jabbor o ‘g‘li — Andijon uyezdining Jalolquduq MR$ .nl)K| boshlig‘i. Q o‘qon xonligi vaqtida lashkarboshilik

ll o\*ihvo ja M uhammad Murod o ‘g‘li — Marg‘ilon uyezdi Unn volostidan.

Mtih immiid Ziyovuddin M ahsumdomla Sharif o'gMi — Kulin lit.hi

|ii 11mui d o d h o — 0 ‘sh d an , Q o ‘qon xonligi vaq tida I'li-.lnlik qilgan.

11 Si ill i boy Mirza.| i i H iqo'l ponsod — Ichkilin volostidan.I i Uiisliimbek Sottiboldiyev — Andiion shaharidan.I I Mnllahoy Abduraim o ‘g ‘li — Andijon shaharidan, savdogar.I > Inoyalxon To‘ra o ‘g‘li — Marg'ilon uyezdi, Yozvon volosti

tiM'i'l'iul qishlog'idan.ICi Mulla M adam in Azimxuja o 'g i i — M arg 'ilon uyezdi,

Mnii.'i> pa volostining oqsoqoli.I f Y a q u b n a z a r M a x ra m — M a r g ' i lo n u y e z d i , K ulin

llilii'tiiiimg sobiq rahbari.IH Mulla Iskandar Azim — Marg‘ilon uyezdi, Kulin volostidagi

||. h.| itchi qishloq jamoasining oqsoqoli.I*) Mulla N urm uham m ad Mulla ellikboshi. jii I rnazar Arabboy ellikboshi.■I Oxun Xo‘ja.•• Mulla Mahmudxo'ja Qozixo'ja o‘g‘li — Marg‘ilon uyezdi,

K nil ii volostidan, qozilikka nomzod.’ I Mulla Imomqul Parpi Amin o ‘g‘li — Kulin volostidan xalq

M i d i

O'zR MDA, FI-17, 1-ro‘yxat, 3 1 137-ish, 27-bet. Egamnazarov A. Siz lnl,in Do'kchi Eshon. Toshkent, 1994, 30-31-betlar.

< o 1 9 7

24. X o 'ja jon — M ingtepa volostidagi B oboxo‘ja ql jamoasining oqsoqoli.

25. Ernazar Tillaboy — Mingtepa volostidagi Kutchin qi«i jamoasining oqsoqoli.

26. Qaym Mirmuslim — Mingtepa volostidagi Nayman qiMi jamoasining oqsoqoli.

27. Ayub Qurbon o ‘g‘li — Mingtepa volostidagi Tojik jamoasu oqsoqoli.

Ushbu ro‘yxatda ko‘rsatilganlarni keyingi 11 tasi Muhami.Ali Xalfa E shonn ing M ingtepaii xonadonida tintuvda topilgan alohj ahdnomaga imzo chekkanlar.254

Garehand yuqorida bayon etilgan «< noma diniy ruhda izhor etilgan bo'I da, lekin aslida uning zaminida ozod III uchun kurash g‘oyasi yotibdi. Bu yctil shuni etib olish lozimki, o ‘tmishda d m a’naviyatning yo‘naltiruvchi km I bo‘lganligi uchun ozodlik kurashiga diui\ ] tus berilgan. « G ‘azot» shiori xudd|[ shuning aks sadosi edi, xalos.

Q o‘zg‘olon g‘alaba qilgan taqdirdii, M uham m ad Ali Xalfa Eshonning I yoshli jiyani Musulmonqul xonlik taxi mi egallashi lozim edi.

Eshonning atrofidagi nufuzli safdoshlari Turkiyaning yordami va nomidan foydalanish uchun uning hukmdori nomiga xai y u b o rg an la r .255 A m m o Turk iyadan javob xati olinganligim tasdiqlovchi dalillar yo‘q. Lekin Eshonga Turkiya sultoni nomidan qalbaki xat va sovg‘ani keltirib, ularni aslligiga ishontirilgan.1''' Amalda Turkiya bilan aloqa o ‘matilmagan va bunga imkoniyat ham yo‘q edi. 1898 yilda «Rus invalidi» gazetasida yozilishicha Abdujalil degan kimsa Qashqardan kelib, M uham m ad Ali xalfa Eshonga

2,4 O zR MDA, F. 1-723, 1-ro‘yxat, 20-ish, 477-478-betlar.255 O'sha joyda FI-723, 1-ro‘yxat, 18-ish, 2-bet.256 «Russkiy invalid*, 1898, N° 27.

i12-rasm. Orziqul

ponsod. Muhammad Ali xalfa Sobir 0‘g ‘lining

safdoshi.

198

lit>111 lomonidan yuborilgan xat va to ‘nni topshirgan» In ilium nslligi tasdiqlanmagan.257 0 ‘sha yili 14 iyunda 111111'iv okrugining shtab boshlig'i N.Belyavskiyning

him * Inikiya sultonidan hech narsa olinmagan»258 . him (,),ishqarga borganligi haqidagi m a ’lum ot ham

mi •• 11 IN1)1) yilda Rossiyaning Qashqardagi bosh konsuli mu Oashqarda topilmaganligini Turkiston general-

i hikhrdi..tin i.iihqari uni Turkiston harbiy okrugining shtabi

i uborgan xatida shunday deyilgan: «M uhamm ad Ali ruhonlgan xat «Sulton farmoni emas, balki xati-irshoddir,

Hi Ii/ iii ta'limoti bo'yicha, o ‘zini qutqarishning to ‘g‘ri yo‘li iihm s bo'lib qolganligi haqidagi guvohnomadir. Hujjat

hi* i/ .oxla, sababi Sulton Payg‘am bar noyibi sifatida■ bo'la olmaydi, chunki so‘fizm bilan murosa qilinadi,

In hin nlmmaydi. Sultonning hech kim dan, hech qanday tun I ii i (m ushriddan) xatti- irshod olgan b o i i sh i m um kin

tini tariqa Turkiya Sultonining xati va sovg‘asi asl nusxaligi Ml.mm.idi. Bu masala bilan shug‘ullangan bir muallif hami h nlniida musulmon davlatlarining vakillarini qatnashganliklari ■ii iimiadi» — deb yozgan.260

V vilda general-leytenant Korolkov o ‘zining hisobotida

f . iiliinning sabablariga to ‘xtab, M uham m ad Ali Eshonni in ii i v.i bilan aloqada bo‘lganligini isbotlanmaganligini uqdirib o'tdi.

II I inkly,tiling o ikadagi xalqqa ta ’sir etuvchi kuchini shunday j«»IiI.i>'. 111: «Keyingi vaqtlarda o ‘lkada bir maqsadga va hujjatga ega

hn Imagan Turkiya fuqarolari paydo bo‘ldi. Shuningdek, Turkiya- ilmi imklarning greklar ustidan qozongan g‘alabasini ulugMovchi EjriMantiiiopol kitoblari keltirildi. Nihoyat ko‘rinib turibdiki, I hit. hi Eshonni isyon ko‘tarishga Konstantinopolni ta ’siri to ‘ppa- 11i'k ii bo 'lm aganbo‘lsada, lekin unga yaqin doiradan bo‘lgan».261

Bmobarin qo ‘zg‘olonni Turkiyaning bevosita ta ’sirida ko‘taril-

O'sha joyda, 184-bet.' <)‘/R M DA.FI-19, 1-ro‘yxat, 5579-ish, 109-bet.

Lgamnazarov A. Siz bilgan Dukchi Eshon.Toshkent, 1992, 59-bet." Isloricheskiy vestnik», 1908, N° 5.

O'zR MDA, FS-17, 1-ro'yxat, 33 117-ish, 2-bet.

199

ganligi haqidagi fikrlartaxminlardan iborat edi, xolos. Aslida olill .» sahifalarda ko'rsatilganligidek, qo'zg 'olon og'ir sharoitni ni.ih *<M hisoblanishi bilan bir qatorda asrlar osha davom etib kclaynlgfl axloq-odobni izdan chiqib borishi ham sabab bo'lgan. Bu x i i m h h

I.l.Korolkovning hisobotida keltirilgan Muhammad Ali Eshoimlifl tergovda aytgan so'zlari diqqatga sazovordir. «Madali Eshoiiiilm so'zicha, — deyilgan hisobotda, — uni xalqning axloq-odol buzilayotganligini hamisha tinchsizlantirib kelgan. G arih ;iu4 | bunday holat Q o 'qon xonligining keyingi yillarida boshlau .. bo'lsada, lekin buning uchun u xudoning amri bilan h a lo k .i iJ uchradi. Ruslar o 'lkani urushib olgandan keyin esa ahvol aiuhfl yomonlashdi. Odob-axloqni buzilishi, fohishalik, ichkilikbo/lll^ qimorvozlik va oilani zaiflashishini ko'chayishida o 'z ifodasini U m um an, odam lar orasida shariat talablariga zid ish qilnh zo'raymoqda. Garchand rus m a’muriyati xalq bilan xushmuomul* qilayotgan bo'lsada, lekin zakotni va vaqf tashkilotlarini yo'q qiUl va Makkaga, hajga borishni ta’qiqladi. Ayni bir paytda u xalq ta’lin tarbiyasiga e 'tibor bermadi. Eshon bu nom a’qo'lchilikni go'vo Turkiya sultoniga yozib undan o'rtaga tushishni va hayotni shaiml asosida yurgizishlikni Rus davlatidan so'rashini iltimos qilgan ernisli Bu bilan eshon Rus davlatini xudoning qahr-g 'azabidan hoi| etmoqchi bo'lgan emish».262

A ftidan, tergovchi rus m a ’m uriyati vakillarini M arka/iy hukumat oldida qo 'zg 'olon uchun javobgarligidan holi qilish vn uni siyosiy yo'nalishini xas-po'shlash maqsadida M uhamm ad Ah Eshonning so'zlariga m a’muriyatning maqtovchi b a ’zi so'zlarim kiritgan. Buni uning rus tilini bilmasligi tufayli qilish hech gap em as edi. Tergov hujjatlarini o 'z id a ham M uqam m ad Ah Eshonning «xalq rus hukumati tomonidan hech qanday siquvlarm ko'rmadi, norozilikni tanho sababi vaqf yerlarini davlatni qo'liga o'tishida»263 degan ko'rsatma mavjud. Vaholanki, qo'zg'olonchilai un ing boshch ilig ida b o sq in ch ila r hukm ron lig in i ag 'darish m a’nosini anglatuvchi «g‘azot» shiori bilan harakat qilgan edilai Bu haqda harbiy prokuror Dolinskiy fikri ham dalolat beradi: -

262 0 ‘sha joyda, FS-723, 1-ro‘yxat, '8-ish , 52-bet263 0 ‘sha joyda.

200

i i i slion o ‘lkada rus hukmronligini ag'darish maqsadida |i ii I v;t sh a h a r aholis in i quro l b ilan bosh k o 'ta r ish g a

iiindi*.2MIM4M Ml, 17 mayda Mingtepada kechquain ming kishi qatnashuvida .uli o'tkazilib, Muhammad Ali Eshon xalqqa qarata murojaat

I y, muhtaram musulmonlar! Ey birodarlar! Hammangizga Iniiiki, yu rtim iz m usu lm on yurti , el m u su lm o n , xalq minion, shariatning hukmi joriy, amri nafiz edi. Hukumatni ■h inolo o'zi biladur, kofirlarni musallat qildi, yurtimizga urus

Midoyorxon o'rniga Kaufman, Umarxon taxtiga Chemyayev | IiniIi Farg'ona xonligi yerida Moskov xonligi — oq podsho

mron ho'ldi. O'ris vatanimizni istilo etdi. So'ngra tilimizga istilo ii-Ii Sekin-asta dinimizga istilo qilmoqg'a boshladi, bilasizlarki,

■Uftiilmonlarni axloqi buzildi. O'risning kelg'oniga o'ttiz yil to'lmay, iiniMilmonlar riboga aylandi, halol-haromni farq qilmas bo'ldi. i v i/il.n imiz bo'yniga but taqadigan bo'ldi. Xulosa (shulki) shariatimiz ■in musulmonehilik g'arib bo'ldi. Hurriyatimiz g'oyib bo'ldi, |*li»|lolimiz maxs bo'ldi, o'zimiz o'tmas, so'zimiz kesmas bo'ldik.

I v voh...< >q podshoning nomidan yanga farmon keldi, Nikolayni, ya’ni

I'M o' im ing nomini juma namoz hutbasida hutbaga qo'shib o'qilsin ilrh va yana ko'chirma siyosati ila vatanimizga mujiklar (ruslar)ni

fhsltiCirdi, har tarafni to 'ng 'izzor qildi. Kuboni — Fedchenko, M.ng'ilonni — Gurehakof, (Gorchakov), Simni — Iskobilif, (Skohelev), Bog'dodni — Serova, Konibodomni — Milnikov, ( Mel nikov) deb hamma shaharlarimizga biror o'rus generallaming i,mini taqdi. H ar shaharda , har qishloqda butxonalarn ing . |i ■ ng'irog'ini jarang-jurung ovozi ko'paydi. Banka degan bir riboxona i|imldi, dinimizda yo'q sudxo'rlik, haromlik rivoj topdi. Hammaning cilqumi bo'lg'ondi, har shaharda yangi shahar degan fisqxona qildi, liskning hamma navi hozirlandi. Musulmonlami yo'ldan ozdirdi. Askar m usulm onlar yangi shahardagi ichkilik do 'konlariga, nslixonalariga, qimorxonalariga mushtariy bo'ldi, fohishaxonalariga o'rgandi, musulmonlarning axloqi buzildi».265

JM O'sha joyda. 13-ish, 15-bet.Muso Turkistoniy. <<Ulug‘ Turkiston fojiasi», Madina, 1979, 107-bet.

201

Mazkur vatanga sodiqlik tuyg‘ulari bilan sug‘orilgan satrhu hij darajada asosli va yorqin ravishda ifoda etilganki, izohlashga Inn yo‘q. Ulardan qo‘zg‘olonda asosiy maqsad vatan va din ozodhuld ta ’minlashdan iboratligi yaqqol ko‘rsatib turibdi. Ularda bare Inn i tushunarli oddiy so‘zlar bilan Turkiston o ‘lkasini boshiga tushy in mill'y zulm, adolatsizlik va um um an misli ko‘rilmagan fojuhi o ‘z ifodasini topgan.

«Ey musulmonlar, — deb so‘zini davom etdirgan Muhamm.i.l Ali Eshon, — bularga sabab o ‘zimiz bo‘ldik. Bu holimizga Allnh taolo ham rozi emas, Rasul ham rozi emas. Bu asorat va mahkimiind hech kim rozi emas, ins ham, jins ham rozi emas. Ey birod;u l.u, tek turaversak bu koflr yana battar qilur! Voy bizning holimi/rV

Tarixda o‘tgan muazzam bir saltanat ko'rgan qahramon pahlavoiil.n avlodimiz — bu zillatga hech qanday zirux chidamas. Qani bi/d shijoat, qani ajdodlarimizdagi basolat, sizlarga nima bo‘ldi? DimjQ madfun 400 olimimiz bordir, hammasi musulmon, hammasi tin kiy, hammasining ismi Muhammad. Hammasi xanafiy mazhabidui Mil ismda, bir mazhabda, bir qabristonda bu qadar olimlari to‘pl;my.,m Turkistonni dinitaqdimda, din odamlarini yetishtirishda na darai.ul i xizmatlari sabkat etganligi o ‘quvchilar diqbatiga arz oMindur. Jain>n tarixida, yer yuzida, ko‘k yuzida bu misli ko‘rilmog‘omlni Turkistonliklar har qancha iftixor etsa arziydur, bajodm i*v birodarlar, bizlar shundoq ajdodning nabiralarimiz».266

Ko‘rinib turibdiki, M uham m ad Ali Eshon o ‘zbeklar jahmi taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk Turkistonning farzftrrtllai i e k a n l ik la r in i e s la t ib , c h o r h u k u m a t in in g h u k u m ro n l i. o Lrnatilgandan so'ng har jihatdan orqaga ketganlikni va jamiyatiln buzilish sodir bo‘layotganligini uqdirib o ‘tgan. U o ‘z nutqini davnm ettirib, yana dediki: — «Ey m o ‘sulmonlar, eyxudoning bandal.ui ey payg'ambar ummati! Chin m o‘min bo‘lsangizlar sizlargn iihml lozimdir, jihod e’tiqod, Alloh yo‘lidajihod qilamiz, o ‘lsak sh;ihu) o ‘ldirsak g‘oziy bo‘lamiz. Jihod qilmaguncha yelkamizga min ■ bu ro 'dapo bosqinchidan qutulish yo‘q.

— Ey mo'minlar, ko‘zingizni oching! G ‘aflatdan bedor bo'lini'1 Kofirlardan huquqimizni olaylik.

2b6 O’sha joyda.

202

I hirodarlar, hurriyatirnizni olaylik, o 'z vatanimiz, o 'z• <f/• l.i o ’/.imiz hukumat quraylik. Buning uchun bizdan g'ayrat

p*.'i>n iihod istaydur, fisabilloh jihod vaqti keldi».267 H pim ik M u h am m ad Ali Eshon h a q -h u q u q la rn i , y a ’ni■ p l j in va mustaqillikni tiklab milliy davlatni tiklash uchun

da’vat etdi. Mazkur so'zlar hazrati Eshon ovozlaridan ■Blttfiiiijjiml;! kengashdagi xaloyiq vatan va din uchun jonlarini

iinilI;irini ham fido etajaklarini bir og'izdan izhor etdilar.I umn ona-yurt ozodligiga kurashga otlantiruvchi jo 'shqin va

IpW '.t n so'/.lari jamoa aholini oyoqqa turg'izdi. Chunki, uning .11 c/ilib va ho'rlanib yotgan xalqining yuragidagi dardini va

I . . / 1ki mi 10'la ifoda etgan edi.■piilwimmad Ali Eshon va uning safdoshlarining rejasi bo'yicha

W M »lnM hir vaqtda Andijon, Marg'ilon, O 'shda ko'tarilib, u »• nl.ii i harbiy gornizonlarga zarba berilishi lozim edi. So'ngra li.-iikrnl. Chimkent, Samarqand va boshqa joylarda ham chor Buium iU iing hukmronligi qo'porib tashlanishi nazarda tutilgan.

nt ii. c|oLzg'olonni boshlashga kirishildi. Bu voqeani Fozilbek in ,i.. k o 'g 'li shunday t a ’riflaydi: «Eshonning Mingtepadagi V.-ii n|olii uch-to'rt kun ichida odam bilan to'lib qoldi. Ketmontepa

mh irl tarafidan keladigan odam lar maydalarini yuborib, I iHiiliiii odam to'plab turg 'onlar va chorshanba kuni kelishga

iihmadilar. Shu o'rtada seshanba kuni bo'lib, eshon nihoyatda -itti.liili qolgan holda, Xonaqohida 500 dan oshiqroq o'zbek,• ini i/| vig'ilg'on edi. Endi bugapshoyi bo'lib ketdi. Ushbu kundan ■fcliiiiiy lonasak bo'ladi. Avdijonliklar ham tayyor, muntazir. Agar Kiikumallar xabardor bo'lib qolsalar, ishimiz yo'qdir, deb Kugart

■mga ikki kishini chaqirtirib, qirg'iz kattalariga «bizlar ushbu *6b i i i i o / shomni uqib otlanamiz, bizga qarashlilar tezdan odamlarni Ui'plnh. yo'lga chiqsunlar! Asaka yo'lida topishamiz».268

Ilu xat qirg'izlarning Chibel volostini boshlig'iga yetkazildi. Ammo, tjiUi’i/ biylari, avval Muhammad Ali xalfa Eshon hazratlari biz ixiuouga kelsinlar, bu yerdagi mujiklarni to r-m or etib, so'ngra •'iiii.ilikda Andijon shahariga yuramiz, deb javob xatini yubordi.

( )Mia joyda.■ I o/ilbek Otabek o'gli. O'sha ish, 27-78 betlar.

203

«Ulardan xabar kelguncha, deb yozadi, — Fozilbek Ot o ‘g‘li, — eshonning Xonaqohida to ‘plangan besh yuzga vni|M odam to ‘polon qilib, eshonni olib chiqib, oq kigizga solib, ko'tnHH takbir aytishib, g ‘alva qilib yubordilar.

N ihoyat, to 'po lon kuchayib ketdi, aslo tavakkufning il"ii bo‘lmay qoldi. Birdan so‘filar eshonni hol-joniga qo‘ymay, D iiIiIm nomli bo ‘z otiga mindirdilar. Xonaqohni aylantirib, zikri-MiuiJ qilib yubordilar. Mingtepada qiyomat barpo bo‘lib, hamma xotm halaj, erkak ko'chaga chiqib, «Eshonxon ko‘tarildi!» deb slmyi qildilar. Xufton vaqti edi, birdan har kim qo‘liga tushgan nnrsiiiil olib, kimdir pichoq, kimdir shop, kimdir to ‘pponcha, qaysilufi miltiq, xulosa har kim topgan narsasini olib, taxminan olli yil# chamasi bo‘lgan kishi shaharga (Andijon)ga jo 'nab qoldilar».

Qo"zg‘olonchilarni ko‘rsatilgan tarzda Andijon shahariga ymMi qilganligini arxiv m a’lumoti ham tasdiqlaydi.270 Unda ko'rsatili shicha qo‘zg‘olonchilar oq ot mingan M uham m ad Ali Eshon boshchiligida Kutchi, Bargon, Q ora-Q o‘rg‘on, Oqchi, Kulhi. Chekaul, Xonaqand, Robot, Darxon, Sarikuy, Naydin, Ko'kclut va Donga singari qishloqlami bosib o ‘tgan.271 Ular Andijon shahrida yaqinlashganlarida Marg‘ilondan Inoyatxon T o‘ra boshchiligidagi bir guruh kishilar kelishib qo ‘shildilar. Chunki yetarli darajad.i kuch to ‘planmasligi orqasida Inoyatxon T o ‘ra M arg‘iloiul.i qo'zg‘olon ko‘tarishga erisha olmadi.

Q o‘zg‘olonchilar yo‘lda ayrim zolim mahalliy amaldorlami jazolashga harakat qildilar. Farg'ona viloyati harbiy prokurorininy, ko‘rsatishicha, qo‘zg‘olonchilar Kulla volostining qozisi Mulla Yuldashni o ‘ldirish uchun uyga bostirib kirdilar, lekin u qochishga ulgurgan edi. Shundan keyin, olomon qozini uyini talon-taroi qildilar.272

Q o ‘zg‘o londa M ingtepa, Kulin, Asaka, Q oratepa , Quva. Shahrixon, Naukat, Oqburun, Buloqboshi, Aravan, Segazin, Ichkilin, Yazyovon, Yakkatut, Kogort, Susamir, Kengko'l Qoragarva Haqan singari joylarning aholisi qatnashdi. Qo‘zg‘olonga

269 p ozj|bek Otabek o ‘g‘li. 0 ‘sha ishi, 27-28-betlar.270 O'zR MDA, FS-17, 1-ro‘yxat, 731 137-ish, 17-bet.271 O'sha joyda, F I -19, 1-ro‘yxat, 5579-ish, 109-bet.272 «Krasniy arxiv», T.3, S. 166.

204

wtlir.iulngi Qoraqo‘rg ‘on qishlog‘ini aholisi Mulla Qosim Nnvilmv boshchiligida q o ‘shilgan. Qo‘zg‘olonchilar Andijonga

Mftlitftuida shahardan boy savdogar Aliboy boyvachcha m i l m i yuborilgan 200 kish i kelib qo ‘shilishgan.273

i itlonchilar uchun h a r biri 400 kishini o ‘z ostiga oladigan H11 lyyorlanganedi. Ularning beshtasi Andijonga boradigan

I oh HH hilarga berildi, qolganlari esa 0 ‘sh, Marg'ilon va Qirg‘iz mln k i t lariladigan qo‘zg ‘olonchilarga berilishi lozim edi.274

I ' l n k u lc h i , Q o r a - Q o ‘ r g ‘o n , O q ch i , K ulla , C h ek au l , i '"I Robot, Darhon, S a r ik o ‘y, Naydin, Ko'kcha va Donga tn i|i*ltloqlarni bosib o ‘tg a n la r .275

C M . t i Andijon shahriga y aq in la sh g an la r id a M arg 'i londannit ....... ii T o 'ra boshch il ig idag i bir guruh kishilar kelishib

q inlililai Chunki yetarli darajada odamlarni to'planmasligi Hill Mill lnoya txon to‘ra M a r g ‘ilonda q o ‘zg‘olon ko 'tarishga nitlmlinadi.

1.1 /fi/olonda M ingtepa, K ulin , Asaka, Q ora tepa , Quva,u h o n , Naukat, O q b u ru n , Bulaqboshi, Aravan, Segazin,

li.hl.ihii, Yazyovon, \ a k k a t u t , Kochort, Susamir, Kengko‘1-i i i va Haqan singari joylarning aholisi faol qatnashganlar.

Hn /g ’olonchilar A ndijonga yaqinlashganida shahardan boy.Iiiâr Alimboyvachcha to m o n id a n uyushtirilgan 200 kishi kelib

id.iiâ qo'shilgan.276I DUO piyoda va 1000 o t l i q k ish ila rn i o ‘z ichiga olgan

|»V/n'olonchilar tun bo‘yi y u r ib Andijon shahrining Chokandit. Man loyiga keladilar. Bundan keyingi voqealar haqida mahalliy va. i i m v m a’lum otlaridan ib o ra t hujjatlar mavjud. Ulardan biriI ii/ilbck Otabek o ‘g‘li yozadi: «Q o‘zg‘olonchilar Chokandda bir../ ir» xtab, keyin yangi s h a h a rn in g shimol tarafi bilan yurib,iIIi d I v a y r o n a i s m i b i l a n m a s h h u r j o y l a r e d i , avva l h a m m a s iimoiatli mahallalar bo ‘lib, y a n g i (ro‘s) shaharidagi soldatlarningiinadigan joylariga bir ch aq ir im ham qolmas edi, shu yerga kelib,kn i hada turgan bir q o ra v u ln i ushlab olib: «Bizni soldatlar

SOVIA Rossii.F-400, o p .l, d, 217 8 , 1, 30.O 's h a jo y d a .

1 O'sha joyda.FI-19, 1-ro'yxat, 5 5 7 9 - ish , 109-bet.SCiVIA Rossii.F-400, O P .l., d 2178 , 1, 30.

- 2 0 5 .o c r;*>

yetadig'on joyga olib borasan!» deb turgan vaqtda, oi(|.ilni|a qolganlari «Afg‘on bag‘i» degan Imtixon bog‘iga kirib, i* liiil<0 Imtixonchi To'rani o'ldirib, tug'larini qonga bo'yab yetih kelillM

Bechora qoravul soldatlaming yotadigan joylariga boshlah klrjfl o ‘zi qochadir. Ular birdan otdan to ‘shib qator-qator uxl;ib \ • soldatlar ustiga o ‘zlarini tashlab, qaysilari bo 'g 'ib , c|;i\ h|U(( pichoqlab, qo'lidagi shop bilan chopib, ba’zilari kaltak bihm u |fl ovora b o ‘lib turganda, ikkinchi qatorda, ichkarida yoig(Ul|.« o ‘yg‘onib qoladilar va hodisani ko'rib, qaysilari turib qoi Ii.iiIIM va ba’zilari miltiqlarini olib, birdan ota boshlaydilar. Miltiqhi util! boshlagandan so‘ng bo‘lar toqat qila olmay, to ‘polon cnh orqalariga qaytadilar. Andijon eski shahariga tong otgan vaqtun kn>i* bozor ichida: shaharni oldik, hozir karnaychi topib, sh.ili^f M uhammad Ali Eshonniki, deb e ’lon qildiramiz deb turib, toqat va bardosh qila olmay, birdan qochdilar va erta bilan miiK< olti, nomoz vaqtida eski shahar, Qorabura tarafi bilan c lu ivn lj chiqib ketdilar».277

Q o’zg'olonchilar pichoq, bolta, so‘yil va boshqa oddiy nais.il bilan zamonaviy qurollangan harbiy gornizonga hujum qilili, qahramonlik namunalarini namoyish etdilar. Ularni bunday jasouiM yuragi va qalbida qaynab turgan ozodlik g‘oyalarining mahsuli all, albatta.

H arb iy q ism y u z m a -y u z ja n g la rd a q o ‘z g ‘o lo n c h il ;u n shafqatsizlarcha otib tashlay berdi. Ular yomg‘ir kabi yog'dmlili turilgan dushman o ‘qlariga oxirigacha bardosh bera olmay null tomonlarga qochdilar. Shujumladan, M uhamm ad Ali Eshon ham qochishga muvofiq bo'ldi.

«Agar Eshon, — deb yozadi Fozilbek Otabek o'g 'li, — eski shaharda to 'xtab, soat sakkiz-o 'nlargacha tursa edi, ov bo-.h to 'polon bo'lib, ehtimol xalq to'planib ketib, «Milliy muhorabaM- boshlansa edi. C hunk i, u vaqtlarda um um iy xalq Russiy.i hukumatining zulmidan nihoyat bezor bo'lib, qo'zg'alishga fuis.il topolmay yurar edi».278 Darhaqiqat, qo'zg'olonchilar eski shahanl.i zulmdan sabr kosasi to'lib toshgan xalqni ularga qo'shilishi turgim

277 Fozilbek Otabek o ‘g‘li. o ‘sha ish, 28-29-betlar.278 O'sha joyda, 29-bet.

206

I (,»(•'/g'olonning boshlanishi va rivojlanishi xususida uning i|.iiiiir.li< hilaridan biri M atm usan ing te rgovda bergan......I in ham qimmatlidir. Uning aytishicha, may kechasi

>l.i I arg‘ona viloyatining barcha uyezdlaridan kelgan h i lnl.ni kengash o'tkazilgan. Jumladan, O 'sh uyezdidan

■ I 'm.uhck dodho ham qatnashgan.279 upn’.lula Muhammad Ali Eshon ona yurti bosqinchilardan •h huqida gapirgan. Uning o'zini boshchiligida Andijonda,

iIm k dodho rahbarligida esa 0 ‘shda qo'zg 'olon ko'tarishga lhIi Maig'ilonda Inoyat dodho qo'zg'olonga boshchilik qilishi ■ tli

Mummad Ali xalfa Eshon kengash oxirida odamlarga to 'n |UH> M ahm ud devon Toshqayevga N auqa tdag i barcha• hit.iii)ia Umarbek dodho bo'ysinishlari lozimligini bildirish ‘tli tU11 16 mayda M uham m ad Ali xalfa Eshon hovlisida 1000

ii In |ilandi. Ularni orasida Kurchat oqsoqoli, 1873 yilda iM'uloMga boshchilik qilgan Po'latxonning ayrirn safdoshlari bori M i .iilan, Po'latxon qo'lida xazinachi bo'lib ishlagan Otaqul •i|«"il shular jumlasidandir. «I7 mayda, — deydi Matmusa, —■ lii|iuin soat 8 da birdaniga «g'azot» e ’lon qilinib, olomon

Aliilllun tomonga yo'l oldi. Mulla Ahmad boshchiligidagi bir guruh

al . f i / . i i oldin jo'natilib, ularga telegraf simini uzish topshirildi. id 11 < it|l.ir ko 'ta r i lgach , qo 'zg 'o lo n ch ila rn in g oldingi safida b ii l iau u u ad Ali xalfa Eshon bilan borgan olomon orasida ko'p >1 .iLii va eshonning muridlari bor edi.»Miih ainmad Ali xalfa Eshon havo rang xalat va oq salla bilan ot

p i it).i bo'lgan. Qo'zg 'olonchilar Kutchi, Q ora-Q o'rg 'ou, Ko'l, l l t i l u qishloqlaridan o 'tayo tgan la r ida ularga k o 'p odam lar jpM ulishgan . Shuningdek, volost oqsoqollari G 'oy ib N azar■ i>• «tliil!t>, o'zining qo'l ostida mirzalik qilayotgan Bichkovning fc.ill.iMiii keltirgan. M uham m ad Ali xalfa Eshon yo'lda keta turib, . i >1 nit qozi Mulla Yo'ldosh Mulla Xolmatovni topib, kallasini olib k• hOiQkni buyurgan. Ammo, u qochishga ulgurgan, lekin uning jtniiiuloni talangan. Qo'zg 'olonchilar harbiy gornizonga hujumga n ltlilar. Bu yerdagi ja n g la rn in g ta fs ilo ti A nd ijon harb iy

U 'iR M D A F.I.- 17, ]-ro‘yxat. 31137-ish, 29-bet.

gornizonining boshlig'i Mixaylovning raportida bayon i'IiIimiI «Do'ng qishlog‘i tomonidan mahalliy aholining bir yanm mingga yaqin olomon to ‘la sokinlik vaziyatda lagerga kmh k> <|, oldinda otliqlar, ular ortidan piyodalar harakat qildi. III.u J<l Turkiston asosiy-muntazam batalyoni 4-rotasining 42 > jangchilari egallagan barak yoniga kelib, uni darhol qamal qih .klfi Ichkariga har tom ondan bostirib kirishib, uxlab yotgan ml«lt| harbiylarni «ur» deb kaltaklab, so'ya boshladi. Mahalliy kishil.um birinchi bo iib barakning o ‘ng qanotida turgan dnevalniy, mi.niiitf oddiy askari Tyutin ko‘rdi. U benihoya qattiq ovoz bilan baqiuli ta o ‘sha zahoti o ‘ldirildi. Narigi qanotida dnevalniy oddiy ul Maslennikov shuningdek. 4-rota navbatchisi Jernov va ikki n j a bo‘yicha navbatchi bu voqea sodir bolishidan avval 3-vzvodda liiiiiim I yorug'ida kitob o ‘qib o ‘tirgan unter-ofitser Stepanov baqiiii|flfl eshitgach, bor ovozlari bilan: «Turinglar! Qurollaninglar!» dcyislull ; Mahalliy kishilar esa har tom ondan sakrab tushib, bir /uiiuU butun barakni egallashdi. 4-rota bo ‘yicha navbatchi va dnevahitf o ‘sha zahoti o'ldirildi, ikki rota bo'yicha navbatchi miyasidan *1 | yelkasidan bir nechta kaltak yeb, orqaga, 5-rotaga qochdi. O'i nid.ni j turib qo ‘liga qurol olishga ulgurgan oddiy askarlar ham 5 n tomonga o'tishga harakat qilishdi. Miltiq nayzasi va qo‘ndog'i hil.iu o ‘ziga yo‘l ochgan unter-ofitser Stepanov 5-rota binosiga ki baqirdi: «Petlitsa, odamlarni o ‘yg‘ot, biznikilarni so‘yishyap|i.V Petlitsa oddiy askarlarni uyg'otib baqirdi: «Qo‘rollaninglar!» Sim p ay t u yg ‘oq b o ‘lgan 2 0 -T u rk is to n m u n ta z a m bota lyon l podpomchigi Marg'ilonga shaxsiy ish bilan kelgan 5-rota komainlnl o ‘rniga qolgan, ikki rota baraklari orasidagi alohida xonada yol>j.iii Karseladze tashqaridagi shovqinni eshitib, yostig‘i tagidayi to‘pponchasini olib, yugurib chiqdi. U 4-rota otliq mahalliy kislul.ii tomonidan qurshab olinganligini ko‘rgach, ulaiga qarshi to ‘rt maii.i o ‘q uzdi va 5-rota baragiga yugurdi.

0 ‘q tovushini eshitgach, 3-vzvodsa xat yozib o ‘tirgan, 5-r«>la yefrey tori Lyaskovskiy ham b aq ira bosh lad i: «Turinglai! Qurollaninglar!». Rota askarlarining yarmi qo‘lda qurol bilan bai k oldiga chiqdilar va ikki tom ondan hujumga o ‘tib, mahalliy kishihu yo‘lini to ‘sdilar. Bu paytda Feldfebel va rota navbatchisi barakniny.

in v|riiiiilagi rota idorasida saqlangan bir quti patronni H i iiiu|.nishdi.mini Ink Karseladze shu jangchilar bilan mahalliy kishilarga

|l muiliigdi, ular «ura!!!» deb baqirib olg'a tashlanib, ketma- H i| ii/ i hoshlashdi. Mahalliy kishilar qilich, xanjar, so'yil,. I ill.in o '/larini himoya qilishdi. Mahalliy kishilar lagerdan InUliKiinda, askarlar 4-rota baragining yonida to 'xtab, o ‘q mi Jiivom cttirishdi. Mahalliy kishilar to ‘pponcha, miltiq va

‘u|n i|inullardan ota boshlashdi».280fcmul.iy c|ilih, harbiy gornizon ichida qo‘zg‘olonchilar bilan » i|t .mlai i o‘rtasida shiddatli janglar boMgan. Q o‘zg‘olonchilar Ii I hi|| i va boshqa narsalar bilan dushmanga qarshi qattiq jang «nl i i Ammo ularni qoMida o ‘sha gornizonda qo‘lga tushirilgan

Illi I-1 va to'pponchalar ham bor edi. Buni jang paytida 31 ta miltiq■R iI.....anligi ham isbotlaydi. 0 ‘sha Mixaylovning quyidagi

Iiiniollari ham jang tafsilotini tasavvur etishda qimmatlidir.i l l .... .. oldidagi maydon ochilganda, — deydi u, — harbiy baraqdanM n Ih' .Ii qadam narida turgan mullani ko'rishdi. U qo‘lida Qur’on ||.lil ill sham yorug'ida ko‘zini ko‘kka tikkancha, nimalarnidirll i |i i a 11 Uning yonida qizil va oq rangdagi nishon ushlagan unga i*i|in kishi turar, ularning hammasi qo‘lda to 'pponcha bilan l^kiiil iiV.a o‘q uzishardi. Askarlarimiz bu kishilarni o‘sha zahotiyoq

ii khrishdi. Mahalliy kishilar o ‘lgan va yarador b o ig a n •In'iiklaiini olib, juda tez chekinishdi. Askarlarimiz patron si 11 .hmayotganligi sababli ularni ta’qib qila olmadilar. Hujum paytda Pflpopuchik Karseladze to ‘pponchadan o ‘q uzib, ko‘k bayroq

In hiiân odamni, ikkinchi o ‘q bilan otini qulatdi. Shu payt 4- i hi it oddiy askari Titov yarador holida hujumga o ‘tayotgan kivi nqdor qorniga nayza sanchdi, podporuchik Karseladze uning qii*lulan bayrog‘ini oldi».281

I H mak qo‘zg‘olonchilaming Qur’on o'qiyotgan va uni muhofaza ilil.iyotgan bir guruh kishilar chekin ishni o r bilishib jang maydonida mardonavor halok bo‘ladilar. Bu borada qo‘zg‘olonchi-l.udan hirining qilgan ishi ham kishini hayratlantiradi. Zero, bir

O'/.R M D A .F.Q -1, 4 -ro ‘yxat, 94-ish, 38-bet." O 'sha joyda.

20P ^

yaralangan o 'zbek qo‘li bilan imlab, soldatni chaqirgan. A i i i i i m

soldat kelavermagach u cho ‘qinibdi. Bu holatni ko'rgan soltlirij yaradorni xristian deb o'ylab unga yaqinlashganda, sapchih tunii, pichoq bilan hujum qilibdi. Soldat esa hiylani darhol angl.ill yaradorni otib tashlabdi.282

Mixaylovning bayon etilgan m a’lumotlariga o'xshagan fikil.mx N.Veselovskiy ham yozgan: «Bir mahal sart (o‘zbek)lar cheknm boshlashdi. Lekin bayroq atrofida bir to'dasi qimirlamay turardi. Mu| ■ ko'k bayroq ostida baland ovozda Qur’on o'qir, chekinishni istnnuii edi. Uni yonida baland bo'yli yigit bayroq ko‘tarib turardi. Shim.In askar otgan o ‘q mullani qulatdi. Bayroqdor uni o ‘ligini qo'lliql^l oldi, ammo u ham o ‘ldirildi. Askarlar o ‘zbeklarni nayza va qo'ndoqliM bilan urishdi. Ular esa o ‘z qurollari va bizning qurollar bilan o'zlar mi himoya qilishdi, ammo muvafifaqiyat qozon:sha olmadi».283

Shiddatlijanglardan so'ng soldatlar g‘olib kelib, qo'zg'oloiu In lardan ko‘p kishi o'ldirildi va yarador qilindi. Harbiy gornizond in jangda Andijon shaharidagi savdogar Rustambek Sotiboldibrkm jonbozlikko‘rsatdi.Bu haqdaporuchikR.P.Filipshin deydi: H gomizonga kelganimda dahshatli manzarani ko‘rdim. Hamma joyLin In soldatlar va o'zbeklarni oiiklari yetardi. Hamda jarohatlangan ollul bor edi. Men jarohatlangan soldat Senkadan voqea tafsiloiiul so‘raganimda aytdiki, savdogarlar Rustambek va Mallaboy qo‘ll;m to ‘pponcha bilan qo ‘zg‘olonni oldingi safida turib hujumga I • qatnashdilar. Keyin ular ushlanib qamoqqa tashlandilar.284

Xullas qo ‘zg‘olon to r-m or etilib, uning qatnashchilari q o i

tushmaslik uchun turli tomonlarga tarqaldilar. Q o‘zg‘oloncliil it tom onidan harbiy gornizonda 22 soldat o id ir i ld i va 24 i.m jarohatlantirildi. Jang maydonidan qo'zg'olonchilardan 18 kishming o'ligi olingan.285 Biroq oidirilganlarning soni ancha ko 'p b o lilt murdalar va yaradorlarni qo'zg 'olonchilar olib ketganlar.

Harbiy garnizondagi janglarda quyidagicha ofitser va sold.it hi halok etilgan edi:

282 0 ‘sha joyda, 50-bet.281 0 ‘sha joyda.284 O 'zR M DA.F1-73, 1-ro‘yxat, 28-ish, 113-bet.285 1 8 kishidan to 'rttasi jarohatlangandan keyin o'lganlar. O 'zR MDA II '

1-ro'yxat, 20-Lsh, 12-bet.

>J 2l0^>o8=9{»

■Hil ' i i iskiy A . M . I I ).

Xoxlov V.K. Svinocha A.V.

Grobman S.D. Kostyanay G.A Vyalshin I.D.

ilh'vev I K.fclluiloV I.■ nt ly. i |>uxin G . Y E .

i n i l a i i t o v I . M .Miii Kiycv, Saratov, Petrokov, Xarkov, Poltava singari Prniyiiliirdan kelib, A ndijon shaharida harbiy xizrnatni ini m|ihi edilar. Ular Andijon shaharida dafn etildi. 0 ‘ldirilgan

■Ularning soni unchalik ko‘p emas edi. Biroq uni bahonasida it hukumati tom m a ’nodagi genotsid siyosatini yurgizib,

tiyl.il > kishilarni o ld ird i va qishloqlarni vayronaga aylantirdi. Mldm rcjalashtirilgandek, 0 ‘sh va Marg‘ilonda bir vaqtda yirik '/H'olonni ko‘tarishni iloji b o ‘lmadi.|N'»H vil 18 mayda M uham m ad Ali xalfa Eshonning «chaqiriq

'n /h r i» O 'sh atrofidagi q irg 'iz la r o lgandan keyin bosh nr.liga ahd qilishgan edi. Qo'zg 'olonchilar pichoq, so'yil va

hi| • narsalar, ya’ni nima qo'lga tushsa, shu bilan jang qilishi Imi edi. Ammo 1898 yil 17 may kuni soat birda O'sh uyezdining

■ ilih; i podpolkovnik Zaysev huzuriga sobiq volost oqsoqoli 'bliltMiiion dodhoning nevarasi Qoraboy Hasanov kelib dedi: — Bfclilttpa qishlog'ida yashovchi Muhammad Ali xalfa Eshon o'zini ■ mu' vimi ko'tarish uchun har kuni odamlarni boqmoqda. Bugun . i l im m i ka tta hov lis ida un ing sa fdosh lari b ilan kengash Pfkii/lliianligi xaqidagi gaplar tarqaldi.

i'lilkovuik bu xabarni olgandan keyin Naukat volost oqsoqoliga |l n in 11 v ahvolni bilishni topshirdi. Kechasi Qorabek Hasanov qayta

Cilki tv ink Zaysev oldiga kelib, Umar dodho va sobiq volost oqsoqoli Mlilmyevlar M uhamm ad Ali xalfa Eshondan chaqiriq qog'ozlari

Ollinilliklarini m a’lum qildi. Choyxonalarda M uhammad Ali xalfa i'klninni oq ot ustida chor hukumatiga qarshi jang qilmoqchiligi lini|ul.iv.i so'zlar tarqaldi. Shupaytda Oq-terakdagi Naukat tog'larida M uhamm ad Ali Eshonning tarafdorlari to 'planayotganliklari liiMisnla ma’lumot olindi. Bu yerga birguruh soldatlar bilan kelgan |M»IK<»vnik Zaysev olomonni tarqalganligani ko'rib, imom va unda j iinashgan 20 kishini olib Masjidni buzib tashlashni buyuradi.

Chunki, bu yerda olomon to ‘plangan edi. Keyin m a’lum bo‘lishn lm qirg‘izlar M uham m ad Ali Eshondan chaqiriq xatlarini 11 in dodhoh orqali olganlaridan so‘ng qo‘zg‘olonga tayyorgarlik qi/ili ketgan. 0 ‘shdan 12 chaqirim masofada joylashgan Tomchi-biiliM| degan joy q o ‘zg‘olonchilarni to ‘planadigan markazi sifalkli belgilandi. 18 may kechasi bu yerga U m ar dodhoni, o ‘shliklw bilan birga Sottiboyni va yapaloq jamoasini Tomchi-buloqi|ii kelishlari belgilandi. Ammo bu reja amalga oshmay U m ar dodhnnl ukasi Mulla Otabek Bekmurodov boshchiligida Qirqom-soy va ( ><| Teraqdan odamlar kelishib, yapaloqdan kishilarni kelishini kulili turdilar. Shu paytda polkovnik Zaysevni harbiy qism bil.m kelayotganligi eshitilishi bilanoq, to ‘planganlar tarqalishga majhm bo‘ldilar. Shu tarzda chor m a’muriyatining o ‘z vaqtida ko'iy in choralari orqasida qirg‘izlar orasida yirik qo‘zg‘olonni uyushtn isli rejasi amalga oshmadi. Bu ishda jonbozlik ko‘rsatgan Qorabck Hasanov chor m a’muriyati tom onidan umrbod 300 so‘m maosh bilan taqdirlandi.

Marg‘ilonda ham qo‘zg‘olonni uyushtirishni iloji topilmadi. Itu yerda- juda oz odamlar to ‘planganligi uchun Inoyatxon harlm qismga hujum qilishga ju r ’at etaolmadi. Shu bois u Andijonn.i yaqinlashayottan M uhammad Ali Eshonga kelib qo'shildi. U yo'ldi Quvada kelayotganda aftidan qarshilik ko‘rsatgan bo‘lsa kerak Drobishov degan kishini o ‘ldirib kallasini olib kelgan. Bu kallapi M uham m ad Ali Eshon unchalik ahamiyat bermay, olmagan M azmunan u oddiy kishilarni jazolashga qarshi b o ‘lgan. Bum Mingtepa atroflda yashovchi 9 rus oilasiga tegilmaganligi ham tasdiqlaydi. Hatto ular qo ‘zg‘olon ko‘tarilganligini sezmaganlai 0 ‘lkadagi chor m a ’muriyatining rahbarlari q o ‘zg‘olonning asl sabablarini niqoblash m aqsad ida ko‘proq F a rg ‘ona viloyai m a’muriyatini ayblashga harakat qildilar. Chunonchi, Turkiston harb iy q o ‘sh in lari S h tab in in g bo sh lig ‘i g enera l- ley tenam N.I.Korolkov 1898 yilgi qo ‘zg‘olon haqidagi hisobotida birinchi navbatda Farg‘ona viloyatining sobiq harbiy gubematori Pvalo Shviykovskiyni javobgar deb atagan. Uning so‘zicha bu kishi o ‘zining q o ‘l ostidagi rahbarlarga n isbatan yuritgan q o ‘pol munosabati ularni mahalliy aholi ko‘z o ‘ngida obro‘y -e’tiboi mi

ekl in Mu haqda Marg‘ilon, Andijon, Namangan va Andijon •ll.ii iniiig boshliqlari shikoyat yozganlar.

KtDi.l iii lashqari Pvalo-Shviykovskiyning aybi shundan iborat Ipunki. 17 may kechqurun soat 9 M uham m ad Ali Eshonni ■ 'M ini ko'tarish ehtimoli borligi haqida m a’lumotni olgan '|*tt il.i. lekin darhol A ndijon uyezd boshlig‘i polkovnik ■P*v»kiy xabar bermagan. Agar bu ish zudlik bilan qilinganda #P'i tli in in oldini olish mumkinligini hisobotda uqdirib o ‘tilgan. ko I'ii limining pristavi Yenikeyev esa qo‘zg‘olon ko‘tarilishini

| h I. Avdijonga chopar jo'natgan. Biroq bu chopar Muhammad mg odamlari tom onidan yo‘lda oMdirilgan.

IlmnltoiMa M arg‘ilon uyezd boshlig‘i polkovnik Bryanov r n nlnimi ko‘tarilishidan bexabar bo‘lib, oldini ololmaganligi

?|h ih pniohkor deb topildi. Biroq uni qo‘zg‘olonchilarni tutishda i .i/mal qilganligi uchun hayfsan (vigovor) berish taklif etildi.

Piul i ( >‘sh uyezdining boshlig‘i podpolkovnik Zaysev ham |M‘H'nlonning yuzaga kelishi xavfini bila turib, gubernatorga xabar

■MtiM|i.mligi uchun aybdor deb ko‘rsatilgan. Uni o ‘z vaqtida klonga tayyorgarlik ketayotganligani bilmay qolganligi tanqid

Mlliiili Ammo u qo‘zg‘olon qatnashchilarini aniqlash va tutishda liilH./lil ko‘rsatganligi uchun ogohlantirilib qo‘yishni yetarli deb

■*fcijl.uidi.i in ha mahalliy m a’muriy lavozimidagi kishilar, — deyiladi

Itii'l i o'zlarining burchlarini ado etishdan ancha uzoq ekanlar. Lnai n'/larini juda sustliklarini ko‘rsatdilar. Hatto ularni bir qismi Miilinmmad ali Eshonning faol tarafdorlari va safdoshlari bo‘lib h|iiip11 Q o‘zg‘olon ko‘tarilishini bilgan mahalliy m a’muriyat hliill.M'iilan faqat Mingtepa volost boshlig‘igina xabar bergan. U

in i|<) zg‘olon arafasida o ‘zining boshlig‘ini ogohlantirgan. Vulinl.mki, u 13 mayda qo‘zg‘olon ko'tarilishini bilgan ekan».286

Ilm.ibarin, chor m a’muriyatining vakillari go‘yo qo‘zg‘olon m«/i>i,ilming sustligi va boshqarishda xatolarga yo‘l qo ‘yilganligi

111>i it I,i ko'tarilganligini tushintirishga harakat qilganlar. Vaholanki, mi i iiim iyatning nazorat va ta ’qibi haddan oshib ketgan edi. Bu |flni /uhnning bir ko‘rinishi sifatida qo‘zg‘olonni ko‘tarilishiga

i ) '.liii joyda, 42 -bet.

sabab b o ' lg a n . T o sh k e n t s h a h a r b o sh l ig ‘i podpolknviiM Ladijenskiyning m a’lumotiga ko'ra, Toshkentda Muhannn.nl xalfa Eshonning tarafdorlari bo'lgan. Chunonchi, Muh;miitti| Ali xalfa Eshon Toshkentda Qashqar mahallasida istiqomat qilm< Jl Mulla Solih Eshondan ta ’lim olgan. Q o'qon xonligining huknukJ Xudoyorxonning o'g'li Sayid Umarbek qo'zg'olon arafasid;i I huzuriga borib, ziyorat qilgan. So 'ngra, u tog'asi N n / . u m So'fixonov bilan birgalikda Eshonga maxfiy xat yuborishg;m M xatni Mulla M uhamm ad degan kishi yozgan. Xatni qush s;iv ‘ . i bilan shug'ullanuvchi Ubaydulla Shayx Eshonga yetkazgan |Ut kishi qo'zg 'olon ko'tarilganda, Eshonning yonida bo'lgan, IckMl tezlik bilan Toshkentga qochib kelgan. Afsuski, o 'sha xain. mazmuni arxiv manbaida keltirilmagan. Biroq unda qo 'zg‘i»|(|l ko'tarilishiga bog'liq masalalar o 'z ifodasini topgan bo I. ehtimoldan xoli emas.

Beshyog'och dahasida yashovchi mudarris Mulla Abdull.i \ii Ko'kaldosh madrasasining mudarrisi Yunusxon Eshon Muh.im mad Ali Eshonni ziyorat qilib, o 'z ixtiyorlarini unga topshirgaul.w, j Sayid Boqixon degan kishi esa Eshonga ko'p gazlama yuborgan vn evaziga oq to 'n yuborilgan. Ahmad M a’sum Eshonning nevau>| Qoratosh mahallasi Ilyasxon Eshon yonida bo'lgan, lekin qii>j kiyimini kiygan holda Toshkentga qochishga ulgurgan. Parkcnthk badavlat Ko'k-ko'z ismli Muhammad Ali Eshonga moddiy yordam berib turgan. U Andijonga borib, Eshonga yordam berish tayyorlangan, lekin uni ushlanganligini eshitib bormagan.2*7

Demak, M uhamm ad ali Xalfa Eshonning ozodlikka qaratilgan harakatlariga hamnafas kishilar Toshkentda ham bo'lgan edi.

Q o'zg'olon qatnashchilarining jazolanislii

Harbiy gornizondagi jang muvaffaqiyatsizlik bilan tamom bo'lisln bilanoq qo'zg'olonchilardan ko 'p odam lar o'ldirildi va yaradoi etildi. Tirik qolganlar qochishga muvaffaq bo'lganlar. Farg'ona viloyaii harbiy gubernatorining m a’lumotiga ko'ra, qo'zg'olon qatnashclu laridan ming kishi Andijon va Yettisuv atrofidagi tog'larjja

287 0 ‘zR MDA. Fl-17, 1-ro‘yxat, 1685-ish, 43-bet.

214

tif'iiil ii Ular Andijonliklar tom onidan yashirincha oziq- ImI.iu i.i’mmlangan.288■■ ■ hi ycngilgan bo‘lsa-da, lekin unga xayri-xohlik bilan

<1.11 h nnon ko'p edi. Bunday bo‘lishi tabiiy edi albatta. I fn'/fc'-'olonchilar chor hukumatiga qarshi kurashi butun

|iiK mhish-irodasini ifoda etgan, shuning uchun ham chor ni\>ni qo zg'olon bahonasida ommaviyjazoni shafqatsizlarcha

■ > luidi. Negaki, chor hukumati surishtirmay odamlarni fcliidi, \o rladi va oMdirdi.

*•»!■ -Iiiil 11 jazoning ilhomchisi chor m a’muriyatining o ‘zlari........Ii Masalan, general-leytenant N.l.Korolkovning fikrichaIn ...... id ali Xalfa Eshon boshchiligidagi qo ‘zg‘olonchilarni

phl«|'.idan to Andijon shaharigacha bosib o ‘tgan yerlarni ■| I him mi musodara qilib, davlat mulkiga aylantirish kerak. U hti11 if i aholini Rossiyaning boshqa yerlariga surgun qilinishi mu i di Xususan, Sibirga surgun qilish yoki katorgaga yuborilish

i nl.i lulilgan. Bunday qilinishi kelajak avlodla^ga ham saboq bo'lib, F f ^ ’iilou o'choqlarini barbod etish muhim ahamiyat kasb etishi

l>i I nil.nidi Mahalliy aholini ko'rsatgan joylardan ko'chirib, o ‘miga biklm hi loylashtirish siyosiy jihatdan ham foyda keltirar emish. t i>• >>u bilan Farg‘ona vodiysida Rossiya mavqei mustahkamlanar •■k m Sun’iy sug‘orishni biladiganlarni Rossiyaga surgun qilinishi vmi vi ula ham dehqonchilikni rivojlantirilishiga olib kelar emish. Aimi ko'rsatilgan katta hajmdagi choralarni — deydi general- Ifyi. n.ml — amalga oshirish qiyin bo‘lsa, u holda Mingtepadagi

i hloqlarning yerlarini musodara qilish lozim.289I urkiston general gubernatori S.M.Duxovskiy esa qo'zg'olon

|»o l.mlganligining evaziga Farg'ona viloyati aholisiga bir million so'm lovon solishni Rossiya harbiy vaziri A.N.Kurapatkinga taklif etdi.290

Bu masala imperatorga bildirilgan bo‘lsa kerakki, N.I.Kurapatkin oliy hazratning ko‘rsatmasiga binoan bir million so‘m o'rniga 300 mmg so‘m tovon olinishi haqida farmon berdi. Shuningdek,■ I /g 'olonning o ‘chog‘i bo ‘lmish Mingtepa, Tojik va Qashqar

SG VIA Rossii. F 400, OP. 1. d, 2179,1, 41."O 'zR MDA. F I - 17, 1-ruyxat, 31-137 ish, 43-bet.■ SCJVIA Rossii. d. 2182,1. 15.

215

qishloqlarini yo 'q qilib, o 'rn iga 200 xonadondan ihoi.u i posyolkalarin i tashkil etishga ruxsat berild i .291 Q o ' / u ' f l l ko'tarilganligi uchun to 'lanadigan tovonni 300 ming m> iiqfl kam aytiri lish iga xalqn ing q a h r -g ‘azabi va na fra t im >|> *j qo'zg'atmaslik sabab bo'lgan.

Ayni paytda chor m a’muriyati qo'zg'olon qatnashchilarim lu l f l va jazolashga qattiq kirishdi. Natijada Farg 'ona vodiysi h;imiM*H do'zaxga aylangandek bo'ldi. Ommaviy ravishda hibsga olishhu darajada kuchaydiki, qam oqxonaga mahbuslarni ham uniH lJ joylashtirishni imkoni qolmadi. 1918 yil 31 mayda Turkiston h.ulHB okmgining qo 'm ondoni N.I.Korolkovning Rossiya harbiy v;i/M nomiga yuborgan telegrammasida degan: «Andijon shahruJiW Muhammad Ali xalfa Eshonga ikki yuz kishi kelib qo'shilgan. I HIn# Andijon boylari tomonidan uyushtirilgan. Bu boylar qamoqxoniuld bo'sh o'rinlar yo'qligi tufayli hibsga olingani yo'q. Biroq ular i|.ili nazorat ostida turishibdi. Qo'shimcha qamoqxonalar qurishga kiiislnldi Mahbuslar orasida general Shviykovskiy buyrug'i bilan kaltakkiuj n< kasallar ko'p... O 'shda ham ko'p kishilar qamoqqa olindi».2<,->

Chor m a’muriyati harbiy garnizonida halok etilgan soldatlai itl xunini butun vodiy anoiisidan olishga qaratilgan vahshiynmi choralarni izchillik bilan amalga oshirib bordi. Ular bu yo'lda insoniy xislatlarni batamom yo'qotib ko'z ko'rmagan va quloq eshitmanan ishlarni qildilar. Unda hatto viloyat m a’muriyatining bosh rahh.m shaxsan qatnashdi va namuna ko'rsatdi. «Qo‘zg'olon haqida, • deydi Fozilbek Otabek o'g'li, ~ Andijondan Marg'ilonga xah.u borgan on Farg'ona (viloyatining) harbiy boshlig'i Chaykovskiv 250 nafar askar bilan kelib yangi shahardan boshlab ko'ring;ui m usu lm onla rn i o tib qon in i to 'k d i . X ususan , beix tiyer Imi

voqealardan bexabar ishlamoqqa chiqqan dehqonlar va mehnatkasli kambag'allarni behad, hisobsiz otib yubordi. Necha ming bola yetiui va yuzlarcha xotinlar beva qoldi.

...O'sha vaqtda kimligidan qatyi nazar, oq do'ppi kiygan kislu uchrasa, uni albatta Yiqchi Eshonning muridi gumon qilib, tutih, so'roqsiz qamar edi. Shuning uchun shahar mehnatkashlari va

M1 O 'sha jovda, 2179-ish, 170-bet.2,2 SGV1A Rossii. O p .l , d .2 1 7 8 ,1.31.

216

f t Piiiy 11icjarolari hech sallasi bilan bozorga chiqolmay qoldi. Oq il>> |>|>i degan narsani urug‘i qolmadi. Kimda bo‘lsa, kuydirib vi. ijuiili. Mingboshilarning dunyoparastligi qo'zg'olib shaharda j{<Vnlli / joyi boMsa kechasi chaqirib borib: «Seni tutib beraman,. >1........ hovlisiga borgan eding» deb siyosat qilib, bor-yo‘g‘iniHi.'1 inih oldilar. Poraxo‘rlik amaldorlar ichida nihoyat avj oldi.

■ horalar kimga arz qiladur? Bechoralarni dodini so'raydigan lis'i Ii I . lii yo‘q edi».293

Shuni alohida qayd etish lozimki, qo ‘zg‘olon qatnashchilarini Jfl/oltishga doir eng to ‘g‘ri va mukammal m a’lumotlar voqeaning imili fj.uvohi Fozilbek Otabek o'g'lining ishida o ‘z ifodasini topgan.294 I llui har jihatdan tengi yo‘q yagona manbadir. Shu bois unda imkoni boricha to ‘la foydalanishga harakat qilindi.

O 'sha muallifning so 'z icha F a rg 'o n a viloyatining harbiy ruhernatori Chaykovskiy Andijonga harbiy qism bilan kelib duch kclgan kishilarni otish haqida ko'rsatma berdi. M uhammad Ali \ ill i Eshonni topish uchun hech narsadan toyilmadi. Birinchi

['ozilbek Otabek o ‘g ‘li.O ‘sha ish, 30-31-betlar.m O 'sha joyda, 30-68-betlar.

217

navbatda mustamlakachilarga sodiq mingboshilar soldatlarni yomun olishib Eshonni ushlash niyatida turli tomonlarga yo‘l oldilai M vaqtda M uhamm ad Ali Eshon bir necha kishilar bilan KetmjMi tepadagi qirg‘izlarning orasida uch - to ‘rt ko‘n yashadi. So ii^ i ■ Arslonbob tog'i atrofida yurgan vaqtida Qo‘qon qishloq mingbosh Yaqub qo'rboshi eshitib o ‘sha tog‘ning yaqinidagi Toshqo '^ 'n ii degan joyda turishadi. Shu onda M uham m ad Ali xalfa Eshon Llili qoladi. Darhol Yaqub qo‘rboshi: «Ey taqsir! M en sizni km ill turibm an, yordam qilmoq uchun» deb o tdan o 'zini tashjiii ko'rishmoqchi bo ‘lib yugurgan, Eshon ham otdan tushib, yn-' l.ii ■ quchoqlashib ko‘rishgan vaqtda, tagiga bosib olgan va odamlai Ift chaqirib, bog‘lab olganlar. Orqasidagi uch odamni ham lulih to ‘rtovlarini bog‘lab qo‘yganlar.

Qodirqul mingboshi darhol yetib kelib, eshonni ko'rishi bil.m «Xotin taloq! Hammani xonavayron qilding-ku!» degan. I >h<>11 bunga javoban: «Ikkoving o ‘lar vaqtda jinni bo'lib o ‘lgin! [h/ni rusga tutib bergan qo'llaring bilan o'zingni urib, so‘kkan og'/ilaimy bilan o 'z ingni tishlab o ‘lgan!» dem aqdan boshqa hccli ijn|i aytolmagan.

Qodirqul mingboshi, Andijonga eshonni tutganligi liaqid • xabarni yuborib M uham m ad Ali xalfa Eshonni uchta hanmihl bilan bog‘lab va aravaga solib yo‘lga chiqdilar. Ular Qoradaryonmn labiga kelganlarida Andijondan soldatlar ham kelishib: <-l sin hi eshon» deb miltiq bilan turtganlarida u boshini ko'tarib: I sin hi

deb chaqirma! M uham m ad Ali degan!» deb xitob qilgan.Arxiv manbalarida voqeani boshqacharoq bayon etilaai l/bosk.in

bo‘limining Dristavi CH.K.Agabekov boshlig‘iga yozgan i apoi i it In ko‘rsatilishicha Toshko'prik degan joyda kechasi soat 10 d oshganda uch otliq kishi uchragan. Bularga to ‘xtashlari h.n|i buyruq berilganda ulardan biri qilich bilan CH.K.Agahi knv odamlarini biriga tashlangan. Biroq u m o‘ljalga urolmav o ii | l totnonga, yuqoriga qochgan. Uni ketidan qolgan ikki kishi luiit qochgan. So'ngra ular Chorvoq qishlog‘iga y o i olganlai II imm| baland tog'ga duch kelishib, yuqoriga ko‘tarila olmay Toshko'piih tomonga qaytishga majbur bo ‘lganlar. Shu paytda Zokirboy bi/lit nam anganlik eshon lardanm iz deb aldash yo'li bilan nl.i■ ■■ i

218

nliiMhganlar. Bu vaqtda M uham m ad Ali xalfa Eshon o ‘qlangan |*|tt»ncha bilan o tn i ustida tu rgan . Shu onda Zokirboy tnliishginnda eshon unga ishonib va to ‘pponchasini chap

I'll ip'iga yashirib ko'rishmoqchi bo'lib o 'ng qo'lini cho'zganda* • 1111 * qo rboshi va uning sherigi tortishib otdan ag'daraytganda

*“dmii i degan kishi eshonni to'pponchasini darhol tortib olgan.i i i.ivishda M uhamm ad Ali xalfa Eshon va uning ikki sherigi liimh bog'langan holda Chorvoqqa olib kelingan.295 Bu ishda

Mluqul, Mulla Qurbon va Abduqodir singari kimsalar jonbozlik » Hânlar. Muhammad Ali xalfa Eshonning hamrohi Subxonqul lw in ushlandi. Mahbuslardan 1 to 'pponcha, 1 pichoq, 1 hassa, j , 7(1 hyin, 3 qadoq non, 1 qadoq qovurilgan soq, bir necha

tr ...........i i choy, 1 gugurt, 4 dastro 'mol, ikkita maxsi, kalish, 1in mi va ot tortib olingan. Subxonquldan Turk Sultoni nomidan uli.uiimad Ali Eshonga Xaliflik unvonini berilganligi haqidagi

l|iillmki liujjat topildi.Muhammad Ali xalfa Eshon 1898 yil 21 mayda Andijonga

hi It 111 It 11 va qamoqqa olindi.I .lionni qo'lga tushirilganliklari uchun kapitan Agabekov «Sv.

Vlmlimir» ordeni, Yaqub Ibrohimov va Musa Masadiqov «Jasorat lit liuti" degan so'zlar yozilgan kumush medal va har biri 100

in pul bilan taqdirlandi. Qodirqul mingboshi esa Andijon eski (tiiili.iiining oqsoqolligi lavozimiga, Yaqub qurboshi esa Qo'qon •blilo^'iga mingboshi edb tayinlandi.

( hor m a’muriyati katta mingboshi Qodirqulga eski shahar tiloilisini imperatorga sodiqligini t a ’minlash va qo 'zg 'olonga liiviixohlikbildirilgan kishilarni hibsga olish topshirildi. Shuningdek lit ii mansabdorlariga o 'rnida turib va engashib salom qilishlari

iliuil deb belgilandi. Savdo ahli do'konlardan chiqib amaldorlarga ipn qilishlari lozim edi. Madrasa va maktablarda Muhammad Ali

■ ill i I shonni qoralanishi, a ’lam va muftiylar uni o'limga mahkum flilishini shariat ham taqozo etadi deb fatvo berishlari ta ’kidlanadi. Hid 11) ■.hoirlarning M uhamm ad Ali xalfa Eshonni qoralovchi

11. i i ini yozishlarini tashkil etish ko'rsatildi.M.i/k ur k o 'rsa tm a la r amalga oshirilib borildi. M asalan, " ") / R MDA. FI-723, 1-ro‘yxat, 18-ish, 17-bet.

219

«Turkiston viloyati gazetasi»ning 1903 yil 14 mart sonida anui|<>nl|| shoir Q o‘zi Rahimxo‘janing Eshonning faoliyatini qorahm III she’ri e ’lon qilindi.

«Qodirqo‘l mingboshi, — (Deydi Fozilbek Otabek o'g'li shaharga katta oqsoqol bo ‘lgani hamon shaharda zo‘r imoral qilili bechora xalqni ishlatib, bir oy ichida tam om bitirdi. Hai klnll qo ‘y va tortiq yordam pullarning hisobi yo‘q edi. Eski shahiiml tinch saqlab turish ixtiyorini tam om bu kishiga topshirgani uc him fuqarolarga zulm behad joriy qildi. Birov engashib salom qilmfl tu tib t o ‘x ta tm oqni bu kishi chiqardi. Bundan o ‘rganib i» amaldorlari ham xalqni «ruku’» bilan salom va «sajda» qildiradig . boldilar. Bechora xalq shapkalik kishini soyasini ko‘rsa ham o'mnJi turib sajda qilishga odatlanib qoldi».

Bular kamdek shaxsan Farg‘ona viloyat harbiy gubom iimi Chaykovskiy har kun 5—6 mahbusni tashqariga olib chiqih vn

o ‘rtaga yotqizib qo'ygan. Shundan so‘ng ularni to ‘rt soldat la i I >• ••ill turib uzun qamchi bilan savalay berganlar. 40—50 mami.il urilganda «dod»lash tobora kuchayib bora bergan. Provmdiilii m ahbusning ovozi ch iqm ay behush b o ‘lib qolgandan kevin ikkinchisini yotqizib kaltaklaganlar. Shu ravishda barcha mnhhintkrt kaltaklanib, oMganini chetga surib, tirigini yana qamoqxon;i>.M nlili kirganlar. Bunday mudhish voqeani Fozilbek Otabek o‘g‘li shum xotirlaydi: «Bir kuni siyosat yuzasidan ham m a shahar x:il«|iiil mingboshilar vositasi bilan asirlami (mahbuslarni) kaltakhy.imm ko'rsin deb, haydab chiqildi. Man ham odamlar bilan chuMm edim. Keyin turmadan besh kishini olib chiqib, ularning atinlin odamlarni aylantirib qo ‘ydi. Bu bechora bandilarni o'rlag.i kelib, bir qancha dashnom bilan to ‘n-ko‘ylagini yirtib, inf yechdi. Ikkitasini miltiq qo‘ndag‘i bilan urib yotqizib, qo'l oy<■■ - i so ldatlar bosib turdi. Buning ustiga, m o ‘ysafid gubcrmiUH Chaykovskiy keldi. Bandilarga qarab: «Sizlar podshoh a ’/;imuln | kattaligini bilmas edingizlarmi? Podshohning o ‘g‘li hukmidn Ik •' I askarlariga shunday muomala qilmoqni kim o‘rgatdi?»2% deb m\<4H qildi va soldatlarga «Ur» deb buyurdi.

296 Bu yerda harbiy garn izonda q o ‘zg‘o lonch ila r tom onidan soltliii o 'ldirilishi nazarda tutilm oqda.

I 'tlil.iilai to'plab qo'yg'on uzun kaltaklardan olib, birdan savalab ill boshlaganda, bechoralar: «Dod...» deb olamni buzdilar. Biri: ‘mu bilan birga bo‘lmasamda, tavba qildim!» deb qichqirdi.

I iiiIjMiilnming orqalari yorilib, go'shtlari uzilib tushdi. Hushidan in v icitda: «bas, turg‘az!» deb edi, soldatlar tur deb boshiga

(MM'I.i. biri turmoqqa qodir bo'la olmadi. Ikkinchisi «yo pirim», 'i linmoqqa harakat qilib edi, gubernator «nima deydi» deb, lliimiidan so‘radi, ta ijim on: «eshondan yordam tilaydir» timl.i. g'azabi kelib: «Yotqizib yana ur» deb buyurdi. Yanadan

| h|i | boshladi, orqasidan go‘shtlar uzulub tushdi. Ikkinchi■11.... . qudrati yetmagach, soldatlar sudrab chiqib ketganpipiiin o ‘ldi».

Km isalilgan holatda xalq ko'zi o'ngida boshqa mahbuslarni ham »ilii'.h namoyish etildi. Ular kaltakka chiday olmay jon berdilar,

mIii|iiI.h i esa behush holda qamoqqa qaytarildi.I imiimnn olganda ikki ming kishi hibsga olinib, ularni orasida

III- kl.ir, lojiklar, qirg'izlar, qoraqalpoqlar va uyg'urlar bor edi. tltl>iislarning talay qismi kaltaklash va miltiq qo 'ndaqlaridan

Eilili orqasida o'ldirildi. Bundan tashqari Eshon qamalganida 9 Unilii11 keyin sudsiz 15 kishi osib o'ldirildi. Arxiv manbalarida li i> iiilishicha M uhammad Ali xalfa Eshonning muridlaridan biri Lliiifqand shahrida yashovchi Qori Alim Eshon xaloyiqni

V l # iiiishga harakat qilganligi uchun hibsga olingan.297» i i i m i v viloyatida qo'zg'olonda qatnashganlikda gumon qilinib

N k i 'In uamalgan.298• I mkislon general gubernatori Duxovskiyning Andijonga kelishi

lujiajja fojia qo'shib, butun vodiy qo'rquv va vahimaga tushdi. Avnli|‘.a mduonliklarning holi yanada og'irlashdi. Uni kelishidan lliilu ulialiar tozalandi va ko'chalarga bayroqlar tutildi. Viloyat H klilly'i Chaykovskiy shu jumladan maktab bolalarini vokzalga |i i'IihIi Xaloyiq Duxovskiyni bosh etgan holda qarshi olishga

..mi (.-Midi. Shundan keyin birdan poyezd ko'rinib qoldi vaii yasatilgan vagonlar kelib to'xtadi va soldatlar tushib,

mi bo 'lg 'ondan so 'ng yarim podsho (general-gubernator)

^ u . V i 'a Rossii F. 400, O P . l , d . 2178,1. 122. m i • '.Ini joyda.

vagondan bir necha yasangan to ‘ralar bilan tushdilar keyin n general nihoyat qovog‘ini solib, qattiq g‘azab bilan vagontl* I chiqib, pastga tushgan zamon bechora xalq va maktab boliihuj hammasi engashib ruku’ qilib turdi. Vagondan tushib to ‘g'ri uv»u hokimi oldiga kelib, shahardan ahvol so‘radi. U «hamm;i tl f

qilmoqda va tinchlik», dedi. Yarim podshoh hokimdan: «Nima ik hllB xalq bunday engashib turadir», deb so‘radi. Hokim: <-.lnn«M imperator a ’zamga yurtimizdan chiqqan bir eshon jinni bo 'llh l bilmasdan osiylik qilgani uchun bizlar xijolat bo ‘lub, tillin' vi baland darajali bosh hokimimizning yuzlariga qaysi betimi/ 1 • • qaraymiz, bizlarni marhamat etib, avf qilib, podshohi a ’zam* gunohimizni so'rab olmasalar. muborak betlariga kamoli xijolauliii qaray olmaymiz, demoqdalar», deb javob qaytardi. Yarim poiKhuh 1 dediki: «Gunohni qilib quyub, emdigi xijolat nimadur? Farg'mii muzofatidan Andijondek bir shaharning tuprog‘ini osm<*nni sovurib, barmoq bilan podshohi a ’zam mamlakatlariga hech mikm yetmaydir!» deb g‘azablanib hokimdan so‘radiki: «necha yildan hi i von bu joyga hokimsiz?» Hokim shoshib qolib: «to‘rt yildan beri» degamlu «To‘rt yildan buvon loaqal har yilda bittadan bo‘lg‘onda ham to ill yaxshi oshna qilmog‘on ekansizda, (bular) shunday xabarni avvaklmi berar edi, toki tadoruki qilinib imperator a ’zamning 23 qahramon o‘g‘li o ’lmas edi. Buning uchun seni o'rningdan bekor qildim», ilrdi (Bu general Pavlo Shviykovskiy edi).

Keyin yarim podsho fuqaroga qarab: «Sizlar hali osiy vti J gunohkorsizlar. Sizlarning non-tuzingizni qabul qilib bo'lmayun dedi va bir to ‘p hind va yahudiylar oldiga borib, non-tuzlaiml qabul qilib: «Sizlar hozirda manga sartlardan (o‘zbeklardan) ko'r.i yaxshiroqsizlar» deb askarlar tom on yurdi. Biz Tuzemniy shkol talabalari, rus domla bilan 150 ga yaqin bolalar turg‘on edik. bizlarning yonimizga to ‘xtab, «Sizlar yaxshi o ‘qib turinglar» di:h cho‘ntagidan bir so‘m pul oldi-da, domla qo‘liga berib, «yong‘oq olib b o ‘lib bering, o ‘ynasunlar va podsho hazratlarini dim qilsunlar» deb askarlar oldiga o‘tib ketdi. Keyin xalq bechora mayiis bo‘lub, qo 'rqub tarqalib ketdi».

General-gubernatorning kutib olinishi zo‘ravonlik, qo‘rquv v.i umuman qalbakilik bilan uyushtirilishi viloyat hokimi o'ylagandck

I 2 2 2 f

i i lio'lib chiqmadi. Chunki Duxovskiy qo‘zg‘olon munosabati i i*liii darajada g'azabga to'lib toshgan ediki «Andijon tuprog‘ini

ovurib tashlashga» tayyor edi. Bundan tashqari vokzalda l>l.uir.an xalqning chor hukumatiga qarshi nafrati uning ko‘zi i|ivi»lasida yaqqol ko'rinib turgan edi. Shuning uchun ham *.n .kiy shahar m a’muriyati tom onidan, «Xalqni nomidan» vtiil.mgan kumush patnisdagi non va tuzni qabul qilishga ko'ngli Himadi. Hatto, o ‘zbeklardan noroziligini hind va yahudiylarga in cl' hgacha bordi. Duxovskiyning qahr-g‘azabi va Andijonni in uirtin qilib tashlayman deyishi busiz ham qirilayotgan va

II ililanayotgan xalqni yanada vahimaga soldi. Shaharliklar bola- . feiq.il in bilan qishloqlarga qocha boshladi. Mahalliy m a’muriyat ••iliill.iii esa oshkora xalqni mol-mulkini talashni yanada avjiga mintIiicli. Zero «Istibdod am aldorlari (Ellikboshidan tortib Hiuifboshigacha m usu lm on am aldo rla r iga) «Xudo berib», fcliuliig'on zulm va tavadilariga zo 'r bahona topilib, shunday jabr- inliu i|ilishgaturdilarki, aslo qalam bilan ta ’birga keltiribbo‘lmaydi». JHmgljoshiga d u ch o r b o ‘lm agan hech b ir fuqaro qolm adi.II iinmnni kechalari bir-bir chaqirib, siyosat qilib bor-yo‘g‘ini ik111' oldilar. Chunki Eshonga qarashli odamlarni har kuni urib,

b, otib turgan vaqti edi. Hatto mahalla ellikboshilari ham mazlum l.imni: «Mingboshiga aytaman, rapurt qilaman» deb qo‘rqutub,

llai iga yarasha biror narsa olar edilar. Ko‘chalarda soqchilik qilib jq.'.an soldatlar ham bir bahona topib odamlarni kaltaklashni

Unvom ettirib turdilar.\u l la s , m ingbosh ilar, o q soqo lla r va boshqa am a ld o r la r

iiiiislanilakachilardan o ‘rnak olib o'zlarining yurtdoshlarini taladilar vii kallakladilar. Ular tom m a’noda vijdonsiz va imonsiz kishilar■ Ii I ozilbek Otabek o‘g‘lining qamoqxonadagi mahbuslarga qilingan

ii/oh uqubatlarga tegishli m a ’lumotlarning ham ahamiyati beqiyos kiiiladir. Uning so‘zicha chor m a ’muriyati M uhamm ad Ali xalfaI .houning shaxsini tasdiqlash maqsadida uni taniydirgan to 'rt kr Jiiui qamoqxonaga kiritishgan. Ulardan biri Mirza M a’sud degan l>i In ko'rganlarini shunday tasvirlaydi: «Bizlarni mahkama oldiga■ ilib borib qo‘yg‘onda, bir necha soldatlar oldimizdan o‘tib, «Seniki t‘»hon» deb tupirib ketadir. Ruslar oldimizdan o ‘tsa, it qarashi

^ 2 3

qilib, xo‘mrayib, so'kib o ‘tadilar. Oxir ko‘chada turolmay qo'fîli mahkamaning ichiga kirib o ‘tirdik. Bir oz fursat o ‘tgand;i iivi fil hokimi bilan bir qancha to ‘ralar chiqib, bizlarga tanbeh qiladil 11 «Sizlar rost aytasizlar. Agar yolg‘ondan Eshon shu desanv.i/!■■■, I sud qoshida gunohkor bo'lasizlar. Rost so‘zlamag‘ingiz mini a’lam domla qasam beradir» deb oqsoqolga darhol bir katta a'lanml oldirib chiqing, deb buyurdi. Oqsoqol darrov shaharga ndiii yuborib, Mulla M uhammad Muso a ’lamni haydab chiqdi. k «a’lam keldi» deb ichkariga keltirib, nihoyat qo 'rquv oMtiraf Man: «qo‘rqmang, sizni bizlarga qasam ichirgani chaqirdi • Ii taskin berdim. Bir vaqt yana avvalgi to ‘ralar chiqib, a ’l.m chaqirib: «Musulmon qoyidasicha bularga qattiq qasam Ivi rost so'zlarni aytmoqlari uchun» deb qarab turdi. Ko‘rinib tin ilnhttl C hor m a ’muriyati shu darajada M uham m ad Ali Eslmmliui xavfsiraganki uni shaxsini yana bir bor aniqlashga kirishdi All id til M uhamm ad Ali Eshonni o'rniga boshqa odamni kcltiry.Miilinl xususida ham fikr yuritilgan bo ‘lsa kerakki, ko'rsatilgan chniiMflJ ko'rish zaruriyati tug'ilgan. Haqiqatan ham Muhammad Ali uiIIh Eshon c h o r h u k u m a tin in g k o 'z o ‘ngida xalqni orqa.snj m ergashtiruvchi va ozodlik kurashiga otlantiruvchi xavfli sardoi mIhIuIm gavdalangan edi. Nihoyat, — deb so'zini davom etdi rad i i Mirzo M a’sud — «Bizlami to ‘ralar (rus amaldorlari) birga hi.liliil* tunnaga olib borib edi, qarasak turm ada qadam bosarlik iov >| I havoning nihoyat issigMigidan turmani ichi do'zax boMub ki lil'iln j Mahbuslarning bosh-oyoqlarida zanjir bor. Qochmoq u v > >• i«l»t 1 tursin, turorg'a majoli yo'qlarning oyoqlariga zanjir solibdnl bularning ichidan oralab o ‘tib, birxonaga kirib edik, ViqcJTi I bilan 4 kishi o ‘ltiribdur. H am m alari band , zanjir solmti in Xususan, Eshonni nihoyat mahkam bog'labdirlar. Oyoq Ixt i iil, qo ‘li bog‘liqdir. Boshida sallasi bor, ustida malla eski to' in Im»i, yerga qarab o ‘tiribdir. Salom qilib kirib edik, yoninula iiugiH mingboshi, «Salom qilma» degandek ishorat qilib qo'ydi K> sin to ‘ralar kirib: «Cho‘rt Eshon!» dedi. Bizlarga qarab: I slntH shumi?»deb savol qilib edi, bizlar shu dedik. «Yanatuzuk k o m i i i i g‘alat qilmanglar, rost aytinglar!» deb siyosat qilib edi. Im/Ii» qo‘rqib: «Eshon shu, boshqa emas» deganimizda: «Oayn btil.

224

'line liil.in ushlab ko'rsat!» dedi. Hammamiz bir-bir ishorat bilan >lik Keyin «yaxshi» deb chiqdilar. Eshon aslo bizga qaramadi.

Rpddi’i odamlar kim ekani bilmadik. Hammamiz chiqib yo'lda Ih keyin birini tanib qoldik, oldidagilarni biri ko'gartlik

«pi/i\l .u mingboshisi «Chibil» bo‘lus degan odam edi. Lekin Mid mi va » shondan bizlarning oldimizda gap so‘rolmadi». luikision harbiy okrugining general leytenanti N.I.Korolkov

liiM.ip kishilarni M uhamm ad Ali xalfa Eshonning eng yaqin lil i i i deb hisobladi.

Mulla Ahmad N o ib— Marg'ilon uyezdi ichki liniya volostidan, hiilikk.i nomzod, ahdnomaga qo‘l qo'ygan, yangi Marg‘ilondagi

!>i|xon.ida.' I l.ivuiboy To'qsoba — Ahdnomaga qo‘l qo'ygan, qidirilmoqda.

Mulla Qosim Amin Arabboy o ‘g'li — Marg'ilon uyezdi Kulin id in, ahdnomaga imzo chekkan. Taxmin qilinishicha harbiy tnâ hujum qilinayotganda o ‘ldirilgan.

I i >i/iqulboy ponsod — Marg’ilon uyezdi Yozyovon volostidan, HliiliMimaga imzo chekkan. Yangi Marg‘ilondagi qamoqxonada.

! Mulla G ‘oibnazar Ortiq sufi o'g'li — Marg'ilon uyezdi Kulin• .11« la i i , ahdnomaga imzo chekkan. Andijondagi qamoqxonada.

Mull am mad lbrohim To'qsoba ponsod — ahdnomaga imzo t Ik kk.m, qidirilmoqda.

1 Alibek dodho Jabbor o'g'li — Andijon uyezdi, Jalolquduq liita.ii, ahdnomaga imzo chekkan, Andijondagi qamoqxonada.

I ( anixo'ja M uham m ad Murod o 'g ‘li — Marg'ilon uyezdi K h I i i i volostidan, ahdnomaga imzo chekkan. Andijon qamoq- tttti.isitla.

•) Muhammad Ziyoviddin Maxsum o 'g ‘li — Marg'ilon uyezdi Kiilm volostidan, ahdnomaga imzo chekkan, Muhammad Ali xalfa I In inning o 'ng qo‘li, harbiy garnizondagi jangda halok bo'lgan.

Ill I Jmarbek dodho — O'sh shahridan, ahdnomaga qo‘l qo'ygan. iiamoqxonasida.

II Olaqo'l Ponsod xalfa — Maig'ilon uyezdi Ichqilin volostidan, tlidnomaga imzo chekkan.

I ’ Mallaboy Abduraim o'g'li — Andijon shahridan, shu yerda • I'linoqda.

13. Rustambek Sotibollibekov — Andijon shahridan, shu y n t l i qamoqda.

14. Inoyatxon Iskandar To 'ra o ‘g‘li — qidirilmoqda.299M uham m ad Ali Eshonning jiyani Musulmonqul ham As.u«

volostiga qarashli Qiziloyoq qishlog‘ida ushlandi.300 So"n *i;i Andijon qamoqxonasiga tashlandi. K o‘p qidiruvlardan M uham m ad Ali xalfa Eshonning taniqli safdoshlaridan In Inoyatxon Iskandar T o ‘ra o ‘g ‘li ham ushlandi. U 18 mas ToshsoTi va Mulla Madraim (Naukatli qirg‘iz) bilan Oloy oiq i Qorateginga qochib borgan. So'ngra ular Ayvadj degan n»s kelishgandaqo'lga tushirilib, Samarqandgajo‘natiladi. Ammo, yo'I.I# qochishib, nima uchundir xavf-xatarga qaramay Q o‘qon tomoi, kelishadi. Bu yerda Inoyatxon Ko‘rqishloqda yashirincha yasli iN keyin Q o‘qonga borganda ushlanadi. Uni o ‘z uyida yashirinjwi To‘xtasin Rizaqo‘1 o ‘g‘li, Muhammad Alimxon o ‘g‘li va Tomlvull 0 ‘tobosar o fcg‘li javobgarlikka tortildilar.301 Inoyatxon Iskaiu T o‘ra o ‘g‘li ham Muhammadali Xalfa Eshonga o ‘xshash sa\i\ m kambag'alparvar bo‘lib xonadonida muhtoj kishilarni ovqat hit tirgan. U muman aytganda chor m a’muriyati tomonidan Faiy'nnl viloyati osti-ustun va tintuv qilinib aholini boshiga misli qurilm, azob-uqubatlar yog‘dirildi. Jami 777 kishi hibsga olindi kn'|i o d am la r kaltaklarga va q iynoqlarga ch ido lm ay k o ‘ch|i >i qamoqxonalarda jon berdilar. Tergovdan keyin 415 kishi sud qilm Hatto sudda ham mahbuslar kaltaklandi. Masalan Chibil isiuli qirg‘iz aybini bo ‘yniga olmaganligi uchun dastavval «Sud hi > majlisda uniyotqizib urmoqqa buyurdi. Oltita soldatlar bir ko'QiMin kaltakni olib kelib, Chibilni yotqizib chunon kaltaklailih'kl orqasiing tamom go‘shti uzulub ketdi. Oxiri «dod» demakka u>,i)ilN qolmay behush bo‘lib, o ‘lik suratida yiqilib qoldi. Bum ku ul| turgan sheriklari ham kamoli qo ‘rquvdan ketib, yotib qolil Oxiri boshiga etiklarning poshnasi bilan tepdilar».

Bunday o ‘ta adolatsizlik va shafqatsizlik Chor hukum.itin siyosatiga xos bo‘lgan tadbir edi. General-mayor Terentyev raisligklfl birinchi bo‘lib qo‘zg‘olonning rahbarlari sud qilindi. Unda I ai]■

299 0 ‘zR M DA.FI 17, 1-ro‘yxat, 3117-ish, 35-bet.300 U ayrim arxiv m anbalarida Abdulaziz deb no to ‘g‘ri ko'rsalilgan301 0 ‘sha joyda.FI-725, 1-ro‘yxat, 15-ish, 9-12-betlar.

226

ll liaibiy prokurori general-mayor Dalinskiy, podpolkovnik \i \ , polkovnik Naumov, podpolkovnik Rukin qatnashdilar.

in harbiy sud quyidagi kishilar haqidagi hukmini 1898 I ivuii kcchqurun soat 7.40 minutda e ’lon qildi.

M uham m ad Ali xalfa Eshon — c h o r h u k u m a tin in g in it« m il igini ag'darish uchun ko'p qishloq va shaharlarning

11nlan qo'zg'olonini ko‘tartirdi. «G‘azot» e’lon qilib 18 mayga l k e n liasi Andijon shaharidagi harbiy garnizonga qilingan

'l»a boshchilik qildi.I J'nvibnazar Ortiq So'fi o ‘g‘li — Muhammadali Xalfa Eshon

nl hiriktirib chor hukumati hukumronligiga qarshi qo ‘z- iiini uyushtirdi. U Kulin volostining bosh I iqligidan foydalanib, D ulonga odamlarni jalb qildi. Shuningdek Andijon harbiy

tl/ouiga hujumni uyushtirdi hamda Safron Bichkovni oidirdi. I Mulla Qosim Amin Arabboy o ‘g‘Ii — Muhammadali Xalfa

hi Ih Imii birgalikda chor hukumati hukumronligiga qarshi c ’lon qilib qo ‘zg‘olonni uyushtirdi. Harbiy garnizonga

<n qilislida qatnashdi, bir qism olomonga boshchilik qildi. Kusiambek Sotiboldibekov — M uham m ad Ali xalfa Eshon

i> liiligidagi harakatda qatnashdi. Andijon harbiy garnizonning niil.ivi do'konidan foydalanib Eshonga ma’lumotlarni oldindan

dumb ii iigan. Bu qo‘zg‘olonchilarga harbiy gornizonga to ‘satdan îliih kirish imkonini bergan. Uning shaxsan o ‘zi bu hujumda

îliiii liy in va boshchilik qilgan.i M u/ ihamdam Usmonov — M uhammad Ali xalfa Eshon

I fcn l ' . in ikorlikda Andijon harbiy gornizonidagi jangda qatnashgan. Ii lluiaboy G ‘aynibayev — M uhamm ad Ali xalfa Eshon bilan ililv nomizonga qilingan hujumda bo‘lgan.I M iming hammasi osib o'ldirishga hukm qilinib, mol-mulki

fttiinnl.iia ctiladigan b o ‘ldi. Xususan, 22 o ‘ldirilgan va 20 !<■ iilangan soldatlarning oilalariga har yili 200 so‘mdan tovon |i him m i lozim edi. Turkiston general-gubernatori S.M.Duxovskiy

{Mil hukmini tasdiqlab, «Uni darhol ijro etilsin» deb imzo chekdi. Ini hmga RPSKI kishidan o'tkazilgan uchta Q o‘qon aravada P^lihii'.lar gornizon ro'parasidagi maydonga keltirildi. So‘ngra shu ■iiilii nsildilar. Bu mudhish voqeani o ‘z ko‘zi bilan ko'rgan Fozilbek

?27

Otabek o ‘g‘li yozadi: «Chor m a ’m uriyatining ko‘rsatm ;isl* muvofiq eski shahar oqsoqoli Qodirqul mingboshi kattadan kii It* barcha odamlarni, hatto maktab bolalarini majburiy sur’atda h;i11 y garnizon maydoniga haydab chiqdi. Ayrim amaldorlar bolal m l olib chiqish kerakmi? deganda, «Yosh bolalar katta odamlauinji keyin qoladirg‘on odamlar bo‘lgani uchun, uzun umr ko'mli, ko'p yillar Russiya podshohining siyosatini aytib yuradirlai deb javob berilgan.

Qodirqul mingboshi, mahalla oqsoqollari, imom va makt.ilj muallimlarini kechasi bilan yugirtib, aholini ommaviy ravishd.i chiqishlariga majbur etdi. « lm om va muallimlar qo 'rqub IiIi .ii edilar. Oqsoqol bir imomning ro‘porasiga kelib: «Necha qavniinu bilan keldingiz» deb savol qilib edi, «taxminan 35—40 tacha ki ln bilan keldik» dedi. Bundan keyin: «Qavmingiz necha uylik?■■ <lrh berilgan savolga sukut qildi. M ahalla boshlig‘i: «Taq*u I" o ‘ylikmiz», deb javob berib edi, og‘ziga kelgan haqoral lnl.mdashnom berib: «qirq o ‘ylik bo‘lsang, 35 kishi keladimi? ........uchun ham ma qavmni boshlab kelmading!» deb yonida bo'lj'tni mirshabga «Ur!» deb buyurdi. M irshab qam chi bilan nnib turubdur, bechora mahalla boshlig‘i boshini yengi bilan tusuh Taqsir tovba qildim, boshqalari qishloqqa va har tarafga kily ekanlar, topmadik, deb ovoz qildi».

0 ‘ta haqorat va xo‘rlash bilan ertalab soat sakkizda 8000 I i .lil harbiy garnizon ro‘parasiga to‘plandi. Ularni ikki mingtasini bohlm tashkil etgan. IVlaydon o'rtasida qurilgan oltita doming iiiulmi odam lar qurshab oldilar. Bolalar ko'rsin va q o ‘rqib iimii" I eslasinlar deyilib, dorga yaqin joyga o ‘rnashtirdilar. Soat ]() yaqin oyoq-qo'llari kishanlangan olti kishi dorni tagiga kellml<«- Bularni oldiga nog‘ara ushlagan 4 ta soldat qo‘yildi. Shundan kevln ikki soldat M uhamm ad Ali xalfa Eshonni yetaklab va aylantirili «Eshon shu odam m i?» deb suray berdi. A m m o biroi kiilil taniym an desa aybdor bo 'lishidan qo‘rqib ovoz chiqarm Bundan g‘azablangan bir rus m a’muriyat vakili shunday dnji «Albatta, hammalaring bilasizlar, bovujud aytmaysizlnr, isvtm bo‘lishini ham sizlar bilgansizlar. Shunda xiyonat qilib, shnm Imi qahramon askarlarning nobud bo‘lmog‘iga sabab boMdiiifu/liit

itln lu x l kim tanimasa, shu yig‘indagi butun xalqni pulyomotga mi/ llirorjon qolmaydir» — deb siyosat qilib edi, hartarafdan ml.ii o 'z in i k u rsa tm ay tu r ib «Shu kishi eshon!» deb

liqi nslidilar. Turalar u yoq-bu yoqqa qarab ovoz qiluvchilarni ■I111.is edilar».

I litn ma’muriyatining Muhammad Ali xalfa Eshonni aylantirib Uliulim maqsad, mana chor hukumatiga qarshi qo ‘l ko‘targan nmii holini ko‘ringlar, kimki uning yo‘lidan borsa shu ahvolga iiM11 deb namoyish etishdan iborat edi. Buni ayniqsa yosh ulmni ongiga singdirish nazarda tutilgan. Haqiqatan ham bunday

(ii.!>■ ..iyosat xaloyiqni nihoyatda qo'rquv va vahimaga soldi, nn orasida hushidan ketgan odamlar ham bor edi. Ammo

ii in;, muriyat vakillari xalqni ezilayotganini ko'rib kulganlar• < luilangarilar. Zulm va haqoratni kuchaytirib, qanday bo'lmasin «11«1111 o nglanmaydigan darajada tinkasini quritish uchun imkoni •.fin li.i qattiq harakat qilingan. «Yig'in tashqarisida, — deydi o ‘sha tt.u llil, — voy-voylab dod faryod b o ‘lib ketdi. Q arasak, jjMliidmg'on odamlarning bola-chaqalari, xotin-qiz, ushoq bolalari

in M)tinlar «Tul bo‘ldik!» deb, bolalar bo ‘lsa «yetim bo‘ldik!»

Cl * fnxyod qilar edilar. Bu holni ko'rgan xalqning ko'ngli yana #ilili xoinlardan qo‘rqub o'zlarini yig‘idan to ‘xtatar edilar... Mu qan ch a xo tin la r va bo la la r qaqshab shovqin solib,

M 'h icm ! arida, nog'oralari bilan turgan soldatlar birdan nog‘ara I ilih v ibordilar. Bu holni ko'rgan mazlumlar dardu-huzun bilan

E'luv boshladilar. Hammaning ko‘zi yosh bilan to'ldi. Tashqarida in gubernator dod-faryod qiluvchilarni qamab qo‘ymoqqa

ynnli. Darhol besh o 'n soldat chiqib, bularni o ‘rab turib, ftirmnî olib kirdilar. Va eshonning avlodiga qo‘shib qo‘ydilar.

ytklionni avlodi tam om ushlanib, qamalgan edi). Bularning.......... anini ko‘rgandan keyin hech kim yig'lamay qo'ydi». Chor

muriyatining o'zini tan olib yozishicha M uhamm ad Ali xalfa butun Farg'ona vodiysida juda katta obro' va hurmatga sazovor

jpti'lttafiligi uchun odamlarni orqasidan ergashtirib qo'zg'olonni •Viislilirishga erishgan. U millatparvar va bosqinchilar zulmidan

tvM11is ctuvchi tabarruk zot sifatida shuhrat qozongan. Shuning i n linn ham Eshon va uning safdoshlarini osilishi ularda qayg'u-

229

alam va yig‘ini qo‘zg‘atgan. Buni yaxshi anglagan bosqinchll.tfularga qarshi qattiq choralarni ko‘rib yig‘laganlarni Eshon.......xayrihohlari sifatida hibsga olgan. O'sha yig'inda aholiga qo'/golmt ko‘tarilishini «Albatta hammalaring bilgansizlar, lekin bizga vilnii qilmay xiyonat qilgansizlar» deyilishi bejiz bo‘lmagan. Mahbiisljnil osish navbati ham kelib ularni dorni tagiga joylasht i rd i I a r hannlit oyoq-qo‘llaridagi kishanlarni bolg'a bilan urib sindirildi. Shu nml4 gapirishga uringan ayrim mahbuslar miltiq qundaqlari bilan mil'll Faxriddin qozi keltirilib ularga iymon o ‘qitdi. So‘ngra boshlai ira ■■■! xaltalar kiygizildi.

«Dafatan ikki soldat Eshonni dor tagiga olib kelgan mahal lx «sl ■■ |«| sheriklarini ham yetoklab turgon holda ikkisi yana behu«h bu uh yiqildi. Bularni sudrab, dor tagiga keltirilib. uning ostiga qo'vilf ni iKki pog'analik kursiga «chiq, chiq» deb Eshonni chiqardi Sim holda kafan ichida bir o ‘zi qadam qo‘yib chiqdi va baland > bilan: «Ey musulmon birodarlar, guvoh bo‘linglar, man imlvii tuhmat bilan ketib turibman. Bola-chaqalarim, mayda-chuv%™ ko‘p edi. Bu hokim va to ‘raIar yaxshi adolat qilmadi. To‘g‘ri h qilmadi. Duo qilinglar, shu zolimlami...» degan vaqtda bir to l aniitd ishorati bilan sirtmoqlarni solib kursilarni tepib yubordilar Bn nlm^ kishidan ikkitasi bir-ikki buralib, oyog‘ini urub qimirlamay • )■ >1 Boshqalari firillab aylanib, buralib, ikki tomon doming yog m in o'ralib, nihoyat, qiynalib ko‘p ovora bo‘ldilar. Bularni ko'nib infjjB yosh bolalarni ko‘plari qo'rqib: «Dod, ota, ona!» deb \. yubordilar. 4—5 tasini hushi ketib qoldi va yiqildi. Bolalai nn t taraf to 'polon bo'lib ketdi. Aksar bolalar qochib chiqib kc-itlil.n

Shunday qilib cho r m a ’muriyati q o ‘zg‘olon rah I iiliimUl osishlikdan xalqni cho'chishtirish uchun foydalanib, o / I i i i Im

vahshiyona siyosatini yana bir bor namoyish etdi. Ular o'ylailil nM mana shunday dahshat bilan kishilar qalbidagi ozodlik gSnal.iiw qo'porib tashlash mumkin. Hatto M uhammad Ali xalla I dorga osilayotganda xalqqa qarata: «Duo qilinglar shu zoliiul.mil \ Xudo ursin demoqchi bo ‘lganda so'zni tugallashga yo'l l>< in«fl shu onda osib yuborildi. C hor m a ’muriyatining va^.lnvlll mahbuslarni dorga osganlaridan keyin ham davom etui i n > • viloyatining harbiy gubernatori Chaykovskiy «Hamma liKi.iinlnffl

230

■ m i osilih turgan doming tagiga to'pladi va takabburlik bilan HLih bir tarafdagi tam om soldatlam ing miltig‘ini o 'qtalib ,

■uliiiniilarga qarshi tayyor qilib q o ‘yib, shu taklifni qildi:M M ...... monlar! Sizlar k o ‘zlaringizn i ochinglar! Sizlarning

'hi a’lam qoshida ayb va gunohlaringiz ko'pdir. lchingizdagi f r rniy.i qo'shilib isyon qilg'onlar bo ‘lsa tam om tutib ko‘rsatib

IJlarni bola-chaqalari bilan Farg'onada urugMarini M i l . , \onumonlarini musodaraqilinib, imoratlari to ‘pgatutilib, I i hilim yakson qilinadir».

Miimmgdek gubernator imperatorning kuch-qudratini maqtab lyosatiga qarshi bosh ko‘targan kishilar «yer yuzidan yo‘q

i in in uqtirib o ’tdi.fmudan keyin xalqqa tarqalishiga ruxsat berdilar. Murdalar

I ' il 11 gacha dorda saqlandi. So‘ngra soldatlar ularni tushirib MM jnyda qazib qo‘yilgan chuqurga ohak aralashtirgan tuproq Um kn mdilar. 0 ‘sha kuni kechasidan boshlab osilganlarni ko'rgan

P*l"i i ho 'chib va bosinqirab uyg‘onib va dodlashib dardga ptniililar. Ularni orasida o ‘lganlar ham bor edi. Bu vaqtlarda iili.immad Ali xalfa Eshonning oila a ’zolari ham qo'lga olingan

ill I 'iiiiih onasi Aslbibi 1898 yil 20 mayda poruchik Porirentyev

(|»«.....ml.in so'roq qilingan. Onasi aytganki, o'gMim 5—6 kundaI Ifumiiaba mendan xabar olib turgan. U menga hech narsa

............ .. Qachonki u ketmoqchi boMganda kelib duo qilishimni■ ii Meni qayerga ketayapsan degan savolimga Andijonga to'yga

f i i v M i i man, kechqurun qaytaman deb javob berdi, xolos. OnaIi va Mamad Is’hoqdan iborat ikkita o ‘g‘li borligini bildirgan.

j..i, hi,mad Ali xalfa Eshonni quyidagicha oila a ’zolari Andijon |litiK|<n>iiasiga tashlangan:

| I Aîlbibi Ortiqboy qizi 81 yoshda — onasi.I I Kmicha Sayid Kulava — xotini. i Muhiysbibi Ismoilova — xotini.I lniibibi Maqsud Hoji — xotini.|i Itimrabibi Abdujalileva — xotini.

■ lujalil 11 yoshda — o ‘g‘li. f Mulmahmon 7 yoshda — o ‘g‘li.

i i it poshsha 8 yoshda — qizi.231

9. Hamrabibi 3 yoshda — qizi.Ularning hammasi Penza guberniyasiga surgun qilindi.302 Bu svrtjji

ularg'oyatda azob-uqubatli va og'ir kunlarni boshidan kechitailil itl Bu xususda Muhammad Ali Eshonning N e’mat Poshsha ismh shunday deydi: «Bizni Asakada uch kun, Marg'ilonda bcsli kmi qamab, Simda (Yangi Marg'ilonda) harbiy gubernatorninn t1]l so 'roq qildi. Bir joydan ikkinchi joyga haydab b o r ish n . i i* orqamizdan miltiq ko‘targan besh askar doimo kuzatib yuuli

Avval bizni Sibirga surgun qilmoqchi boiishdi. Simdan pOyW'-M o'tirib Ashxabodga bordik. Bu yerda uch kun turgach, N i i m i m

emas, Penzaga jo natadigan bo‘lishdi.Penzaga yetib borgach, bizni bir tatar eshon (lbrohim Bar.lig»i

qo‘liga topshirdilar. Ruslar har kuniga 200 gramm non v.i hi| berishardi. Penzadagi eshon oq non va qand berdi. Penzada yt ill jfl turdik, (so'ngra) javob berishdi».303

Qo'zg'olon qatnashchilaridan 777 kishi hibsga olindi K• • |ft kishilar kaltaklar va qiynoqlarga chidayolmay qamoqxonalan l.i \< nl berdilar. Ulardan 546 kishi sud qilinib, 32 kishi oqlaudi va iflfl kishiga o ‘lim jazosi berildi. Ularning bir qismi quyidagilardau iIm.mI)

1. Qoraboy Arabboyev 40 Qora-Qo'rg'on qishloy'i i ) I. V"7 " barimsoq Shcrboyev 6K Oora-Oo'rg'on qishloy'i TT, l.’l3. Hakimboy Haydarboyev 33 Yozyavon volosti n i.i

On i"1'4. M uhammad Rozixo'jayev 20 Nauqat5. Qo'ziboy G'oibov 34 Ichqilin volosti 1 1111 ■

6. Bekali Abdullayev Ichqilin volosti 1 III. I7. Xolmirza Rajabov 43 Hoqon volosti 11 1.18. Qodir o'g'li 26 Tushshk qishlog'i I Mil i»9. Is'hoq To xtajonov 26 Prejval uyezdi 01m. -<10. Mullasodiq Mulla Saidov 34 Qipchoq qurg'oni IV I. i11 Mulla Shokir Abdug'attorov 27 Asaka 1 'WT.i

1 i l ..i T i \ i ...n ' , n i

i . 1 .1 n i . i

\1 Matqosim So'fiboyev 39 Marg'ilon uyezdi13. Xushnazar Xo'janazarov 43 Qayrag'och qishlog'i14. Mahmudjon Mirsaidov 44 Shahrixon15. Muhainmadjon Xudoyberganov 20 Shahrixon16. Yusupxo'ja Yunusov 36 Andijon shahri

,02 O 'zR MDA. FI-19, 1-ro‘yxat, 5578-ish, 173-bet.1,1 ’ Egamnazarov A. O 'sha ish, 114-120-betlar. Aslbibi 1900 yil 4 m ini.I. I1 ..**

shahrida vafot etadi. Boshqa oila a ’zolari om on-eson vatanga qnvtgan eilil.it

232

iv Xolxo'jayev If it /iinuliamad Mamayusupov TIIbjoI AUlullayev 26

u.ini< i< >' I Xudoyberdiyev N»imT1 Sliodiyev Hull immadali Ahmedov\l«lii-..iiii)r Mirzaraimov Miikinlinadaminjon IshqozoqovAUuila .-xrtiboldiyev M»In. |avm M nhammad-ibrohirnov ViMip Asionqulov Kivmii/a Rayimboyev tii<Ii.iy4yrtli Davlatov & ffiVrm boy Kokubayev Vi ii. I Ii laxonov

i l>,n k iv AbdurasulovM .tiimsa NordivanovV....11.in.11iad MullanurovMptinniim ShomirzayevMini, rilful Mahmadqulov fliiujlmy Miisaidov 11 1.1 Madazim Alibayevl iMinahamedov Mahammad I

MuiTayusupov Mahammad IVlmamat Ortiqboyev

\w* k l)odxoV -viilxiy Emazarov Ponsod

llalnjy A bduraim ovSoiiboldi Madkarim

llaqul MatvaqubovMil i in in 1 Mirzaahmedov

• îi/ximiddin Muhammadboyev

4533

23332327W28IT30

3550342961

■w49

6273

58312150

Oq-bo‘ri qishlog‘iUch-Tepa qishlog'i

Qora-Qo'rg'on qishlog'iQ ora-Qo'rg'on qishlog'i

Qora-Tepa qishlog'iKo'kjar qishlog'iYangibog' qishlog'i

Qo'rg'oncha qishlog'iO 'qchi qishlog'iTepa-qo'rg'onOqsoqol qishlog'iKuchay qishlog'iBuloqboshi qishlog'iQo'qon shahariShimon qishlog'iQuvaShimon qishlog'iMing-Tepa volostiMing-Tepa volostiKulin volosti QuvaQuvaKema boshi qishlog'iAndijon shahri

Jaloquduq volostiYor mazor qishlog'i

Andijon shahariIchkin volosti ShahnxonQ o'qon shahri

O 'zbekO'zbekO'zbekO'zbekO'zbekQirg'izO'zbekO'zbeVQirg'iz

O'zbei.O 'zbekO'zbekQirg'iz

O ’zbekO'zbekO'zbekO'zbekO'zbekO'zbekO'zbekO'zbeTTO'zbek

Qoraqal.O 'zbek

Qirg'izO'zbek

O'zbekQirg'izTojik

O'zbek

I Mar «Rossiya hukumronligi»ni ag'darish uchun kurashganlar <lliihda qoralanadi. Mol-mulkini ham musodara qilinishi haqida { i n k ii i chiqarildi. Ularni orasida bitta tojik va 10 qirg'iz bo'lib qolgan W l.isim o'zbeklar tashkil etgan. Yosh jihatdan ko'pchiligi 20— H) n'riasida bo'lib, 60 va 70 yoshdan oshganlar juda oz bo'lgan.

ttlimud Mirza Ahmad 18 yoshga to 'lguncha qamoqxonaning Mlnluda xonasida saqlashga qaror qilindi. Demak bosqinchilar shu

233

darajada adolatsizlikka yo 1 qo'ygan edilarki balog'atga yet i ti : im i i |

bolalarga o'lim jazosini qo'llashga harakat qilgan. M a’lumki A i h I i i h h

atroflarida istiqomat qiluvchi qirg'izlar ham qo‘zg‘olonda l.m| qatnashgan edilar. Shu bois quyidagi qirg'izlar osib o ‘klnislin* mahkum etildi:

1. Shodibek Xalfa Sherg‘oziyev 70 Sayax urug‘i) U m m at Bagishbeqov 45 Bagish un ig ‘i:j lo 'raboy Bishkamirov 50 l ong-tort urug'i4. Mirzabek Narxoziyev Sn Bagish urug 'i5. Egamberdi Xolibekov 43 Bagish urug 'i6. Q orabosh Sadirov 65 Bagish urug 'i" Staliyedil Makashev 55 Bagish urug'i8. Quldonboy lstambekov 40 S artbor urug 'i9. Bogishbek Alimbekov 36 S artbor urug 'i10. Xojibek Atalboyev 43 bagish u rug 'i11. Daki S>otilganov 43 Bagish urug 'i11 M amaka Makashev 42 Bagish urug'il l Itboy Osmonov 25 Bagish urug 'i14. U m m at Ali Bekmirzayev 47 Bagish urug 'i15. M om et Ali Bukiyev 46 Sartbar urug 'i16. Mulla Asak Bakiyev 50 Sartbar urug 'i17. U m r Ali Yarashev 47 Sartbar urug 'i18. Mulla Suvonqul Bugannayev yt Sayax urug'i19. Makm Bishkampirov 43 Bagish urug 'i20. U m ar Bishkampirov 2 2 Bagish urug'i21. Davlat Akimbekov >.i U urkura urug'i22. M urod Akimbekov 2 K (Jurkura urug'i21 Mulla .loniqul Karachayev 29 G urkura urug'i24. Baynarkiyev 4 ' Bagish urug 'ily Bababek M iradilev 60 Bagish urug'i26. Toxtagul Sotilganov 34 S artbar urug 'i27. Tinali Chibilov 35 Kolpach urug'i2K. Xo'jamberdi Ko'ybakarov 5 K Shixmarnat urug'i29. K ipchokboy Tulaganov 49 Xutchi urug'i30. H aydar Ali Xolmirzayev 27 Uchinchi aul jamosj31. Sari Agdashev 22 Sayax urug'i32. Baratali Sodikov 43 Bechet urug'i33. Salman Ismailov 48 Bechet urug'i34. Xadirali Sodiqov 40 Bechet urug'i35. M am ir Suranchiyev 31 Kukinav urug'i

234

Kurama Suranchev 26 Kukinay urug'ik fchka Haydarbekov 44 Kukinay urug'iMibck Jundlbayev 40 Kukinay urug'iD nnonbek Niyazbekov 47 Kukinay urug'iAlike Sachinjayev 40 Kukinay urugi(bike O 'rm onbekov Yl Kukinay urug'iIbm him Bakayev r Kukinay urug'i( )nb asin Baysanov 47 Kukinay urug'ili.irgim Ismailov 37 Bechet urug'iHaqay Bekbulatov 70 Kukinay um g'iHeklan Yarashev S7 Saribag'ish urug 'iQiilnazar Yaubasarov 25 Saribag'ish urug 'iNusunali M adamirov 60 Saribag'ish urug'iIsiuran Yarqinbayev 25 Saribag'ish urug 'ii )irg‘izboy Adiyev 17 Saribag'ish urug'iMaymil Jon Uzoqov 30 Saribag'ish urug'i1 Jmika Yarashev 48 Saribag'ish urug'iVarqinboy Dairbekov 58 Saribag'ish urug'iShashm ir Naym anov 56 Saribag'ish urug'iJanuziik Baishev 62 Saribag'ish urug‘1Maake Yarashev 44 Saribag'ish urug'i

0 rs.itilgan kishilarning yoshi 30—40 atrofi va undan oshgan illilai tashkil etib ularni sardori Shodibek Sherg'ozibekov 70

yiKlidj bo'lgan. Bu shaxs M uhamm ad Ali xalfa Eshonning eng ■kil[tyatli muridlaridan hisoblangan. U m um an ro‘yxatdagi osib

uishga mahkum etilgan qirg‘izlarni hammasi Eshonning tiini ullari sifatida zulmga qarshi kurashganlar. Shuning uchun ham |in»knror aybnomasi va sud hukmida ular Eshon bilan birgalikda i Inn hukumatining hukmronligiga qarshi kurashganliklari qayd■ lllyan.

Sin! hukmida Qirg'izboy Adiyevning yoshligi hisobga olinib 18 ■hgn toMguncha qamoqda saqlab turish lozimligi ko‘rsatildi.

l>r/H‘olonlami ikkita katta guruhi ustida o ‘tkazilgan sudni oldingisi Aiulijonda, keyinchalik N am anganda o lk a z i ld i . U m um an -m /fi'olonchilar bir nechta guruhlarga bo‘lingan holda sud qilindi. I '»S yil 17 avgustda general-mayor Lyubovskiy raisligida sud linkiiii e ’lon qilinib q o ‘zg‘olonning yirik rahbarlaridan biri I |oya(xon Iskandar T o ‘ra o ‘g‘li osib oMdirish va mol-mulkini

235

musodara qilishga hukm qilindi. Shuningdek, uni yashiiyanliii T o ‘xtasin Rizaqul o ‘g‘li, M uham m ad Alimxon Divou o'k'IiJ Taniberdi O'tbosar o ‘g‘liga osib o ‘ldirish jazosi berildi. Shu ravi .h.M jami 380 kishiga osib o ‘ldirish jazosi belgilandi. Bundan tashq sudgacha ko'chalarda va tergovda yuzlab kishilar o ‘ldirilganligi Iiim >1 <m olinsa fojiaga fojia qo ‘shiladi. Xususan Fozilbek Otabek o ‘g‘lmm| yozishicha Muhammad Ali xalfa Eshonni qamalganidan 9 kmiil h i

keyin 15 kishi sudsiz osilgan edi. Shubhasiz, qo‘zg‘olon bahoni „ q a n c h a d a n q a n c h a o d a m la rn i o ‘Idirilish i xa lqn ing «. Iio| m a’muriyatiga qarshi nafrati yanada kuchayib ketish xa\Tin( tug‘dirgan. Shuning uchun Rossiya harbiy vaziri A.N.Kurapaikln T u rk is ton g en e ra l-g u b e rn a to r i S .M .D uxovsk iyga shuiuJug telegramma yuborgan:

«Ollim jazosini nihoyatda ehtiyotlik bilan qo ‘llab facial mil qo ‘zg‘olon boshliqlariga nisbatan qo‘llash maqsadga muvoiiqilii Chunki osib o ‘ldirishlarni ko‘paytirish xalqni tinchlantirishpi • ■1 kelmaydi Hamda butun Osiyoda Rossiya obro‘sini tusluiislil mumkin*.304 S.M.Duxovskiy bu ko‘rsatma asosida o ‘lim ja/o.mi katorga ishlariga va turli muddatli qamoqlarga almashtirtli A nil 380 kishidan 22 kishiga berilgan o ‘lim jazosi o ‘z kuchida qokln ilill

1. M uhamm ad Ali xalfa Sobir o ‘g‘li2. G ‘oyibnazar Ortiq So‘fi o ‘g‘li3. Mulla Qosim Amin Arabboy ug‘li4. Rustambek Sotiboldibek o ‘g‘li5. Mirzahamdam Usmonbek o ‘g‘li6. Inoyatxon Iskandar T o ‘ra o ‘g‘li7. Bo‘taboy G ‘ayniboy o ‘g‘li8. Qoraboy Arabboy o ‘g‘li9. Sarm soq Sherboy o ‘g‘li10. Bekali Abdulla o ‘g‘li11. Xolmirza Baqqol Rajabboy o ‘g‘li12. Mirza M uhamm ad Malla Yusuf o ‘g‘li13. Nurali Shodi o ‘g i i14. Mahkamboy Hoji Qoquboy o ‘g‘liw SGVrA Rossii.FI-400, O P-1, d-2178, 1.109-bet.

236

I> Mnllaboy Abduraim o ‘g i iIfi Sitliholdi Madkarim o ‘g‘li

i Muharaim Shomirza o ‘g‘liI IN I ikaboy Abdurasul xo‘ja o ‘g‘li

I'l Suhxonqul Arabboy o ‘g‘liin Muhammad Rahim Ibrohim Raim o ‘g‘li

I ) I Ahdurahmon Mulla Roziq o ‘g‘lii I >milxo‘ja Usta Tosh o ‘g ‘li

[ A w iHibu ro‘yxatdagilarga oldingi sahifalarda ko‘rsatilganidek .inkmisiz 15 kishini oMdirganlar qo‘shilsa u vaqtda osilganlarni

•■•I >7 kishini tashkil etadi. Bundan tashqari qo‘zg‘olonchilarni H t l i 11 vaquda ko'chalarda yuzlab odamlarni o'ldirilganligi hisobga iin i ' immaviy qirg'in yuz berganligi ayon bo'ladi. Umumlashtii^ganda

p i link mi nihoyatda shafqatsizligi bilan ajralib turgan:

Tuiiov qilinganlar 546 kishiInyovda oqlanganlar 131 kishiSudda ixilanganlar 32 kishi(>un«K|qa hukm qilinganlar 2 kishi I >nInvaviy qamoqqa hukm etilganlar305 I kishiI Mb o'ldirishga hukm qilinganlar 380 kishil lifimixxJ suigunga 3 kishi•II v1111k suigunga 147 kishi15 ViHik suigunga 41 kishiH villik suigunga 1 kishi»u illik suigunga I kishiI \ illik suigunga 147 kishi•I vilhk suigunga 4 kishii/muKixonada saqlashga 3 kishii Kib o‘ Idirishga 18 kishi306

Mm ravishda o ‘limga hukm etilganlardan 18 kishi osilib qolganlari

* llii yerda 18 yeshga to'lm agan o'spirin bola nazarda tutilmoqda. U bu yoshga............ I.in so 'ng qaytadan sud qilinadi.

" •Kusskiy lnvalid», 1898 yil, Ne 217.

katorgaga va turli muddat bilan qamoqqa tashlandi. Osilj’urtJ > n( soni esa 22 kishini tashkil qiladi.

Chor m a’muriyati qo‘zg‘olonchilarni jismoniy jihatdan <|i >fc bilan bir qatorda ularni uy-joylarini ham ostin-ustun qilib taslii t f l Birinchi navbatda qo‘zg‘olon boshlangan joylari Mingtcpa. I ■ > H va Qashqar qishloqlari buzib tashlashga kirishildi. Ammo bn mlilil buzish b o im ay qurol ishlatildi. Bu dahshatli manzara Ii » Fozilbek Otabek o ‘g‘li shunday deydi: «Soldatlar Mingtcpa q i^ li ln fuqarolari ustiga kechalab borib, janub tom ondan sahar v.i<|iu|j to'pga tutib qoldilar. Aksar xotinlar beshiklaridagi bolalarm yeshib olib qochdilar. Ba’zilari shunga ham qodir bo'lmay, jofil olib qochganlar...

Mingtepaga borgan soldatlar uch kun muttasil k o ' / l . i i l r i l ko'ringan xalqni, hatto «mashq» deb tovuq va itlargailm nl«H yuborgan edi. Uch kundan so‘ng Mingtepa qishlog'iniiij,'. u l i M hech kim qolmagandan keyin soldatlar kirib, talon (ami >|il1 tam om ko‘rp a - to ‘shaklarni olib chiqib, kigiz va g ilam liiiM Mingtepaning katta «Iydigoh» masjidiga yig‘ib, hallo kin.ii i toboqlarni shu masjidga to ‘pladi va kim bo‘lsa bo ‘lsung, if n qishloqlardan mingboshilarga qilg‘on buyrug‘i bilan m.ii.iiMli chaqirdi. A trof qishloqlardan har qaysi mingboshi qo I 9 2000 dan mardikor yozib oldirib keldi». Mana shuiulav kii g‘ayrat bilan inson qadri-qimmati yerga urulib 15 kun mob ivt l lql qishloqlar tep-tekis qilindi. Hatto C hor m a’muriyali v.iklNffl M uhammadali Xalfa Eshonning boyliklari ko‘milgan <3 ' yerlami bir necha kun davomida behudaga kavlatadilar. Qislil< ><,680 xonadon ko‘chirilib xalq xoru zor va sargardon bo'lib <11 » i boriishni bilmay tuzib ketdi. Ularni o 'rnida Rossiyadan kn > li>«lNkeltirilgan 200 oiladan iborat kishilarning «Russkoye solo ......posyolkalari yuzaga keldi.307 Ammo Muhammad Ali X.ill.i I kutubxonasidan 755 jilddan iborat qoMyozma asarlar oliiujf I orasida Xofizning she’rlari ham bor edi. Binobarin u inlm iiili o ‘qimishli vabilimli kishi bo‘lib ko‘p kitoblarni o'qigan. SliiiniiigyM uning yerlari va uyini tasdiqlovchi 29 vasiqa hujjati topilili I h »H ^26 mayda oikadagi yirik boylardan biri A.Pinxasov I mi

307 SG VIA Rossii. F-400, O P-1, D -2 6 9 8 ,1. 13.

238

i.il uiihcniatoriga ariza yozib undan M uham m ad Ali xalfa uni 2427 so'mlik turli gazlamalarni qarzga olganligani va

imilmh bcrishni so'ragan. Bunga sud hukm chiqarib javob ‘t ili 11 i.ivob berilgan.

ii v> idagj rus aholisiga davlat tom onidan 28, 500 so 'm berilib mm it-/1ik bilan qurilishiga yaqindan yordam ko‘rsatildi.

Ili'-i') vil 1 scntabriga kelib qisqa vaqt ichida 704 kishidan iborat tn inlik tashkil topdi. Ulardan 114 xo'jalik uylarini bitkazgan.

in i *.uv tcgirmoni qurildi. Ularni 271 bosh yirik va mayda • t i i M t l l . i l i 84 aravasi va 22 iluchi bor edi. Birinchi yiliyoq ular

17 pud bug‘doy, 400 pud arpa, 157 pud suli, 350 pud , VMM) puddan ortiq jo'xori, 60 pud paxta, 200 ming bog'

H *,i xashak olganlar. Vaholanki ular arzimagan yuk bilan jjynd.m ko'chib kelgan edilar. Hukumatni tashabbusi bilan

qurish ham rejalashtirildi.I, Ihii ma’muriyati Mingtepa va Andijon shahri oralig‘idagi

nlonchilar bosib o ‘tgan va ularga xayri-xohlik bildirgan 29 Tluqm bu/.ib tashlash masalasini ko‘targan edi. Oqibatda HaqanI...... . . 5 qishloq buzib tashlanib 700 xonadon yo‘q qilingan.Itfiliiu Don qishlog'i ham, shular jumlasidan edi.308 Haqan niiy mi buzilishi ham fojiali kechdi. Uning aholisi o'zlarini

i'' in 15 kishilik vakil saylashib arz qilish uchun Toshkentga lllklidi Ammo bu yerda ularni iltimosi inobatga olinmadi. Ular

j M||Ji»ii>m qaytganlaridan so‘ng mahalliy cho r m a ’muriyati |il/l>ii m Mali arz qiladiganlar» deb ularni hammasini hibsga oladi.

/iliidi>’an loylar o 'lchanib va belgi sifatida bayroqlar qadalgan iIi llu ycrdagi uylarni egalarini o'zlari buzishi lozim edi. «Ma’mur m If.111 to 'ralar o 'z askarlari bilan chodirlarni tikib, xalq ko'zida

tini kuni mashq qilib turdilar. Bir kun tamom fuqaroni chaqirib, |mIh iu.itor tomonidan berilgan farmon qog'ozini ushlab turib L h 'H sluinday am r va farmoyish qildiki: «Agar sizlar ushbu liiMiI.m boshlab bayroq tikilgan joylardagi imorat va bog'laringizni

1 bir hafta ichida saranjom qilib, yalang'och qilmasangizlar,ii /uniz buzamiz. U vaqtda sizlar hech narsangizga molik

H Inlmaysizlar, har narsaki qo'limizga kirsa o'lgan soldatlaming i i /K M DA, F I - 19, 1-ro‘yxat, 5577-ish, 5-bet.

foydasiga olinadir. Ertadan ish boshlasangizlar hub, to m/Im tamom ochib olib, yalang qilib bizga topshirganlaringizgacha n'/nt J ustida turamiz. Shunga ko‘nmasangizlar o ‘zlaringizga ham V i<|<. lu eshonga (Muhammadaliga) beriladigan jazodek jazo berihuli* deganda xalq zamonning qo‘rqinchli vaqtidan xavflanib: « I ;u|M| t o ‘ralar! Bizga bu yil fursat bersangiz lar, m eva la r im i/ J uzumlarimizni yig‘ishtirib sotib olsak. Qo‘limizga pul tushib, bir joyga borib vatan qilib o ‘tirsak, alhol buzub ol deysiz, qilib shu meva qilib turgan daraxtlarni kesamiz?!» deb arz qildil m Zolim lar berahimlikni imtixonasiga yotqizib oq podshoulm hukmini bajo keltirishdan boshqa chora yo‘q: Ertaga buzasizmi \ i * I buzmaysizmi? Shuni aytasiz, agar buzmas ekansiz, bu kun MJ to ‘p quvvati ila vayron qilib yer bilan barobar qilamiz. 0 ‘zinpfn imperator a ’lamga qarshi bo‘lgan va hukumatga qarshilik qilg;mU{ qatorida hisob qilamiz. G ap shul, hayda... jo ‘na deb quvib yuhoulS

Mazlumlar yigiab-yig‘lab tarqalgandan keyin ot-arava tanul* i qilib, ertasi asbob va ro‘zg‘orlarini bo ‘shatdilar. Qishloq nirtj chetidagi hovlilarga tashimoqqa boshladilar. G ‘oyat shoshilm* I] suratda ro ‘zg‘orlarini tashib keyin qon yigiab imoratlarni o> If tashladilar, bu yig‘lab turgan mazlumlar ustiga to ‘ralar va sold|iiM kelib «sen eshonmi!» deb masxara qilar edilar».

Demak chor hukumatining zo'ravonligi va vahshiyligining chi>’,ind bo'lmay «sen eshonmi?» deb ta’na qilib qo‘zg‘olon uchun o‘ch oh J im davom ettiraberdi. Bu yerda shuni bir tasawur etaylik: Har jih:iiila xo'rlangan va qashshoqlangan oddiy dehqonlami yangi uyjoy qui is! • > osonmidi? Buni ustiga mashaqqatli mehnat bilan yetishtinlgan hosil daromaddan mahrum etilishi o ‘ylansa, naqadar dahshat bo‘lg;uilij|J|* yaqqol ko‘rish mumkin. Ammo dehqonni g‘am-alamga to‘lib yiglnslhl.J boshqa chora qolmagan. Shunda ham dehqonni o‘z holiga qo'yisliinJ jazolay berdi. C hunonchi soldatlar bir dehqonning tininitll yig‘layotganini ko‘rib: nima uchun yig‘laysan deb so‘raganda, u bergan: *Hokim gubematorlarining berahimligi, bizdek kamh.iy ■«! fuqarolami bexonumon qilganicha va bola-chaqalarimiz bilan ko'cl i.n U qolg'onimizga yig‘layman», deganda «San hokim gubematorni /nlinl deding» debguvoh boiib o‘nyillik Sibiiga hukm qilib, bola-chaq;il;ing| ko‘rsatmay jo'natib yuborilgandir».

240

Ii* inslilnngan uy-joylar va bog'lar o'rniga Turkiston general- ihIiii i I )nxovskiy nomida «Duxovskiy maydoni» barbod etildi.■ iii>l orasida uni «vayrona» deyish odat tusiga kirib ketdi.

Idn ko rsatilganidek qo'zg'olon qatnashcliilarini Sibirga katorga irgun qilingan edi. Kamina Sibir arxivlarida ko'p yillar

yniil.i i - ilaganimda ularga tegishli ayrim hujjatlami topdim. bun ko'ra Tobolsk qam oqxonasida 1898 yil qo 'zg 'o lon iiti.ii> lnlnridan bir necha kishi turgan:

I Move v Masoli Ismoil — 33 yoshda.Mti/nayev Sultonqul Usta — 27 yoshda.Nr'matullayev Mulla Izzatulla — 36 yoshda.I’ulvonov Madraim G 'oziy — 38 yoshda.Al'diiqodirov Abdusattor — 26 yoshda. loiihoyev Yo‘ldoshboy — 23 yoshda.I islimatov Ahmadali — 23 yoshda.Aliyev Xolmirza Vali Rajabov — 43 yoshda.Mihosov Qodirqul — 36 yoshda.

jtl Ahdiirnhmonov Mulla Olimbek.II K.uimov M ahmadg'oz — 59 yoshda.I< luiiibekov Sotiboldi.I l ln/iiuycv Sultonqo'l Usta — 27 yoshda309 .

CLmuqxona hujjatida ko'rsatilgan kishilar «Za uchastiye v bute

Run* iirsivitclstva», ya’ni hukumatga qarshi isyonda qatnashgan-I....... . him jazolanganligi uqdirib o'tilgan.

■ t ’' 1," Imkumati Mingtepa, Tojik va Qashqar qishloqlaridaga 680 ihtiii K.ikir» degan dashtu biyobonga haydadi. Ularni hammasini »lt' i i Itlash yoki o ‘lkadan surgun qilish haqida takliflar qilingan ( Ammo, imperatorning «marhamati» bilan ularga o ‘sha dashtga pi i .lir.ligM ruxsat berildi. Shuning uchun ular o ‘rnashgan joylami Tf1iiim;il» deyish odat tusiga kirib ketdi.M m i ivishda qo 'zg 'o lon qatnashchilari jon idan ham niol-

_ • .imiuiiydek Tobolsk qamoqxonasida Samarqandda turii sabablarbilan katorga

JlpiiV'i Inikin qilingan — Sulton Safarov, Xudoyberdi Karimov, Yo‘ldosh Rasulov, Sullonov, Xoliq Umurzoqov, T o 'raxo 'ja Olimxo'jayev, Im onixo‘ja

■ » > liivi-v, Ro'zimurod Yaxshiboyev singari o'zbeklar joylashtirgan. Ulardan HIM).... . Sharqiy Sibir, Nerchinsk, Aleksandrov katorga ishlariga jo ‘natilgan.

mulkidan mahrum etildi. «Kakir»ga zo‘rlab ko ‘chirtirilgan yu/l i% kishilar, — deydi guvohlardan biri, — 2—3 yil mobaynida |iiJ( ko‘p azob-uqubatlarni va qiyinchiliklarni boshidan kechinlil.n Ular g‘oyatda mashaqqatli m ehnat evazasiga sun’iy sup‘oii»h tarmoqlarini, uy-joylarni va bog‘larni yangidan bunyod ct<JH Endilikda Kakir cho iin i taniy olmaysiz, negaki u bog‘u-boMoii|i.i aylangan. Sirtdangina to ‘qchilikka o ‘xshaydi. Sobiq yaxshi uyl.n mul-kulchilik yo‘q, keyin ham boMmaydi. Ayniqsa, keksa kighilnitf rahming keladi. Chunki ular qadimdan ota-bobolari dafn qiliiii'.in va o'zlarini tug‘ilib o ‘sgan joylarni ezilib yuraklarida saqlftydilM Men, ularni yuzidagi g‘am -g‘ussalarni ko‘rdim hamda baxlsi/ xo‘rlangan holati sezilib turibdi. Men savollarimga ular xo'isnult va unchalik xohish bermayjavob berardilar. Ularni hammasi ; ' I kishi h isoblanib ha r bir oilaga bir desyatinadan ortiq mi vaqtinchalik foydalanish uchun berilgan edi... Ular ko‘p v.iqi.i m buyon azob-uqubatlarni tortayotganliklarini va nahotki bnl.mil nihoyasiga yetmasligi haqida nolib gapirdilar. Men keksal.iml qoilarin i ko'kraklariga qo ‘yib ta ’zim qilganlarini va boshlarnlM oq sochlarini titrayotganini ko‘rdim».310

Chor hukumati qo‘zg‘olon orqasida halok bo‘lgan soldatlar oil.mr i va boshqa ziyon ko'rgan kishilarga moliyaviy yordam berishm l.rJil.il qildi. Natijada o ‘z davri uchun katta mablag4 hisoblangan In 0 so‘m xayriya sifatida to ‘plandi. Buxoro xoni esa 1600 so‘m yubom m edi. Bu mablagiar tegishli kishilarga tarqatildi. Shuningdek yonj i,. puli qo ‘zg‘olon qatnashchilarini mol-mulkini musodara qili h hisobiga ham to‘ldirilib borildi. Garchand qo‘zg‘olon tor-mc>i rlilgfl boisada, lekin u o ‘zbek, qirg‘iz, tojik va boshqa tub aholi vakill.mi mustaqillik va ozodlik uchun olib boigan qahramonona kurash lam ild eng yorqin namunasi sifatida tarix sahifalariga bitildi. Uniny ■ iifl m u h im ah am iy a t la r id a n biri shuki q o ‘zg‘o lonch ila r ( lull hukumatining asosiy tayanchi — harbiy garnizonga hujuiii <|n qahramonlik namunasini namoyish etdi. Bunday voqea o/<mII»|]

kurashlarining tarixida kamdan-kam uchraydigan voqeadii. < M.iit(4| ma’muriyat vakillari va boshqarmalariga hujum qilinganligi ma i i i imiI i i|

Masalan 1892 va 1916 yillardagi qo‘zg‘olonlar shularjumkisiilamli310 Saljov V. P. M arham at.«Ferganskaya oblastnaya vedomost», 1907, N H

XX ASR BOSHLAKIDA IIIRKISTONDA ISTIQLOL

UCHUIN KURASHLAR

1 H V usining boshlarida Rossiyada nihoyatda og‘ir sharoit va chuqur iHtti'M. Imkm surdi. Uning 1904 yilda Yaponiya bilan urushda

■ l»il'iyatga uchrashi va katta talofat ko'rishi mamlakatning iqtisodiy katta zarba berdi. Natijada ishchilaming hayoti og'irlashdi va

lniqiiqlari inkor etildi. Minglab kishilar qamoqqa tashlandi, Ihiiimi qilindi. Ko‘p yillar o ‘tmay Rossiya 1914 yilda dahshatli

CHpm mi ushiga tortildi. U bu urushda ham birin-ketin mag‘lubiyatga Kfn.ilt k.itta talofatlarni ko'rdi. Butun mamlakatda ocharchilik va ■NtiMv iv kasalliklar ko‘zga tashlandi.L P"--.iy ming mushkul ahvoli uning mustamlakasi, xususan

t lihlon zam in in i ham qam rab oddi. C h o r hukum ati va w nin lisilar urush bahonasida o 'lkadan 41 mln. pud paxta, 3 mln.

Iwixia yog‘i, 200 ming pud sovun, 70 ming ot, 12797 tuya, hi mi,ng pud go‘sht, 474 ming pud baliq, 270 arava, 1344

P m ko'p miqdorda oziq-ovqat mahsulotlari, quruq mevalarni iim olib ketishdi. Shuningdek, 1915 yilda Sirdaryo va Yettisuv

' .Hi.i idan bir million qo‘y jo ‘natildi. M a’Iumki, Chor m a’mu-■ ii n lkada g'alla ekinlarini qisqartirish hisobiga paxtachilikni

P»i-jlniitirgan. U g ‘allani Rossiya ichkarisidan keltirib katta

daromadni qo‘lga kiritmoqda edi. A mmo urush tufayli g'alliim keltirish keskin kamaydi. C hunonchi, 1916 yildan Fai> 'n iil viloyatiga keltiriladigan g‘allasi 12—14 mln. pudga kamaydi Itm u o'lkada esa g‘alla yetishmovchiligi 22 mln. pudni tashkil etdi (> ovqat, kiyim-kechak, gazlama va qurilish jihozlarini narxi kim sayin oshib bordi. Masalan gazlamalarning narxi 300—400, kiyhira kechaklarniki 200—300, qandniki 250, poyafzallarniki 300 dti) foizga ko‘tarildi. Farg'ona vodiysida ilgari 5 so‘m turadigan oiniiM narxi 100—200,5 so'mlik quyniki — 30— 35 so‘mga oshdi. ( j tillu i

nonni narxlari juda ko‘tarilib ketdi. Turli soliqlar va yig'iril mil ko‘payishi mehnatkash omm ani ahvolini yanada yomonla .In n > Yersolig‘i 1914 yildagi 6.859.021 so‘mdan 1916 yilda 14.31 I : ‘l so'mga yetdi. Bir pud paxta tolasiga 2 so‘m 50 tiyindan qo‘s+tirin lit soliq olish joriy etildi. 1915 yil yanvardan boshlab, tub ahoiid n harbiy xizmatni o‘tamaganliklari evaziga daromadlardan qo‘shmn )..* 21 foiz soliq olish buyurildi. Urush tufayli paxta narxi ko'tanldi Bundan paxtakorlar bir muncha foyda ko‘rishlari mumkin ■ ■ M Biroq chor hukumati to‘qimachilik sanoat egalarining talabiya paxtaning bozor narxini 30—31 so‘mdan 24,05 so'mga tuslilrdl Bu dehqonlarga katta ziyon keltirgan b o ‘lsa, kapitalini I n tit cho'ntagini to ‘ldirdi. Masalan, birgina Tver to ‘qimachilik sammi 1913— 1914 yillarda paxtaning eski narxidan 1.893.000 so'm Innlii olgan bo'lsa keyingi 1915— 1916 yillarda u 9.931.000 m > ' i i i i m

ko‘tarildi. D eh q o n om m asi banklar , f irm alar va mahoHi* sudxo‘rlardan olgan qarzlari orqasida ham qashshoqlashgan rtlit •

C hor hukumatining Rossiyadan minglab kishilarni o II ko'chirib keltirishi ham katta talofatlarni yuzaga keltirdi. Zero, mil aholining yerlarida «Rus posyolkalari» va shaharlari paydo bo i Davlat tom onidan mahalliy aholidan ko‘p yerlar tortib olindi Chunonchi:

Sirdaryo viloyatida 476.000 desyat.Farg‘ona viloyatida 75.000 desyat.Samarqand viloyatida 3000 desyat.Kaspiyorti viloyatida 7000 desyat.J a m i : 561.000 desyat

iMiqonlar ochlikdan o ‘lmaslik uchun banklar va sudxo‘rlardan / nlivy.i majbur boiganlar. 1916 yilga tegishli m a’lumotga ko‘ra ii|iMil:nni bo‘ynidagi qarzi 156.7 mln. so i n hisoblanib undan mln ..o'mi Farg‘ona viloyatiga to ‘g‘ri kelgan.Tmkiston g en e ra l-g u b e rn a to r i A .N .K u ro p a tk in n in g tan

In faqat Farg'ona viloyati bo‘yicha qarzlarni undirish uchun bcrilgan shartnomalarning hajmi 16 mln. so‘mni tashkil

■ Qa rzlami uza olmagan dehqonlaming yeri va umuman mol- p l k i tortib olinib sotilgan. Buning orqasida yersiz dehqonlar | ii i.ihi'i ko'payib, mardikor va chorikorlar soni oshib ketgan. IUMi vil qo‘zg‘olonining qatnashchisi Tojiboy M o'minov deydi: ■(fu^ 'ilon shahari va atrof joylarida mingboshilar, ellikboshilar, MMbo ilar kambag‘allarni qattiq ezganlar. Ayniqsa, chorikorlarni h i% i >i i og'ir bo iib bir yilga 5 tilla (19 so‘m) olardim. O g ir ahvolga tiiolif niligim uchun sudxo'rdan qarz olishga majbur boiganmiz. Amino qarzni uzolmay q o i kabi ishlaganmiz».

Ilosliqa qo ‘zg‘olon qatnashchisi Islom Rahimov hunarmandlar nu n s o l iq la rn i so l in ish i o rq a s id a ju d a m u sh k u l h a y o t bt i Iiit>;;mliklarini uqdirib o ‘tadi.

M i Jumki, paxta tozalash zavodlarida o ‘zbek ishchilari ham Ulil.u'.m. S hunday ishchilardan va q o ‘zg‘olon qatnashchisi Mmnaion Toshpo‘latovning aytishicha, Marg‘ilondagi zavodlarda

'l. viligan ishchilarga juda oz ish haqi to ‘lanib ularning turmushi p nv ilila achinarli boigan. Qishloqlarda suv masalasi bo‘yicha ham In qn.ishuvlar bo iib , undan birinchi navbatda boylar foydalangan. Iliimbnrin, dehqonlar suvni yetishmasligidan ham jabrlanganlar.

Viiholanki, sun’iy sug‘orish tarmoqlarini qurish va tozalab bin ish dehqonlar tomonidan xashar y o i i amalga oshirilardi.

Xullas, XX asr boshlarida o ik a d a misli ko‘rilmagan darajada mi'u nhvol yuzaga kelib xalqning qashshoqlanishi keng quloch yinili Buni shoir Zavqiyning:

(hihatchilik b o ‘Idi, bu Farg‘onamizda / 1 ipilmas parcha non vayronamizda O'lim xavfi o ‘rab qishloqlarni Nil qishloqu jibol avloklarni

245

QirUdi qancha odamlar vabodan Nishona qolmadi mehru vafodan, —

deya bitgan satrlaridan anglab olish mumkin.

Xalq ommasining o ‘sha davrdagi og‘ir hayoti vatanparv;n h>w Tavalloning ijodida ham o 'z ifodasini topgan:

Kambag ‘aliar bechoralar holin so ‘rar bir kimsa yo'q Tortudur qimmatchilikda kunda zahmatlar darig'Boylar oldi g ‘alla arzon chog‘da ombor to ‘ldirib Kambag‘allardan chiqar chang, qilsa hasratlar darig'.O'ldi bu qimmatchilikdan kambag'allar holi tang.Iltifot etmas g'animlar, yo'qmu diynotlar darig’0 'ylangiz insof etib, yoshu-qarilar emdi oz Yozaman haqqonasin, yo'q manda tuhmatlar darig'.Kel Tavallo, sen haqiqat so ‘zin yoz yoshurmayin Zoye o'lmas millata har qancha xizmatlar darig'.

Mana shunday chidab bo‘lmaydigan sharoitda 1916 yil 25 i mil>« rus imperatori Nikolay Ining imzosi bilan «lmperiyad;ip iilfl bo ‘lmagan erkaklarni harakatdagi qo ‘shin rayonida miuloliiit inshootlari va harbiy aloqa yo'llarini qurish uchun olib boul uh ishlarga, shuningdek, davlat mudofaasi uchun zarur holu«fl boshqa har qanday ishlarga jalb qilish haqidagi» farmoii i Imi qilindi. Bunga ko‘ra Turkiston general-gubematorligidagi Siul.imi Farg‘ona, Samarqand, Yettisuv va Kaspiyorti viloyatlariihyi I'I dan 43 yoshgacha bo'lgan kishilar olinishi kerak edi. Bu I : h i i i m i i

tub aholi orasida «mardikorlikka» olish iborasi bilan keng ttuq.iltll Imperator farmoni busiz ham azob-uqubatlarda va dardu ahiuilnuM yashayotgan mehnatkash ommani larzaga soldi va qahr-g‘;i/.ilim| yanada kuchaytirib yubordi. 0 ‘n minglab ishga yaroqli kislnl iml olib ketilishi ko 'p oilalarni boqimandasiz qolishlariga olih ki-lmdi Bir umr chetga chiqmagan odamlarni uzoq va sovuq joy I n i

yuborilishi mahalliy xalq uchun g'ayritabiiy bir fojia edi. H iiin, «hukumat mardikorlik niqobida kishilarni urushga olib ket:uli» degan so'zlar xalqni yanada qattiqroq tashvishlantirdi. Buiiil.nt

246

II in o‘n minglab kishilarni to'plashga va jo'natishga mutlaqo........... . ho'lmay farmon to 'satdan paydo bo‘ldi. Hatto, rus

k i i i iv . i l i og‘ir ahvolga tushib nima qilishini bilmay qoldi. ■Ini' ustiga mahalliy xalq uzoq masofalarga borish uchun hech pliiv imkonlarga ega emas edi. Shuning uchun ham harbiy

fe(riy urinbosari P.A.Frolov yozgan: «Tubaholi va m a’muriyat ■hiiii joylarga mardikorlarni yuborishga tayyor emas edilar, ammo Mgii imramay bu ishga shoshilinch ravishda kirilishi katta 1llt».i/liklarni yuzaga keltirib, rus qonini to'kilishiga va qurol kiili'.liiga olib keldi».311Mn/kiir misralarda qo'zg'olonni siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy M11111.111 emas, balki unga turtki b o igan sabablari xususida fikr mil,' hi bo‘lsa-da, lekin mardikorlikka olishdagi tartibsizliklar Julnlatsizliklar uni tezlashtirgan omillardan biri ekanligi ko'rinib

■ IK I i lahalliy ma’muriyat vakillari imperator farmonidan boylik ■ll i i i is l i f .a harakat qilib, o ‘z vazifalarini suiiste’mol qildilar. Hatto, B p lm lou general-gubematori A.Kuropatkin bu adolatsizlikni tan

{Mum majbur bo‘lgan edi: «Mardikorlikka olish masalasi bo'yicha mii.iiqand, Farg‘ona va Sirdaryo viloyatlarida bo‘lgan vaqtimda, j * ili'li yozgan u, — menga og'zaki va yozma ravishda qilingan Hfcrnviillardan mahalliy m a’muriyatni ko‘p suiiste’mol qilgan-

<i ina’lum bo‘ldi.Vnlosl boshliqlari, qishloq oqsoqollari va ularning ko'rsatmasi

i ish yurituvchi ellikboshilar mardikorlikka imperator oliy Mlarining farmoni bo'yicha qilinayotganligini unutishib, uni

«ttniilishiga yordam berishni o'rniga aholidan pora olish va buni twimovchi kishilarga zo'ravonlik qilishib qamashgacha borganlar».312

Mahalliy m a’muriyat vakillari boylarni o'g'illarini mardikorlikka «bai etishdan olib qolish uchun pora olganlar va ularni o'rniga

T | milrig‘allarni yuborishga zo‘r berib harakat qilganlar. Chunki ins ma’muriyati pul evaziga kambag‘allami boylarning farzandlarini

runa yuborish huquqini bergan edi. Bu poraxo 'rlikka va kiiitibag'allarni qanday bo‘lmasin ko'proq safarbar etishga keng

' Imkouiyatlami yaratdi. M a’muriyat vakillarini hamisha boylarni

s( VIA Rossii. F. ShtabTurkestanskogovoyennogookniga O P -3 d ,5 4 9 , 1-75.Iiirkestanskiye vedomosti» 1916, Ne 206.

247

aholini qolidadir. Shu bois mardikorlikka olish bilan bir qatorda qo‘shiiun ta’minlash uchun oziq-ovqat mahsulotlarini qo‘lga olish darkor».

S.Likoshin mardikorlikka olish tartiblarini o ‘z ichiga 5000 nusxadan iborat o ‘zbek tilidagi tushuntirish qog‘ozlarini tarqatib, masalani tinchlik yo‘li bilan hal etishga harakat qildi. Biroq bundin choralar qo ‘zg‘olonlarni to ‘xtata olmadi. 2 iyulda Jumabo/.oi qishlog‘ida 4000 kishilik olomon to ‘planib mardikorlikka olishm bekor qilinishini so‘rab Samarqand shahriga harbiy gubernatoiy a arz bilan borajaklarini m a’lum qilganlar. Qo‘zg‘olon ayniqsa Ji//as shahrida va uyezdda qizg'in tus oldi. Abdurahmon Abdujabborov, N a z i r x o ‘j a , M u lla M a h a m a t R a im , S h a r i fb o y v a c h e l i > Xudryberdiyev, Bobobek Abdujabborov va boshqalar qo‘zg‘olonr i boshchilik qildilar. Ular mardikorlikka Toshkentda va Samarqaiulil > qanday munosabatda boiinayotganligini bilish uchun u yerlaif i o ‘z odamlarini j o ‘natganlar. Masalan Nazirxo‘ja Toshkcnlr i Qosimxo‘ja Asatullayev esa Samarqandga yuborildi. 12 iyulth Nazirxo'ja Toshkentdan qaytib u yerda xalq mardikorlikka qtii-.lil qo ‘zg‘olon koiarganligi haqidagi xabarni tarqatdi. Bu x:il(|iil ruhlantirib vaziyatni yanada keskinlashtirdi. Natijada 13 iyulda li//ii| i shahrida Nazirxo'ja boshliq xalq olom oni oqsoqol M ir/.i\i*» ■ Xudoyorovni do'pposlab o ‘Idirdi. Bundan xabar topg;ui 11v<‘/«( 1 boshlig‘i Rukin katta oqsoqol Xidir YoMdoshev va mirshab Kmull Soyibboycv bilan birgalikda rus shaharchasidan eski shaharga / i u I I i V

bilan yo‘lga chiqdi. Ularni orqasidan soldatlar komandnsi linut | otlandi. Rukin o ‘z xayrixohlari bilan eski shaharga yaqinlashc uiilK I qo 'zg‘olonchilarga duch keldi. Olomondagilar qahr-g‘a/.ab hlhii Rukinga, politsiya pristavi Zotoglovga, tarjimon Zokirjono\uii ' 1 1 mirshab Komiljonga hujum qildilar va hammasini o 'k l iu l lh H Manbalarda yozilishicha «olomon tayoqlar, ba ’zilari esa qilit lihiM bilan qurollangan b o i ib miltiqlari boMmagan. 40—50 im t«|| masofada olomon bilan harbiy komanda yuzma-yuz turgan I h ig | I tarqalish haqida gapirilganda ko iim ay soldatlar tomon I•• »#i|l 1 kelaberganlar va tayoqlari bilan urmoqchi boiganlar. Sim mitW soldatlar olom onga qarata o ‘q uzdilar. Shundan keyin uM qochdilar, qolgan bir qismi devordan sakrab soldatlanu i In H iili o ‘tishga harakat qildi. Ammo, bunga y o i berilmaganilan h

250

ill.u qochdilar. Soldatlar qo ‘zg‘olonchilarni rus shaharchasiga qo'ymaslik uchun orqaga yurib yo‘lni to'sib turdi. Hamda u yerdagi 11islarga cherkovga kirib mudofaada turishlari haqida xabar yuborildi. Svuiqsa rus shaharidagi miltiq va patronlarni saqlash buyurildi. U \ r id a Avstriya asirlari ham yashardi. Baribir olomon soldatlar bilan lu'qnashdi. Natijada tub aholidan 2 kishi o ‘ldirildi». Shu kuni k ivkazga poyezdda ketayotgan 100 soldatlardan iborat komanda li//axda qoldirilganligi va qurollantirilganligi m a’lum bold i. Ular puiporshik Grigorev boshchiligida eski shaharga yaqinlashganda v«Ida uyezd boshlig‘i Rukinni, tarjimonni, mirshabni, politsiya pnslnvini, murdalarni ko‘rganlar. Ular shu darajada kaltaklanib Imohatlanganlarki, tanishni iloji bo lm agan . Faqat kiyitnlaridan kimligi aniqlangan. 0 ‘sha 13 iyulda qo 'zg 'o lonchilar Jizzax- Mllyutin, Jizzax-Lomakin temir yollarin i, telegraf aloqalarni l*u/ib tashladilar. Ko‘prik va Jizzax stansiyasidagi neft ombori yondirildi.317 Q o ‘zg‘o lonch ilar Jizzax va O bruchev stansiya uwlijA'idagi ko‘priklarni yondirib telefon simlarini uzganlar.318 Jizzax khiihrida qo ‘zg‘olon bostirilgandan keyin xalq g‘alayonlari butun

t liyivdni qoplab oldi. Ayniqsa Bogdan, Sanzar va Zomin volostlari t|H /K'olonning markaziga aylandilar. Jizzaxdagi mag‘lubiyatidan lit vm qo‘zg‘olonchilarni talay qismi Bogdan volostidagi Kursk t||*lilog‘iga borib o'rnashdilar. Bu yerda ular Abdurahmon Jevachi lm-.lu liiligidagi qo‘zg‘olonchilarga qo'shildilar. Bu vaqtda qo‘zg‘olon lliu darajada keng qo'loch yoygan ediki. u Forish, Fistalitau, Ko'klcpa va O ta-Q o‘rg‘on volostlarini ham qamrab olgan edi. Al-.lii ilunon Jevachini harakati bilan qirg‘izlar ham qo‘zg‘olonga i|n sluldilar.

-Abdurahmon Jevachi, — deyiladi manbaada, — o ‘z atrofiga klarni va boshqa kishilarni to ‘plab, 14, 15 va 16 iyul kunlari

tltoparlami qirg‘izlar yashaydigan dashtlarga Sauryuk va Nakut in! oillariga, Forish va Sintob volostlaridagi tojiklariga yuborib

B n ' / g ‘olon ko‘tarishga chaqirdi. 18 iyulga kelib Sintob volostiga I (I'iMslili Majrum, Forish volostining Sarimsoq va Saforota singari

jWiloqlaridagi tojiklar, Sauryuk aholisi Narvandagi urugMari

' < >'.shn joyda, Sam arqand viloyat boshqarm asi, 2 -ro ‘yxat, 660-ish, 82-bet. '•« i VIA Rossii. F. Glavnny shtab/s Aziatskaya chast. OP. 3. d. 40,1. 221.

Abdurahmon Jevachini atrofigajipslashdilar, hamdashu zaholiytii Jizzax shahriga yurish masalasi muhokama qilindi».319

Bu vaqtda turli volostlarning b ir guruh nufuzli kislulim A bdurahm on Jevachiga q o ‘shilgan edi. M asalan, Zulfliqm Yuldashev, Janqobil Rahmonqulov, Sattorxo‘ja, Qalandai \n'|n Navtaxo‘ja, Ismoyil Allayev, lbrohim Allayev, Mulla Olloberdiyi'V, Daurinbay Mirzaboyev, U m ar Imomov, U m ar AbdusayidoV. Qobil Kattabeklev, Sattor Ishmatov, Musa Tog‘ayev va boshqal.mil ko‘rsatish mumkin.

Abdurahmon Jevachi Jizzax shahridagi nufuzli odamlarni liam o ‘z atrofigajipslashtirdi.U o ‘zining ukasi BobobekAbdujabboro\ hi J izzax shahriga yuborgan. Bu kishi bilan shahar vakillari sifalulu E s h o n N a z i r x o ‘j a , Fmom M u lla , M a h a m a d R ah iu i, Sharifboyvachcha X udoyberdiyev va boshqa kishilar kelib Abdurahmon Jevachiga qo'shildilar. Mazkur shaxslar qatnashuv ulu Abdurahmon Jevachini xonadonida o ‘tkazilgan kengashda Ji/./im shahriga hujum qilish uzil-kesil hal etildi.320 Samarqand viloyatimiiM harbiy gubernatorining ta ’rificha «to‘s-to‘polonlar kuchayib boidi G oh u goh bu yerda to ‘qnashuvlar va oMdirishlar sodir boMabciill Mahalliy hokimiyatning tushuntirish va tinchlantirishga qaratilgan harakatlari foyda bermadi. Pirovardida, ular chor hukumat if.i qarshi qo‘zg‘olonlarga aylandi.

A bdurahm on Jevachi Bogdan volostining hokimi Mavlon Mahmudrizayevni o ‘limga hukm qildi, lekin u qochishga ulguuli Uni tomoniga oqsoqollardan (starshinalardan) Kursk jamoasimi»»• oqsoqoli Zulfiqor Yoidoshev, Asmonsoy qishlog‘ining oqsoqoli Janqobil Rahmonqulov, Sarimsoq Sattor Xo‘ja, Qalandarxo‘1.1 va Kattaxo‘jalar o ‘tgan. Bundan tashqari Bogdan volostidan: Ismoil Allayev, lbrohim Allayev, Mulla Alloberdiboyev, Aurunbov M irzaboyev, S indar D avronboyev, U m a r Im om ov, Umai Abdusayidov, Qobil K attabekov, Q o ‘noqboy Kaymurodov, Yamg‘irchi Qodirov, Sattor Eshmatov, Musa Tog‘ayev, Saunboy E shm atov , D avron Fozilov, Ergash A bdusa tto rov , Umai Rizaqulov, J o ‘ra Sulaymonov, Baxtiboy Sulaymonov, Mulla

1111 O 'zR MDA. F. Rossiyaning Buxoro xonligidagi vakili. 1-ro‘yxat, 444-ish, 74 lx-i320 0 ‘sha joyda, F I-12, 31-ro‘yxat, 1100-ish, 246-bet.

..... Mamroqul Murod SoTiyev; lion chotndan: Jo 'railmov, Jaynoq Abdurasulov; Safar Otadan: Mulla Vaks

i i o v ; Mullachinni Yuldashev, Janadil Jabborov, Kattabek i llikboshi Ishman, Haydar Nazarov; Sintab volostidan:

mvo/ Shirbayev, Mulla Kamolitdin, M aham at Yusupov, 'i.ivcv, Hikmatilla Sunnatilabayev, Rajabboki Abdunabiyev,iv Yorboyev va Turush Umarov singari kishilar qo ‘zg‘olon

il'itk hilari hisoblangan*.321 Vil. »\ at ning Zomin volosti qo'zg'olonining yirik o'choqlarining

11.11 ida namoyon bo‘ldi. Karimqul Arziqulov boshchiligida Yam ...lira qarashli Qirq qishloq aholisi Kunbek va Narcha ismli ikki

llikl >sliini o'ldirdilar. Bu vaqtda o ‘sha volostdagi Oqtoshda oqsoqol

ft«illallantirildi. Turdibek Xudoynazarov rahbarligidagi qo 'zg‘o- •iii 11ilar oqsoqol Mulla Mahkam Mulla Roziqulovni o'ldirdilar. •» .ha kuni Zomin bo'lim pristavi Sobolev soqchilar Protsenko vii Sarevich bilan o 'sha joylarga voqeani tekshirish uchun bordilar.

Mu yi-rda 7 kishini hibsga olib Zomin volost boshlig'i Mulla Fozilov (■ii m Zom inga ketayotganda orqasidan xalq olom oni quvlab l ' lalx rdi. Zomin qishlog'iga yaqinlashganda Qosimxo'ja qo'l ostidagi■ >li >111011 ulaiga qo'shilishib pristav Sobolevga hujum qildilar. Natijada volost oqsoqoli Mulla Fozilov o'ldirildi, Sobolev va soqchilar qoi-liishga ulgurdilar. Bu kishilar Zom in qishlog'ini bozorida loylashgan bolxonaga o ‘rnashib oldilar. Eshon Qosimxo'jani buyrug'i bilan ularga qarshi o ‘q otildi va Sobolev o ‘ldirildi. Ikki soqchi esa qochdilar. Shundan keyin ertasiga 14 iyulda Zominni bosh maschitida bir kunlik ro'zani bekor qilishib katta ziyofat I ua di va o'zini «Zominbek» deb qo'zg'olonchilarga e ’lon qildi.322

16 iyulda olomon Abdurahmon Jevachi boshchiligida Bogdan bo'lim pristavi Barilloni uyini va idorasini ostin-ustun qilib mol- mulkini taladilar. Eshik va oynalarini sindirdilar, hujjatlarni yondirdilar. Bu ishlami amalga oshirishda uni o‘zi bilan bitga o'g'illari Norbek va Doston, Matlab Kunyakboyev, Saurin Hasanbayev, Puli Musabayev, Mullabobo Murod, Chalabayev Mulla, Qubay

321 O 'zR M DA. F. Rossiyaning Buxoro xonligidagi vakili, 1-ro‘yxat, 444-ish, 73-bet.322 0 ‘zR M DA. F. Turkistongeneral-gubernatorining idorasi, 1-ro‘yxat, 1100-

ish, 244-bet.

Turanboyev, Tursunboy Suyundikov va Ergash Rizaqulov degan kimsalar faol qatnashdilar. O lom onda Y am chin , Oqbuloq, Uchrning va boshqa joylardan kelgan kishilar bor edi.

Ayrim m a’lumotlarga ko‘ra 16 iyulga kelib buzilgan temiryo‘llar va telegraf aloqalari tuzatilgan. Ammo bu vaqtda Bogdan va boshqa volostlarning xalq olom oni Jizzaxning eski shaharini egallab tuzatilgan temiryo‘llarini va ko'priklarini yana buza boshlaganlar. ' Biroq 19 iyulda polkovnik Ivanov boshchiligidagi harbiy qism qo‘zg‘olonchilarga hujum qilib shaharni egalladilar.

Q o‘zg‘olonchilar shahar atrofidagi qishloqlarga chekindilai Shundan keyin rus harbiy qismi Zomin tom on yurib Zomin Ravot-Jizzax yo'lini egalladi.324 Shundan keyin soldatlar bilan qo ‘zg‘olonchilar o'rtasida bir necha bor to ‘qnashuvlar bo id i . Bu vaqtlarda Sanzar volostida ham qo‘zg‘olon keng qo‘loch yoydi. Bu yerda Sanzar qozisi T o‘raqul Turadbekov va uning ukasi Ishonqul qo ‘zg‘olonni uyushtirishda jonbozlik koTsatdilar. Xonlik davrida ularni tog‘asi Sanzar beki lavozimida ishlagan edi. Otasi cs.i Qoraulbek mansabini o ‘tagan. Shu bois To‘raqul Turadbekovlai oilasi jam oa orasida «katta obro‘ga va hurmatga s a z o v o rb o ig a n ■ kishilar hisoblangan.325

13 iyul kuni kechqurun Jizzax shahridaga qo ‘zg‘olon ta ’sirul.i Sanzardagi bir guruh nufuzli kishilar T o 'raqu l Turadbekov boshchiligida maslahatlashib xalqni bosh ko'tarishga da ’vat etisluli Shu ravishda q o ‘zg‘olon yuzaga kelib Turaqul Turadbekov I s h o n q u l J o ‘ra b o y e v , M u h a m m a d U ra to v , a k a -n k a l .u Husainovlar va boshqalarning rahbarligida 14 kishidan ibomi statistika bo‘yicha ishlovchi kishilar oidirildi. Bu vaqtda San/ n volostining bosh lig l qochib ketgan, lekin Kaltay qishlog ulu ushlandi va o ‘ldirildi. Q o‘zg‘olonchiIar Ku-jar, Terakli diy.ui joylarda ham dushmanlardan o ‘ch oldilar.

18— 19 iyulda Vodopyanov boshchiligidagi harbiy qism Kabul qishlog'i tom on yurdi. Bundan xabar topgan qo‘zg‘olonchiliii o ‘sha tomonga yo‘l oldilar va Zom in olomoni bilan birlaslulil.n

323 SGV1A Rossii F. G lavniy shtab 1 s Aziatskaya chast, op. 4. d. 4 0 ,1. 2.’ I324 Tam je, 222.325 0 ‘zR MDA. F. Turkiston general-gubem atorligining idorasi, I m vtrtl

1100-ish, 235-bet.

254 •

I l|;ir 12 kishilik rus razvedkachilariga hujum qildilar. Natijada dushman Lomakin stansiyasigacha chekinishga majbur bo'ldi. Bu \ i idan ular o 'z harbiy qismlariga borib qo‘shildilar. Shundan keyin■ H 1/g‘olonchilarga qarshi 20 tadan iborat soldatlar kelib jang qildilar. Ilunda qo‘zg‘olonchilar mardonavor kurashib dushmanni xavf uslida qoldirdilar. Shuning uchun Rabotga yetib kelgan podpolkovnik Vodopyanov qo'zg'olonchilarga qarata to ‘plardan o 'q otdirdi. O o '/g 'o lonch i la r to 'p o 'q laridan q o ‘rqniasdan, 21 iyul kuni rrlalab soldatlarga qarshi yana hujum qildilar. Faqatgina to'plardan surunkasiga o ‘qlarni yog'dirilishi orqasida bardosh bera olmagan t |o '/g ‘olonchilar tarqalishga majbur bo'ldilar.326

Xullas, 25 iyulda Bogdan, Sanzar va Zomindagi qo'zg'olon •.li.il'qatsizlarchabostirildi. 18 iyulda Kattaqo'rg‘on uyezdiga qarashli •Mingariq volostida 2000 kishilik olomon volost boshlig'iga hujum

qilib uni jarohatlantirdi. Kechqurun u yerga podpolkovnik Shirakov soldatlar bilan keldi. Q o 'zg 'o lo n ch ila r ularga o 'q otganlar. k . i t ta q o 'rg 'o n garn izoni to 'r t pu lem yot va ikki to 'p bilan kuchaytirish lozimligini boshliqlardan so'ralgan».327

19 iyulda Mingtepa volostini chegarasidagi Akchurachasi va< i.idoytopmas qishloqlarida to 'p langan 1500 kishilik olomon piaporshik Vladimirov boshliq harbiy qismga hujum qildi va o'qlar oldi. Ammo soldatlar qo'zg'olonchiiarga qarshi javob hujumini uyushtirib, ularni Juma va Oqtepa qishloqlarigacha quvib bordi.

O lom ondan bir kishi halok bo'ldi va uning qatnashchilari liuqatib yuborildi.328

20 iyulda Kattaqo 'rg 'on shahar aholisi mardikorlikka qarshi i liiqib to ‘s-to 'polon ko‘tardi. Bunday og'ir vaziyatdan qo'rqqan f 111 kboshila r va o qsoqo lla r m ard ikorlikka safar e tilad igan kishilarning ro'yxatini tuzishdan bosh tortdilar. Shuning uchun ular (9 kishi) rus harbiy m a’muriyati tom onidan hibsga olindi. Mu holat shahar aholisining qahr-g'azabini qo'zg'atib, ochiqdan- oi hiq qo 'zg 'olon ko'tarilishiga olib keldi. Ko'p sonli olomon eski shahar ko'chasi bo'ylab rus shaharchasi tomon yurdilar. Prapoi'shik

O 'sha joyda.O 'sha joyda, 31-ro‘yxat, 1135-ish, 64-bet.

,J* O 'zR MDA. F. Farg 'ona viloyati harbiy gubem atornning idorasi, 2 -ro‘yxat,I -I / ish, 34-bet.

255

Abdurahmon Jevachini atrofigajipslashdilar, hamdashu zaholiv»*»| Jizzax shahriga yurish masalasi muhokama qilindi».319

Bu vaqtda turli volostlarning b ir guruh nufuzli kislul.iti A bdurahm on Jevachiga q o ‘shilgan edi. M asalan, Zulf'iu|«M Yuldashev, Janqobil Rahmonqulov, Sattorxo‘ja, Qalandai \o'|n Navtaxo‘ja, Ismoyil Allayev, lbrohim Allayev, Mulla Olloberdiwv, Daurinbay Mirzaboyev, U m ar Imomov, U m ar Abdusayidov, Qobil Kattabeklev, Sattor Ishmatov, M usaTog‘ayevvaboshqalami ko‘rsatish mumkin.

Abdurahmon Jevachi Jizzax shahridagi nufuzli odamlarni liain o ‘z atroflgajipslashtirdi.U o ‘zining ukasi BobobekAbdujabboroun Jizzax shahriga yuborgan. Bu kishi bilan shahar vakillari sifsitulii E sh o n N a z i r x o ‘j a , Im o m M u lla , M a h a m a d R a h im . S harifboyvachcha X udoyberdiyev va boshqa kishilar kc111> Abdurahmon Jevachiga qolshildilar. Mazkur shaxslar qatnashuvulii Abdurahmon Jevachini xonadonida o ‘tkazilgan kengashda ,li//.i\ shahriga hujum qilish uzil-kesil hal etildi.320 Samarqand viloyatimur harbiy gubernatorining ta ’rificha «to‘s-to‘polonlar kuchayib bonli Goh u goh bu yerda to ‘qnashuvlar va o idirishlar sodir bo‘labcnli Mahalliy hokimiyatning tushuntirish va tinchlantirishga qaratilgan harakatlari foyda bermadi. Pirovardida, ular chor hukumat ijm qarshi qo‘zg‘olonlarga aylandi.

A bdurahm on Jevachi Bogdan volostining hokimi Mavlon Mahmudrizayevni o ‘limga hukm qildi, lekin u qochishga ulgunli Uni tomoniga oqsoqollardan (starshinalardan) Kursk jamoasimnc oqsoqoli Zulfiqor Yo'ldoshev, Asmonsoy qishlog‘ining oqsoqoli Janqobil Rahmonqulov, Sarimsoq Sattor Xo‘ja, Qalandarxo’i.1 va Kattaxo‘ja la ro ‘tgan. Bundan tashqari Bogdan volostidan: Ismoil Allayev, lbrohim Allayev, Mulla Alloberdiboyev, Aurunbo\ M irzaboyev, S indar D avronboyev, U m ar Im om ov, Umai Abdusayidov, Qobil K attabekov, Q o ‘noqboy Kaymurodov, Yamg‘irchi Qodirov, Sattor Eshmatov, Musa Tog‘ayev, Saunbos E shm atov , D avron Fozilov, Ergash A bdusa tto rov , Umai Rizaqulov, J o ‘ra Sulaymonov, Baxtiboy Sulaymonov, Mulla

3I<' 0 ‘zR MDA. F. Rossiyaning Buxoro xonligidagi vakili. 1-ro‘yxat, 444-ish, 74-lx i120 0 ‘sha joyda. F I-12, 31-ro‘yxat, 1100-ish, 246-bet.

252

l i t - , ui. mi, Hamroqul M urod SoTiyev; lion chom dan: J o ‘ra Îi.i.ii 11111<>v, Jaynoq Abdurasulov; Safar Otadan: Mulla Vaks j e t h i . I . i i o v ; Mullachinni Yuldashev, Janadil Jabborov, Kattabek j t t ins rllikboshi Ishman, Haydar Nazarov; Sintab volostidan: I n iniiivo/ Shirbayev, Mulla Kamolitdin, M ahamat Yusupov, Iptinbayov, Hikmatilla Sunnatilabayev, Rajabboki Abdunabiyev, * . Yorboyev va Turush Umarov singari kishilar qo‘zg‘olon!«• 11 ibokhilari hisoblangan».321

\ ilnyatning Zomin volosti qo ‘zg‘olonining yirik o'choqlarining i.in '.ilalida namoyonbo'ldi. Karimqul Arziqulovboshchiligida Yam ..I..,iic,a qarashli Qirq qishloq aholisi Kunbek va Narcha ismli ikki iiil I .< >sliini oldirdilar. Bu vaqtda o ‘sha volostdagi Oqtoshda oqsoqol

i in'h.illantirildi. Turdibek Xudoynazarov rahbarligidagi qo 'zg‘o- Ihii. hilar oqsoqol Mulla Mahkam Mulla Roziqulovni o'ldirdilar. i > .h i kuni Zomin bo‘lim pristavi Sobolev soqchilar Protsenko ' i S.uevich bilan ocsha joylarga voqeani tekshirish uchun bordilar. Itii wrda 7 kishini hibsga olib Zomin volost boshlig‘i Mulla Fozilov i ll hi Zominga ketayotganda orqasidan xalq olomoni quvlab I . l.iberdi. Zomin qishlogiga yaqinlashganda Qosimxo'ja qo‘l ostidagi• ilomon ulaiga qo‘shilishib pristav Sobolevga hujum qildilar. Natijada v. ilost oqsoqoli Mulla Fozilov o ‘ldirildi, Sobolev va soqchilar qochishga ulgurdilar. Bu kishilar Zom in qishlog‘ini bozorida inylashgan bolxonaga o ‘rnashib oldilar. Eshon Q osimxo‘jani buyrugM bilan ularga qarshi o ‘q otildi va Sobolev o ‘ldirildi. Ikki .oqchi esa qochdilar. Shundan keyin ertasiga 14 iyulda Zominni bosh maschitida bir kunlik ro‘zani bekor qilishib katta ziyofat berdi va o ‘zini «Zominbek» deb qo 'zg‘olonchilarga e ’lon qildi.322

16 iyulda olomon Abdurahmon Jevachi boshchiligida Bogdan bo'lim pristavi Barilloni uyini va idorasini ostin-ustun qilib mol- mulkini taladilar. Eshik va oynalarini sindirdilar, hujjatlarni vondirdilar. Bu ishlami amalga oshirishda uni o‘zi bilan biiga o ‘g‘illari Norbek va Doston, Matlab Kunyakboyev, Saurin Hasanbayev, I'uli Musabayev, Mullabobo Murod, Chalabayev Mulla, Qubay

121 0 ‘zR M D A . F. Rossiyaning Buxoroxonligidagivakili, 1-ro‘yxat, 444-ish, 73-bet.122 0 ‘zR MDA. F. Turkiston general-gubernatorining idorasi, 1-ro‘yxat, 1100-

ish, 244-bet.

253

Turanboyev, Tursunboy Suyundikov va Ergash Rizaqulov degan kim salar faol qatnashdilar. O lom onda Y am chin , Oqbuloq, Uchrning va boshqa joylardan kelgan kishilar bor edi.

Ayrim m a’lumotlarga ko'ra 16 iyulga kelib buzilgan temiryoMlai va telegraf aloqalari tuzatilgan. Ammo bu vaqtda Bogdan va boshqa volostlarning xalq olomoni Jizzaxning eski shaharini egallab tuzatilgan temiryollarini va ko'priklarini yana buza boshlaganlar.' ' 1 Biroq 19 iyulda polkovnik Ivanov boshchiligidagi harbiy qism qo‘zg‘olonchilarga hujum qilib shaharni egalladilar.

Q o‘zg‘olonchilar shahar atrofidagi qishloqlarga ehekindilai Shundan keyin rus harbiy qismi Zomin tom on yurib Zomin Ravot-Jizzax yo‘lini egalladi.324 Shundan keyin soldatlar biian qo‘zg‘olonchi!ar o'rtasida bir necha bor to ‘qnashuvlar boMdi. Bu vaqtlarda Sanzar volostida ham qo‘zg‘olon keng qo‘loch yoydi. Bu yerda Sanzar qozisi T o ‘raqul Turadbekov va uning ukasi Ishonqul qo‘zg‘olonni uyushtirishda jonbozlik ko'rsatdilar. Xonlik davrid.i ularni tog‘asi Sanzar beki lavozimida ishlagan edi. Otasi esa Qoraulbek mansabini o ‘tagan. Shu bois T o‘raqul Turadbekovlai oiiasi jam oa orasida «katta obro‘ga va hurmatga sazovor boMgan ■ kishilar hisoblangan.325

13 iyul kuni kechqurun Jizzax shahridaga qo‘zg‘olon ta ’sirida Sanzardagi bir guruh nufuzli kishilar T o lraqul Turadbektn boshchiligida maslahatlashib xalqni bosh ko‘tarishga da’vat etisluli Shu ravishda q o ‘zg‘olon yuzaga kelib Turaqul Turadbekov I s h o n q u l J o ‘ra b o y e v , M u h a m m a d U ra to v , a k a -u k a la i Husainovlar va boshqalarning rahbarligida 14 kishidan iboml statistika bo‘yicha ishlovchi kishilar o ‘ldirildi. Bu vaqtda San/ai volostining boshlig‘i qochib ketgan, lekin Kaltay qishlog'uh ushlandi va o ‘ldirildi. Q o‘zg‘olonchilar Ku-jar, Terakli derail joylarda ham dushmanlardan o ‘ch oldilar.

18—19 iyulda Vodopyanov boshchiligidagi harbiy qism Rahul qishlog'i tom on yurdi. Bundan xabar topgan qo‘zg‘olonchilai o ‘sha tomonga y o i oldilar va Zomin olomoni bilan birlashdilai

323 SGVIA Rossii F. G lavniy shtab 1 s Aziatskaya chast, op. 4. d. 40,1. 221324 Tam je , 222.325 0 ‘zR MDA. F. Turkiston general-gubem atorligining idorasi, I ro vmii

1100-ish, 235-bet.

Ml.ii 12 kishilik rus razvedkachilariga hujum qildilar. Natijada .In .liman Lomakin stansiyasigacha chekinishga majbur bo'ldi. Bu

i ul.in ular o 'z harbiy qismlariga borib qo‘shildilar. Shundan keyin• i< > /g'olonchilarga qarshi 20 tadan iborat soldatlar kelib jang qildilar.Iliuida qo 'zg 'olonchilar mardonavor kurashib dushmanni xavf> • i uln qoldirdilar. Shuning uchun Rabotga yetib kelgan podpolkovnik Vodopyanov qo'zg'olonchilarga qarata to ‘plardan o 'q otdirdi.

/g 'o lonch ila r to ‘p o 'q laridan q o ‘rqm asdan, 21 iyul kuni■ ilalab soldatlarga qarshi yana hujum qildilar. Faqatgina to'plardan Mimnkasiga o ‘qlarni yog'dirilishi orqasida bardosh bera olmagan qo '/g 'o lonchilar tarqalishga majbur bo ‘ldilar.326

\ullas , 25 iyulda Bogdan, Sanzar va Zomindagi qo'zg'olon sli.ilqatsizlarcha bostirildi. 18 iyulda Kattaqo'rg'on uyezdiga qarashli• Mingariq volostida 2000 kishilik olomon volost boshlig'iga hujum qilib uni jarohatlantirdi. Kechqurun u yerga podpolkovnik Shirakov soldatlar bilan keldi. Q o 'zg 'o lo n ch ila r ularga o 'q otganlar. k . i t la q o 'rg 'o n garn izoni to ' r t pulem yot va ikki to 'p bilan k i u liaytirish lozimligini boshliqlardan so‘ralgan».327

I4) iyulda Mingtepa volostini chegarasidagi Akchurachasi va< iadoytopmas qishloqlarida to 'p langan 1500 kishilik olomon praporshik Vladimirov boshliq harbiy qismga hujum qildi va o 'qlar nidi. Ammo soldatlar qo ‘zg‘olonchilarga qarshi javob hujumini iiyushtirib, ularni Juma va Oqtepa qishloqlarigacha quvib bordi.

O lom ondan bir kishi halok b o id i va uning qatnashchilari Imqatib yuborildi.328

20 iyulda Kattaqo 'rg 'on shahar aholisi mardikorlikka qarshi diiqib to ‘s-to 'polon ko‘tardi. Bunday og‘ir vaziyatdan qo'rqqan *• 11 i kboshilar va oqsoqo lla r m ard ikorlikka safar e tiladigan kishilarning ro'yxatini tuzishdan bosh tortdilar. Shuning uchun ular (9 kishi) rus harbiy m a’muriyati tom onidan hibsga olindi. Itu holat shahar aholisining qahr-g'azabini qo ‘zg‘atib, ochiqdan- nchiq qo 'zg 'olon ko‘tarilishiga olib keldi. Ko‘p sonli olomon eski shahar ko'chasi bo'ylab rus shaharchasi tomon yurdilar. Praporshik

O 'sha joyda.117 O 'sha joyda, 31-ro‘yxat, 1135-ish, 64-bet.

0 ‘zR MDA. F. Farg‘ona viloyati harbiy gubem atornning idorasi, 2 -ro‘yxat, 147-ish, 34-bet.

Steblyuk soldatlarni jangovar holatga keltirib qo‘zg‘olonchil;n iilitu yo'lini to'sdi. Biroq olomon bostirib kelaberdi. Taxminan. M) 40 masofa qolganda soldatlar ulaiga qarata o'qlarni yog'dirdilar. Shun^t qaramay, boshqa tarafdan ham ikkinchi olomon to ‘dasi I»« kelaberdi. Ammo qo‘zg‘olonchilar dushmanning o 'q yomg'irhilnn bardosh berolmay qochdilar. Qo‘zg'olonchilardan 5 kishi o 'ldu ilt l l va bir necha odamlar jarohatlandi.

Qo‘zg‘olonlarning birin-ketin mag'lubiyatga uchrashiga qaramnv xalq ommasi bosh ko'tarishdan qaytmadi. Chunonchi, 19 iyulilrt Mingariq volostining Jumabozor qishloq aholisi maschitda nonm/ paytida qo'zg‘olon ko‘tarib volost boshlig‘i Usmon Qoraboycvni oidirish payiga tushdilar. U kishi qochib ketgandan keyin olomon uning Oqchurachasi qishlog‘idagi uyini va idorasini buzib tashladilai 1" Bu voqeada Botir, Abduraimmergan, Abduqodir Xo'ja, Safar x o ' i. i

Usta Muhammadali va Ikrom Mulla Donaliyev va boshqa kisliilai jonbozlik ko‘rsatganlar. Qo‘zg‘olonchilar tayoqlar, qilichlar, <>\ miltig'i va to'pponcha bilan qurollangan edilar.330 Bu qo‘zg‘olon ham tarqab ketgan edi. Mahalla volostidagi Oqmasjidda qo'zg‘olon ko'taiilil > volost boshlig‘i va qozisini o ‘ldirishga harakat qildilar.

Samarqand viloyatdagi qo ‘zg‘olon alangasi Farg'ona viloyatiga ham katta xavf tug'dirdi. Chunki m agiubiyatga uchratilgau qo 'zg‘olonchilarni talay qismi Farg‘ona vodiysiga o ‘tish uchun yo'lga chiqqanlar. Bu xususda Farg‘ona viloyatining harbiy gubernatori A.i.Gippusning harbiy vazirlikkayuborgan axborotida shunday deyilgan: «Qo‘qonga kelganimda qo‘shni Samarqand viloyatining Jizzax, Zomin va Shahristondan odamlarni Farg‘ona viloyatining tog iik joylariga kelganliklari haqidagi xabarni oldim. Ular bu joylardagi aholini qarshilik ko‘rsatishlariga chaqirmoqda. Bu bosqinchilar yaxshi kayfiyatdagi Farg'ona viloyatining aholisini talashi va bularni ham qochishga olib kelishi mumkin...

Qurolsiz b o ‘lsalarda ayollarni va bolalarni ham qamaymiz va Qo’qonga jo ‘natamiz, qarshilik qilganlarga nisbatan qurol ishlatamiz. Ayni bir vaqtda soldatlarni eng katta yoMlarga joylashtirib bosqinchilarni katta Samarqand viloyatiga jo ‘natishni rejalash-

329 O'sha joyda, 19-bet.330 O 'sha joyda, 20-bet.

256

lit- ' \u llas, Samarqand viloyatidagi 1916 yilgi qo‘zg‘olon .1 ti ii ul.i kcng qoMoch yozib qizg‘in tus oldiki u deyarli barcha . H uni <| imrab oldi. Chunonchi, Turkiston general-gubematori iniilull h //ax uyezdida sodir bo‘lgan qo‘zg‘olonlarni oTganish

uni i ivlulorlarni mol-mulkini musodara qilish bo‘yicha tuzilgan koinissiyaning m a’lumotiga ko‘ra quyidagi shahar va

||tMil uni qo‘zg‘olon qamrab olgan edi:

1, l i//ax shahri 12. Qo'rg 'ontepa volostii ( > /Ivk volosti 13. Sintab volostit K ibat volosti 14. Yam volosti

4 /o m in volosti 15. Fistalitauyek volosti(ôratosh volosti 16. Usmat-qatortol volosti

ft San/ar volosti 17. Chashmab volostii Sauryuk volosti 18.Xo‘ja M uqur volostiN Mogdan volosti 19. Ota Q o‘rg‘on volosti*), I'orish volosti 20. Qizilqum volosti10 Yangiqo‘rg‘on volosti 21. Chordora volostiI I ko'ktcpa volosti 22. Norut volosti

Shuningdek komissiya qo ‘zg‘olonda Yangiqo‘rg‘on, Nokurt, Mnlab, Yam va Pistalitau volostlarini qaysi darajada qatnashganligiga -Inn qo’shimcha m a’lumotlarni to ‘plab m a’muriyatga topshirdi.332 Iti/ni ixtiyormizda qo‘zg‘olonlarni ayrim volostlarda qanday tarzda .odir bolganligiga va ularning boshliqlariga tegishli quyidagi ina’lumotlar mavjud.333 (3-jadval).

Volostlarda 1916 yilgi qo‘zg‘olonlarning tafsiloti

Bogdan volostida

Yangi qishloqda

Aholining hammasi qo‘zg‘olon ko‘tardi.

Q o‘zg‘olonga A bdurahm on Jevachi va uning o ‘g‘illari boshchilik qilib hokimiyat idorasi talandi va vayron qilindi. 0 ‘rmon xodimi Babinni o ‘ldirib akusherka va uning yordamchisi olib ketildi. Soldatlar ko'p odamlarni o ‘ldirib qishloqni yondirdilar.

331 SGVIA Rossii. F. Glavniy shtab, Aziatskaya chast, op. 4, D. 4 0 ,1. 166.332 O'zR MDA F. Kaaselariya Jizzaxskogo uyezdnogo nachalnika, op. 1, d. 49,1.40-42.333 0 ‘sha joyda, 40-42-betlar.

K onchigay va Toshkes- ganda

Qo‘zg‘olon ko‘tardi

Kulbada Qurbonxo‘ja avlodi bosh ko'tardi.

Abdurahmon Jevachining o ‘g‘li Raximl»i\ qo‘zg‘olonga boshchilik qildi. Sokliilliti qishloqqa tegmadilar.

Qudjurda Aholining bir qismi qo‘zg‘oldi.

Bularga Baxtiboy va J o ‘raboy Sul.iv m o n o v lar b o sh ch ilik q ilib hokim vill idorasini buzdilar qishloq yondirildi

K asi q ish loq va Me- xinda

Aholining bir qismi qo‘zg‘oldi.

U lar X otam N orm atov boshchiligiilii hukumat idorasini buzish uchun haniknl qildilar. Soldatlar qishloqqa tegmadilar

Musabayda Aholi qo‘zg‘aldi. B ular M usabay va Jan u s T ogayevlnr boshchiligida hokimiyat idorasini buzxlilni Qishloq soldatlar tomonidan yondirildi

llyanchida A holining deyarli barchasi qo‘zg‘aldi.

B u la r Jay n an A bdurasu lov va J o 'n Abdug‘afforov rahbarlik qildi. Soldal Itti qishloqqa tegmadilar.

Y am chi va o t a - q i s h - loqda

Q o ‘zg ‘o lo n k o ‘- tardilar.

B u la r E sh m a t p o lv o n b ek M urodov rahbarligida hokim iyat idorasini ostin ustin qilib kotib Sibirsevni o ‘ldirdilai Soldatlar qishloqni yondirdilar.

Yatanda Q o ‘z g 'o lo n k o ‘- tarildi.

Bular Shaharbo Imomboyev boshchiligiiln Jizzaxga borishib hokim iyat idorasini v ay ro n q ild ila r q ish lo q so ld a tla i tomonidan yondirildi.

K o s h -X a - u c h , O q- buloq va So- vunbuloqda

Xalq qo‘zg‘aldi. B u larga b o sh c h ilik q ilg an Q ulboy Subxonbayev hokimiyat idorasini vayron qildilar. Soldatlar qishloqni yondirdilar.

K a t t a Bogdan va Bogarnbirda

Aholining bir qismi bosh ko'tardi.

Soldatlar qishloqni yondirmadilar.

N u rek va Qoratoshda

Xalqning hammasi qo‘zg‘oldi.

Bular Zulfiqora Yuldoshev boshchiligida Jizzaqqa borishgan. Qishloq yondirildi.

Qoraxonda Qo‘zg‘olon ko‘tardilar.

B u lar M ulla Z a rfu lla M ustafoqu lov boshchiligida Jizzaqqa borishgan. Qishloqqa tegilmadi.

258

I k i h n h Q o‘/,g‘olon ko‘ta- illdi

Bular Abdurahmon Jevachining o ‘g‘illari boshchilik qildilar. Qishloqqa tegilmadi.

HptUI-">S ■ tut ti.l i

(.)o'/.g'olon ko 'ta- lildi.

Bular Jonqobil Rahm onqulov boshchiligida hukumat idorasiga hujum qilish uchun bordilar. Qishloq yondirilmadi.

p . .....„ Xalq bosh ko'tardi. Bular Abdurahmon Jevachi boshchiligida harakat qildilar. Soldatlar qishloqning bir qismini yondiridilar.

■ mh II* |H"t' 1 • Nil

Ayrim kishilar qo‘z- g'oldi.

Qishloqqa tegilmadi.

Forish volostida

kitilin ilk VIIfc ll 1 I 1 1 1 v (1 hI 1 ,

Xalq qo‘zg‘oldi. B u lar a k a -u k a la r q a lan d a r, k a tta va S a tto rx o n n i M ah am a t A m in o v lar boshchiligida Jizzaqqa bordilar. Soldatlar tomonidan qishloq yondirildi.

il l ll(1II1 .........

Aholining barchasi qo‘zg‘oldi.

Qishloq yondirilmadi.

l.iftli Alllda Q o‘zg‘olon ko‘tarildi.

Bular aka-uka Mullabay va Anay Iskandarov boshchiligida Jizzaxga bordilar. Qishloq yondirildi.

1 ii limiida Qo'zg'aldi. Jondil Jabborov, Chinni Yuldashev va Kattabek Toniyev boshchiligida Jizzaxga bordilar. Qishloq yondirilmadi.

IKulida Q o‘zg‘aldi. Q ubay Turgunboyev va B obom urotda Chalaboyev boshchiligida Jizzaxga bordilar qishloq yondirilmadi.

Sintab volostidaSlntnbda Q o‘zg‘aldi. Xo‘ja Niyoz Sherboyev va Eshon Katta xo‘ja

boshchiligida topogriflarga hujum qilib ulami m usulm on diniga kirgizdilar. Q ishloq yondirilmadi.

1 Istukda Aliolining bir qismi qo‘zg‘aldi.

Bular N orm urod Hasanboyev boshchiligida Jizzaxga yurdilar. Qishloqqa tegilmadi.

Madjarumda Qo‘zg‘aldi. Abduraufiq Yorijonov boshchiligida Jizzaxga bordilar. Qishloqqa zarar yetkazilmadi.

Chordagi volostidaKeti va Kur- karali ovulida

Aholining bir qismi ko'tarildi.

Q o‘zg‘olonchilardan 15 kishi ayblandi.

>7r. 259 ' :

Umuman olganda 45 qishloqdan o ‘ntasi yondirib tashlangan. Aftidan Chor m a’muriyatining vakili vahshiylikni t o i a namoyish etishni lozim topm ay yondirilgan qishloqlarning sonini kam ko'rsatgan. Jizzax uyezdiga qarashli qo ‘zg‘olon ko‘tarilgan shahar va qishloqlarni vayronaga aylantirilganliga manbalarda qayd etilgan.

Jizzax fojiasi xususida 1926 yilda «Yer yuzi» jurnalida bosilgan m a’lumot juda qimmatlidir: «1916 yil iyul oyida, ro‘za vaqti, kunlar issiq, har yerda ish, dala jonlangan, paxtalar chopiladur, bedalar uriladir, qovunlar uziladir, bozorda qimmatchilik boshlangan, xalqni ochlik dahshati qo ‘rqitmoqda, dehqonlarning eng yaxshi otlari podshoh hukumati tom onidan olingan, har yerda ochlik alomati ko‘riladir.

Xuddi shu chog'da xalqning og‘zida g'ivir-shivir so‘zlar: 19 yoshdan 40 yoshgacha musulmonlarni askarlikka olar emish.

— Yo'q askarlikka emas, mardikorlikka olar emish. Gazetada shunday yozibdur: xalq orasidagi norozilik unga qarshi yo‘naltirilgan Ba’zi kishilar o ‘z -o ‘zini oyog‘ini sindirib askarlikka (mardi korlikka) yaroqsiz qilmoqchi, ba ’zilari agarda hukumat ro‘yxatiga olmoq uchun keladigan ro‘yxatchining qorniga pichoq solmoqclu

Ana pristuf, mingboshilar, politsiyalar, mahalla xalqini ro'yxal qilish uchun chiqdilar. Lekin mahallalarda, uylarda yosh bolalai. qari xotinlargina qolg‘on. Yosh kishilar hammasi hukumatga qarshi kurashish uchun birjoy (Jizzax)da to'plang'on. Hammaning yomd.i pichoq. bolta, xanjar va boshqa o ‘qsiz qurollar, xalq orasida soMilai Zokirlar ham bor. Ular xalqning diniy hayajonini orttirdilar:

— Sen mardikorlikka bormaslikka va’da ber, biz qaytami/.!Mana hozir xalqqa qarshi soldatlar, miltiqlar, puleniyollai

keladilar, lekin xalq qo'rqish darajasidan o'tdi. Hokim tomonul hi buyuriq:

— Tarqalinglar!Xalq javob berdi: Seni o ‘zing soldatlaring va pulemyollamtu

bilan ket, so 'ng biz tarqalamiz! Ko‘p o 'tm adi, ellik miiiK.ditti ortiq xalqqa pulemyotlardan va miltiqlardan otish boshlandi Vii.| oMimga qaramasdan pulemyotni qo'lga kiritishga urinib k<>‘11 It i da, u n d a n y o m g ‘ir s ingari yog ‘ilib tu rg an o 'q la i \ali|iil yaqinig‘icha keltirmadi. Pichoqlar miltiq bilan pulemyotga <i>n III

260

kurasha olmadi. Xalq yengildi. H ukum at yengdi. Soldatlar, polissiyalar ularni quvlab borib ko'rgan joyda otdi, kesdi, qirqdi, nimtaladi. Maydonda, k o ‘chada, yigitlar, chollar, o^spirinlar qonlaiga bo‘yalib yotadir.

Ikkiqat xotinlarning qorinlari ustida podshoh soldatlarining nayzalari sanchilib turadir. Buni tarix ko‘rmagan... Yiqilgan j’o'daklarning qizil lablari ko'kargan. Yosh qizlarning boshlaridagi qora sochlari yuzlariga uralib, ularning betlarini qonxo‘rlarning ko'zlaridan saqlaydilar. Yaradorlarning ingragan tovushlari yaqinida oqib turg‘on suvga qo ‘shilib oqadir. Shahar qon ichida».

Mazkur satrlar qo ‘zg‘olon bostirilib, o ‘n yil o ‘tgandan keyin, ya’ni qirg‘in barotlarni va vayronagarchiliklarni o ‘z ko‘zi bilan ko'rgan va ulami azoblarini boshidan kechirgan kishilarning tirikligi vaqtida yozilgan. Shu bois ularni haqiqiy ahvolini aks etdirishida licch shubha yo‘q.

Sirdaryo viloyatidagi qo'zg'olonlar

C hor hukumatining mustamlakachilik siyosati va milliy zulmi o'/.bek ayollarini ham nafratini uyg‘otishi turgan gap edi. Buni usiiga mardikorlikka olish haqida imperatorning farmoni ularni oshkora qo‘zg‘olon ko‘tarishga katta turtki bo ld i . Chunonchi 11 lyul ertalab soat 8 yarimda Toshkent shahrining ko‘chalari ayollar bilan toMib, baqiriq-chaqiriqlar tobora ko‘chayib bordi. Ularni kctidan erkaklar ham ergashib M ahmud Xo‘jayev, P o ia tx o ‘ja lnog‘om xo‘jayev, A bdurahm on Q ayum so‘fiyev va Nizom id- <lmxo‘ja Zaynitdinxo‘jayevlar jonbozlik bilan harakat qilganlar. O o ‘zg ‘o lo n c h i la r m ir sh a b la rn in g b ir id a n t o ‘p p o n c h a n i , inalikamaning kotibidan qilichni tortib oldilar. Temir-tersak, tosh va boshqa narsalar bilan qurollangan 2000—3000 kishilik olomon bosliqarm a p a n ja ra la r in i s ind ird i la r . A yo lla r «erkak larn i 111;irdikorlikka bermaymiz», erkaklar esa «bormaymiz va shu yerda i> lamiz» deb baqirishgan. Politsiya boshqarmasini qorovuli M irahm ad Akbarshoyev m a ’rnuriyatni yonini olgani uchun ulomon tom onidan o ‘ldirilgan.334 Xaloyiq boshqarmaning mirzasi

IH 0 ‘zR MDA. F. Sirdaryo viloyat boshqarmasi. 1-ro‘yxat, 436-ish, 18-bet.

261

Trentovetsni urib boshini jarohatlaganlar. Toshbo‘ron orqasul.i Sebzor dahasining mirshabi Sayid ismoiljonov, Shayxontolmt dahasining mirshablari Tilla Eshmuhamedov va Doniyorxo'M Isaxo'jayevlar yarador qilindi. Soldatlardan uch kishi jarohatlainh Olomon boshqarma idorasini toshbo‘ron qilib eshik va derazalaiim sindirdilar, shu paytda ayollarni qo‘zg‘olonda qatnashayotganligmi qoralagan Obid Usta Azimxo‘jayev kaltaklandi. Bu kishi shall.h kasalxonasida vafot etgan. Prokuror aybnomasida bu haqda shundm deyilgan: «M arhum Obid Usta Azizxo‘jayev ukasi 11 iyui kuni kechqurun kasalxonaga borganda akasi jon berishidan old in shunday debdi: men politsiya boshqarmasining derazasini tagid.i turib erkaklar turganda xotinlarga shovqin-suron qilish munosih emas, deb ta ’na qildim. Shu ondayoq erkak va ayollar meni ko‘chaga sudrashib, olib chiqishdi. Bu yerda kimdir biqinim va qornimga pichoq urdi».

Boshqarma hovlisida bayon etilgan fojia yuz bergandan ko'p o 'tm ay Toshkent shahar boshlig‘i S.O.Kochan yetib keladi. II o ‘z ko‘zi bilan ko‘rgan voqeani shunday yozgari edi: «Men politsiya boshqarmasiga kelganimda ko‘chada, boshqarma atrofida va qisman hovlisida erkak va xotinlardan tashkil topgan olomonga duch keldim. Olomon bir necha ming kishidan iborat bo‘lib ularni orasida o'lganlar va yaradorlar yotardi...

Politsiya boshqarmasiga boradigan ko'chada ayrim kishilar menga yig‘i-sig‘i aralash n im alarnidir tushuntirishga, kimlarningdir ustidan shikoyat qilishga harakat qilardilar. Bu yerda erkaklar va xotinlar bo‘lib ularning hammasi xo‘rlangan va ezilgan holda ko'rindi. Politsiya boshqarmasiga kirganimda eski mirshablarning hammasini qo'llarida to ‘pponcha ushlab turganliklarini ko ‘rdim. Boshqarma binosi yonida telefon simi uzilgan holda yotibdi. ldoraning ichida g‘isht va tosh parchalarini, eshik va derazalarini singanini koTdim. Hali harbiy qismlar kelmagan edi. Olomonning tarqalishini so ia b qilingan so'rovlar inobatga olinmadi va shovqin- suronlar eshitilib turildi. Ko'p o ‘tmay o ‘liklarning va yaradorlarni olishga tibbiy yordam ko‘rsatishga kirishildi. Shu vaqtda boshqarmaga harbiy bilim yurtining otradi va Toshkent yangi shaharining mirshablari kelishdi. Shundan keyin harbiy qismlar ham kelib

262

................ko'cha tarafdan o ‘rab oldi va ularni tarqatishga muvaffaqH l i M . l t " Shundan keyin qo ‘zg‘olonchilarni b irguruhi mirshab

M d m m 11111 oiIasini o ‘ldirish uchun Beshyog 'och tom onga I kt it if.titlai Uni so‘zicha polkovnik N.Kolesnikov soldatlar bilan [ lî. 'tti 11 o '/ , ko'zi bilan ko‘rganini shunday izohlaydi: mening Ann«lit111 chiin Mochalov politsiya boshqarmasi binosida 2000— wHIil kishilar to ‘planib baqirayotganligi, mirshablarni urayot-

[ i mli,'i haqida telefon orqali xabar berdi. Hamda Tretoviusni f [ m >>li tilanganligi mirshablarning otgan o'qlaridan o lgan lar borligi

litMisida ma’lumot berdi. Men darhol boshqarmaga kelib olomonni Urn hilishga ko‘p harakat qildim, lekin hech kim quloq solmadi. M> it soldatlarga olomonni qamchi bilan boshqarmadan siqib• liiqm ishini buyurdim. Ammo olomon bo‘sh kelmay qamchilarni Iml ib oldi. B iro ‘zbekqilich bilan menga tashlanayotganini ko‘rib t|ollb lo 'pponchani unga o'qtaldim. Biroq u menga yaqinlasha l» if-anidan keyin otib o ‘ldirdim. Olomon «Ur»—deb baqirib toshv .1 r'ishtlarni otib barcha eshik va derazalarni sindirdilar. Soat 11 da pt.tporshiklarning maktabidan kelgan rota boshqarma binosini t|iushab olomonni tarqatishga kirishdi. Biroq qo‘zg‘olonchilar .oldatlarni urishdi va qurollarini tortib ola boshladilar. Bu vaqtda b o sh q a rm ad a g i te le fo n sim i q o ‘zg ‘o lo n c h i la r M irqos im Isaniuham edov va sheriklari tom onidan buzilgan edi. U lar soldatlaming qattiq qarshiligi tufayli tarqalganlar. Men qo‘zg‘olonda lonbozlik ko‘rsatgan kishilarni ayrimlarini ko‘rsatishim mumkin. Masalan Qoratosh mahallali bir baquw at va sogiom , qorasoqolli o ‘/bek boshqarma ayvonchasida turib olomonga murojaat qilib turdi. Uni so'ziga javoban olomondan «Ur» degan so'zlar eshitildi. Bir keksa odam ayollami orasida yurib ularni kurashga otlantirib tuigan. Musa Mirzaxonov, K attaxo‘ja Boboxo'jayev, Sayid Ahmad Karimboyev mardikorlikka olishga qarshi edilar, lekin ular qo‘zg‘olonda ko‘rinmadilar. Shularga o ‘xshash qo'zg'olon arafasida xalqni mardikorlikka bormasliklarini Samarqand darvoza mahallalik D a d a x o ‘ja In o g ‘o m x o ‘jayev , C h o rs u d a n o q o so q o l R au f

3,5 0 ‘sha joyda, 14-bet.336 0 ‘zR MDA, Turkeston general-gubematorligi idorasi. 31-ro‘yxat, 1100-

ish, 230-233-betlar.

263

M uham edov , P ichoqchidan Kom iljon A hm adjonov singari nufuzli kishilar menga m a’lum qilgan edilar.337

M azm unan N .K olesnikov bu bilan ko ‘rsatilgan kishilarni qo‘zg‘olonni tayyorlashda ayiblamoqchi bo‘lgan shekilli. Qo‘zg‘olon qatnashchilaridan o ‘nlab kishilar hibsga olinib tergov qilindi. Harbiy prokurorning yordamchisi polkovnik Simonovichning aybnomasidagi m a’lum otlar haqidagi tasavvurni bir m uncha boyitadi. Unda 34 mahbuslarning faoliyati izohlanib, Abdurahim Mulla Hakimov, Y o‘lchi Ibrohim ov, M ahm udxo‘ja M irza- xo‘jayev, Yaqub Murodjapayev, Abdurahmon Qayum SoTiyev, N izom iddinxo‘ja Zayniddinxo‘jayev, Fayzi Ali Rahimbayev, Po‘latxo'ja Inog‘omxo‘jayev, G ‘ulom Kamolov va Murodxo'ja Muhammadalixo‘jayevlarxalqni qo‘zg‘olon ko‘tarishga da’vat etgan kishilar sifatida qoralanganlar. Shuningdek Tojiboy Yunusxo'jayev, M irqos im I sa m u h a m e d o v , S h o g ‘iyos, Sho ilyos Q oriyev , Tursunboy va Abduhalil Abduhakimov, Aziz Musaboyev (laqabi «C ho‘loq»), Shosaid Shosolihov, Qobil Mirsolihov, Muxsin Korchiboyev, G ‘ulom Yusufjonov, Alijon Muhammadaliyev va Maqsid Mirsoatov aybdorlar ro‘yxatiga kirgizildi.338

Sud qo‘zg‘olonning faol qatnashchilaridan etikdo‘z Abdurahmon Q a y u m s o ‘f i y e v va qora ishchi Mirqosim Shomuhamedovni osib oMdirishga, Tojiboy Yunusxo‘jayev, G ‘ulom Kamolov, Yo‘lchi Ibrohimov, N izom iddinxo‘ja Zayniddinxo‘jayev, Murodxo'j;i Mahmudalixo‘jayev, Yaqub Murodrajabboyev va boshqalar uzoq muddatli surgunga hukm qilindi.

Toshkent shahridaga qo‘zg‘olonning aks-sadosi tezlik bilan uning atrofidagi joylarga tarqaldi.

1916 yil 14 iyulda Xonabod qishlog‘ida 700 kishilik olomon Kendjigalin va N astinn ing boshlig‘i M o ‘m in Tashhofizov, mirshablar Boymurod Aliboyev va uryadnik Brautselarga tashlatiil• jarohatlantirdilar. Olomon qatnashchilaridan Abu Sayid Mavlonov U m urzoqxo‘ja Parpiyev, Turdiboy Q ulm uham edov, Yuldnsli Mullayorov, Q o‘chqor H olm uham edov , Y o‘ldosh Qobilov Hamro Farm onov, Mulla Sulaymon Hafizov, Jalol Karimo\

337 0 ‘z R MDA, F. Kanselariya Turkestanskogo general gubernatoni 11 ro‘yxat, 1100-ish, 230-bet.

338 0 ‘sha joyda, 248-bet.264

N odirxon X onov, J o ‘ra Shashiyev, Jum a Soyibov, Oqqul Mullasultonov, Bek Qodirqulov, Mamadqul Tolibboyev, Yusuf Holov, T u rm a n Yusufov, 0 ‘rm on Shirnov , M ulla Isaqul l ashbiyevlar sudga berildi.339

13—14 iyul kunlari To‘ytepada ham xalq to‘planib mardikorlikka bormasliklarini m a ’lum qildilar. T o ‘ytepada soldatlar bilan to 'qnashuvda 4 o lom on qatnashchisi halok b o ‘ldi, soldatlar tomonidan 8 xonadon yondirildi. 20 iyulda Kelesni orqa tomonidagi Bulot volostida 50 ming kishi yig'ilayotganligi haqida Toshkentga xabar berilgan. Toshkentdan 18 chaqirim masofada joylashgan G ‘ish tko ‘prikda 7000—8000 kishidan iborat xalq o lom oni to'plangan. Qibrayda esa 4000—6000 kishi qo ‘zg‘olon ko‘targan edi.340 Biroq qo‘zg‘olon muvaffaqiyatsizlikka uchragan bo‘lsa-da, lekin boshqa joylarda ko‘tarila berildi. Masalan, 21 iyulda Kaufman stansiyasida (Zangaota atrofida) 3000 kishilik qo‘zg‘olonchilar soldatlar bilan to ‘qnashdi. Natijada ulardan uchta, ruslardan bir kishi o ‘ldirildi. 0 ‘sha kuni O qqo‘rg'on qishlog‘ida xalq volost boshlig‘iga hujum qildi, biroq u qochib qoldi.

Ayniqsa 22 iyul kuni T o ‘ytepada qo ‘zg‘olonchilar ma'muriyatga katta xavf tug ‘dirdi. Bu yerda ming kishilik o lom on volost boshqarmasiga hujum qilib bu yerdagi to ‘rtta soldatlami qochishga majbur etdilar. So‘ngra ular volost boshlig‘i Bekm uham m ad Mallaboyevning uyiga bostirib kirib uni tilini qirqdilar, o'ldirdilar, imperator sur’atini yondirib tashladilar. Ular soldatlar kelayotganligidan xabar topib, to ‘qaylar va chetdagi boglarga yashirindilar. Ravtok qishlog'ining xo‘jalari mardikorlikka emas, balki soldatlikka olinishi, begona joylarda oMganlarni kafansiz ruslar bilan birgalikda dafn etilishi haqida tashviqot yurguzib aholini bosh ko‘tarishga chaqirganlar. 0 ‘sha xo‘jalar Qorasuv qishlog‘iga kelishib savdoni to'xtatish va mardikorlikdan bo‘yin tortish haqida targ‘ibot yurgiz- ganlar.341

Natijada To'ytepa va uning atrofidagi qishloqlar qo‘zg‘olon domiga339 0 ‘zR MDA. F. Turkiston general-gubernatorining idorasi. 31-ro‘yxat, 1137-

ish, 175-bet.Wl SGVIA Rossii. F. Shtab Turkestanskogo voyennogo okruga. OP. 1. D. 128, 1.257.'41 0 ‘zR MDA. F. Turkiston general-gubernatorining idorasi. 31-ro‘yxat, 1100-

ish, 64-bet.

: ■■ 265

tortilgan edi. Bu ozodlik kurashini To'ytepa qozisi Almat Xudov berganov, Mulla So‘fi Toshberdiboyev va Iskandar Maqsidov, Rovotdan: Azizxo‘ja Azlyarxo‘jayev, A ’zam xo‘ja M uhammad xo'jayev va M ahammadiyor U m arxo‘jayevlar tashkil qilganlai Q o‘zg‘olonning ta ’sirida Pskent b o ‘limining Usmonota, Oqqo'i g‘on va boshqa joylarda g'alayon ko‘tarildi.342 Bu yerda qo‘zg‘olon chilar volost boshlig‘ini o ‘ldirish uchun uyiga bostirib kirishdi Biroq u qochishga ulgurgan edi. Bunday voqea Kariz volostida ham sodir boMib, boshliq rus kiyimini kiyib Pskentga qochgan.

To'ytepa va atrofjoylardagi qo‘zg‘olon qatnashchilaridan 76 kisln hibsga olindi. Q o‘zg‘olonchilarni jazolashda Toshkent uye/cli boshlig'ining o'rinbosari A.I.Afanasyev vahshiylarcha ish yuritdi Uning buyrug‘i bilan xonadonlar yondirildi, mol-mulk talandi Uni o ‘zini ko‘rsatishicha, 20 kishi o ‘ldirilgan, lekin vahshiylikm niaoblash uchun ularning sonini ancha kamaytirib axborot bergan H atto uning vahshiyligi cho r m a ’muriyatining boshliqlarini norozilig in i chaq irgan edi. U lar siyosat uch u n b o ‘lsa-da,A.I.Afanasyevning qilmishlarini qoraladi. Bu xususda Sirdaryo viloyatining harbiy gubernatori Galkin A.N.Kuropatkin nomiga: «Podpolkovnik Afanasyev q o ‘zg‘olonchilarga n isbatan jazo choralarini qo ‘llayotganida uyezd boshlig‘i lavozimiga berilgan ko‘rsatma va haq-huquqlar doirasidan chiqib ketgan. Agar o ‘lkadagi sodir boiayotgan voqealardan kelib chiqqan holda qaralsa, Pskent uyezdidagi tartibsizlik va volost boshlig'ini o ‘ldirish mahalliy aholining qo ‘zg‘olonlarga xos oddiy voqeadir. Shuning uchun podpolkovnik Afanasyevning ko 'rgan choralarini o ‘rinli deb bo ‘lmaydi, — deb yozgan .343

Sirdaryo viloyatiga qarashli Imbay, Perov, Kazalin, Avliyoota, Marki va boshqa joylarida qo‘zg‘olonlar koktarildi.

Farg'ona viloyatidagi qo'zg'olonlar

Bu mintaqa ozodlik kurashining eng qaynoq o ‘choqlaridan hisoblandi. 1916 yil 9 iyulda qo‘zg‘olon Andijon shahrida Jomye

,42 0 ‘sha joyda.143 O'sha joyda.

266

Mt > lull innydonidako‘taiildi. Bu qo‘zg‘olonga Hakim Oqsoqolov, IA Km /iltoycv, M.Abdukarimovsingari jasoratli kishilar boshchilik Kililll.il A ndijon uyezd boshlig'i I.A.Brejezitskiyning m a’lumotiga liti i > '(»() kishilik olomon chor hukumatining mardikorlikka Im1111i.i11ik lo'g'risidagi farmoniga bo'ysunmasliklarini bayon

n1l.11 Ular uyezd boshlig'ining tushuntirishiga quloq solmay,.... 1 in l.mnon haqidagi gapni to'xtatishi va mardikorlikka safarbar91 mi 1 lik haqida tilxat berilishini qa t’i ravishda talab etdilar. Aks Im i|< 1.1. dlikboshilar va boshqa amaldorlarning hammasi o'ldirilishiV i ill.iming mol-mulklari talon-taroj etilishini uyezd boshlig‘iga liililudilai. Bu talabga rad javob olingach, qo'zg'olonchilar politsiya Vi 1 h.irbiy otradga qarshi ketmon, tosh va tayoqlar bilan tashlandilar. Itn t o 'q n a s h u v d a h a rb iy o t r a d to m o n i d a n o ‘q u z i l ib , i|u />■ olonchilardan 3 kishi o ‘ldirilgan va 10 kishi yaralangan,1 1.11 va politsiyachilardan bir necha kishi shikastlandi.344

10 iyulda Oltin ko'l volostiga qarashli Dalvarzin qishloglda> |i 1 /g 'olonchilar volost boshlig'i Hakimbek Ro'zimbekov va uning ikki hamroxini o'ldirganlar345 . Bunda qishloqning butun aholisi t|.iinashdi. Jazo otradi yetib kelgan vaqtda ularning hammasi ip .liloqni tashlab ketgan edilar.

I \ iyulda Andijon uyezdining M ayg'ir volostining Chuam (|ishlog‘ida q o 'zg 'o lo n ko 'tar ilib , o lom on qishloq oqsoqoli

I I.Hasanboyev, ellikboshi Qipchoqboy va Mulla Yo'ldosh Sul- lonxo'jayevlarni urib o'ldirganlar. Shuningdek, ular amaldorlarning uylarini i?uzib mol-mulklarini talaganlar. Qishloq oqsoqolining otasi k.To'raqulboyevning ko'rsatishicha, xaloyiq uy joylarini vayron c|ilishdan tashqari, 200 ming so'mlik qarzdorlik hujjatlarini va veksillarini yondirib tashlaganlar. Q o 'zg 'o longa A.Islomov, M .Q osim ov, A .R izoqo 'lboyev , A.Aliyev, T .T o 'raqu lboyev ,A.To'xtasinboyev, T.Mamaniyozov, P.Abduvaliyev, I.Madraimov, I Polvonov, M .O hunov , M .O qsoqolov , D .T em irboyev va K.Rizaqulboyev degan kishilar boshchilik qilganlar.

Qo'zg'olonchilar jazo otradlar tomonidan shavqatsiz bostirili- shiga qaramay, tobora ko'proq tarqalib bordi. Bu borada Chek

,44 0 ‘sha joyda. F. Farg‘ona viloyati harbiy gubem atorining idorasi, 2 -ro ‘yxat, 149-ish, 1-bet.

145 SGVIARossii. F. ShtabTurkestanskogo voyennogo okruga. OP. 2, d, 149,1, 5.

267

Oftobachi, Mirobod va boshqa q o ‘shni qishloqlarda ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlarni ko'rsatish mumkin, 12 iyuldan 13 iyulga o ‘tar kechasi Chek Oftobachi va MeK G ‘ofir qishloqlarning 300 kishilik o lom oni B uvanazar Hojiyev, O ta B oybachcha , M am osoli Hojiyev, Q o 'chqor G ‘oziqulov va M amadhasan A hmadxo‘jayev boshchiligida oqsoqolning uyiga bostirib kirib, uni topib berishlarini oila a’zolaridan talab qilganlar. Bu vaqtda oqsoqol va ma’muriyatning boshqa vakillari Andijon shahrida yashirinib yurgan edilar. Q o‘zg‘olonchilar oqsoqolning o ‘g‘lini va boshqa qarindoshlarini bog'lab oqsoqolni topib berishlarini, aks holda ularni o ‘ldirish va uy-joylarini yondirishni m a’lum qiladilar. Hatto qo ‘zg‘olonchilar oqsoqolni topib jazolash maqsadida o ‘z vakillarini shaharga yuborganlar. Chek Oftobachi qo ‘zg‘olonlarning boshlig‘i atrof- joylar bilan hamkorliqda ishni davom ettirish maqsadida Xonbog\ Chek Mader kabi qishloqlarga o ‘z vakili mirob Sotiboldiyevui yuborib qo‘zg‘o!on ko‘tarishga va amaldorlarni jazolashga chaqirdi.

Q o ‘zg‘olon M .M asaidov, I.Saidboyev va R.Raimberdiyev boshchiligida Don qo‘yma qishlog‘ida ham bo‘lib o ‘tgan. Bu yerda xaloyiq qishloq oqsoqoli M.Sarimsoqovning xonadoniga bostirib kirib mardikorlar ro‘yxatini va boshqa hujjatlami kuydirdilar. Xal<i qo ‘zg'oloni Mirobod nomli qishloqda ham b o ‘lganligi m a’lum Qo'zg'olonga J.Ortiqov va M.Hasanboyev degan kishilar rahbailik qilib zulm va adolatsizlikka qarshi ko‘rashganlar. M a’muriyai vakillari qo‘zg‘olonchilarningjazosidan shaharga qochib qutulishjM erishganlar.

Norin volostida b o i ib o ‘tgan xalq qo‘zg‘olonlari ham alohul.i diqqatga sazovordir. Bu viloyatning Chuja nomli qishloj’/ul.i Y U .M asodiqov, X.Xojiyev, SH .Q oraboyev va X .M ahm ud boyevlar boshchiligida olomon tayoq, ketmon va o ‘roq bilan qmol Iangan holda oqsoqol M.Karimboy o ‘g i i va ellikboshi T.Youn h boyevlarning xonadonlariga hujum qilganlar. Biroq, oqsoqol v i ellikboshi oldinroq qochib oigurgan edilar. Harbiy otrad to'plaml' turgan bir guruh olomonga o ‘q otgan va ikki kishini o ‘ldiiy.m

12 iyulda xalq qo'zg^loni Norin volostining Xo‘jaobod qishloq id i ham boiganligi ma’lum. Bu yerda 1000 kishiga yaqin olomon «|< > If i tushgan narsalar bilan qurollanib, oqsoqol Mulla SolihoMi

268

Abduqodirxo'jayevning o'yini o ‘rab oldi. Biroq qo‘zg‘olon jazo otradi tomonidan tarqatib T.Abduvositov, J.Qo‘rboshiyev, M.Ma- dam inov, R.Xudoyberdiyev, I.Dyoyerboyev va B.Odilboyev singari kishilar qamoqqa olindi.346

Andijon uyezdining Kapa va Poda qishlog‘i va Baliqchi volostida ham q o ‘zg‘olon ko 'tarild i, oqsoqol va ellikboshilar o lom on tom on idan o ‘ldirildi. Bunday q o ‘zg‘o lonch ila r Jalo lquduq, Hakimobod, Izboskan va Yorboshi volostlarida bo igan . Bu ishda faol qatnashgan M amarasulov, Xasanov, SoTiyev va boshqa q o ‘zg‘o lonchilar qam oqqa olinib, sudga berilgan, 14 iyulda qo‘zg‘olonchilar Qorasuv stansiyasiga hujum qilganlar.

Farg‘ona viloyatining eng yirik qo ‘zg'olonlaridan biri 10 iyulda M argilon shahrida b o i ib o ‘tgan edi. 20—25 ming kishidan iborat shahar aholisi 0 ‘rda maydonida to ‘planib mardikorlikka olishga qarshi ko‘tarildilar. Q o‘zg‘olonchilar mardikorlikka olish haqidagi farmonni tushuntirish va amalga oshirish maqsadida so‘zlamoqchi bo igan polkovnik Pexotin va mahalliy m a’muriyat vakillarini gapirishga mutlaqo y o i q o ‘ymay, hujum qilganlar. Polkovnik Pexotin esa to ‘pponchani o ‘qtalgan holda zo‘rg‘a to ‘dadan qochib qolgan. Oqsoqollar esa olomon tomonidan kaltak, ketmon va toshlar bilan urib oidirilgan. Q o£zg‘olon vaqtida olomon tomonidan 8 kishi o idirildi. Shundan keyin xaloyiq turli joylarga tarqab ketdi. Ko‘p o ‘tm ay qo‘shimcha harbiy otrad kelib 0 ‘rda maydoni va boshqa muhim joylarni egalladi. Kun davoniida shahar bo ‘ylab qo‘zg‘olonning qatnashchilari qidirilib, ulardan 63 kishi qamoqqa olindi. Jinlar qishlogida esa qo^zg'olonchilar bilan jazo otradi o 'rtasida to ‘qnashuv b o i ib o ‘tdi.

Yozyovon volostida ham qo‘zg‘olonlar b o iib , ulardan 35 kishi sud javobgarligiga tortilgan. Bu q o ‘zg‘olonlarning xususiyati shundaki, unda xotinlar faol qatnashganlar. Shuning uchun ham ular ustidan tergov qo‘zg‘atilgan. Masalan, CH.Madaliboyeva, YA.O‘rinboyeva, M .M uxam edova, C H .N urm atova , M.Oxu- nova, M .P o ‘la tx o ‘jayeva , M .U m ara liyeva , M .B oyboyeva, X .M a ’zu m o v a , J .X ojiyeva , R .A m inova , T .N a jm i td in o v a ,

146 0 ‘zR M DA. F arg 'ona viloyati harbiy giibernatorining idorasi. 2 -ro ‘yxat, I4l)-ish, 70-bet.

269

B.Ziyayeva va boshqalar shular jum lasidand ir . Biroq chor m a’muriyati jam oat tazyiqidan c h o ‘chib ayollar ustidan olib borilgan tergovni pirovardida to'xtatgan.

Xalq qo'zg'olonlari Qo'qon uyezdining ko‘p joylarida ham boiib o ‘tgan. Qo‘qon shahrining Aravon volostida xaloyiq adolatsizlik va zulmga qarshi ko'tarilib volost hokimini kaltaklab o'ldirganlar. Bn voqeaning sababi haqida Turkiston rayon muhofaza qilish bo'limi boshlig'i M.N.Volkov o 'z raportida: «Qo‘qon shahrida Aravon volost hokimi Ibrohimning o'ldirilishi u tomonidan aholining qattiq zulm ostiga olinishi natijasida sodir bo 'ld i . Volost hokimi mardikorlikka olish haqidagi buyruqni oliboq bo'lim mirzasi G 'ofn bilan maslahatlashib chaqiriq ro'yxatlariga barcha kishilarni kiritish va kim pul bersa, uni o'chirishga qaror qildilar, bu uni o'lishga olib keldi.

Ko'rsatilgan bo 'lim mirzasi G 'o fir oyiga 25 so 'm maosh oladi. Biroq, u keyingi ikki yil davomida Q o'qon shahrida 6 ming so'mgn yaqin bahoda uy sotib oldi, o 'zi va ukasini uylantirdi, bunga 2001) so'mdan ortiq sarflandi. Bundan tashqari, uning 10000 so 'm naqd puli bor. Farg'ona viloyat volostlari hokimlaming ko'pchiligi Aravon volost mirzasiga o'xshash ish yuritadilar>>.347

10 iyul kuni kechasi Y angiqo 'rg 'on volostining Shayxmir qishlog'i aholisi M.Azizov boshchiligida oqsoqol N .Shoyu sufovning uyini yondirgan. 8 iyulda qo 'zg 'olonchilar uyezdning Katta Avgan qishlog'ida ellikboshi va boshqa amaldorlami kaltakladi Jazo otradi qo 'zg'olonchilardan 10 kishini qamoqqa olgan. Bu vaqtda Qaynar volostiga qarashli Naymoncha qishlog'ida ayollai ishtirokida qo 'zg 'olon ko'tarildi. 9 iyul kuni Aravon volostining Roziyog'lik qishlog'idagi aholining qo'zg'oloni jiddiy tus oldi. Chor m a’muriyatining adolatsizligi va zulmidan sabr kosasi to'lgan olomon volost hokimi I.Hasanboyev va uning hamrohlarini urib o'ldirgan. Qo'zg 'olonchilardan biri halok bo'lgan. Qo'zg'olonni bostirish uchun yetib kelgan jazo otradi darhol olomonni qurshab olib, 316 kishini hibsga olgan. Bu qo 'zg 'olonda 2 ming kishidan ortiq erkak va ayol qatnashib, ular Arvon, Kaligor, Turkman, Chomoshbi va Barzangi kabi qishloqlar aholisidan tashkil topg;m

347 SGVIARossii. F. ShtabTurkestanskogo voyennogo okruga. O P .l. d. 128,1 3IK

edi. Q o ‘z g ‘o lo n c h i la rn in g o ld in g i sa f ida K. R o 'z ib o y e v , M.Ahmadboyev, A.Toshmatov, M.Olimboyev, M.Boshnazarov va boshqa kishilar borganlar. Q o‘zg‘olonda qatnashgan ayollar, <-0‘g'illarimiz va erlarimizni ming so‘m berilsa ham mardikorlikka hcrmaymiz» — deb xitob qilganlar.

Bu voqeaning ertasiga Ganjiravon qishlog‘i va uning atrofidagi joylarning aholisi birgalikda bosh ko'tarib, yuz kishilik olomon volost hokimining uyiga bostirib kirib, mardikorlik ro'yxatini va uy jihozlarini yondirganlar. Hokim esa qochib qutilgan. Soldatlar 29 kishini qamagan.

Q o ‘zg"olon ta rix ida N a y m a n c h a q ish log‘idagi aho lin ing qo‘zg‘oloni diqqatga sazovordir. Bunda ayollar jasorat bilan bosh ko‘tarib, olomonning birinchi safida turgan. Shundan keyin, jazo otradi zo‘rlik bilan ayollarni chetlatib, erkaklar bilan yuzma-yuz turgan. O lomon orasidan otrad boshlig‘iga qarab toshlar otilgan. Bu qo‘zg‘olon ham bostirilgan. 2 iyuldan 12 iyulga o ‘tar kechasi 400—500 kishilik olom on Tudin qishloq oqsoqolining qo iid an mardikorlik ro‘yxatini tortib olib, kuydirgan. Bu vaqtda Rishton qishlog'ida M.Boboxonov, SH.Xojiyev, P.Yoidoshboyev va boshqa kishilar rahbarligida qo‘zg'olon ko‘tarildi. 400—600 kishilik olomon Q o‘qon uyezd boshlig'i K.V.Medinskiyning tushintirishiga quloq solmay, volost hokimi M.Jalolovga tashlanib, uni o id irm oqchi b o id i la r . Biroq, hokim o lom on orasidan qutqazib qolindi. K.B.Medinskiy q o ‘zg‘olonchilardan bir necha kishini ushlab olganligi olomonni yanada g‘azablantirdi. Xaloyiq harbiy otradni qurshab ola boshladi. K.Medinskiyning va uning hamrohlari, shu jum ladan mahalliy m a ’muriyat qadam m a-qadam qurollarini o‘qtalgan holda olomonning siquvi ostida chekina boshladi. Bu vaqtda qo‘zg‘olonchilarning bir guruhi K.Medinskiyni orqa tomonidan to ‘sib oldi, shu ravishda harbiy otrad va m a’muriyat vakillari ketmon, tosh, kaltaklar bilan qurollangan olomon halqasida qoladi. Harbiy otrad o ‘ch ochganida qo‘zg‘olonchilardan I.Madaliyev,B.Parpiyev va S.Madaliyevlar yaralanganlar. Q o‘zguolon tarqalib,12 kishi qamoqqa olingan. Xalq g'alayonlari yirik qishloqlar bilan bir qatorda mayda qishloqlarni ham o‘z ichiga oldi. Bunday hollarda 3-4 qishloq birgalikda harakat qilganlar. Masalan, Kudosh volostiga

271

qarashli Qiriqketmon, Beshkapoyon va Beshkallaobod qishloq laridagi xalq ommasining qo‘zg‘oloni shular jumlasidandir. 500 600 kishidan iborat olomon Kudosh qishlog‘iga to ‘planib volosl hokimini o 'ldirmoqchi b o ‘lib, qidirganlar. Ellikboshi va uning o"g‘lini kaltaklaganlar, ellikboshini uyini buzib, mol-mulkim talaganlar. Harbiy otrad tomonidan qo‘zg‘olon qatnashchilaridan12 kishi hibsga tashlandi.

Qishloq aholisining q o ‘zg‘olonlari tem iryo‘l va stansiyakn, telefon va telegraf simlarini xavf ostiga qo‘ygan. Shuning uchun ham, Q o'qon jandarmiya boshlig‘i tem iryoiga yaqin joyda aholi to 'planib, Gorchakov stansiyasini egallash, telefon va telegral tarmoqlarini buzishga shaylanayotganliklarini Farg‘ona oblasl harbiy gubernatoriga m a’lum qilgan.

Q o‘zg‘olonlar bostirilgan bo ‘lsada, lekin ular chor m a’muriyat vakillarini mavqeiga zarba berib dovdiratib q o ‘ydi: «Keyingi kunlardagi g ‘alayonlar, - deb yozganligi Q o‘qon uyezdining boshlig‘i K.Medinskiy, - aholi orasida mahalliy m a’muriyatning mavqeini ancha qo ‘porib tashladi. Mahalliy m a’muriyat haddan tashqari asabiylashgan bo'lib, o ‘ziga ishonchini yo'qotmoqda. M usulm on bayram ning b irinchi kun ida (18 iyul) um um iy qo‘zg‘olon ko‘tarilishi to ‘g‘risida qatyiy so‘zlar eshitilmoqdii. Xavfsizlikni t a ’minlash uchun Q o‘qon shahar garnizonini tezda kuchaytirish lozim».348 Shuningdek bu hujjatda tem ir yo‘llarini ham xavfsizligini darhol kuchaytirish bayon etilgan. Xalq g'alayoni Namangan uyezdida ham keng ko‘lamda o'tgan edi. 9 iyulda erkak va ayollar imperatorning mardikorlikka olish haqidagi farmonini tan olmasliklarini bildirganlar. M a’muriyatning q o ‘zg‘olonni tarqatib yuborishga qaratilgan harakatlar hech qanday natija bermadi. Aksincha, xalq ommasi tobora kuchayib bordi. Shundan keyin pulem yotlar bilan qurollangan harbiy rota chaqirilib, olomonni q o ‘rqitish chorasi ko‘rildi. Biroq, qo 'zg ‘olonchilar ro‘yxatlarni berilishini qatyiy turib talab qiladilar. Shu tarzda ertalabdan soat 2 gacha shahar maydonida qo‘zg‘olonchilar harbiy rota bilan turaverdi. Oxirida olomon orasidan «Ur!» — degan so‘zlar

348 0 ‘zR MDA. Farg‘ona viloyat harbiy gubernatorining idorasi, 2-ro‘yxat,146-ish, 8-bet.

272 . -v: ;

vmi i.ih, xalq rotaga tashlandi. Soldatlar pulemyotlardan o ‘q uzib i|m /^ 'olonchilardan 12 kishini o idird ilar, 38 kishini yaraladilar.

N.muingan uyezdi boshlig'i P.R.Krashkovning kolrsatishicha yiiuulor bo‘lgan qo‘zg‘olonchilar ularga «Bu hech narsa emas, i1 iiil'ii biz o ‘z maqsadimizni amalga oshiramiz» — deb xitob i|ili'.uil;ir. Q o‘zg‘olon vaqtida katta va kichik oqsoqollar, qozilar IHiliisiyu iimuman m a’muriyat vakillarining hammasi oidirilishi h i«|ula xitoblar eshitilib turgan. Qonli to ‘qnashuvlardan keyin■ l<i'/g‘o lon ta rqalib , uning qa tnashch ila r idan M .Boyjonov, \ Ko/.iqboyev, B.Mirzayev, l.Xalfayev singari jami 19 kishi

Utimoqqa olindi.12 iyulda uyezdning Uychi qishlog‘ida qo‘zg‘olon ko'tarilgan.

( .(o '/g 'o lonch ila r U .B obo jonov va A .X am an b o y x o ‘jayevlar I 'nshchiligida ellikboshin i urib o ‘ldirganlar. Bu haraka tda M Qayumov, A.Muxtorov, M.Abduraximov va M.Abdukarimov- l ii I'aol qatnashdilar. Bu kishilarni bari qamoqqa olindi.

12 iyulda Olmos qishlogida erkak va ayollar birgalikda bosh kd tarib Nig‘matboy Mirza Aliboyev va uning mirzasi qishloq nqsoqoli M.Abduraximovni kaltakladilar.349 Bu xildagi harakat l.irqo‘rg‘on qishlogida avjiga chiqdi. 2 iyulda bu qishloqda mingga \aqin odam to ‘planib, mahalliy m a ’muriyat yigilgan bolxonali iiyni qurshab, ro‘yxatlarni berishni talab qildilar. Qishloq oqsoqoli l ojiboy ro ‘yxatlarni olomon o ‘rtasiga tashlashga majbur bo id i . Itu luijjatlar darhol yo‘q qilindi. Biroq, qo ‘zg‘olonchilar bu bilan qanoatlanmay bolxonaga bostirib kirib, volost hokimini pastda lurgan olomonga uloqtardilar. Olomon oqsoqolni kaltaklab, halok qiladi. Shundan keyin volost hokimi uyiga borib, uni xonavayron qilib tashladi. Q o‘zg‘olon kunduzgi soat 3 dan kech soat 6 gacha davom etdi. Q o‘zg‘olonni tashkil qilishda M.Mirkarimboyev, A.Xo'jayev, M.Mamatqulov, A.Yusupov, I.Xojiyev, M.Juman- berdiyev, M .Nurmatov, N.Berdiboyev, B.Xojiyev, M.Nazarov, I’.Naxarboyev, YU.Saidboyev va M.Raimboyev singari kishilar loubozlik ko‘rsatganlar.

Uyezdning Pashkaran, Uychi, Xujaobod, Uyg‘ur, Toshqo'r- g‘on va Barzik qishloqlarda aholi bosh ko‘tarib amaldorlarni uylariga

149 0 ‘sha joyda, 24-bet.273

hujum qilib, ro'yxatlarini yondirganlar. Uychi qishlog'ida 500 kishilik olomon ellikboshini o id irgan edi. 14 iyulda uyezdning Chindaul qishlog'ida katta qo'zg'olon bo‘lgan. 1000 kishiga yaqin xalq ornmasi m a’muriyatning safarbarlik haqidagi tushuntirish so‘zlariga qo'loq solmay, norozilik bildirganlar. Q o‘zg‘olonchil;u politsiya va uning boshlig‘ini qurshab, ro'yxatlarni tortib olganlai Ulardan A.Dadaboyev, M.Xojiyev, G.Kalandarov, M.Usmon qulov, M.Sodiqboyev, M.Karimboyev, R.Razzoqov, M.Mirsai dov, T.Qilichboyev, U.Sodiqov, A.Shoyusupov, X.Urozqulov kabi ellik nafar faollar sudga berildi.

15 iyulda uyezdning Chodak qishlog‘ida qo 'zg 'olon ko‘tarildi Ko'p sonli olomon volost hokimi M.Xudoyberdiyevning uyiga bostirib kirib, tepkilaganlar. Ketmon, tosh, tayoq va boltalar bilan qurollangan xalq SH.Toirboyev, M.Karimov, M.Ashurmatov, M.Maratjonov va boshqalar amaldorlami kaltaklagan. Qo‘zg‘olon ch i la r oras ida ayrim kish ilarda t o ‘p p o n c h a h am b o ‘lgan Qo'zg'olonchilar qishloq oqsoqoli N.Aminovning uyi va bog'im xonavayron qilib tashlaganlar. Shuningdek oqsoqolning 15 ming so 'm puli va 10 ming so'mlik qarzdorlik tilxatlari hamda 10000 so'mlik uyjihozlari va mollari yo'q qilingan. Oqsoqolning o'zi O'sh shahriga qochib qutilgan.

Q o 'zg 'o lonn ing faol qa tnashchila ridan 90 kishi qamoqqa olindi.350 Masalan J.Karimboyev, A.Abduraimov, YU.Mashari pov, N .X ojiyev, Y U .A m irm a to v , S .Po lvonov , B.Qoriyev, A.Xo'jayev, S.Nazarov, N.Jalolov, M .M adayorov, SH.Tosh boyev, A.Jalilov, S.Doniyorboyev, I.M irzaboyev va boshqa kishilar shular jumlasidandir.

17 iyulda yuqori Asht qishloq aholisi soliq va zulmga qarshi qo'zg'alib volost hokimining uyini vayron qilib, yondirib yuborgan Hokimni urib o'ldirgan. Bu voqeada B.Sarimsoqov, T.Matqulov, M .M ansurov, M .M o 'm inov , l .Boym atov, I.Nig 'matullayev, A.Abduqodirov, S.Ximgamov, K.Fozilovva boshqalar bilan jami 27 kishi katta jasorat ko'rsatganlar. 25 iyul kuni xalq ommasi Uyclu volostiga qarashli Yorqo'rg'on qishlog'ida qo'zg'olon ko'targan. Bu yerda olom on oqsoqollaridan ro'yxatlarni berishni talab etib

350 SGVIA Rossii F. Shtat Turkestanskogo voyennogo okmga. OP. 3, d .3 4 ,1. 24

274

it*li! m'ion qilganlar. Bu voqeadan so‘ng TXoliqov, B Mirzaboyev, A Visimboyev, A.Tolipov, SH.Ustaboyev, U.Muminov, U.Yo'l- ifcftlilxiycv, A.Otaboyev singari 20 dan ortiq kishilar qamoqqa olindi.351

Quyi Asht qishlog'ida qo'zg'olon ham ancha kuchli bo'lgan. 1000 klthldnn iborat qo 'zg'olonchilar 17 iyulda bolta, pichoq, tayoq va in.him bilan volost hokimi M.Alimboboyevning idorasini buzib *|<nNlulik ko'rsatgan rasmiy kishilarni o'ldirganlar. Ular hokimning

borib, xonavayron qilgan va mol-rnulkini yondirganlar. Bu hllmi bir qatorda hokimning tog'asi U.Odilboyev kaltaklanib, Minbilda maydonga olib chiqildi va o'ldirildi. Qo'zg'olonchilar bu hlliin chegaralanmay hokimga tegishli do 'konlarni ham buzib liishlndilur. Hammasi bo'lib hokimning 50 ming so 'm dan ortiq iiinl m u lk in i ta la d i . Q o 'z g 'o lo n d a v o m id a K .X o 'ja y e v , *.11 Iiirsunboyev, A.Xamlamov, K.Mirzaboboyev, M.Polvonov, \ Mullajonov, I.Nazarov, M .M aradjonov, I.Abduraxmonov, M \o|iyev, H.Aminov singari ko'plab olovqalblar oldingi safda kmiishdilar. Q o 'zg 'o londa ayollar ham erkaklarga madadkor I'o lililar. Qo'zg'olonchilardan U.Toshmatova, Nuriniso Tursunova \ i llamrobibi Aminova singari jasoratli onalar amaldorlarni n ’Ulirishga va ularning uylarini buzishga bevosita qatnashganlari in Inin qamoqqa olinib sudga berilgan. Bu qahramon ayollar bilan Itii qatorda qo 'zg 'o longa aralashgan T. M uhammadsafoyeva,li Buriboyeva, H .N osirova, R .Shaxyorova, l .M adaz im ova , S Shcrboyeva , T .S h o y u su p o v a , S H .M u h a m m a d g 'o z iy e v a ,V Madaliyeva nomli ayollar qamoqqa olinib, tergov qilinganlar.

< hor hukumati o 'lkada qo'zg'olonlarni bostirish uchun 14 ta lutalyon, 33 ta kazak harbiy bo'limni, 42 ta to 'pni va 69 ta pulemyotni jalb qildi. Jazo otradlari nihoyatda shavqatsizlik bilan h.uakat qildilar. Bu haqda general-gubernator A.P.Kuropatkinning ms imperatori Nikolay II ga yozgan raportida shunday yozilgan■ tli «Siz imperator oliy hazratlari va barchaga muqaddas vatan hisoblangan buyuk Rossiya oldida o 'z sodiqligini unutganligi va imoiy ishlar qilganligi uchun Turkiston aholisi qattiq jazolandi»352 . Qo‘Zg'olon qatnashchilaridan 3000dan ortiq kishi tergovga tortilib

1 0 ‘sha joyda, 19-bet.1 SGVIA Rossii. OP. 263/916, d. 42. chast. 3,1. 2.

ulardan 1588 sud qilindi. Bular 25 iyul — 15 dekabr oylari orasida bir necha guruhlarga boiingan holda sud qilindi. Hatto mahbuslarm katta bir qismini sud qilish 1917 yil yanvar oyiga qoldirildi. 19l(< yil 20 d e k a b r o y id a b e r i lg a n m a i u m o t g a k o ' r a , qo‘zg‘olonchilarning bir qismi ya’ni 933 kishi sud qilinib 346 kishi oqlangan, 587 mahbus bo‘yicha hukm chiqarilib 201 kishi osib o id i r ish g a , 104 kishi qatorgaga, 194 kishi arestantlik bo‘limiga, 88 kishi qamoqqa kesildi. Jizzax qo‘zg‘olonchilaridan 50 kishi o ‘lim, 1 kishi katorgaga hukm etildi. Bogadan volostidagi q o ‘z g ‘o lon b o ‘y icha 50 kishi osib oM dirilad igan b o ‘ldi. Umumlashtirganda 1916 yil qatnashchilaridan 347 kishiga o'lim jazosi berildi. A m m o xalqni qah r-g ‘azabi va nafratini yana qo‘zg‘atmaslik uchun o i im jazosiga tortilganlarning ancha qismi uzoq muddatli katorgaga almashtirildi. Tergovsiz va sudsiz minglab qo ‘zg‘olonchilar va ularning oila a ’zolari oidirilgan edi. Ammo A.N.Kuropatkin bu haqda og‘iz ochm ay qo 'zg‘olon orqasida ko'rilgan talofatlami ta ’riflaydi. Uning imperator nomiga yuborgan axborotiga ko‘ra 3709 ruslar jabrlanib 2325 oMdirilgan, 1384 kishi daraksiz yo ‘qolgan. C ho r m a ’muriyati vakillaridan 7 kishi, mahalliy quyi mansabdagilardan 22 kishi oidirilgan. 9000 xo‘jalik ostin-ustin qilingan va vayronaga aylantirilgan. Ayni paytda temiryo‘llar buzilgan, ko‘priklar yondirilgan, mol-mulk talandi. Ayniqsa, Jizzax q o ‘zg 'o lonchilariga nisbatan vahshiylarcha munosabatda boiindi. Bu haqda qo 'zg‘olon qatnashchilarining xotiralaridan to ‘la tasavvur hosil qilish mumkin. Jizzax g‘alayoni ishtirokchisi To‘ra Norboy deydi: «Jazo otradlari tog‘da qochib, och qolib, qishloqdan ovqat olib kelish uchun tushgan Mavlo Aymatovni ushladilar. U bilan yana 7 kishini ushlab daraxtlarga bogMadilar. 0 ‘n kungacha har kuni bir bor kaltaklab, ustidan suvquydilar. Soldatlar qishloqdan ketadigan bo‘ldilar. Keyin ular bu 7 kishini kaltaklab o ‘ldirib ketdilar». Q o‘zg‘olon qatnashchilaridan biri Muqim Urdushov Toshkentta qochib so‘ng Jizzaxga qaytib ko‘rganlarini quyidagicha so‘zlagan: «Toshkentdan Jizzaxga keldim. Kechasi stansiyaga yetib, namoz vaqtida shaharga tushib ketdim. YoMda ko‘p soldatlarni ko'rdim. Ularni yonida xalqdan talab olingan qimmatli ro‘zg‘or ashyolari tog‘-tog‘ bo ‘lib yetibdi.

' 2 7 6 ' :

S• • I• 1.111:ir qimmatli ipak so‘zanalarni, atlas vashohi ko‘rpalarni ttil.nca yopib qo‘yibdilar. Ipak gazlamalarni, shohi ko‘rpalarni itiiuoqqa yozib ustida ag'anab yotibdilar. Hovliga chiqsalar ham ••Inilli va atlas ko‘rpalarni yopinib chiqmoqdalar. Bunda xalqdan Ml,il> olingan minglarcha ot-mollar va qo‘ylar turibdi. Bunda oyoq i> 11 la bosilib yotgan qimmatli narsalarni ko‘rib juda rahmim keldi.I .ki shahar yo‘lida ketayotganimda yangi shaharga qarab qator- i|nlor kctayotgan xotin-qizlarni ko'rdim. Ular mendan «soldatlar i ilab ketgan narsalarni qaytarib berayotgan emish» deb eshitdik,I ni lo'g‘rimi? — deb soiadilar. Men buni koimaganligimni aytdim.

I '.ki shaharga tushsam, eng yaxshi binolar, mahallalar, shahar k<i i halaridagi timlar, do‘konlar, oshxonalar va choyxonalar kuyib \ri bilan tep-tekis boigan. Bunda boyugii sayramoqda. Xalq och va alang'och, juda og‘ir ahvolda. Bu ahvolni ko‘rib ko‘p achindim».

•Bir kuni — deydi q o ‘zg‘olon ishtirokchisi M am a-sharif Husainov, — shahar atrofini soldatlar o ‘rab, har hovliga besh- oltiladan b o i ib kiraverishdilar. Odamlarni urib-so‘kib uylaridan «Hivib chiqdilar. Beshikdagi bolalarni yechib olishga qo‘ymadilar. \a lqni bozor maydoniga to ‘plab, yosh va jinslarga qarab to ‘dalarga airatdilar. Atroflariga to ‘p va pulemyotlar o ina td ila r . Soldatlar ha’zi odamlarni q o io g id a n burab to ‘p og‘ziga olib borib keyin (|o'yib yuboradilar. Ba’zilari odamlarga qarab miltiqlarini sharq- sluirq qilib qoiqitadilar. Odamlar orasida Oq podsho Jizzax xalqini olib yuboradi, endi hammamizni otar ekan degan gap tarqaldi. Xalqni vahima bosdi. Xotinlar va bolalar yigiadi. Soldatlar ularni iniltiq q o i id o g i bilan urdilar. B irvaqt yangi shahardan bir otliq askarchopib kelib: «Siz makkor Jizzax xalqi podshohi a ’zamning oliy farmoniga itoat qilmaganliklaringiz uchun podshohi a ’zam si/larni otuvga buyurgan edi. General-gubernator Kuropatkin sizlarning gunohlaringizni Oq podshodan tilab olibdilar. Sizlar endi bu shaharda yashashdan m ahrum bo id in g iz . Sizlarni shahardan 25 kilometr nariga surgun qilamiz» dedi. Soldatlar, mingboshi va politsiyachilar xalqni uch tomonga b o iib haydadilar. Kun benihoyat issiq, ham m a yoqni chang-to‘zon qoplagan, eski shaharga keladigan suv yangi shaharda bo‘g‘ib qo‘yilganligi uchun hech joyda suv yo‘q. Borlarini soldatlar qoqib oldi. Yana yugurtirdi.

277

hujum qilib, ro‘yxatlarini yondirganlar. Uychi qishlog'ida >uu kishilik olomon ellikboshini o'ldirgan edi. 14 iyulda uyezdmiu Chindaul qishlog'ida katta qo'zg 'olon bo'lgan. 1000 kishiga vaqm xalq ommasi m a’muriyatning safarbarlik haqidagi tushuntin.li so'zlariga qo'loq solmay, norozilik bildirganlar. Qo'zg'oloiK lul.n politsiya va uning boshlig'ini qurshab, ro'yxatlarni tortib olganl.n Ulardan A.Dadaboyev, M.Xojiyev, G.Kalandarov, M.Usmon qulov, M.Sodiqboyev, M.Karimboyev, R.Razzoqov, M.Miisai dov, T.Qilichboyev, U.Sodiqov, A.Shoyusupov, X.Urozqulov kabi ellik nafar faollar sudga berildi.

15 iyulda uyezdning Chodak qishlog'ida qo'zg 'olon ko'tanhli Ko'p sonli olomon volost hokimi M.Xudoyberdiyevning uyig.i bostirib kirib, tepkilaganlar. Ketmon, tosh, tayoq va boltalar bilan qurollangan xalq SH.Toirboyev, M.Karimov, M.Ashurmalov M.Maratjonov va boshqalar amaldorlarni kaltaklagan. Qo'zg'olon ch i la r o ras ida ayrim k ish ila rda to 'p p o n c h a ham bo 'lgan Qo'zg'olonchilar qishloq oqsoqoli N.Aminovning uyi va bog'im xonavayron qilib tashlaganlar. Shuningdek oqsoqolning 15 mini' so 'm puli va 10 ming so'mlik qarzdorlik tilxatlari hamda I00OU so'mlik uyjihozlari va mollari yo'q qilingan. Oqsoqolning o'zi OMi shahriga qochib qutilgan.

Q o 'zg 'o lonn ing faol qatnashchilaridan 90 kishi qamoqq.i olindi.350 Masalan J.Karimboyev, A.Abduraimov, YU.M ashan pov, N .X ojiyev, Y U .A m irm a to v , S .Po lvonov , B.Qoriyiv A.Xo'jayev, S.Nazarov, N.Jalolov, M .M adayorov, SH.Tosli boyev, A.Jalilov, S.Doniyorboyev, [.M irzaboyev va boslui • kishilar shular jumlasidandir.

17 iyulda yuqori Asht qishloq aholisi soliq va zulmga qarslii qo'zg'alib volost hokimining uyini vayron qilib, yondirib yuborgan Hokimni urib o'ldirgan. Bu voqeada B.Sarimsoqov, T.Matqulov M .M ansurov , M .M o 'm inov , l.Boymatov, I .N ig 'm atu llayev , A.Abduqodirov, S.Ximgamov, K.Fozilov va boshqalar bilan jami27 kishi katta jasorat ko'rsatganlar. 25 iyul kuni xalq ommasi Uychi volostiga qarashli Yorqo'rg'on qishlog'ida qo'zg'olon ko'taigan. Hu yerda olom on oqsoqollaridan ro'yxatlarni berishni talab clil*

150 SG VIA Rossii F. Shtat Turkestanskogo voyennogo okmga. OP. 3, d.34,1 M

i >}•'274:

hbo'ron qilganlar. Bu voqeadan so‘ng T.Xoliqov, B Mirzaboyev,V Visanboyev, A.Tolipov, SH.Ustaboyev, U.Muminov, U .Yo 'l- !• > .hlx>ycv, A.Otaboyev singari 20 dan ortiq kishilar qamoqqa olindi.351

(.)iivi Asht qishlog‘ ida qo ‘ zg‘olon ham ancha kuchli boMgan. 1000 i ishidan iborat qo ‘zg ‘olonchilar 17 iyulda bolta, pichoq, tayoq va• ■ • lilar bilan volost hokimi M .Alimboboyevning idorasini buzibi iislulik ko'rsatgan rasmiy kishilarni oidirganlar. Ular hokimning

mm)m borib, xonavayron qilgan va mol-mulkini yondirganlar. Bu i'll.in bir qatorda hokimning tog'asi U .Odilboyev kaltaklanib, liimbilda maydonga olib chiqildi va o'ldirildi. Q o 'zg ‘olonchilar bu hllan chegaralanmay hokimga tegishli do ‘ konlarni ham buzibi ishladilar. Hammasi bo‘ lib hokimning 50 ming so'mdan ortiq timl m u lk in i ta lad i. Q o ‘ z g ‘ o lon d avom id a K .X o ‘ja y ev , M l lursunboyev, A.Xam lam ov, K.M irzaboboyev, M .Polvonov, \ Mullajonov, 1.Nazarov, M .M aradjonov, l.Abduraxmonov, M \ojiyev, H .Am inov singari ko‘ plab olovqalblar oldingi safda ktuashdilar. Q o^ g 'o lon d a ayollar ham erkaklarga madadkor l«i Idilar. Q o ‘zg ‘olonchiiardan U.Toshmatova, Nuriniso Tursunova mi llam robibi Am inova singari jasoratli onalar amaldorlarni• > klirishga va ularning uylarini buzishga bevosita qatnashganlari m Ii i i i i qamoqqa olinib sudga berilgan. Bu qahramon ayollar bilan Ini qatorda q o 'z g ‘ olonga aralashgan T.M uham m adsafoyeva,ll Buriboyeva, H .N os irova , R .Shaxyorova, l.M adazim ova , S Sherboyeva, T .Shoyusupova, SH . M uham m adg‘ o z iyeva , \ Madaliyeva nomli ayollar qamoqqa olinib, tergov qilinganlar.

Chor hukumati o ikada qo ‘zg ‘olonlarni bostirish uchun 14 ta I>.iialyon, 33 ta kazak harbiy bo ‘ limni, 42 ta to ‘ pni va 69 ta piili myotni jalb qildi. Jazo otradlari nihoyatda shavqatsizlik bilan nnrukat qildilar. Bu haqda general-gubernator A.P.Kuropatkinning ms iinperatori N ikolay ll ga yozgan raportida shunday yozilgan n li: «S iz imperator oliy hazratlari va barchaga muqaddas vatan hisoblangan buyuk Rossiya oldida o ‘z sodiqligini unutganligi va Jinoiy ishlar qilganligi uchun Turkiston aholisi qattiq jazolandi»352 . (> i /g‘olon qatnashchilaridan 3000dan ortiq kishi tergovga tortilib

1,1 0 ‘sha joyda, 19-bet.SC, V IA Rossii. OP. 263/916, d. 42. chast. 3,1. 2.

275

ulardan 1588 sud qilindi. Bular 25 iyul — 15 dekabr oylari orasulu bir necha guruhlarga bolingan holda sud qilindi. Hatto mahbuslaml katta bir qismini sud qilish 1917 yil yanvar oyiga qoldirildi. I9|(t y il 20 dekab r o y id a b e r ilg a n m a ’ lu m otga k o ‘ ra. qo ‘ zg ‘olonchilarning bir qismi ya’ni 933 kishi sud qilinib <-l(> kishi oqlangan, 587 mahbus bo'yicha hukm chiqarilib 201 kisln osib o ‘ ldirishga, 104 kishi qatorgaga, 194 kishi arestantlik boMimiga, 88 kishi qamoqqa kesildi. Jizzax qo ‘ zg'olonchilaridan 50 kishi o ‘ lim, 1 kishi katorgaga hukm etildi. Bogadan volostidap q o ‘ z g ‘ o lon b o ‘ y icha 50 kishi osib o ‘ ld ir ilad igan b o 'k li Umumlashtirganda 1916 yil qatnashchilaridan 347 kishiga o'lini jazosi berildi. A m m o xalqni qahr-g ‘ azabi va nafratini yan.i qo ‘ zg'atmaslik uchun o ‘ lim jazosiga tortilganlarning ancha qismi uzoq muddatli katorgaga almashtirildi. Tergovsiz va sudsiz minglab qo'zg 'olonchilar va ularning oila a ’zolari o'ldirilgan edi. Am mo A.N.Kuropatkin bu haqda og ‘ iz ochmay qo ‘ zg ‘olon orqasida ko'rilgan talofatlarni ta’ riflaydi. Uning imperator nomiga yuborgan axborotiga ko‘ ra 3709 ruslar jabrlanib 2325 o ‘ ldirilgan, 1384 kisln daraksiz yo ‘ qolgan. Chor m a’ muriyati vakillaridan 7 kisln, mahalliy quyi mansabdagilardan 22 kishi o'ldirilgan. 9000 xo ‘jalik ostin-ustin qilingan va vayronaga aylantirilgan. Ayni paytda tem iryo‘llar buzilgan, ko‘prik!ar yondirilgan, mol-mulk talandi Ayniqsa, Jizzax q o ‘ z g ‘ o lonch ilariga nisbatan vahshiylarcha munosabatda boiind i. Bu haqda qo ‘ zg ‘olon qatnashchilariniii)' xotiralaridan to ‘ la tasavvur hosil qilish mumkin. Jizzax g ‘alayom ishtirokchisi T o ‘ ra Norboy deydi: «Jazo otradlari tog ‘ da qochib, och qolib, qishloqdan ovqat olib kelish uchun tushgan Mavlo Aymatovni ushladilar. U bilan yana 7 kishini ushlab daraxtlarga bog'ladilar. 0 ‘ n kungacha har kuni bir bor kaltaklab, ustidan suv quydilar. Soldatlar qishloqdan ketadigan bo'ldilar. Keyin ular bu 7 kishini kaltaklab o ‘ ldirib ketdilar». Q o ‘zg ‘ olon qatnash chilaridan biri Muqim Urdushov Toshkentta qochib so‘ng Jizzaxga qaytib ko‘ rganlarini quyidagicha so‘ zlagan: «Toshkentdan Jizzaxga keldim. Kechasi stansiyaga yetib, namoz vaqtida shaharga tushib ketdim. Yo 'lda ko‘ p soldatlarni ko'rdim. Ularni yonida xalqdan talab olingan qimmatli ro‘ zg ‘ or ashyolari tog ‘ -tog ‘ bo ‘ Iib yetibdi

4«fc»$3C'276)g*- %at>

hoi.lullin' qimmatli ipak so‘zanalarni, atlas vashohi ko'rpalarni tui i f i yopib qo ‘yibdilar. Ipak gazlamalarni, shohi ko‘ rpalarni lii|nu(|qa yozib ustida ag'anab yotibdilar. Hovliga chiqsalar ham nhnlii va atlas ko‘ rpalarni yopinib chiqmoqdalar. Bunda xalqdan l it il< olingan minglarcha ot-m ollarva qo'ylar turibdi. Bunda oyoq it' d 1.1 bosilib yotgan qimmatli narsalarni ko‘ ribjuda rahmim keldi.I «ki shahar yo iid a ketayotganimda yangi shaharga qarab qator-■ i ii"i ketayotgan xotin-qizlarni ko‘ rdim. U lar mendan «soldatlar i 11 ill ketgan narsalarni qaytarib berayotgan emish» deb eshitdik, Ini io ‘g ‘ rimi? — deb so‘ radilar. Men buniko‘ rmaganligimni aytdim.

I -.ki shaharga tushsam, eng yaxshi binolar, mahallalar, shahar in i halaridagi timlar, do‘konlar, oshxonalar va ehoyxonalar kuyib si'i bilan tep-tekis boigan. Bunda boyugii sayramoqda. Xalq och va

ilang'och, juda o g ir ahvolda. Bu ahvolni ko'rib ko‘p achindim».Kir kuni — deydi q o ‘ zg ‘ olon ishtirokchisi M am a-sharif

llu .ainov, — shahar atrofini soldatlar o ‘ rab, har hovliga besh- iilliladan b o iib kiraverishdilar. Odamlarni urib-so‘ kib uylaridan quvib chiqdilar. Beshikdagi bolalarni yechib olishga qo ‘ ymadilar. \.ilcjni bozor maydoniga to ‘plab, yosh va jinslarga qarab to ‘dalarga Mialdilar. Atroflariga to ‘ p va pulemyotlar o ‘ rnatdilar. Soldatlar ba’/i odamlarni q o io g id a n burab to ‘ p og ‘ziga olib borib keyin 11< i vib yuboradilar. Ba’zilari odamlarga qarab miltiqlarini sharq- .1 ii irq qilib qo'rqitadilar. Odamlar orasida Oq podsho Jizzax xalqini hi ib yuboradi, endi hammamizni otar ekan degan gap tarqaldi. Xalqni vahima bosdi. Xotinlarva bolalar y ig iad i. Soldatlar ularni 1111It iq q o 'n d og i bilan urdilar. Bir vaqt yangi shahardan bir otliq iskar chopib kelib: «S iz makkor Jizzax xalqi podshohi a’ zamning oliy farmoniga itoat qilmaganliklaringiz uchun podshohi a’zam sizlarni otuvga buyurgan edi. General-gubernator Kuropatkin a/larning gunohlaringizni Oq podshodan tilab olibdilar. Sizlar endi bu shaharda yashashdan mahrum b o id in g iz . Sizlarni .liahardan 25 kilometr nariga surgun qilam iz» dedi. Soldatlar, mingboshi va politsiyachilar xalqni uch tomonga b o iib haydadilar. Kun benihoyat issiq, hamma yoqni chang-to‘ zon qoplagan, eski -haharga keladigan suv yangi shaharda bo ‘g ‘ ib qo'yilganligi uchun hech joyda suv yo ‘q. Borlarini soldatlar qoqib oldi. Yana yugurtirdi.

277

Chopolm ay yiqilganlarni m iltiq q o ‘ ndoqlari bilan urdilar. U vaqtdagi dod-voy olamni tutar edi. Yosh bolalar suvsizlikdan yuragi ko‘yib, o ‘ lib qolaverdi. Hom ilador xotinlar tug‘ ib yotibdi, soldatlar ularga qarashga yo ‘ l bermaydi. Soldatlar yugirishdan bosh tortganlarni otdilar. Yugurib ketayotgan xalqni yana to'xtatib, qoMlaridaga uzuklarini, quloqlaridagi sirg‘ alarini yulib oldilar. Shu ravishda cho'lga yetib borguncha necha joyda tekshirib, to yaxslu kiyimlargacha yechintirib oldilar. Bizlarni shunday azob-uqubatlai bilan shorn paytida Qilich cho ‘ liga olib borib tashlab qaytdilar. Odamlarda ovqat ham, ko‘ rpa-yostiq ham yo ‘q edi. Hamma och va suvsiz qoldi. Kechasi biz qishloqlarga borib, ovqat olib kelib hammaga oz-oz ulashib turdik. Bir to ‘p odamlar och qolib, kasallikdan oMdilar. 10 kundan keyin bizga shaharga kelishga ruxsal tegdi». Mazkur satrlarda asosan qo ‘ zg ‘olonchilarning ota-onalari va farzandlariga nisbatan qilingan vahshiyliklar haqida so‘z yuritilgan. Q o 'zg ‘olonchilarning o ‘zlariga nisbatan qo ‘ llanilgan azob-uqubatlai yanada dahshatli bo‘ lgan. Bu haqda Korshunova ismli rus ayolining o 'z ko'zi bilan ko'rganini dalolat beradi: «Toshkent qamoqxo nasining hovlisida ochlikdan o'lgan farg‘onaliklarning murdalan solingan aravalarni ko‘ rdik. So‘ngra chala o 'lik bo 'lib yotgan mahbuslar joylashgan qamoqxona yerto'lasiga to'shdik. Bu yerning ikki tomonida nihoyatda qiynoqlar orqasida o ‘ layotgan odamlar yotishibdi. Bular shu darajada zich va qalashib yotar edilarki, oyoq bosishga joyni topish juda qiyin bo ‘ ldi. Bizni ozg ‘ in, isqin erkaklarni, sochlari yoyilib yotgan xotinlarni ko'rinishi, qo'rquv va shu bilan birga nafrat bilan qarayotgan ko‘zlari hayajonga soldi Yoshi ulg'aygan bir ayol mening oyog ‘ imga yopishib g'ich yosli va alamga to igan ko‘zlari bilan boqib nimalarnidir gapirdi. Biroq men til bilmaganim tufayli uning ho'ngrab yig'lash bilan aytgan so‘zlarini tushunmadim. Kimdir oldinda ketayotgan bir hamrohim meni qo'lim dan tortgandan keyin ayoldan uzoqlashdik. Men ayo lla rn i badani b o ‘ ylab m inglab m inglab chum olilarn i o"rmalayotganini ko‘ rdim. Manzara g ‘oyatda dahshatli edi. Men bir novcha odamning egnidagi chirigan choponidan bir parch;i paxtani yulib oiib chaynayotganligini guvohi bo 'ld im . Ko 'p mahbuslar deyarli nafas olmay yotardilar. Aftidan ular azob

278

■ hHihatlarning oxirgi daqiqalarini kechirmoqda edi. Ularning kopchiligi es-hushini yo'qotgan, boshqalari och ko‘ zlari bilan l'i/ga boqar edilar».

Uayon etilgan satrlardan ma’ lum bo‘ ladiki, chor ma’muriyati< i kaklarni orasiga ayollarni joylashtirib va azob berib tarixda misli ko'i ilmagan dahshatga qo ‘ l urgan.

Ii/.zaxda qo ‘zg*olon ko‘tarilganligini ro'kach qilib 2000 gektar imumli yer davlat foydasiga musodara qilindi. Shu ravishdan iK Iiqonlar hayotining asosiy manbai hisoblangan yerdan mahrum i lilgan. Bu bilan bir qatorda qo ‘ zglolonchilaming tashabbuschilari os ib oMdirildi. General-gubernator A.N.Kuropatkin bayon etilgan lu/.o choralarini quyidagicha ta’ riflagan edi: «Tub aholi shuni yaxshi bilsinki, rus qoni to ‘ kilgan taqdirda aybdorlarni osib oldirilish i I <i Ian bir qatorda ularni yerlari Andijon (Dukchi Eshon) qo ‘z- H’oloni ishtirokchilariga nisbatan qilingandek tortib olinadi. Bu har l>u g'alayondan keyin qatyi ravishda qilinayotgan tartib tub aholini ms hukumatiga qarshi qurol ko‘tarmaslikka majbur etishi lozim !»

Boshqalarga ibrat va xavf bo ‘ lishi uchun birinchi navbatda t|o'/g‘olonni eng yuqori cho'qqiga kolarilgan joylaridan biri Jizzax •.lialiri yer bilan yakson qilindi. Bunday fojia qo ‘ zg ‘olonchilarning csdaliklaridan ham o ‘z ifodasini topdi:

Taxta ko'prik bitdimi?Nikolay podshoh o'tdimi?Jizzax shahrini vayron qilib Murodiga yetdimi?Osh qadi, Palov qadi

Tomga chiqib dod ayladi Namozgohni soldat bosib Jizzaxni vayron ayladi

Shuni aytib o'tish kerakki, yuqori tabaqa orasida dilida chor Imkumatiga va mardikorlikga olishga qarshi bo'lgan kishilar yo 'q t mas edi. Ular o ‘ z maqsadlarini oshkora qilishdan cho‘chib pinxon ravishda ish yuritdilar. Masalan, Andijon shahridagi eng yirik m illioner M irkom il M ir M o ‘ m inboyev Q o ‘qon mingboshisi

279

nomiga maxfiy xat jo ‘ natgan: «M a ’lum bo ‘ lsinki, Q o ‘qon aholisi va boylari mardikorlikka olish masalasi bo'yicha qattiq turishlarini tayinlagan, mardikorlikka bormaslikni aytinglar, Q o ‘ rqmangl;u' Rossiyani ahvoli juda tang. Meni o ‘ zim borib ko‘ rdim. Qachonki odamlar meni ustimdan shikoyat qilganlarida 150 ming so‘ m bcril> qutildim. Hozirgi vaziyatda, agar rus amaldoriga ming so‘ m berils;i u vaqtda xotinini ham, bolasini ham berishga tayyor. Turkiyaning ahvoli yaxshi. Endilikda biz kushfurushlami qonini ichamiz. Andijon taqdiri qoMimda.

Bu xatni o ‘qi, tez javob ber va sir tut»353 .Shu mazmundagi xat Marg‘ ilondagi Sayid Mamad Eshong:i

ham yuborihb, unda faqat bir yoqadan bosh chiqarib ish yuritilsa xalq qo ‘zg ‘olonini ko‘ tarish osonligi ko‘ rsatib o'tilgan.354 Mirkomil M ir Mo'm inboyev bunday xatlarni boshqa joylarga xam yuborgan Biroq yuqori tabaqa vakillari qo ‘ rqoqlik va loqaydlik qilib qulay fursatdan foydalana olmadilar. Hatto milliy burjuaziya va ziyolilar zaif bo‘ lganligi uchun o ‘zlarini o ‘tga urushdan cho‘chidilar. Natijada xalq g ‘alayonlariga boshchilik qiladigan bilimdon rahbar topilmadi. Shuning uchun qo ‘ zg ‘ olonchilar tosh, g ‘ isht parchasi, tayoq, bolta, temir-tersak va boshqa oddiy narsalar bilan, miltiq, to ‘ p poncha, qilich va to'plar bilan qurollangan imperiya qo ‘shinlariga qarshi o ‘ zlari bilganicha kurash olib bordilar. Jazo otradlarining vahshiyligi oMkada juda xatarli va xavfli vaziyatni yuzaga keltirdi. Bundan vahimaga tushgan mahalliy tabaqa vakillari va ziyoliylar vaziyatni yumshatish va tinchlikni ta’minlash maqsadida mardikor olishga qaratilgan farmonni amalga oshirishga yaqindan yordam berishga ahd qildilar. Hatto mahalliy yuqori tabaqaning ayrim vakillari «O vom xalqni» qo ‘zg ‘olon ko‘targanliklari uchun chor ma’muriyatidan kechirishni iltijo qildilar. Chunonchi, «Turkiston viloyat» ro‘znomasining sahifalarida rus imperatorini ko‘ klarga ko‘taruvchi va mardikorlikka borish har bir kishining vatan oldidagi burchi ekanligi haqida she’ r va maqolalar chop etildi.

Shuningdek m ahalliy m a 'm uriyat, m illiy burjuaziya va jadidlarning vakillarini «M ahalliy yordam komitetlari» tuzildi.

353 O 'zR IV1DA. F. Farg'ona viloyatining harbiy gubernatorini boshqarmasi, 2- ro‘yxat, 148-ish, 66-bet.

354 0 ‘sha joyda.

280

I liar mardikorlarni jo'natishga ko'maklashish bilan bir qatorda imuoadan ularni ehtiyoji uchun mablag1 to ‘ pladilar. Mazkur komitetlar Toshkent, Andijon, Q o'qon, Namangan va boshqa l* >\ larda tashkil etilib, unga asosan jadidlar boshchilik qildilar. Sirtdan qaraganda komitetlar go ‘yo imperator farmonini qo ‘vvatlagandek I <>' i inadi. Biroq aslida hukumat tomonidan deyarli moddiy yordam l o'rsatilmagan. Mardikorlarni ahvolini oz bo'lsada yaxshilashga harakat qilingan edi. Shubhasiz, q o ‘ zg ‘olon jarayonida chor ma’ inuriyati tomonidan amalga oshirilgan dahshatli choralar xalqni nihoyatda tinkasini quritib va hayotni ostin-ustun qilib tashlagan edi. Buni ustiga ustak mardikorlikka yubormaslikni hech iloji bo'lmagan. Mana shunday og ‘ ir sharoitda komitetlarni tuzilishi loydadan xoli emas edi, albatta. Chunki ularning asosiy vazifasi mardikorlikka jo ‘ natilayotgan kishilarni va ularning oila a ’zolarini . hliyojlarini qondirishdan iborat edi.355 Qahatchilik va chor jazo olradlarining qirg'inlaridan nihoyatda toliqqan xaloyiq qayta qo'zg‘olon ko‘tarishga holi qolmadi. Bayon etilgan qulay fui-satlardan loydalangan chor hukumati imperatori farmonni amalga oshirishga <|at’ iy ravishda kirishdi.

1916 yilni 23 avgustida A.N.Kuropatkin mardikorlikka safarbar qilish tadbirlari haqida buyruq chiqardi. Bunda mardikorlikka olinadigan odamlarni soni taqsimlandi: Sirdaryo viloyatiga — 60.000, Samarqand viloyatiga — 32407, Farg‘ona viloyatiga — 51233, Yettisuv viloyatiga — 4300 va Kaspiy orti viloyatiga — 13830 kishi belgilandi. Jami 200470 kishini tashkil qildi. Safarbarlik1916 yilni 18 sentabrda to 1917 yilni fevral burjua-demokratik revolutsiyasiningg‘alabasigacha davom etdi. Mardikorlar Moskva, Peterburg, Ryazan, Tula, Orel, Smolensk, Penza, Bryansk, D v in o k , N i jn iy - N o v g o r o d , Q o zo n , Sam ara, P erm , Yeka terin bu rg (S v e rd lo v s k ), O renburg, K iy ev , X arkov , Yekaterinoslav, Odessa, Zaporojye, Kerch, Tfilisi, Botumi va boshqa joylarga o ‘mashtirildi.

C hor m a’ muriyati belgilangan 200470 kishi o 'rn iga 123 mingdan ortiq mardikorlarni safarbar qilishga muvaffaq bo'ldi. Ulardan 101.600 kishi Rossiyaning Ovrupo qismiga, 4000 kishi

155 «Turkestanskiy golos», 1916, 1 sentabrya.

281

Sibirga, 7405 kishi Kavkazga joylashtirilgan. 10 mingdan ortiq kishilar Turkiston olkasida ishlatildi. Mardikorlar harbiy va oddiy sanoat korxonalarida, konlarda, tem ir yo ‘ llar qurilishlarida, o ‘ rmonlarda va ayrim kapitalistlaming xo‘jaliklarida qattiq ishlatildi Xususan, front orqasidagi harakatdagi armiya o ‘ rnashgan joylarga— 33.687, zavodlarga — 17.000, tem ir yo ‘ llarga — 28.270, turli jamoa korxonalari va tashkilotlarda — 44.284 mardikorlar yubo rilgan edi. Ular ochlikdan, xo'rlikdan va mashaqqatli mehnatdan ko‘ p azob-uqubatlarni boshlaridan kechirdilar. Ularning orasida sovuq urushidan va turli kasallardan o'lganlar va nogiron boMib qolganlar bor edi. O'zbek mardikorlarining hayoti og‘zaki ijodiyotda ham tasvirlangan:

Poyezdning g ‘ildiragi,Ustaxonasi bilan do'ngalagi,Dvinskaga ketishdi Mard yigitning bir bo ‘lagi.Dvimkiyga ketmas edi Mard yigitning bir bo ‘lagi,Dvimkiyga ketkazgan,Nikolay zolimning zambaragi.Dvinskaga yo 7 bo ‘Isin Qarag‘ayzoring kul b o ‘Isin Yigitlarni qiynagan Nikolaying yo ‘q bo ‘Isin.S o ‘k oshingni ichmayman,Etigimni yechmayman.Qorda qarag‘ay kesganman Hech haqqimdan kechmayman.

Mardikorlarning og 'ir hayoti quyidagi misralarda ham o ‘ / ifodasini topgan:

Unda bordik, shunda keldik Penza degan shahriga,Yarmimiz chor pitida qoldik,

282

Yarmimiz mis konida.Oyoqlarimizdan sovuqlar o ‘tdi,To ‘xtamas ko ‘zdan yosh.Sho ‘rpa deb loyqa suv berdi,Bir kishi icholmadik.Qora non achchiq ekan,Uch kungacha yeyolmadik.

0 ‘ zbek mardikorlari mashaqqatli va og 'ir hayotning asiri bo'lib qolmay, kurash olib bordilar. U lar bir necha marotaba ish tashladilar va harbiy otradlar bilan to'qnashgan vaqtlari bo'ldi. I liar Fevral-buijua demokratik inqilobidan keyin o ‘ z vataniga qaytishga erishdilar.

Umumiy xulosa shuki, 1916 yil qo 'zg 'o lon i chor hukumatining mustamlakachilik va ulug'millatchilik siyosati avjiga mingan vaqtda vuz berdi. U milliy zulmga, o ‘ lkani Rossiyaning xom ashyo manbai va tayyor mahsulotlar bozoriga aylanishiga qarshi qaratilgan edi.

Qo'zg'olonning tarixiy ahamiyati shundaki, u butun Turkiston yerlarida tub aholining siyosiy ongi va faoliyatini o'sishiga olib keldi. I luda ayollarning qatnashishi muhim voqea hisoblandi. Bu ayollarning vatanparvarligi va jasorati haqida dalolat beradi. Qo'zg'olon keng quloch yoyib, shahar kambag'allarini, dehqonlar ommasini va rus hukumati hukmronligidan norozi bo'lgan yuqori tabaqa vakillarini qamrab oldi. Ularbirgalikda Vatan mustaqilligi va ozodligini tiklash uchun kurashdilar. Q o'zg 'olon rus hukumatining o'lkadagi kuch-qudratini zaiflashtirib, Rossiyada Fevral-burjua demokratik revolutsiyasining g'alabasini ta’minlagan omillardan biri hisoblanadi.

Q o'zg 'olonning ijobiy tomoni yana shundaki, u rus impera- lor ining mardikorlikka safarbarlik haqidagi farmonini o 'z vaqtida amalga oshirishga zarba berdi. Natijada mo'ljallangan mardikorlaming sonini yarmisinigina jo'natishga to 'g 'ri keldi.

Q o 'zg 'o lon o'zbek va o'lkaning boshqa xalqlarining mustaqillik, ozodlik uchun olib borgan kurashlari tarixida o'chmas iz qoldirdi.

283

ROSSIYA VA TURKISTONDA SIYOSIY PARMYALAR VA

ISHCHILAR HARAKATIINING YUZAGA KELISHI

.... f t ' * .

Rossiyada siyosiy kurashlarning avjiga chiqishi

Rossiya ham Turkiston ham bir im periyan ing tarkibida bo‘ )ganligi uchun u yerdagi siyosiy hayotni oMkaga o ‘ z ta'sirim ko‘ rsatishi turgan gap edi. Shu bois Rossiyadagi siyosiy vaziyatni ma’ lum darajada bo'lsa-da yoritmasdan Turkistondagi voqealar haqida to 'g 'ri tasawur etishni hech iloji yo ‘ q.

XXasrboshlarida Rossiyada hukm surayotgan siyosiy va ijtimoiy iqtisodiy tizim zamon talabi va taraqqiyotiga javob bera olmay qoldi. Natijada butun mamlakatda chuqur inqiroz sodir boMib Rossiya Ovruponing qoloq mamlakati sifatida namoyon boldi. U rivojlangan mamlakatlaming xom ashyo manbai va tayyor mahsulotlar bozoi i hisoblandi. Bunday og ‘ ir ahvoldan qutulishning yagona yo ‘ li mo

284

ii.ii \iya tizimidan voz kechib, demokratik respublikasini tuzishdan iborat edi. Am m o chor hukumati yakkahokimlikka asoslangan lolalitar siyosatni davom ettirib siyosiy va insoniy huquqlarni i iqiqladi. Bu holat Rossiyani o ‘ zida ham, uning mustamlakalaridah.mi oppozitsion kuchlarning faoliyatini tobora kuchaytirib bordi. Itninchi navbatda qashshoqlashgan ishchilar hukumatga qarshi hush ko‘tardilar. Chunonchi 1900— 1904 yillarda ular tomonidan •>>5 inarotaba ish tashlanib, 180 ming kishi qatnashdi. Agar 1901 \ilda siyosiy ish tashlashlar 22 foizni tashkil etgan bo ‘ lsa 1903 yilda — 53 foizga ko‘tarildi. Bundan tashqari 1901 — 1904 yillarda /(> marotaba birinchi may namoyishlari o ‘tkazildi. Ish tashlash (stachka)lar va namoyishlarda « Y o ‘ qolsin C hor hukumati»,• Chor hukumati — xalq dushmani» singari shiorlar bayon etildi. Nluiningdek Rossiyada dehqon g ‘alayonlari ko'tarildi.

Rossiyaning 1904— 1905 yillardagi Yaponiya bilan urushda m ag'lubiyatga uchrashi xalq om m asin ing ahvolin i yanada yornonlashtirib uning nafrati va g ‘azabini qaynatib yubordi. Ayniqsa ishchilaming noroziligi yuqori cho‘qqiga ko'tarildi. Chunonchi 1905 yil 9 yanvar, yakshanba kuni Peterburgdagi Qishki saroyning m aydonida 150 m ing kishidan iborat ishchilar namoyish ko'tardilar. Soldatlar ularga qarshi o 'q uzib 1200 kishini oMdirdi va 5 ming kishini jarohatlantirdi. Shu bois namoyish «Q on li yakshanba» deb yuritiladigan bo ‘ ldi. Chor hukumatining tinch namoyishlarga nisbatan vahshiyona munosabati keng xalq ommasining g ‘azabini yanada qattiq qo ‘zg ‘atdi. Mamlakat bo‘ylab norozilik namoyishlari keng quloch yoydi. Masalan, 1905 yilning yanvar oyida 450 ming ishchi bosh ko'tardi.

Chor hukumatining totalitar siyosati va mamlakatning og ‘ ir ahvoli turli siyosiy partiyalarni yuzaga keltirdi.

X IX asr oxiri — X X asr boshlarida Rossiyada sotsial-demokratik to'garaklar paydo bo ‘ ldi. Ular chor hukumatiga qarshi kurashish, siyosiy ozodlikka erishish, so‘ ngra sotsializmni qurishni maqsad qilib qo ‘ ydilar. 1898 yilda Minskda mamlakatning turli joylarda tarqoq holda ish yuritayotgan sotsial-demokratik to ‘garaklarning vakillari o ‘ zlarining birinchi syezdini o ‘tkazdilar. Ushbu syezdda Rossiya sotsial-demokratik ishchilar partiyasi (R S D R P ) tuzildi.

<fcEo£K£28£>

Siyosiy ozodlik va sotsializm uchun kurash partiyaning asosiv vazifasi etib bclgilandi. Bu haqda maxsus manifest qabul qilindi 1903 yilda dastawal Bryusselda, so‘ ngra Londonda RSD RPning ikkinchi syezdi chaqirilib partiyaning dasturi qabul qilindi. Dasturda partiyaning kurashi ikki bosqichda olib borilishi ko'rsatildi Birinchisida chor hukumatini ag'darish va buijua demokratik respublikasini o'rnatish, ikkinchi bosqichda esa sotsialistik revolutsiyani amalga oshirish rejalashtirildi. Syezdda partiyaning rahbar organlarini saylash va partiya a’zoligiga qabul qilish masalasi bo'yicha o ‘tkazilgan bahsda Lenin tarafdorlari ko'pchilik ovozni olganlari uchun bolsheviklar, Martov boshliq guruhlar oz ovozga ega boiganliklari tufayli mensheviklar deb ataldi.

1901 — 1902 yillarda «sotsial revolutsionerlar» shrtiyasi tuzilib, uning a ’zolari eserlardeb yuritildi. Ular revolutsiyada ishchilaming yetakchilik o'rnini inkor etib, dehqonlarni revolyutsion kuch sifatida baholadilar. Ular terror yo 'li bilan kurashish tarafdorlari edi. Natijada D.S.Sinyagin (1902) va V .K .Pleve (1904) singari Ichki ishlar vazirlari otib o'ldirildi. Eserlar posyolkalarda yerga nisbatan xususiy mulkchilikni yo 'q qilib, uni jam oa yerlariga aylantirish va kollektiv mehnatni tashkil etish yo ‘ li bilan sotsia lizmni qurishni targ‘ ibot qildilar. Eserlar siyosat sohasida chorizmni ag'darish, respublika, demokratiyani va parlamentni tashkil qilish tarafdorlari hisoblanganlar. Shuning uchun ham ularni bolshevik va mensheviklar bilan hamkorlikda ish yuritgan vaqtlari ko'p bo'lgan

1905 yil 9 yanvar voqeasidan keyinga oylarda ishchilar, dehqonlar va soldatlarning bosh ko'tarishlari qizg'in tus olib, xavfli vaziyatni yuzaga keltirdi. Imperator uni yumshatish uchun 1905 yil 17 oktabrda fuqarolarga so'z va matbuot erkinligini berish va qonun chiqaruvchi Duma (parlament)ni joriy etish haqida manifest e ’ lon qildi.

1905 yilning oktabr-noyabr oylarida burjuaziyaning «konsti tutsiyachi-demokratlar» nomida siyosiy partiyasi tuzildi. Bu partiya kadet nomi bilan ham ish yuritdi. Uning dasturida konstitutsiyaga asoslangan monarxiya uchun kurash asosiy maqsad deb belgilandi Yuqorida qayd qilingan hukumat manifesti e ’ lon qilingandan keyin «17 oktabr ittifoqi» (oktabristlar) nomli burjuaziya partiyasi tuzildi

I ill partiya ham kadetlarga o ‘xshash konstitutsiyali monarxiyaning larafdorlari edi. Shuningdek demokratiya dushmani, ulug'mil- lalchilik va antisemitizm ruhi bilan sug'orilgan «chernosotinchi»lar partiyasi paydo bo ‘ ldi.

1905 yil oktabr oyida Rossiyada ishchi va soidat deputatlari sovetlari, posyolkalarda dehqon (krestyan) komitetlari tuzildi. I Imumlashtirilganda o ‘sha yili butun mamlakatda 55 ta sovetlar paydo bo‘ ldi. Ularga eser, menshevik va bolsheviklar a ’ zo edilar. Sovetlar chorizmga qarshi kurashni asosiy vazifa deb belgiladilar.

Chor hukumatining «17 oktabr Manifesti» ma’ lum darajada lamiyatni demokratlashtirgan bo isa-da , lekin amalda davlat boshqaruvida imperatorning yakkahokimligi hukm suraverdi. Buning ustiga ustak mehnatkash om m aning hayoti yanada ogirlashib bordi.

Shu bois 1911 — 1914 yillarda yuz m inglab ishchilar va dehqonlarning g'alayonlari rivojlandi.

O ld ingi sahifalarda Rossiyadagi turli siyosiy partiyalarni faoliyatin i sharhlashdan maqsad shuki, ularning b o ‘ lim lari Turkiston zam in ida ham yuzaga kelib siyosiy kurashlarni yo'naltiruvchi kuchlari hisoblandi. M a ’ lumki o ikada Toshkent, Samarqand, Q o ‘qon, Marg‘ ilon, Andijon va boshqa joylarda rus shaharlari paydo boigan edi. Bu joylardagi aholining hayoti ancha og‘ ir boigan. Shu bois oikadagi tem ir y o i va korxonalarning ishchilari ish tashladi va namoyish ko‘tardilar.

X IX asr oxirlarida o ikada surgun qilingan sotsial-demokratlarni uchratish mumkin edi. Keyingi asrning dastlabki yillarida oikada sotsial-demokratlarning soni 377 kishini tashkil etdi. 1903 yildan boshlab Toshkentda sotsial-demokratik guruhi shakllanib, ular ishchilar orasida chor hukumatiga qarshi revolyutsion kurashni uyushtirish bilan shug‘ ullandilar. Ishchilar « Y o ‘qolsin samoder- janiyeo, «Yashasin xalq hokimiyati!» degan shiorlar bilan yozilgan q izil bayroqlarni ko ‘ targan holda bosh ko ia rd ila r. Bunday chiqishlar Toshkentdan tashqari Samarqand, Andijon, Q o'qon va oikaning boshqa joylarida ko‘zga tashlandi. 0 ‘sha 1905 yilning oxirgi oylarida ayrim harbiy qismlarda soldatlarning ham g'alayoni sodir b o id i. Bu vaqtlarda Toshkent, Samarqand, Andijon,

< *0 8 0 ® :

Q o ‘ qon, X o ‘jand va boshqa shaharlarda sotsial-demokratik tashkilotlaming konferensiyasi ochildi. Bunda ular RSDRPniiiK. o'lka tashkiloti sifatida birlashdilar. Am m o 1907 yilda chor hukumal i tom onidan tashkilotn ing a ’ zolarin i ko 'p ch ilig in i qam oqqa tashlanishi orqasida sotsial-demokratlarning faoliyati so‘ ndi. Biroc| 1912 yilga kelib yangi sotsial-demokratik guruhlar paydo boia boshladi.

Rossiyada boiganidek o ikada ham sotsial-demokratik tashki lotlarning a’zolari bir tarafdan eser va mensheviklar, ikkinchidan bolsheviklardan iborat edi. Ular ko‘p hollarda chorizmga qarshi kurashlarda birgalikda qatnashdilar, Biroq ularning o ‘ rtasidagi ziddiyat va kelishmovchilik qanchalik vaqtlarning o'tishi bilan shunchalik q izg 'in tus olib bordi. Umuman olganda sotsial demokratik tashkilotlarda menshevik va eserlar salmoqli o'rinni egallagan edilar.

1905— 1906 yillarda Toshkentda, Q o ‘qonda va Samarqandda kadet, oktabrist va progressivistlar partiyalarining boiim lari yuzaga keldi. Kadetlar savdo-sanoat vakillari, advokat va injenerlarni o ‘ z ichiga oldi. U kelajakda o ‘ lkaning siyosiy hayotida salmoqli o'rinni egalladi.

Jadidlar mustaqillik va ozodlik uchun kurashda

XX asrning boshlarida chorizmga qarshi kurash nafaqat Rossiyani o ‘ zida balki uning mustamlakalarida, jumladan Turkistonda ham tobora qizib bordi. Bu kurash ikki yo ‘ nalishda kechdi. 0 ‘ lkaning rus aholisi istiqomat qilayotgan joylarda oldingi sahifalarda ko‘ rsatilgan Rossiyaning o ‘ zidagi burjuaziya partiyalar va sotsial- demokratlarning bo‘ limlari yuzaga keldi. U la ro ‘lkada ham ruslarga siyosiy va insoniy huquqlarni berish va davlat boshqaruvini demokratlashtirish uchun kurashdilar. Am m o ular bunday o ‘zgarishlarni Rossiya imperiyasini yaxlitligi va mustamlakachilik siyosatini saqlagan holda amalga oshirishi rejalashtirgan edilar. Ularning dasturlarida mahalliy aholining manfaatlari uchun ham

288 "> .o *

kurashish xayolga ham keltirilmadi. Shunga o ‘xshash oikadagi ishchilaming revolyutsion harakatlari ham tub aholini ozodligini la’minlashga qaratilmagan edi. Turkiston zaminida butjuaziya siyosiy partiya va sotsial-demokratlarning faoliyatiga qarama-qarshi milliy- ozodlikg‘oyalari o ‘ z kuchini ko‘ rsatib bordi. Zero, o ‘zbek xalqining chor hukumatiga qarshi kurashlarining mohiyati va yo ‘ nalishi mustaqillik va ozodlikni tiklashdan iborat edi. Am m o sovet davrida bu tarixiy haqiqat inkor etilib m illiy-ozodlik harakatlari Umurn- rossiya ishchilarining chorizmga qarshi revolyutsion kurashining tarkibiy qismi sifatida baholandi. «Mustamlaka chekka o ‘ lkalaming,- deyiladi 0 ‘ zbekiston tarixi kitobida, — ishchi va dehqonlari

harbiy feodal imperializmga va kapitalistik ekspluatatsiyaga qarshi kurashda Rossiya proletariatining ittifoqchilari bo'lib qoldilar... Rossiya ishchilar sinfi va dehqonlam ing m illiy rayonlardagi ishchilar va qishloq kambag‘ allari bilan birlik frontini tashkil etib, burjuaziyaga mahalliy ekspluatator sinflarga qarshi kurashga yo‘ lladi».356

K o ‘ rinib turibdiki, go ‘ yo Rossiya ishchilar sinfi m illiy-ozodlik kurashlarning yo ‘ lboshchisi hisoblangan. Sho‘ ro tarixchilari bu fikrni tasdiqlovchi bironta ishonchli hujjatni ko‘ rsatmay umumiy so'zlar bilan chegaralandilar. Buni isbotlashni iloji ham yo ‘q edi. Chunki o ‘ lkadagi m illiy-ozod lik g 'oya va kurashlar Rossiya burjuaziya siyosiy partiya va sotsial-demokratlarning maqsadlariga zid va qarshi holda namoyon bo'ldi. Ular mustamlakachilik va ulug‘millatchilik siyosatining kushandasi sifatida gavdalandi. Bu borada jamiyatning eng ilg'or vakillari — jadidlaming vatanparvarlik faoliyati muhim o'rin egalladi. Jadidchilik harakati o ‘zida inazlum xalqning ozodlik g ‘oyalarini aks ettirdi. Uning paydo bo ’ lishi va rivojlanishi tasodifiy va favquloddagi voqea bo ‘ lmay siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy zaminiga ega edi.

Birinchidan. Chor hukumati xonliklarni bosib olgandan keyin milliy davlat, m illiy qo'shin va m illiy chegarani yo ‘q qilib o'lkani Rossiya imperiyasining tarkibiy qismiga aylantirdi. O liy va o ‘ rta rahbarlik lavozimlariga rus generallari va ofitserlari tayinlanib harbiy boshqaruv tizim i joriy etildi. Mahalliy xalq vakillari esa quyi

;,S6 0 ‘ zbekiston tarixi. I l l jild. Toshkent, 1971, 20-21 -betlar.

289

mansablarga tayinlanib, ular chor ma’muriyatining malaylari edi, xolos. Siyosiy-ma’muriy tizim mustamlakachilik va milliy zulmg;i asoslangan bo'lib siyosiy va insoniy huquqlar berilmadi. Jamiyatd;i adolatsizlik, zoTavonlik, haqsizlik, nazorat va ta’qib hukm surdi Bunday ozodlikni barbod etgan boshqaruv tizim i jadidlarning siyosiy qarashi va faoliyatini shakllantirdi. Zero, ular mustam lakachilik va milliy zulmga qarshi kurashni asosiy vazifa hisoblab, uning dahshatli oqibatlarini kuyunib bayon etdilar. Bu xususda Fitratning «Tem ur sag‘anasi» pyesasi alohida ahamiyat kasb etadi Unda Fitrat pyesa qahramoni orqali Am ir Temur ruhiga murojaat etib deydi: «Xoqonim , ezilib talangan, talanib yiqilgan, yiqilib yaralangan turk elining bir bolasi sendan ko'mak istarga keldi Bog'lari buzilgan, gullari so‘ lgan, bulbullari uchirilgan Turonning bir qorovuli senga arz etarga keldi. Bag‘ rim yoniq, yuzim qora. ko‘ nglim siniq, bo‘yim bukik. Sening ziyoratingga keldim sultonim Ezilgan boshim, qisilgan vijdonim, kuygan qonim, o ‘ rtangan jonim uchun bu sag‘anangdan davo izlab keldim, Hoqonim ! Yu/ yillardan beri ja fo ko‘ rib, g ‘am chekib kelgan turkning qonli ko'/ yoshlarini etaklaringga to ‘karga keldim. Qorong‘ ular ichra qolgan o uzbek ko'zlari uchun tuprog‘ ingdan surma olgani keldim. Turkniit)' nomusi, e ’tibori, iymoni, vijdoni zolimlarning ayog‘ lari ostida qoldi

Turkning yurti, ulog‘ i, o ‘chog‘ i, Turoni yot qo ‘ llarga tushdi Turkning belgisi, ongi, o^ylovi, ziyrakligi jaholat o ‘ ljasiga ketdi Sening qiliching bilan dunyo egasi bo‘ lgan Turk tinchgana bn yotoq topolmay qo ld i».357

Ushbu satrlarda mustamlaka davrining o ‘zbek xalqiga keltirgan fojeasi haqqoniy ravishda tasvirlangan. Haqiqatan ham o ‘sha davrda tub aholiga oddiy bir haq-huquq ham berilmay oyoqosti qilinishi, xo ‘ rlanishi va qo ‘ l kabi ishlatilishi avjiga minggan edi. Am m o hecli qanday ta’qib va jazolar o ‘zbeklarning vatanparvarligi va kurashim parchalay olmadi. Aksincha ozodlik uchun kurashni muqadda burch deb hisobladilar. Bu «Tem ur sag‘ana»sining qahramoni misolida ham yaqqol ko‘zga tashlanib turibdi. U mustaqillik va ozodlil ramzi bo ‘ lmish buyuk Am ir Temurdan kuch-quvvat so‘ rab ruhiga

357 Karimov N . Fitratning shaytonga isyoni. <> O'zbekiston adabiyoti va san’al i• 1993, 20 avgust.

290 ■-

■ ir'madi. Fitrat «Tem ur sag‘anasi» dramasi orqali jadidlarning «ivosiy qiyofasini yoritdi deyilsa, aslo xato bo'lmaydi. Bu borada uning quyidagi she’ ri ham diqqatni jalb etadi.

Ey, ulug‘ Tangrim,ey, buyuk Tangrim,

Turk o ‘g ‘lisan, Turon el in yuksaltirgaysan.

Yarlaqagaysan,Rahm etgaysan.

Ulug‘ Turon, turk bog‘idagul ko 'kartirgaysan.

Ey, Tangrim! Rahmonsan,ulug‘san, qodirsan,

Turk e liar in Turk bog‘ida,gul ko ‘kartirgaysan.

Ey yigit yo ‘qmitomiringda qon!

Muncha xo ‘rlik bilan yotibsan ?!Davlating, izzating yo ‘q qo ‘lingda,Boshqaga qo 7 bo ‘lib qolibsan.Turk eli turgin endi! Tig‘, yarog‘, otga

min, choptir endi,Sindirib tashla yovning qo ‘lini, zulmini

istamaymiz debonP58

l i t rat «Davlating, izzating qo'lingda yo ‘q » va «boshqaga qo ‘ l ho’ lib qolibsan» deb mustamlakachilik iskanjasida siqilib yotgan o'/beklami ozodlik kurashiga da’vat etgan. Bu yerda mustaqillikni liklash va m illiy davlatni tashkil etish g ‘oyasi barq urib turibdi. I {unday g ‘oya C ho ‘ lponning she’ rlarida ham o ‘z aksini topgan.

G o 'zal Turkiston senga na bo ‘Idi,Sahar vaqtida gullaring so ‘Idi.

' 'K Yoqubov H. Fitrat to ‘g ‘risida ba’zi xotiralarim. « 0 ‘zbekiston adabiyoti va Min’ati*, 1996, 29 oktabr.

291

Chamanlar barbod, kunlar ham faryod,Bilmam ne uchun qushlar uchmas bog'laringda. Birligimizning tebranmas tog‘i Umidimizni so'nmas chirog‘i.Birlash ey xalqim, kelgandir chog‘i,Bezansin endi Turkiston bog‘i.Q o ‘zg‘ol xalqim, yetar shuncha jabru jafolar.01 bayrog'ingni qalbing uyg‘onsin,Qullik, asorat barchasi yonsin.Qur yangi davlat, yovlar o ‘rtansin,O'sib Turkiston, qaddin ko'tarsin,Yayrat, yashnat, o 'z Vataning gul bog'laringda.359

Jadidlarning yuqorida ko‘ rsatilgan siyosiy kurashlari X X asr boshlarida shakllandi. Biroq ular asosan buijua fevral-demokratik revolutsiyasidan keyin hayotga tatbiq etib borildi. Bu vaqtlarda Behbudiy va Munawar qori singari jadid liderlarining «H aq olinur, berilm as», «H urriyat berilmas, o linur» degan xitoblari bejiz koMarilmagan edi. Jadidlar bu vaqtgacha birinchi galda xalqui savodini chiqarish, m illiy his-tuyg'u va ongini oshirish bilan bevosita shug‘ ullandilar. «C hor hukumatini yo ‘qotish, — degan M unawar qori, — jadidlarning tilagida bor edi. Siyosiy vazifamiz va maqsadimiz ham shundan iborat bo'lishi yashirin emas. Nainki, biz jadid maktabi ochish bilan savdo xizmatchilari, boshqa ta’bir bilan aytganda, do ‘ konda o ‘tirib, nasiya yozadurg'on xodimlar yetkazsak. Bu ishga aqlli odam shu bahoni berishda u yoq, bu yoqni mulohaza qilsin».360

Bu yerda M unawar qori mazlum xalqning savodini chiqarish orqali ongli ravishda ish yuritadigan va o ‘zining fikr-mulohazasiga ega kishilarni yetishtirish zarurligini ta’ kidlamoqda. Bu o ‘z davri uchun eng to ‘g ‘ ri yoM edi.

Ikkinchidan. Turkiston Rossiyaning xom ashyo manbai v;i

359 Y o ‘ ldoshev N . Cho‘lpon va Fitrat. « 0 ‘zbekiston adabiyoti va san’ati» 1995, 20 yanvar.

360 Karimov N. X X asr boshlaridagi tarixiy vaziyat va jadidchilik harakatining vujudga kelishi. «Jadidchilik: Islohot, yangilanish, mustaqillik va taraqqiyot uchun kurash». Toshkent, 1999, 33-bet.

292

layyor mahsulotlar bozoriga aylangan edi. Shu nuqtai nazardan i I'lkada paxtachilik rivojlantirilib, uning deyarli hammasi Rossiyaga lo'natib turildi. Shunga o ‘xshash boshqa dehqonchilik mahsulotlari ham xom ashyo sifatida olib ketildi.

Mustamlakachilar olkadagi tabiiy boyliklami ham taladilar. Kossiyadan o ‘ lkaga tayyor sanoat mollarini uzluksiz keltirilishi ham taraqqiyotni b o 'g ‘ ib xalqni qashshoqlanishiga olib kelgan. Shuning uchun jad id lar m oddiy boyliklarin i begonalarning i|o'lidaligi va ularni talanishiga qarshi kurashni muqaddas burch lusoblaganlar. Chunonchi, Behbudiy «Xurshid» ro ‘ znomasining l ‘)08 yilgi sonlaridan birida chop etilgan maqolasida mustamlakachilik siyosati tufayli Turkiston o ‘ lkasi faqat xom ashyo vetkazib beruvchi zamin bo‘ lib qolganidan xalqimiz qashshoq vashamoqda, deb qaygkurgan. Ayni paytda u Rossiyani o ‘ zimizdan xom ashyoni arzonga olib undan ishlangan mollarni qimmatga sotishini qoralagan. «6 millionli turkistonliklarda, — deb yozgan Behbudiy, — uch millioner borligi ma’ lum emas. Dehqonlar esa, agarchi bir vaqt qo ‘ li bir oz aqcha ko'rar, yana Ovrupo (Rossiya hoylariga) bir ikki-besh xom mol berib pishiqni zo 'rg 'a olur!..»361

Haqiqatan ham Rossiyadan o ‘zbek paxtasidan tayyorlangan gazlamalar, kiyimlar va boshqa buyumlar o ‘ lkaga keltirilib qimmat hahoda xarid qilingan. Shu ravishda o ‘zbek xalqi paxtani xom ashyo sifatida Rossiyaga olib ketilishi va undan ishlab chiqarilgan mollarni keltirilib yuqori narxda sotilishidan katta talofat ko‘ rgan. Bunday adolatsizlik zulmning jonli guvohi boMgan jadidlar zulmga qarshi o 'z fikrlarini izhor etganlar. Masalan, Fitrat shunday yozgan edi: "Ellik yildan beri ezildik, tahqir etildik. Q o'lim iz bogMandi, tilimiz kcsildi, o g ‘zim iz qoplandi. Yerim iz bosildi, m olim iz talandi. Sharafimiz yemurildi, nomusimiz g ‘ asb qilindi, insonligim iz ayoqlar ostiga olindi. Tuzumli turdik, sabr etdik. Kuchga tayangan harbuyrug‘ga bo‘yinsindik. Butun borlig‘ imizni qo ’ ldan berdik» 362 .

Mazkur satrlarda chor hukumati tomonidan nafaqat boyliklarni (alanishi balki siyosiy va insoniy huquqlar taqiqlanib kishilarning og‘ziga qulf va oyoqlariga kishan solinganligi haqqoniy bayon etilgan.

161 Aliyev A. Fitrat va ma’rifat.«Sharq yulduzi», 1992, 9-son, 22-bet.362 Qosimov B. Fitrat (chiziqlar). «Sharq yulduzi», 1992, 10-son, 173-bet.

293

0 ‘sha mudhish davrni Fitratga o ‘xshab qisqa, lo ‘ nda va ta’sirchau qilib astar-paxtasini ag 'darib tashlagan m u allif hali ko'zga tashlangani yo ‘q.

Shunday qilib Turkiston zaminini Rossiyaning xom ashyo manbai va tayyor mahsulotlar bozoriga aylantirilishi jadidlarning iqtisodiy mustaqillikni tiklashga qaratilgan g'oyasini yuzaga keltirdi.

Uchinchidan. Chorizm davrida m illiy til va madaniyatni bir burchakka siqib qo ‘ yilishi ma’naviy qashshoqlikka olib keldi. U maktab va madrasalarni ta’ minlashga mablag1 ajratmay ularni qoloqlikda saqlab turishga hech narsadan toymadi. Fan va madaniyat g ‘oyatda og ‘ ir ahvolga tushib qoldi. Chunki chor ma’muriyat i mahalliy xalqni qorong‘ulik va tushkunlikda ushlab turishdan manfaatdor edi. Bu borada jadid Mirmuhsin Shermuhamedov shunday yozgan: «Tab iiy Turkistonga n iaorif inspektori qilib belgilangach qari missioner Ostroumovning ta ’siri ila bizda... muntazam maktab madrasa ochira olmas edi. Qari missioner bunga pichroq (iflos) bir qasd ila qarshi keladir edi. Zero, tartibli bir maktab va madrasada o ‘qib chiqqan shogirdlarda diniy milliy his- tuyg‘u bo ‘ lar edi. Ular missionerlarning pichroq maslagiga xizmat e tm a sd ila r » 363 . D arhaqiqat chor hukumati xalq m aorifin i rivojlanishiga yo ‘ l qo ‘ymay mahalliy xalqning farzandlarini savodini chiqarish va bilimli qilishga qarshi qaratilgan choralarni ko‘ rdi. Hatto chor ma’ muriyati va ziyolilari orasida agar maktab vn madrasalarni faoliyatini rivojlantirilsa, «g ‘aflatda yotgan musul monlar uyg‘onib «nonim iz yarimta» bo'ladi degan gaplar yurgan. Chor hukumati islom dini va ruhoniylarini xavfli dushman sifatid;i baholab, din peshvolari qattiq nazorat va ta’qib ostiga olindi. Mus- tamlakachilar xalqning ma’naviy hayotini tarixiy yodgorliklarini xarobaga aylantirish yo ‘ li bilan ham uni qashshoqlantirdi.

Umuman aytganda bosqinchilar mahalliy aholini ichki va tashqi dunyo taraqqiyotidan mahrum etib, uni savodsizlik va qorong‘ulikda ushlab turdi. Bunday o ‘zbeklarning bu kun hayotini emas, balki kelajagini ham barbod etuvchi milliy zulm jadidlarning ma’naviy g'oyasi va kurashini shakllantirdi. Mustaqillik va ozodlikni tiklashga qaratilgan siyosiy kurashni amalga oshirish uchun mazlum xalqning

363 «Sovet 0 ‘zbekistoni», 1990, 18 sentabr.

294

IIS

IlStl

I lira zi

ivodini chiqarish, m illiy his-tuyg‘ ulari va siyosiy ongini oshirish i/im edi. Shu bois jadidlar maktablarda islohotlar o'tkazib, o ‘quv slublarini takomillashtirdilar. Natijada o ‘ lkada jadidlarning yangi sill maktablari och ilib , samarali natijalarni berdi.

« Musulmon xalqlarining yagona qutulish yo ‘ li, — deydi Fitrat, musulmon jam oatchiligining islohot yasashi yo 'li bilan oyoqqa a bilishidadir. Buning uchun yangi maktablar ochmoq, yangi

unondosh matbuot yaratmoq, ilg 'or g'oyalarni xalq ommasi nasiga yoymoq, harakatchanlik, g ‘ayrat va fidokorlik bilangina

qozonmoq mumkin bo lladi» 364 Xullas jadidlarning faoliyati chor hukumatining nazorati va ta’qibi

i ichchiga chiqib ozodlik g‘oyasi va kurashlari bo‘g‘ ib tashlangan sharoitda kcchdi. Shunga qaramay ular o ‘ zining vatanini ozodligi uchun maidonavor kurashdi. Ularning faoliyatini dastlabki bosqichida ma’ rifatparvarlik asosiy o ‘ rinni egalladi. Ular milliy matbuotni yuzaga kclishi va rivojlanishida ham g‘oyatda katta ishlami amalga oshirdilar. Xususan ular tomonidan «Taraqqiy» (1906), «Xurshid» (1906), «Shuhrat» (1907—-1908), «Osiyo» va «Samarqand» (1913), «Sadoi I urkiston», «Sadoi Farg‘ona» (1914) va boshqa gazetalar nashr etildi.

Shubhasiz Rossiyani o'zidagi siyosiy vaziyatni keskinlashishi V‘i oppozitsion kuchlarning faoliyati jadidlarning faoliyatiga o 'z ta’sirini ko rsatgan. <<1904 yilda, — deydi Avloniy, — rus-yapon urushi chiqib, bizning ham ko‘ zim iz ochildi. 1905 yilda Rossiyada boshlangan inqilob toMqini bizga ham zo ‘ r ta’sir qildi. Bizning tashkilotimiz siyosiy maslaklarga tushunib, birinchi navbatda qora xalqni oqartirmoq va ko‘zini ochmoq chorasiga kirishdi. Bu maqsadga erishmoq uchun gazeta chiqarmoqni munosib ko‘ rib, uyushma- ning harakati 1 an o'zbek tilida gazetalar chiqarildi».365

Demak Rossiyaning rus-yapon urushida mag‘lubiyatga uchrashi va inqilobiy harakatlar imperiyaning ojizligi va zaifligini namoyish etib, halokatta yaqinlashayotganligini ar)giat-gan gu holat oMkadagi ozodlik kurashlanni pirovardida g'alabaga erishishga bo'lgan umidni kuchayishiga olib kelgan. H am da jadidlar faoliyatini jo'sh urishiga ta’sir etgan.

365 Âvion^v A^TaH '01 ‘'0 ‘zbekiston adabiyoti va san’ati», 1992, 18 may. Avlom y ■ arjin^ji holim. «M illiy uyg'onish va o'zbek filologiyasi

masalalan», iosnkent, 1 9 9 3 1 08-bet

295

Chorizmning ag'darilishi va burjuafevral-demokratik inqilobining g'alabasi

Rossiyaning birinchi jahon urushida birin-ketin magiubiyatga uchrashi uni busiz ham og‘ ir ahvolini chidab bo‘ lmaydigan darajada yom on lash tird i. N a tijad a 1917 y illa rn in g bosh larida rus ishchilarining harakati kuchayib, ularda 676 ming kishi qatnashdi. Keyingi fevral oyida ham o ‘n minglab ishchilar bosh ko'tardilar. Soldatlarning ham g ‘alayon ko‘ targanliklari ma’ lumdir. Chor hukumatiga qarshi kurash shu darajada avjiga mindiki, 1917 yil 28 fevralda Duma tomonidan tuzilgan vaqtli komitet hokimiyatni o ‘z qoMiga olganligi haqida qaror qabul qildi. 0 ‘sha yilning 2 martida Muvaqqat hukumat tuzilib, uning a ’zolarini kadet, oktabrist va progressivist partiyalarining vakillaridan tashkil etdi. 1917 yil 27 fevralda Petrogradda ishchi va soldat deputatlari soveti tashkil qilinib, unda eser va mensheviklar ko‘ pchilik o ‘ rinni egalladilar. Bu sovet vaqtli hukumatni tuzishni Dumaning vaqtli komitetiga topshirish haqida qaror qabul qildi. Umuman eser va mensheviklar ko‘ proq burjua demokratik respublikasini jo riy etish tarafdorlari edi. Imperator N ikolay 11 ko‘ rdiki, taxtni ushlab turishning hech iloji yo'q. Shu bois u 1917 yil 3 martga o ‘tar kechasi taxtdan voz kechdi. Shu tariqa Rossiyada Buijuaziya fevral-demokratik inqilobi g ‘alabaga erishdi. Am mo hokimiyatga ishchi va soldatlar deputatlari Soveti ham da’vogar edi. Shu bois bu Sovet muvaqqat hukumatga qarshi kurashdi. 1917 yildagi fevral voqeasini buijuaziya demokratik inqilobi deyilishiga sabab shuki, samodeijaviye, ya’ni imperatoming yakkahokimligi tugatilib konstitutsiya va parlament asosida respublika tashkil etildi. Hokimiyat kapitalistlarga o ‘tib, feodal-pomeshchik tuzumining qoldiqlarini bartaraf qilish va kapitalizmni keng kolamda rivojlantirishga katta imkoniyatlar vujudga keldi. Petrogradda chor hukum atining ag ‘ darilishi haqidagi xabar tez orada Turkistonga ham ayon bo'ldi. Ayniqsa bu voqeani o ‘zbek va boshqa tub aholi zo ‘ r xursandchilik bilan qarshi oldilar. Chunonchi, Toshkent Eski shaharida umumxalq yig‘ inlari o 'tib kishilarda ozodlikka chiqish umidlari qaynay boshladi. 0 ‘ lkada istiqomat

296

'iil.iyotgan rus ishchi va xizmatchilari ham o ‘ zlarining xursand- i hiligini izhor etib miting va namoyishlarni o ‘tkazdilar. Chorizm Imkmdorligi tugatilgan b o ‘ lsa-da, lekin general-gubernator Kuropatkin Petrograddagi muvaqqat hukumatning vakili sifatida i .Inn davom ettirdi. Eski davlat boshqaruvi o ‘z kuchini yo‘qotmadi. Mu inchi jahon urushi vaqtida o'lkada sotsial-demokratik tashkilotlar lunatilgan edi. 1917 yil mart oyining boshlarida ular dastawal I oshkentda, so'ng boshqa shaharlarda qayta yuzaga keldi. Ayni I uiytda ishchi va soldat deputatlari Sovetlari paydo bo‘ ldi. Ularning oiasida ayniqsa Toshkent Soveti markaziy organ sifatida muhim i>im egalladi. 1917 yil martda Toshkent ishchi va soldat deputatlari Soveti Kuropatkinni vazifasidan mahrum etilishi haqida qaror qnbul qildi. Shunga binoan va xalq ommasining xohish-irodasi isosida Kuropatkin va boshqa chor amaldorlari ishlaridan bo‘shatildi. So'ngra 1917 yil 7 aprelda Markazdagi muvaqqat hukumatning l urkiston komiteti tuzildi. Duma va kadet partiyasining a ’zosi N.N.Shchepkin komitet raisi etib tayinlandi. Bu komitetning mahalliy organlari — ijroiya komitetlari Toshkent va boshqa shahar, viloyatlarda paydo bo‘ ldi. Bu komitetlar tuzilgandan keyin ham o'lkada chorizm davridagi mustamlakachilik siyosati o ‘ z kuchida davom etaverdi. Am m o o'lkada, Petrogradda boiganidek, muvaqqat Inikumatning Turkiston komiteti, ishchi va soldatlar deputatlari sovetlaridan iborat qo'sh hokimiyat yuzaga keldi. Ular hokimiyat uchun kurashni tobora qizitib bordilar. 0 ‘ z navbatida jadidlar ham siyosiy kurashni avjiga mindirib bordilar. «Rusiyada, — deydi Fitrat, — inqilob bo ‘ lib, N ikolay hukumati yiqilgandan so'ngra jadidlarning siyosiy qiyofalari ochildi». Jadidlar fursatni boy bermay o'zlarining siyosiy partiyalarini tuzdilar. Chunonchi 1917 yil martda «S h o ‘ roi Is lom iya», so'ngra «S h o ‘ roi U lam o » kabi siyosiy partiyalar tuzildi. «S h o ‘ roi lslom iya»n ing a ’ zolari Toshkent shaharining z iy o lila r i, ruhoniylari va savdo ahlining ilg 'o r vakillaridan tashkil topdi. 1917 yil aprel oyida u birinchi o'lka musulmonlar syezdini o'tkazdi. Syezdida Markaziy organ — Turkiston o ‘ lka musulmon sho'rosi tuzildi. Markaziy sho'ro hay’atiga Munavvar qori, Behbudiy, Ubaydulla Xo'jayev, Zaki Validiy, Toshpo'lat Norbo'tayev, Islom Shonhmedov va boshqalar

297

kiritildi. Birinchi syezd jamoa ahli tomonidan zo ‘ r qiziqish v;i mamnuniyatlik bilan qarshi olindi. Zero, «S h o ‘ roi lslom iya»ning bo‘ limlari o lkan ing qator shaharlarida paydo bo ‘ ldi. Xususan, bunday bo 'lim (sho‘ balar)ga Toshkentda — Munavvar qori, Samarqandda — Behbudiy, Farg‘ onada — Nosirxon T o ‘ r;i boshchilik qildilar. Shu tariqa «Sho ‘ roi lslom iya» partiyasi butun oikani qamrab olgan edi. Uning bevosita qatnashuvida Toshkentda— «Turon», Samarqandda — «M irva ju l lslom », «K lub lslomiya», Andijonda — «O zod xa lq », «H u rr iya t», «M a ’ rifa t», Katt;i q o ‘ rg‘ onda — «Ravnoqu l Is lom », «G u liston », X o ‘jandda «Muayin at-Tolibin» kabi turli to ‘garak va jamiyatlar paydo boMdi

«S h o ‘ roi Islom iya» partiyasining ko'rsatilgan darajada keng quloch yoyishi bejiz bo'lmagan, albatta. Chunki uning maqsadkin mazlum xalqning manfaatlarini o ‘zida aks ettirgan edi. Buni partiyaning 1917 yil 28 aprelda «N a jo t» gazetasida chop etilgan maqsad va vazifalari yaqqol guvohlik beradi:

1. Turkiston musulmonlari orasida siyosiy, ilmiy va ijtimoiy jihatdan zamonga muvofiq islohot fikri tarqatmoq.

2. Butun Turkiston musulmonlarini bir fikr va bir maslakka keltirmoqqa tadbir va harakatlar qilmoq.

3. Mamlakatlaming usul idoralari haqida ma’ lumot yig‘ ib, ta’sis majlisiga hozirlamoq.

4. Turkistonning har bir shahar, qishloq va ovullarida mitinglnr yasab, siyosiy, ilm iy va ijtimoiy xutbalar o ‘qitmoq.

5. Eski ma’ murlarni o ‘ rnidan tushirib, o ‘ rniga yangi ma’murlar qo ‘ymoq yo ‘ llarini xalqqa ko‘ rsatmoq.

6. Turkistondagi turli millatlar orasida bo ‘ lgan va bo‘ ladirg‘on ixtiloflar va shubhalarni bitirib, bir-birlariga yaqinlashtirib, birlashtirmoq uchun tadbir va harakatda bo ‘ lm oq .»366 .

Demak, partiya birinchi navbatda o ‘ lkaning siyosiy va ijtimoiy iqtisodiy hayotida islohotlarni o'tkazib taraqqiyotga erishish uchun kurashni rejalashtirgan. Undagi oikaning barcha joylarida siyosiy tashviqot va mitinglarni tashkil etish haqidaga vazifalar mazlum xalqni siyosiy kurashga tayyorlashni nazarda tutilganligini ko‘ rsatadi. Partiyaning mustamlaka va ulug‘ millatchilik ruhi bilan sug‘orilgan

166 A ’ zamxo‘jayev S. Turkiston muxtoriyati.Toshkent, 1966, 14-15-betlar.

298

ma’muriyat rahbarlarini yo ‘qotib, yangilarini tayyorlash haqidagi likrining zaminida katta siyosiy masala yotgan. Bunga ko‘ ra tub■ iholining siyosiy-iqtisodiy va ma’naviy manfaatlarini ta ’minlaydigan siyosiy ma’ muriyatni tashkil qilinishi lozim edi.

Jadidlar partiyaning oldiga qo ‘yilgan muhim vazifalarni o ‘ lkadagi lurli millatlarni birgalikda kurashlarsiz amalga oshirishni iloji yo'qligini yaxshi anglagan edilar. Shu bois millatlararo do ‘stlik va birodarlikni ta’minlashni muhim vazifa deb belgilandi.

Umuman aytganda, «Sho ‘ roi Islomiya» partiyasining rahbarlari va faol a ’zolarining siyosiy faoliyati yuqori darajaga ko'tarilganligi ko'rinib turibdi. Bu haqda ularning Turkiston muxtoriyatini tashkil etish haqidagi fikr-mulohazalari ham dalolat beradi. Bu borada o'lka musulmon sho‘ rosining xalqqa qaratilgan quyidagi murojaati diqqatga sazovordir.

«Turkiston musulmoni, turkistonlik turkiy millati bundan qirq- ellik yil muqaddam bo‘ lib o'tgan hollarni aslo unutgani yo ‘q. Musulmonning u vaqt Buxoro, Xiva, Q o ‘qon, Qozon xonliklari kabi bir-biriga dushman o ‘ lkalarga bo'linib, nihoyatsiz nizo, ixtilof, urush sababli xarob bo ‘ lganini va bundan-da ahamiyatli bir madaniyatsizlik, iqtisodiy zaiflik. millat ishiga qaraganda o ‘zining jonin qizg'onmoq dushmanlarida albatta ittifoqlik, jon qizg'onmaslik ila bo‘ lajagi ma’ lum.

...Hozir xudoga shukr, ittifoq amalga kelaboshladi. Har turli shaharlarda garchi za if bolsa ham jamiyatlar yasalib, ShoTolar c|urilmoqqa boshlaydi. Oxiri Toshkentda Markaziy Sho‘ roi Islomiya ham barpo boMdi. Turkiston musulmonlari Turkistonga siyosiy muxtoriyat (federatsiya) olmoqlikka qaror berdi» .367

Binobarin jadid lar xonliklar davrida hukm surgan o 'za ro ehiqishmovehilik va qonli urushlarni va dahshatli oqibatlarini eslashib tarixdan saboq olgan holda mahalliy xalqlarni birlashishi va umummillat manfaati uchun kurashish lozimligini uqdirib o'tgan edilar. Murojaatda. rasmiy suratda Turkiston zaminiga muxtoriyat berilishi haqidagi qaror qabul qilinganligini ma’lum qilinishi muhim voqea hisoblandi. Chunki u mustamlakachilik iskanjasida ezilib

,67 A ’zamxo‘jayev S. Turkiston birligi uchun. « 0 ‘ zbekiston ovozi», 1996, 22 oktabr.

299

Chorizmning ag'darilishi va burjuafevral-demokratik inqilobining g'alabasi

Rossiyaning birinchi jahon urushida birin-ketin magiubiyatga uchrashi uni busiz ham og‘ ir ahvolini chidab bo‘ lmaydigan darajada yom on lash tird i. N a tijad a 1917 y illa rn in g bosh larida rus ishchilarining harakati kuchayib, ularda 676 ming kishi qatnashdi Keyingi fevral oyida ham o ‘ n minglab ishchilar bosh ko‘tardilar. Soldatlarning ham g ‘ alayon ko‘ targanliklari m a’ lumdir. Choi hukumatiga qarshi kurash shu darajada avjiga mindiki, 1917 yil 28 fevralda Duma tomonidan tuzilgan vaqtli komitet hokimiyatni o ‘z qo'liga olganligi haqida qaror qabul qildi. 0 ‘sha yilning 2 martid;i Muvaqqat hukumat tuzilib, uning a ’zolarini kadet, oktabrist va progressivist partiyalarining vakillaridan tashkil etdi. 1917 yil 27 fevralda Petrogradda ishchi va soldat deputatlari soveti tashkil qilinib, unda eser va mensheviklar ko‘ pchilik o ‘ rinni egalladilar. Bu sovet vaqtli hukumatni tuzishni Dumaning vaqtli komitetiga topshirish haqida qaror qabul qildi. Umuman eser va mensheviklar ko‘proq burjua demokratik respublikasini jo r iy etish tarafdorlari edi. Imperator N ikolay II ko‘ rdiki, taxtni ushlab turishning hech iloji yo ‘q. Shu bois u 1917 yil 3 martga o ‘tar kechasi taxtdan voz kechdi. Shu tariqa Rossiyada Burjuaziya fevral-demokratik inqilobi g ‘alabaga erishdi. Am m o hokimiyatga ishchi va soldatlar deputatlari Soveti ham da’vogar edi. Shu bois bu Sovet muvaqqat hukumatga qarshi kurashdi. 1917 yildagi fevral voqeasini burjuaziya demokratik inqilobi deyilishiga sabab shuki, samoderjaviye, ya’ni imperatorning yakkahokimligi tugatilib konstitutsiya va parlament asosida respublika tashkil etildi. Hokimiyat kapitalistlarga o ‘tib, feodal-pomeshchik tuzumining qoldiqlarini bartaraf qilish va kapitalizmni keng ko'lamda rivojlantirishga katta imkoniyatlar vujudga keldi. Petrogradda chor hukum atining ag ‘ darilishi haqidagi xabar tez orada Turkistonga ham ayon bo‘ ldi. Ayniqsa bu voqeani o ‘zbek va boshqa tub aholi z o ‘ r xursandchilik bilan qarshi oldilar. Chunonchi, Toshkent Eski shaharida umumxalq yig‘ inlari o ‘tib kishilarda ozodlikka chiqish umidlari qaynay boshladi. OMkada istiqomat

296

< 11layotgan rus ishchi va xizmatchilari ham o ‘zlarining xursand- . Inligini izhor etib miting va namoyishlarni o ‘tkazdilar. Chorizm Imkmdorligi tugatilgan b o ‘ lsa-da, lekin general-gubernator Kuropatkin Petrograddagi muvaqqat hukumatning vakili sifatida i .11ni davom ettirdi. Eski davlat boshqaruvi o ‘z kuchini yo ‘qotmadi. Mu inchi jahon urushi vaqtida o ‘ lkada sotsial-demokratiktashkilotlar mgatilgan edi. 1917 yil mart oyining boshlarida ular dastavval loshkentda, so‘ ng boshqa shaharlarda qayta yuzaga keldi. Ayni puytda ishchi va soldat deputatlari Sovetlari paydo boid i. Ularning orasida ayniqsa Toshkent Soveti markaziy organ sifatida muhim n'i in egalladi. 1917 yil martda Toshkent ishchi va soldat deputatlari Soveti Kuropatkinni vazifasidan mahrum etilishi haqida qaror qabul qildi. Shunga binoan va xalq ommasining xohish-irodasi .isosida Kuropatkin va boshqa chor amaldorlari ishlaridan bo‘shatildi. So'ngra 1917 yil 7 aprelda Markazdagi muvaqqat hukumatning I nrkiston komiteti tuzildi. Duma va kadet partiyasining a’zosi N.N.Shchepkin komitet raisi etib tayinlandi. Bu komitetning mahalliy organlari — ijroiya komitetlari Toshkent va boshqa shahar, viloyatlarda paydo bo ‘ ldi. Bu komitetlar tuzilgandan keyin ham oikada chorizm davridagi mustamlakachilik siyosati o ‘ z kuchida davom etaverdi. Am mo oikada, Petrograddabolganidek, muvaqqat hukumatning Turkiston komiteti, ishchi va soldatlar deputatlari sovetlaridan iborat qo ‘sh hokimiyat yuzaga keldi. Ular hokimiyat uchun kurashni tobora qizitib bordilar. 0 ‘ z navbatida jadidlar ham siyosiy kurashni avjiga mindirib bordilar. «Rusiyada, — deydi Fitrat, — inqilob b o iib , N ikolay hukumati yiqilgandan so‘ ngra jadidlarning siyosiy qiyofalari ochildi». Jadidlar fursatni boy bermay o'zlarining siyosiy partiyalarini tuzdilar. Chunonchi 1917 yil martda «S h o ‘ roi Is lom iya», so ‘ ngra «S h o ‘ roi U lam o» kabi siyosiy partiyalar tuzildi. «S h o ‘ roi Islom iya»n ing a ’ zolari Toshkent shaharining z iyo lila ri, ruhoniylari va savdo ahlining ilg 'o r vakillaridan tashkil topdi. 1917 yil aprel oyida u birinchi o lk a musulmonlar syezdini o ‘tkazdi. Syezdida Markaziy organ — Turkiston o lk a musulmon sho‘ rosi tuzildi. Markaziy sho‘ ro hay’atiga M unawar qori, Behbudiy, Ubaydulla Xo'jayev, Zaki Validiy, Toshpolat N orbolayev, Islom Shoahmedov va boshqalar

297

kiritildi. Birinchi syezd jamoa ahli tomonidan zo ‘ r qiziqish va mamnuniyatlik bilan qarshi olindi. Zero, «S h o ‘ roi Jslomiya»ning bo‘ limlari o'lkaning qator shaharlarida paydo b o ld i. Xususan, bunday bo 'lim (sho‘ balar)ga Toshkentda — Munavvar qori, Samarqandda — Behbudiy, Farg ‘ onada — Nosirxon T o ‘ ra boshchilik qildilar. Shu tariqa «S h o ‘ roi Islom iya» partiyasi butun o'lkani qamrab olgan edi. Uning bevosita qatnashuvida Toshkentda— «Turon», Samarqandda — «M ir vajul Islom », «K lub Islomiya», Andijonda — «O zod xalq », «H u rr iya t», «M a ’ rifa t», Katta- qo ‘ rg‘ onda — «Ravnoqul ls lom », «G u lis ton », X o ‘jandda — «Muayin at-Tolibin» kabi turli to ‘garak va jamiyatlar paydo bold i.

«S h o ‘ roi Islom iya» partiyasining ko‘ rsatilgan darajada keng quloch yoyishi bejiz boMmagan, albatta. Chunki uning maqsadlari mazlum xalqning manfaatlarini o ‘ zida aks ettirgan edi. Buni partiyaning 1917 yil 28 aprelda «N a jo t» gazetasida chop etilgan maqsad va vazifalari yaqqol guvohlik beradi:

1. Turkiston musulmonlari orasida siyosiy, ilm iy va ijtimoiy jihatdan zamonga muvofiq islohot fikri tarqatmoq.

2. Butun Turkiston musulmonlarini bir fikr va bir maslakka keltirmoqqa tadbir va harakatlar qilmoq.

3. Mamlakatlaming usul idoralari haqida ma’ lumot yig‘ ib, ta’sis majlisiga hozirlamoq.

4. Turkistonning har bir shahar, qishloq va ovullarida mitinglar yasab, siyosiy, ilm iy va ijtimoiy xutbalar o ‘qitmoq.

5. Eski ma’murlarni o ‘ midan tushirib, o ‘ rniga yangi ma’murlar qo ‘ymoq yo'llarini xalqqa ko'rsatmoq.

6. Turkistondagi turli millatlar orasida boigan va bo ‘ ladirg‘on ixtilo flar va shubhalarni bitirib, bir-birlariga yaqinlashtirib, birlashtirmoq uchun tadbir va harakatda bo ‘ lm oq .»366 .

Demak, partiya birinchi navbatda o ‘ lkaning siyosiy va ijtimoiy iqtisodiy hayotida islohotlarni o ‘tkazib taraqqiyotga erishish uchun kurashni rejalashtirgan. Undagi o ‘ lkaning barcha joylarida siyosiy tashviqot va mitinglarni tashkil etish haqidaga vazifalar mazlum xalqni siyosiy kurashga tayyorlashni nazarda tutilganligini ko‘rsatadi Partiyaning mustamlaka va ulug‘ millatchilik ruhi bilan sug‘orilgan

168 A ’ zamxo‘jayev S. Turkiston muxtoriyati.Toshkent, 1966, 14-15-betlai

298

ma’muriyat rahbarlarini yo'qotib, yangilarini tayyorlash haqidagi likrining zaminida katta siyosiy masala yotgan. Bunga ko‘ ra tub aholining siyosiy-iqtisodiy va ma’ naviy manfaatlarini ta’minlaydigan siyosiy ma’ muriyatni tashkil qilinishi lozim edi.

Jadidlar partiyaning oldiga qo ‘yilgan muhim vazifalarni oMkadagi lurli millatlarni birgalikda kurashlarsiz amalga oshirishni iloji yo'qligini yaxshi anglagan edilar. Shu bois millatlararo do ‘stlik va birodarlikni ta’minlashni muhim vazifa deb belgilandi.

Umuman aytganda, «Sho ‘ roi lslomiya» partiyasining rahbarlari va faol a’zolarining siyosiy faoliyati yuqori darajaga ko'tarilganligi ko'rinib turibdi. Bu haqda ularning Turkiston muxtoriyatini tashkil etish haqidagi fikr-tnulohazalari ham dalolat beradi. Bu borada o'lka musulmon sho‘ rosining xalqqa qaratilgan quyidagi murojaati diqqatga sazovordir.

«Turkiston musulmoni, turkistonlik turkiy millati bundan qirq- ellik yil muqaddam bo ‘ lib o'tgan hollarni aslo unutgani yo'q. Musulmonning u vaqt Buxoro, Xiva, Q o'qon, Qozon xonliklari kabi bir-biriga dushman o ‘ lkalarga bo‘ linib, nihoyatsiz nizo, ixtilof, urush sababli xarob bo ‘ lganini va bundan-da ahamiyatli bir madaniyatsizlik, iqtisodiy zaiflik. millat ishiga qaraganda o ‘zining jonin qizg‘onmoq dushmanlarida albatta ittifoqlik, jon qizg'onmaslik ila bo‘ lajagi ma’lum.

...Hozir xudoga shukr, ittifoq amalga kelaboshladi. Har turli shaharlarda garchi za if bo'Isa ham jamiyatlar yasalib, Sho'rolar qurilmoqqa boshlaydi. Oxiri Toshkentda Markaziy ShoToi lslomiva ham barpo bo'ldi. Turkiston musulmonlari Turkistonga siyosiy muxtoriyat (federatsiya) olmoqlikka qaror berdi» .367

Binobarin jadidlar xonliklar davrida hukm surgan o 'za ro ehiqishmovchilik va qonli urushlarni va dahshatli oqibatlarini eslashib tarixdan saboq olgan holda mahalliy xalqlarni birlashishi va umummillat manfaati uchun kurashish lozimligini uqdirib o ‘tgan edilar. Murojaatda rasmiy suratda Turkiston zaminiga muxtoriyat bcrilishi haqidagi qaror qabul qilinganligini ma’ lum qilinishi muhim voqea hisoblandi. Chunki u mustamlakachilik iskanjasida ezilib

m A ’zamxo‘jayev S. Turkiston birligi uchun. « 0 ‘zbekiston ovozi», 1996, 22 oktabr.

299

yotgan xalqqa ozodlik va taraqqiyotni baxsh etardi. Shu bois o ‘sha qaror keng mehnatkash omma tomonidan zo ‘ r xursandchilik bilan qarshi olindi. «Sho‘ roi Islomiya» partiyasi orasida kelishmovchiliklai yo ‘q emas edi. Chunonchi ulardan katta bir guruhi muxtoriyat tarafdorlari boisa-da, lekin islohotlar o ‘tkazishga qarshi chiqdilar. Ular jamiyat hayotini o ‘rta asr darajasida saqlash va shariat asosida ish yuritish g ‘oyasini oldinga surdilar. Bu jamiyatni zamonaviy taraqqiyotdan chetlatib qo ‘yishiga olib kelardi, albatta. Shu bois eskilik tarafdorlari, ya’ni konservatorlar «Sho ‘ roi Islom»dan ajralib 1917 yil yozda «S h o ‘ roi U lam o» nomida alohida uyushmalarini tuzdilar. 1917 yil 12— 14 iyul kunlari hozirgi Farg‘ona shahrida musulmon tashkilotlarining syezdida «Turk odami markaziyati» partiyasi tuzildi. Uning vazifasi siyosiy kuchlarni birlashtirib vatan mustaqilligi va taraqqiyotini ta’minlashdan iborat edi.

1917 yil 17— 20 sentabr kunlari Toshkentda o ‘ tkazilgan Turkiston musulmonlarining ikkinchi syezdida ham Turkistonga muxtoriyat berilishi qayta tasdiqlanib, bo ‘ lajak muxtoriyatning boshqaruvini tashkil etish masalasi muhokama etildi. Hamda Turkiston muxtoriyatini ta’sis etish, ichki ishlarni mustaqil amalga oshirish haqida qaror qabul qilindi.

Umuman aytganda ko‘ rilayotgan yilda o'lkada milliy uyg‘onish va siyosiy faoliyat tobora qizg‘ in tus olib, jamoa ahlini o ‘z bag‘ riga tortdi. Birin-ketin turli majlislar, syezdlar va yig‘ inlar o ‘tkazilib, qanday boim asin Turkiston muxtoriyatini tashkil etish umumiy maqsad va kurashga aylanib bordi.

Turkistonda muvaqqat hukumatning tor-m or etilishi va sovet davlatini

o'rnatilishi

Markazdagi muvaqqat hukumatning Turkiston komiteti bilan ishchi va soldatlar deputatlari soveti o ‘ rtasidagi hokimiyat uchun kurash tobora qizg‘ in tus oldi. U 1917 yil sentabr oyida keskinlashib xavfli vaziyatni yuzaga keltirdi. Bunga 1917 yil 31 avgustdagi R SD R P(b )n ing majlisida Lenin boshliq bolsheviklar tomonidan

300

"Uiitnn hokimiyat Sovetlarga» degan shiorni o ‘ rtaga tashlanishi ihab bo'ldi. O 'lka bolsheviklari Petrograddagi bolsheviklarning

i/idan borishib ish yuritganlar. Shu bois ular ham o ‘ lkada sentabr oyida «butun hokimiyatni Sovetlar q o ‘ liga » o'tkazish uchun kurashni boshlab yubordilar. Hatto ularning tomoniga eser va iiR'iisheviklarning ayrim lari o ‘ tib, hamkorlikda hokim iyatni i-gallash uchun mukkasidan tushib ketdilar. Bolsheviklar ishchilar va soldatlaming yig‘ inlarida hokimiyatni Turkiston komiteti qo'lidan loitib olib Sovetlarga topshirish lozim ligi haqida so'zga chiqib, largMbot olib bordilar. Bunga javoban Turkiston komiteti miting va namoyishlar o ‘ tkazishni taqiqlab, harbiy holat e ’ lon qildi. Am m o12 sentabrdan ishchi va soldatlam ing Toshkentning yangi shahardagi Aleksandr nomidagi bog‘da mitingi bo ‘ lib o ‘ tdi. Unda 700 kishi qatnashib, hokimiyatni Sovetlar qo'liga o"tkazilishi talab qilindi. Hamda quyidagi qaror qabul qilindi.

1. Kapitalistlar qo'lidagi mollar va oziq-ovqatlar darhol tortib olinsin, bu ishni faqat Sovetlar bajarishi mumkin.

2. Oziq-ovqatlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilish ustidan nazorat tashkil qilinsin.

3. Davlat ahamiyatiga ega bo ‘ lgan sanoat va banklar milliy- lashtirilsin.

4. Shahar bilan qishloq o ‘ rtasidagi mol ayirboshlash to ‘g ‘ ri tashkil etilsin, toki shahar oziq-ovqat mahsulotlarini, qishloq esa sanoat mollarini, shu jumladan dehqonchilik mashinalarini ham olib tura oladigan bolsin.

5. Yerlarning hammasi, hech bir haq olinmay mehnatkash dehqonlar qo ‘ liga berilsin.

6. Sanoat korxonalarini Sovetlarni ijozati bo ‘ lmasdan turib, yopib qo ‘ yish taqiqlansin.

7. Korxona xo ‘jayinlarining hisobiga ishsizlikdan sug‘urta qilish to ‘g ‘ risida darhol qonunlar chiqarilsin.

8. Bu tadbirlarni amalga oshirmoq uchun butun hokimiyat darhol Sovetlar qo ‘ liga topshirilsin.

9. Darhol revolyutsion kom itet saylansin va bu kom itet hokimiyatni o ‘ z qo ‘ liga olsin.

Qarorga binoan revolyutsion komitet tuzilib unga 14 kishi kiritildi.

301 .

Ulardan 5 kishi eserlar, 5 kishi bolshevik lar, ikki kishi mensheviklar va ikki kishi anarxistlar edi. Binobarin, revkomda eser va mensheviklar va anarxistlar ko‘ pchilik edi. Ular rahbarlikni o"z qollariga olib ish yuritdilar. Muvaqqat hukumatning Turkiston komiteti harbiy kuch bilan raqiblarining jazosini berishga qaror qildi. Natijada revkom a’zolari qamoqqa olindi. Am m o ishchi va soldatlarning siquvi ostida ular hibsdan bo‘shatildi. Shundan keyin 27 kishidan iborat Toshkent Soveti ijroiya komiteti tuzildi. Bu Sovetning qarori bilan revkom a’zolarini qamoqqa olishda aybdor hisoblangan general Cherkes va boshqa ofitserlar o ‘ z vazifasidan chetlatildi. Shuningdek shahar komendanti ishdan olindi. Ularning o ‘ rniga Toshkent Soveti ijroiya komitetining a ’zolari tayinlandi. Hatto qizil gvardiya tashkil etishga harakat qilindi. Shu tariqa hokimiyat ma’ lum darajada Toshkent Soveti va revkom qo ‘ liga o ‘tgandek bo‘ ldi. Bu holat Turkiston komitetini xavf ostiga qoldirdi. Shu bois u qattiq choralami ko‘ rdi. Ayni paytda 1917 yil 24 oktabrda Markazdan jazo otradi Toshkentga keldi. Natijada Turkiston komitetining mavqei bir muncha yaxshilandi. Harbiy holat esa bekor qilindi. Am m o, 1917 yil oktabr oyida oMkada siyosiy kurashlar qizib bordi. Ishchi va soldatlar orasida norozilik yana o 'z kuchini k o ‘ rsata boshladi. Chunki kundalik hayot tobora yomonlashib bordi. Ishchilar yo ‘qchilik va qimmatchilikdan nolib miting va yig ‘ ilishlarda muvaqqat hukumat sha’niga ta’ nalarni yog‘dirdilar. Mehnatkash ommaning nihoyatda og ‘ ir turmushi va nafrati sotsial-demokratlarga Turkiston komitetiga qarshi kurashida juda qo‘ l keldi. Buning ustiga ustak Turkiston komiteti oikada tinchlik va barqarorlikni ta’minlay olmay, siyosiy va iqtisodiy hayot izidan chiqib ketdi. T o ‘s-to‘ polonlar, namoyish va mitinglar, nazorat va ta ’ qib lar va xavf-xatarlar hukm surdi. Bu holat muvaqqat hukumatning Turkiston komitetini zaminini yemirib bordi. Chidab boim aydigan og 'ir siyosiy va iqtisodiy hayot nafaqat rus ishchi va soldatlarini balki tub aholining ham noroziligini uyg'otdi. Ayni paytda chorizm davridagi mustamlakachilik siyosatining davom etishi orqasidan mahalliy aholi Turkiston komitetiga mayillik bildirmadi. Shunday qilib bu komitet o ‘ lkadagi rus va tub aholini mustahkam tayanch sifatida o ‘ziga jalb qilolmay havoda osilib qoldi. Uning

302

ixl iyorida qo ‘shin bo‘lsa-da, lekin soldatlaming orasida parokandalik va bo‘ysinishdan bosh tortish kuchli edi. Hatto ularning orasida liukumatga qarshi harbiy qismlar bo'lgan. Muvaqqat hukumatning Petrograddagi rnavqei ham mustahkam bo'lmay, turli oppozitsion kuehlarni qurshovida qolgan edi. Ayniqsa ishchi va soldatlaming hayotini og'irligi, notinchlik, xavf-xatar muvaqqat hukumatga qarshi norozilikni kuchaytirib yubordi. Sotsial-demokratlar, xususan bolshevik lar mehnatkash om m aning norozilig i va nafratidan foydalanib, 1917 yil 16 oktabrda harbiy-revolyutsion markaz tashkil qilib davlat to ‘ ntarishiga tayyorgarlikni boshlab yubordi. Natijada o'sha yiln ing 25 oktabrida (7 noyabrda) bolsheviklar davlat to'ntarishini amalga oshirib muvaqqat hukumat a’zolarini hibsgaoldi. Hokimiyat Sovetlar qo ‘liga o ‘tib Lenin boshliq hukumat tuzildi. Bolsheviklarning Petrograddagi g ‘alabasi butun mamlakatda, shu jumladan o ikada eser va mensheviklarning orasida o ‘ ralashib yurgan bolsheviklarni oldingi safga chiqib, dadil harakat qilishlariga olib keldi. Endilikda bolsheviklar sotsial- demokratlarning orasidan otilib chiqib, siyosiy kurashga boshchilik qilishga qattiq kirishdilar. 1917 yil 27 oktabrda bolsheviklarning Petrograddagi g ‘alabasi haqidagi xabar Toshkentga yetib keldi. O 'lkaning bosh komissari Korovichenko Toshkentning «yangi shahari» va harbiy krepostini 2 minglik qo ‘shni bilan o 'z nazoratida ushlab turdi. Hozirga Mustaqillik maydonidagi «oq uy» o ‘ lka ma’ inuriyatining shtabi hisoblanib shu yerda Turkiston komiteti dushmanlariga qarshi kurashga rahbarlik qildi.

1917 yil 28 oktabrda ishchilar va soldatlar qo 'zg 'o lon ko'tarib vokzalni ishg'ol qildilar. Uning atrofidagi ko'chalarda barrikadalar qurildi. Q o 'zg 'o lonch ilarga qarshi yuborilgan harbiy qismlar g'alabaga erisha olmadilar. Bu vaqtda temir yo'l va soldat komitetlari, partiya tashkilotlarining vakillaridan iborat revolyutsion komitet tuzildi. Xullas, hukumat qo'shinlari 28 oktabrdan 1 noyabrga qadar davom etgan q o 'z g 'o lo n n i to r-m or eta o lm adi. Aksincha qo'zg'olonchilarni qo 'li baland kelib 31 oktabrda kechqurun «yangi shahami» egalladilar. Shundan keyin ular o'sha kuni yarim kechada harbiy krepostni jang bilan egalladilar. Harbiy boshliqlar qamoqqa olinib, soldatlar qurolsizlantirildi. Jangda qo'zg'olonchilardan 75

303

kishi halok bo‘ ldi. 1917 yil 1 noyabrda ishchi va soldat deputatlai i Soveti, Toshkent Sovetining ijroiya komiteti va revolyutsion komiteti muvaqqat hukumat ag‘darilib hokimiyatni Sovetlar qoliga o ‘tganligi haqidagi murojaatni e ’ lon qildi. Bu voqeada bolsheviklai bilan bir qatorda eser va mensheviklar faol qatnashdilar. Oikaniiij; boshqa shaharlarida esa Sovetlar hokimiyatni jangsiz egalladilar.

1917 yil 15— 22 noyabrda Toshkentda o 'tkazilgan o ‘ lka sovetlarining 3 syezdida bolshevik F .I.Ko lesov boshchiligida Turkiston o ‘ lka xalq komissarlar soveti tuzildi. Bu syezdda «Sho'roi U lamo»ning rahbari Sherali Lapin navbatdan tashqari so‘ z olib hokimiyatni Sovetlar qo'liga o'tishiga qarshi chiqdi. Shuningdek u: «Musulmonlar hukumatni boshqacha tashkil etishda qatnashmaydi Chunki musulmonlar yo 'li mustaqil, u Qur’on va shariat qoidalari tom onidan ko‘ rsatilgan. Shu bois ular biror bir rus siyosiy partiyalariga qo ‘shilmaydi» — degan.

Am m o syezd a ’zolari haqqoniy taklifni qabul qilmay o ‘ lka sovetini o'lkaning oliy hokimiyat organi deb hisoblash va uni bundan buyon Turkistonning xalq komissarlari soveti deb atash haqida qaror qabul qildi. Bunday bo ‘ lmaslikni iloji ham yo ‘ q edi. Chunki syezd a ’zolari asosan bolshevik, eser va mensheviklardan tashkil topgan edi. Aksincha ular tub aholi vakillarini davlat boshqaruviga qatnashtirmaslik haqida deklaratsiyani qabul qildilar. Shundan keyin chor hukumati va muvaqqat hukumatning qonunlari, Toshkent, Samarqand va boshqa shaharlardagi dumalarning faoliyati bekor etildi. M uvaqqat hukumatning mansabdorlari ishdan olindi. Bu vaqtlarda bolsheviklar, eser va mensheviklarni o 'z qatoridan siqib chiqarib, deyarli barcha shaharlarda sovetlarning rahbarligini egalladilar. Ular o ikada yakkahokimlikni qo ‘ lga kiritish maqsadida eser va mensheviklar bilan bir tashkilotda ish yuritishdan voz kechdilar. Natijada 1917 yilning oxiriga kelib Toshkent, Namangan, Kogon, so‘ngra boshqa joylarda bolsheviklarning mustaqil tashkilotlari yuzaga keldi. 1918 yil iyulda Turkiston bolsheviklarining 1 syezdida Turkiston kommunistik partiyasi tuzild i. Eser va mensheviklar sovet davlatining ashaddiy dushmanlari sifatida qoralandi. Aytish lozimki, Rossiya va Turkistondagi revolyutsion harakatlar jarayonida hamma

304

vu(|t cscr va mensheviklar salmoqli o ‘ rinni egallab ko'p hollarda lv<»siy kurashga rahbarlik qilib turganlar. Ular Toshkentdagi

icvolyutsion kurashlarda ham yetakchilik qildilar. Am m o, hayot .111111 i ko‘ rsatdiki, ular tashkilotchilik va qat’ iyatlik jihatdan ancha ill bo'lib ehiqdilar. Bolsheviklar esa uddaburon, bag'ritosh, tezkor,

■ liafqatsiz, o lg 'ir, bir so 'z bilan aytganda yulduzni benarvon madigan bamisoli shaytonsifat kishilar bo'lgan. Ular mazkur Misusiyatlari tufayli revolutsiya g ‘alabasida asosiy o ‘ rinni egallagani.u|iblarini surib tashladi. Hamda hokimiyatni q o ‘ lga olib, Sovet• lavlatini barpo etdilar. Bu favqulodda va tasodifiy holatda sodir I><Igan voqea sifatida namoyon boidi. Sovet davlatini baipo etilishini \X asr fojeasi deb baholansa aslo mubolag'a bolm aydi.

;305 , . '

TURKISTON MUXTORIYATINING TASHKIL TOPISMI

VA TARIXIY AHAMIYATIjGSG*— --- ---- ----- — — --------- ------------“

Sovet davrida olimlar go ‘yo o ‘zbek xalqi sotsial-demokratlarning, xususan bolsheviklarning ta’sirida Sovet davlatini o ‘ rnatilishidn qatnashganliklarini targ‘ ibot etgan edilar. Ular bunday deyish bilan o ‘ zbek xalqi aslida Muxtoriyat uchun emas, sovet davlati uchun kurashganliklarini isbotlashga harakat qildilar. Biroq o 'z fikrlarini tasdiqlaydigan ishonchli hujjatni keltirmay umumiy so‘ zIar bilan chegaralandilar, xolos. Vaholanki bolsheviklarning o ‘zi o ‘ zbeklarni revolyutsion harakatlarida qatnashmaganliklarini rasmiy suratda e ’ lon qilganlar. Masalan, ular hokimiyatni bosib olganlaridan keyin 1917 yil 15— 22 noyabrda Toshkentda o'lka sovetining III syezdini o ‘tkazdilar. Bu syezdda Sho‘ ro hukumatining tarkibi shakUantirildi. Biroq unga tub aholining vakillari kiritilmadi. Chunki bolsheviklar syezd muhokamasiga quyidagi mazmunda Deklaratsiyani tavsiya etdilar: H ozirda Musulmonlarni oliy hokimiyat tarkibiga kiritish mumkin emas. Negaki mahalliy aholining soldat, ishchi va dehqon (krestyan)larining sovet i

Imknmatiga munosabati tomomila noaniqdir. Mahalliy aholining i Ik hilar sinfini yo ‘qligi ham uni davlat boshqaruvida qatnashishini i k |o z o etmaydi.

Sho'ro tarixchilari ushbu hujjatni bolsheviklarning milliy masala I'o'yicha yo ‘ l qo ‘ygan shunchaki bir xatosi deyishib, uni xash- po'shlashdan toymadilar. Aslida o ‘sha Deklaratsiya haqiqiy ahvolni iks ettiigan edi. Unda ko‘rsatilganidek haqiqatdan ham o ‘sha vaqtlarda. Iialto keyin ham o ‘ lkada tom ma’nodagi milliy ishchilar sinfi yo‘q rtli. To ‘g‘ri, paxta tozalash zavodlarida va qisman boshqa korxonalarda o'/hcklar ishlaganlar. Lekin ularning barchasi savodsiz va kasbsiz mavsumiy ishchilar bo"lib korxonalarda muntazam ishlamaganlar. I Mar bu yil ishlagan korxonada keyingi yil bo‘ lmay duch kelgan Ishlar bilan shug‘ullanib yurganlar. Bundan tashqari paxta tozalash zavodlarida ish mavsumiy hisoblanib bir necha oylab to ‘xtab yotgan. Ilu holat ham muntazam ishchilar qatlamini shakllanishiga yo ‘ l In-rmagan. Tem ir yoMlarva zavodlarda asosan malakali rus ishchilari muntazam ishlab, mahalliy millat vakillari esa, qora ishlarni hajarganlar. Shuning uchun ham ularni «Chyorniye rabochiye», ya’ni «Qora ishchi»lar deb atashgan. Shuningdek ular «Mavsumiy ishchi»lar («Sezonnne rabochiye») deb ham yuritilganlar.

Ular rus siyosiy partiyalari va revolyutsion harakatlarda qatna- shishni xayollariga ham keltirmaganlar. O ch ig ’ ini aytganda o'/beklami hokimiyatdan chetda qoldirishining asosiy sababi milliy ishchilar sinfini borligi yoki yo ‘qligida bo ‘ lmay bolsheviklarning Mustamlakachilik va ulug' millatchilik ruhi bilan sug‘orilganligida edi. M illiy ishchilar sinfming yo'qligini rukach qilish bir bahona lopish uchun qilingan o ‘yin edi. Shuni hisobga olish kerakki sotsial- demokratlar va jadidlarning siyosiy kurashlarini bir-birlaridan farqi juda uzoq bo ‘ lib «b ir qozon»da qaynashini hech iloji bo'lmagan. /.ero, sotsial-demokratlar, shu jumladan bolsheviklar mustamlakachilik siyosatini ko‘zladilar. Jadidlar esa M illiy g'oya — Mustaqillik va ozodlik uchun kurashdilar. Shu bois ular 1906 yildayoq sotsial- demokratlarning faolivatini qoraladilar. Chunonchi Behbudiy o'sha yili «Xurshid» gazetasida shunday yozgan: «Sotsial-demokratlar xususiy mulk va sinflarni tugatib ishlab chiqarish vositalarini umumlashtirishni maqsad qilib qo ‘ydilar. Bunday qilish o'ta zararli

307

va xayolparastlik bo‘ lib tub aholining manfaatlariga tamomila ziddir». Binobarin jadidlar bu masalaga umummillat manfaati nuqtai nazaridan yondashib sotsial-demokratlarning yo ‘ lidan yurmas- liklarini oshkora bayon etganlar. Shuni hisobga olish kerakki o'lkada ozodlik kurashlari tub aholining savdo-sanoat ahlining nomlari bilan ham chambarchas bogliqd ir. Biroq tarixchi olim lar bu masalani yoritishga e ’tibor bermay xatoga yo ‘ l qo'ymoqdalar. Vaholanki savdo-sanoat ahlining ilg ‘or vakillari jadidlar bilan birgalikda ona yurt manfaati uchun kurashga o ‘ z hissalarini qo'shganlar. Ular o lkada maktab va madrasalarni rivojlantirishga e ’tibor berib M illiy madaniyatni qollab-quvvatladilar. M a ’ lumki, jadidlarning vakillari o ‘z faoliyatida boylardan moddiy yordam olib yangi usul maktablarini ochdilar. Shubhasiz ular gazeta va jurnallarni nashr etishda ham boylarning mablagldan foydalanganlar. O 'zbek boylari olkaning turli-tuman boyliklarini chor hukumati va kapitalistlar tomonidan ayovsiz talanayotganligini jonli guvohi boiganlar. Ular turli firmalarning iskanjasida azob chekkanlar. Chorizm ning mustamlakachilik siyosati mahalliy boylarning manfaatlariga ham katta ziyon yetkazib noroziligini qo ‘zg ‘otgan. Bundan tashqari ularning o ‘z vatani va millatiga sodiqligi jadidlarga qo‘shilishiga olib kelgan. U xalqning savodsizlik va qoloqlik botqog‘idan qutqazishi uchun kuch-quwati va mablag‘ ini ayamadilar. Bu borada Farg‘onajadidlariningyirik vakillaridan biri Obidjon Mahmudovning faoliyati alohida o'rin egallaydi. Tohirjon Qozoqovning ma’ lumotiga ko‘ ra u yirik savdogar hisoblanib M illiy matbuot va mazlum xalqning milliy his-tuyg‘ ularini rivojlantirishga katta hissa qo ‘shgan. U 1914 yilda o ‘z mablagl hisobidan «Sadoi Farg‘ona» gazetasini nashr etdirgan. Cholponning ko‘ rsatishicha «Butun Turkiston bu gazetani buyuk bir shodlik va suyunchi ila qarshi olgan». Hatto Obidjon Mahmudov rus tilida «Ferganskoye exo» gazetasini ham chiqardi. U Peterburg Universitetini tamomlagan o'zbeklardan birinchi boiib yetishib chiqqan tog ‘ -kon muhandisi edi. U tom m a’nodagi vatanparvar va xalqparvar inson hisoblanib butun kuch-quwati va tajribasini ozodlik uchun baglshladi. Shuning uchun ham u muxtoriyatning oziq-ovqat vaziri etib tayinlangan edi.368

368 Qozoqov T. Farg‘onalik iadid taqdiri. « 0 ‘ zbekiston adabiyoti va san’ati», 1999, 6 avgust.

308

M illioner M irkom ilboyni olaylik. Bu tabarruk zot «S h o ‘roi lslomiya» partiyasining tashkilotchilaridan biri edi. U o ‘z davrining ilg'or kishilaridan hisoblanib o ‘ z xalqini ravnaqi uchun kurashdi. /v ro, «M irkom ilboy, — deb yozadi yozuvchi Kom il Yashin, — ( ) ‘ rta Osiyoning eng yirik shaxslaridan biri bo ‘ lgan.

U endi Andijonga tram boy olib kelm oqch i, madrasalar, maschitlar, musulmonlar uchun polik lin ika lar, madaniyat Markazi qurmoqchi edi. M illat yoshlarini savodli, m a’ rifatli qilmoqchi b o id i. Am m o unga bu xayrli ishga imkon berilmadi,i.i’qib qilindi. Ketma-ket uch marta qamaldi. Oxiri sho‘ rolar luikumati tomonidan 1918 yilda otib tashlandi. Mirkomilboy hayoti v;i ishlari hamma zamon boylari uchun ibratlidir»369.

M irkomilboy 1916 yilda xalqni imperator farmoniga qarshi diiqishga da’vat etgan kimsa ham edi. Bu haqda so‘z keyingi s;iliifalarda o ‘z o ‘mida yuritiladi. 0 ‘lkada Mirkomilboyga o ‘xshagan s;moat va savdo ahillari oz bo‘ lmagan. Endilikda ularni faoliyatini o'rganish va qadr-qimmatini o ‘miga qo‘yish ayni muddodir. Chunki ular jadidchilik harakatining faol qatnashchisi va uning moddiy jihatdan tayanchi hisoblangan. Meni nazarimda jadidlarning hajga va umuman chet elga qilgan safarlari sanoat va savdo ahli tomonidan ta’ minlanib turilgan.

1917 yil 15 noyabrda sovet hukumatining «Rossiya xalqlari huquqlari deklaratsiyasi» e ’ lon qilindi. Unda barcha millatlarning liaq-huquqlari quyidagicha ko‘ rsatildi.

1. Rossiya xalqlarining teng huquqliligi va mustaqilligi.2. Rossiya xalqlarining ajralib chiqish va mustaqil davlat tashkil

etishgacha bo ‘ lgan o ‘z taqdirini o ‘zi belgilash huquqi.3. Barcha milliy va milliy-diniy imtiyozlarvacheklanishni man etish.4. Rossiyada istiqomat qilayotgan kichik millat va etnografik

guruhlarning erkin rivojlanishini ta’ minlash.Bu deklaratsiya kechagina chor hukumatining ayovsiz zulmida

czilib va xo ‘ rlanib yotgan mazlum xalqning qalbini to ‘ lqinlantirib xursand q ilish i turgan gap edi. U ayniqsa R ossiyan ing mustamlakalari, jumladan Turkistonda zo ‘ r xursandchilik bilan qarshi olindi. Har bir xalqqa o"z taqdirini o ‘ zi belgilash huquqini

169 Olimjon Haydar. Mirkomilboy. Toshkent, 1997, 234-bet.

309

berilishi muhim tarixiy voqea sifatida qabul qilindi. Jadidlar fursatdan foydalanib o'zlarini orzuqib kutgan niyat va maqsadlarini amalga oshirishga qattiq bel bog'ladilar. Zero 1917 yil 26 noyabrda Q o ‘ qon shahrida «S h o ‘ roi Is lom iya » va «S h o ‘ roi U lam o » partiyalarining 4-chi syezdi chaqirildi. Bu syezdda Farg‘ ona viloyatidan — 151, Sirdaryo viloyatidan — 22, Samarqand viloyatidan — 21, Kaspiyorti viloyatidan — 7, Buxorodan — 4 kishilardan iborat delegatsiya a ’zolari qatnashdi. Asrimizning 20— 30 y illa rdagi m ualliflardan b iri P .A lekseyen kov o ‘ zin ing «Kokandskaya avtonomiya» kitobida muxtoriyatni tashkil etilishini sabablarini buijua fevral-demokratik revolutsiyasidan oldingi milliy- ozodlik harakatlariga bog‘ laydi. Uning fikricha milliy savdo-sanoat ahli o'lkada Rossiya kapitalning hukumronligiga qarshi milliy kapitalini rivojlanishiga sharoit yaratishga harakat qilgan. Chunki chor hukumati Rossiya kapitalini manfaatini ta’minlash maqsadida milliy kapitalni rivojlantirishga qarshi uzluksiz kurashgan. Bu holat olkada ishlab chiqarish kuchlarini keng ko'lamda o ‘sishiga to ‘sqinlik qilib mahalliy boylarning noroziligini uyg‘otgan. M illiy-ozodlik kurashida Turkistonga siyosiy huquqlarni berilishiga doir masala ham o ‘ rin egallagan.

O'sha muallif chor hukumati rus-tuzem maktablarini o ‘ lkada ruslashtirish siyosatini amalga oshirish uchun ochganligini haqqoniy ravishda uqtirib o'tadi. U hukumatning bu siyosatiga qarshi o 'laroq yangi usul maktablarini ochilishi tub aholining madaniy hayotini rivojlanishiga ta’sir ko‘ rsatishini ta’kidlaydi. Yangi usul maktablarini faoliyati va ahamiyatiga yuqori baho berib milliy- ozodlik kurashining yo ‘ nalishlaridan biri ekanligani qayd qiladi.

Shuningdek muallif tub aholining m illiy his-tuyg‘ulari o ‘ sib o ‘zini millat sifatida anglashining o'sganligini ko'rsatib o'tadi. Uning bu va yuqorida bayon etilgan flkr-mulohazalari muxtoriyatning yuzaga kelishining sabablarinr aniqlashda m a’ lum darajada foydalidir.™ Shuni alohida qayd qilish lozimki, jadidlar tomonidan uyushtirilgan to'rtinchi syezd o ‘zbek, tojik, qozoq, turkman, qirg‘ iz va yahudiylarning vakillarini faol qatnashuvida ish yuritdi Unda va umuman, Turkiston Muxtoriyatining faoliyatida millati

370 Alekseyenkov P. Kokandskaya avtonomiya, 1931.S. 3-4.

310

\ .i dinidan qat’ iy nazar har bir kishiga qatnashish huquqi berildi. Ilim day barcha xalq larga teng huquq berilish i Turkiston Muxtoriyatining baynalminal (internatsionalizrn) ruhi bilan .ug'orilganligi haqida dalolat beradi. Binobarin jadidlar o ‘ lkadagi barcha millatlarga ozodlik va erkinlik, tinchlik va farovon yashashlarini la'minlashni maqsad qilib qo ‘ygan edilar.

Syezdda 13 kishidan iborat hay’at a’zolari saylandi. Unga Mustafo< lio'qayev, Ubaydulla X o ‘jayev, M.Behbudiy, A.M ahm udov, Yu rgun -O g ‘ ayev, Salom an G erds fe ld , l.S .S h oh iahm atov , k a m o lq o r i, S .A kayev, K ish ch in bayev , Abdurahm onbek, <)‘ razayev, Piliyev, Karimbayevlar kiritildi. Syezdda Turkiston Muxtoriyatini tashkil etish masalasi bo'yicha Ubaydulla Xo'jayevni ma’ruzasi tinglandi. Bu o ‘ z davrining yirik siyosiy arbobi mardlarcha soVlabdedi: Hozirda Rossiyada xaqiqiy hukumat yo ‘q. Rossiyaning veiiarida istiqomat qilayotgan barcha millatlar davlatni zo ‘ ravonlik bilan egallagan bolsheviklarga qarshi kurashni boshlab yubordilar. IJmum Rossiya ta’sis majlisini chaqirilishiga hech qanday umid yo‘q. Shulardan kelib chiqqan holda Turkistonda bolsheviklarga ciarshi kurashish lozim. Buning uchun o ‘zim izni hukumatimizni in/.ishimiz zarur. U Turkiston Muxtoriyatini boshqarishi kerak.

K o ‘ rinib turibdiki, jad id lar bolsheviklarni mustaqillik va ozodlikning ashaddiy dushmani hisoblab ularga qarshi kurashishga da’vat etganlar. Bolsheviklar hokimiyatini tan olinmay mustaqillikni liklash asosiy vazifa deb hisoblandi. P.Alekseyenkov «V aq t» gazetasidan olgan ma’ lumotlarga asoslanib muzokaralarda Yusupov, Sodiqboyev, Aminxon T o lra singari kimsalar so‘ zlaganliklarini yozadi. Xususan, Yusupov bolshevik larn ing g ‘ ayriqonuniy ishlarini qoralab «Agar biz ozodlikda yashashni istasak u vaqtda l urkistonni Muxtoriyat deb e ’ lon qilish kerak» degan.

Sodiqboyev ham M uxtoriyatni zarurligini gapirib bundan O vro ‘ paliklarni ch o ‘ chimaslikka chaqirgan. Chunki Islom demokratik boshqaruvga qarshi emas.

«Aminxon T o ‘ ra: — Turkiston 50 yildan buyon Rossiya tarkibida yashamoqda. Dastlabki yillarda rus ma’muriyati mahalliy aholining diniga, milliy an’analari va sud ishlariga aralashmagan edilar. Biroq keyin hayotning barcha sohalariga aralashdilar. Fevral revolut-

311

siyasidan keyin berilgan erkinJiklardan xursand boigan edik. Biroq bolsheviklar hokim iyatni egalladilar. Endilikda zudlik bilan Muxtoriyatni e ’ lon qilish kerak. Aytishadilarki bolsheviklar bizlarga qarshi urushni boshlaydilar, lekin shuni bilsinlarki, turkiy- m usulmonlar din va m illiy huquq uchun qon t o ‘ kishdan qo ‘ rqmaydilar!»371.

Demak syezd mamlakatda yuzaga kelgan siyosiy vaziyatni hisobga olgan holda qanday bolm asin Turkiston Muxtoriyatini tashkil etishni vaqti kelganligiga to la ishonch bildirdi. Xullas, musulmonlarning o ‘sha IV syezdida Turkiston Muxtoriyati tuzilganligi tantanali ravishda e ’ lon qilindi. Turkiston ta’sis Majlisi chaqiril- gunchahokimiyatni boshqarib turish uchun 54 kipshni o ‘z ichiga olgan Turkiston M illiy Majlisi tuzildi. Dastavval hukumat rahbari etib M .Tanishpayev, so‘ ng M ustafo C h o ‘ qayev tayinlandi. Hukumat tarkibiga quvidagi kishilar kiritildi: M.Tanishpayev, Ubaydulla Xo'jayev, Toshpolatbek N orbolabekov, Sadridxon Sharifxo'jayev, K o 'n g irxo ‘ja X ojinov, Ismatilla Ubaydullin, Sayidnosir M iijalilov, Saidjafarboy Saidov, Islom Shoahmedov, Abdurahmon 0 ‘ razayev, Hidoyatbek Yurali Agayev, Nosirxonto‘ ra K o m ilx o n to ‘ ra yev , M iro d il M irza a h m e d o v , T o s h x o 'ja Ashirxo‘jayev, Abdulqodir Q o ‘shbegiyev, Obidjon Mahmudov, Jam shidboy K o ‘ rabekov, Solom an Abram ovich G ersfe ld , Abdusamad Abdusalimov, Ubaydulla Derbisalin, Musa Akchurin, Mustafa Mansurov, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Ibrohim Dolshin, Xalil Shirinskiy, Tolib jon Musabekov, A lixon to ‘ ra Shokirjon T o ‘ rayev, Sobirjon Yusupov, Odiljon Umarov.

Hukumat a’ zolari quyidagi kishilardan tuzildi:

1. M.Tanishpayev — Bosh vazir, Ichki ishlar vaziri.2. Islom Sulton Shoahmedov — Bosh vazir o ‘ rinbosari.3. Mustafo Cho ‘qayev — Tashqi ishlar vaziri.4. Ubaydulla X o ‘jayev — Harbiy vazir.5. Yurali Agayev — Yer va Suv boyliklari vaziri.6. Obidjon Mahmudov — Oziq-ovqat vaziri.


312

7. Abdurahmon O'razayev — Hukumat kotibi.8. Solomon Abramovich Gersfeld — Moliya vaziri.9. M irodil — Sog'liqni saqlash vaziri.10. Nosir T o ‘ ra — M aorif vaziri.Aslida hukumat vazirlari 12 kishini tashkil etishi kerak edi. Am m o

ular 10 kishini o ‘ z ichiga oldi. Qolgan ikkita o ‘ rin boshqa millat vakillari uchun qoldirilgandi. Binobarin, jadidlar faqat tub aholini emas balki boshqa millat vakillarini ham hukumat boshqaruviga jalb etishni rejalashtirganlar. Bunday harakat o ‘zini tamomila oqladi. Zero, bolsheviklar tomonidan siyosiy maydonidan surib tashlangan opozitsion kuchlar birgalikda ularga qarshi kurash maqsadida Muxtoriyatni q o ‘ llab-quvvatladilar. Xususan kadetlar, sotsial revolutsionerlar va chor ma’ muriyatining ayrim vakillari Muxtoriyatni tan oldilar. Ular imkoni boricha Muxtoriyatga ko‘maklashish yo ‘ llarini axtarishga harakat qildilar.

Muxtoriyat tub aholi tomonidan zo ‘ r shodi-hurramlik bilan qarshi olindi. Shahar va qishloqlarda yig‘ ilish va namoyishlar o ‘tkazilib Muxtoriyat shaniga shon-sharaflar aytildi. Ayniqsa 1918 yil 13 dekabrda Toshkent Eski shahrida mehnatkashlarning ko‘ p ming kishilik namoyishi misli ko‘ rilmagan darajada zavq-shavq va dabdabali ravishda o ‘ tkazildi. Am m o namoyishchilarga qarshi soldatlar tomonidan o ‘q otilib 16 kishi halok etildi. Shu tariqa bolsheviklarning Muxtoriyatga hujumi boshlandi. Muxtoriyatning asl mohiyati va y o ‘ nalishini aniqlashda bir guruh hukumat a’zolarining xalq ommasiga qarata e ’ lon qilgan «muroiaatnoma»si muhim o ‘ rin egallaydi: «Turkistonning barcha fuqarolari — musulmonlar, ruslar, yaxudiylar, ishchilar, askarlar va dehqonlar, o ‘ lkada yashab turgan barcha elatlar va xalqlar, shahar va zemstvo boshqarmalari, siyosiy, ijtimoiy va kasaba uyushmalari, barcha davlat, jamoa va xususiy muassasalar Turkiston xalq hokimiyati atrofiga birlashib, uning zimmasiga yuklangan vazifalarni hayotga jo riy etishda ko‘ mak berishga chaqiradi. K o ‘ z ko‘ rib, quloq eshitmagan darajada vahimali urushlar guldirosi ostida butun jahonga o ‘t ketay deb turgan bir mahalda dunyo xalqlari o 'z ozodligiga zamin yaratdilar. Inson qoni bilan to'yingan yer ko'klarga qarab oh chekadi va horigan inson kuchsizlanib qonli qiiichini

313

quyi soladi. Odamzotning aqlsizligi ilohiy ong oldida tan beradi va shunday kun yaqinlashadiki butun yer yuzida tinchlik barqaror bo iib , dunyo xalqlari mavjud kuch ila buzilgan hayotni qayta barpo etishga kirishadilar.

Mana endi, zanjirlardan xalos bo igan Turkiston o ‘z yeriga o ‘zi xo‘jayin boiib , tarixni o ‘zi yaratajak vaqt keldi. Bizlaming oldimizga qo'yilgan masalalarning nihoyatda mas’uliyatli va ulug‘ vorligini anglagan holda, o ‘ z ishimizning haqliligiga juda ishongan holda biz Allohi Taoladan o ‘z mehnatlarimizga rivoj so‘ raymiz va ishga kirishamiz»372 .

Demak o ‘sha murojaatda millati va dinidan qat’ iy nazar barcha millatlarni bir boshga qovishtirib Mustaqillik va ozodlikni ta’minlash asosiy vazifa etib belgilandi.

Muxtoriyat rahbarlari M illiy davlat va Milliy qo ‘shinni tashkil etishga qaratilgan choralarni amalga oshirib bordilar. Natijada qisqa vaqt ichida davlat boshqaruvi shakllantirilib 2000 kishidan iborat qo ‘shin tayyorlandi. Hatto harbiy vazir Ubaydullaxo'jayev boshchiligida giirur va faxr ila harbiy ko'rik o lkazilib milliy qo ‘shin tuzilganligi namoyish etildi. Muxtoriyat hukumati 1917 yil 27 dekabrda Petrograddagi bolsheviklar hukumatiga maxsus telegrammani jo ‘natib Toshketdagi sovet hokim iyatini yo ‘ q qilishini va Turkiston Muxtoriyatini tan olinishni talab etadi. 1918 yil 5 dekabrda Stalin bu talabga: «Toshkentdagi sovet komissariyatini yo ‘q etish haqida Petrogradga murojaat qilishning ehtiyoji yo ‘q, agar komissariyatni istamasangaz, uni kuch bilan yo‘qoting» deb javob bergan.373

Muxtoriyatni tuzish va uni har jihatdan mustahkamlashga qaratilgan kurashlar nihoyatda og 'ir siyosiy va iqtisodiy sharoitda kechdi. O lkada turli partiyalar o ‘ rtasida hokimiyat uchun olib borilayotgan siyosiy nayrang va kurashlar uchiga chiqib qashshoqlik va yo'qchilik hukm surgan edi. Ayniqsa bolsheviklarning hokimiyatni bosib olishi xalq xo'jaligini tamomila izdan chiqarib xarobaga aylantirdi. Shularga qaramay Muxtoriyatning boshliqlari tinib- tinchimay muhim choralarni amalga oshirib bordilar. Mazlum xalqning unga nisbatan umidi va ishonchi tobora barq urib boraverdi.

m 0 ‘zR FATarix muzeyi hujjatlari. Qarang: Azam Xo'jayev. 0 ‘sha ish, 40-bet.171 Tohir Qahhor. Hur Turkiston. Toshkent, 1994, 79-bet.

314

Zero, 1918 yil 11 yanvarda Hamza Hakimzoda butun xalqning likr-zikrini ifoda etib quyidagi she’ rini matbuotda e ’ lon qiladi. Undan parchalar keltiraman.

Turkiston Muxtoriyatiga

To 'rt yuz yillik Romanov bitgach davlati,Ko'tarildi asorat, Xo'rlik zillati,Nasb b o ‘ldi millatga qaytib shavkati,Qutlug' bo'lsin Turkiston Muxtoriyati!Yashasun endi birlashib Islom Millati,Bugun qaysi bir ko ‘ngil dilshod o 'Imasun,Bugun qaysi bir Mironsholar obod o ‘Imasun,G ‘oful qolmang, bo 'I fursat bar bod o'Imasun,Qutlug' bo'lsun Turkiston Muxtoriyati!Yashasun endi birlashub, Islom Millati!Bugun (...Temurdek) Shohlar arvohi,Dunyo yuzini titratgan askar sinohi Qichqirib der: Turk o 'g 'li! O'lmang siz sohi!Qutlug' bo'lsin Turkiston Muxtoriyati!Keling, endi birlashing, Islom Millati,Ketsin suniiy, shialik, nifoq illati,Bir sanjoqqa to'plansin Islom davlati,Qutlug' bo'lsin Turkiston Muxtoriyati!Yashasin endi birlashub, Islom Millati!Keldi Muborak bizga yangi bir zamon,Yangi davr kechirmak endi fdamon,Yod etmoqqa ismimiz tarixi jahon,Qutlug' bo'lsin Turkiston Muxtoriyati!Yashasin endi birlashub Islom Millati!Qutlug‘ bo'lsin ey yoshlar to'kub qoningiz,Bergan qurboningizga olgan shoningiz,Mangu qoldi dunyoda hush unvonigiz,Qutlug' bo'lsin Turkiston Muxtoriyati!Yashasun endi birlashib Islom Millati!Yashasun bu Turk o'g'lining mangu davlati!

315

Shoir Muxtoriyatni chin yurakdan tabriklab xalqni birlashishga va kurashishga da’vat etadi. Qo'lga kiritilgan ozodlikni boy bermaslik lozim ligini uqtirib m illiy davlatning mangu yashashiga ishonch bildiradi.

Haqiqatdan ham yarim asrlik mustamlakachilik va m illiy zulm iskanjasida ezilib yotgan Turkiston zaminida Muxtoriyatni yuzaga kelishi bamisoli zulmatda yulduz porlagandek bo ‘ ldi. U mazlum xalqning joni va tani sifatida gavdalandi. Bolsheviklar olkani qo ‘ ldan chiqib ketishini anglab Muxtoriyatga qarshi qaratilgan choralarni ko‘ rdi. Muxtoriyat hukumatining boshlig‘ i Mustafo Cho'qayev- ning so‘ zicha bolsheviklar 1917 yil 8 dekabrda unga quyidagi mazmunda xat yubordilar:

1. Muxtoriyat hukumati sovet hokimiyatini tanishi;2. Turkiston xalqini Sovet hokimiyatiga bo ‘ysunishga chaqirib

bayonnoma nashr etish;3. Aholin i qurolsizlantirish, xalq q o ‘ lidagi bor qurollarni

bolsheviklarga topshirish;4. M illiy hukumatning militsiya tashkilotini tarqatish va boshqa

talablar bayon etilgan.Ushbu satrlardan ayonki bolsheviklar amalda Muxtoriyatni

qo'porib tashlashni talab qilganlar. Bunday zo ‘ ravonlik va adolatsizlik Muxtoriyat hukumatining a ’zolarini g ‘ azabini qo ‘zg ‘otishi turgan gap edi. Ular xatga shunday javob berdilar:

«Kuch siz tarafda. Bizda esa hozircha o ‘z milliy huquqimizni taniganlikdan boshqa kuch yo ‘q. Siz bu kurashda bizni yengib chiqishingizga hech shubha yo‘q. Shu bilan birga, sizning hokimiyat haqqingizni, Turkistonda Sovet hokimiyatini tanishni rad etamiz».

Darhaqiqat, Muxtoriyat hali iqtisodiy jihatdan ancha za if bo ‘ lib M illiy qo ‘shin endigina oyoqqa turmoqda edi. Shuning uchun ham bu holat javob xatida oshkora tan olindi. Biroq Muxtoriyat rahbarlari kuchlar nisbatini tengsizligini yaxshi anglagan holda Mustaqillik uchun jangga kirajaklarini ma’ lum qildilar. Muxtoriyatni qulatish rejasi Toshkentda rejalashtirild i. Bu yerdan Y E .P e r fily e v boshchiligida qo'shin Q o ‘qonga jo'natildi. U 1918 yil 19 fevralda Q ouqonning eski shaharini to ‘ plardan o ‘ qqa tutdi. Jang 20 fevral kuni ham davom etdi. Shahar 3 kun yonib m ingdan ortiq

316

ilo'konlar kulga aylandi. Paxta tozalaydigan zavodlarni 50 ta ishchisi oilalari bilan birgalikda o ‘ ldirildi. Aftidan ular soldatlarga qattiq narshilik ko'rsatgan bo'lsa kerak. Dushman kuchlari tomonidan ■haharni o'zida 10.000 kishi vahshiylarcha halok etildi. Muxtoriyatni qo'llab-quwatlaganliklari uchun butun Farg‘ona vodiysining aholisi lo/alandi. Jumladan soldatlar Andijonda — 6000, Namanganda — .’ 000, Bo‘zqo ‘ rg‘on va Q o 'qon qishlog'i oralig'ida 4500 kishini o'ldirdilar. Umumlashtirilgandajami 180 qishloq yondirildi. Soldat va dashnoqlar m ol-m ulkni talab ch o ‘ ntaklarini to 'ld ird ilar. Bolsheviklar dashnoqlar bilan birgalikda ko'rsatilgan misli ko'rilmagan jinoyatni amalga oshirdilar. Hatto Namangan eski shaharini bir qismi yondirilganligi haqida ma’ lumotlar mavjud. Oldingi sahifalarda qayd qilingan muallif P.Alekseyenkovning ko'rsatishicha dashnoqlar, qizil gvardiyachilar va ishchilar bilan birgalikda shaharda tinch aholini «om m aviy ravishda qirganlar». Bolsheviklar dashnoqlar bilan ham korlikda q irg 'in -barotn i uyushtirib minglab kishiiarning yostig‘ ini quritdilar. Vahshiylik shu darajada avjiga mindiki odamlarning qo'l-oyoqlari chopildi, ayollarning ko‘kraklari kesildi, bolalar esa beda qirqadigan asbob— jadudan o ‘tkazildi. Beshikdagi chaqaloqlarning qorniga miltiq uayzalari sanchildi yoki qo ‘l bilan ikki oyoqlari yirib tashlandi. Farg'ona vodiysi bundan dahshatli vayronagarchilik va qirg‘ inlami o'zining ko‘p asrlik tarixi davomida boshidan kechirmagan edi. Farg'ona fojiasi misolida ham bolsheviklaming asl basharasi va maqsadi namoyish etildi. U lar o ‘ zlarining ulug' millatchilik siyosatini qanchalik niqoblashga va ozodlik jarchisi sifatida ko'rsatishga harakat qilishmasin baribir amalda vahshiyona siyosati yaqqol ko‘zga tashlanib turdi. Farg‘ona vodiysi bunday siyosatning misli ko'rilmagan darajadagi qurboni bo'lib harobaga aylandi. Bunday dahshatli fojiani Hamza o'zining 1919 yil 21 may kuni «Ishtirokiyun» gazetasida chop etilgan «K im yig‘ lar?» degan she’ rida shunday izohlaydi:

Ey Mardumi Farg'ona, ahvolinga kim yig‘lar?Badbaxtling'a yuz tutgan, iqbolinga kim yig‘lar?Iff at ila nomusing kimlar qo'lida barbod?Qurbon o ‘lar m a ’sumlar, ahvolinga kim yig‘lar?

Qon yig‘lata afloqni, otingni xayolati,Darvoqe, shu fursatda omominga kim yig'lar?

Oldingi sahifalarida ko‘ rsatilganidek bolsheviklar Petrogradda hokimiyatni egallagandan keyin «Rossiya xalqlarining huquqlarini deklaratsiyasi»ni e io n qildilar. Unda mamlakatdagi barcha xalqlarning erkinligi va tengligini o ‘ z taqdirini o ‘ zi belgilashi va mustaqil davlatni tashkil etishini ta’ minlashni ma’ lum qildi. 1917 yil 20 noyabrda bolsheviklar «Rossiya va Sharqning barcha musulmon mehnatkashlariga» bag‘ ishlangan alohida murojaatni ham e ’ lon qildi. «Bundan buyon, — deyiladi unda, — sizlarning urf-odatlaringiz, sizlarning milliy va madaniy muassasalaringiz ozod va daxlsiz deb e ion qilinadi. 0 ‘ z milliy hayotingizni erkin va bem alol uyushtira beringiz, sizlar bunga haqlidirsiz. Shuni bilinglarki, Rossiyadagi hamma huquqlari singari, sizlarning huquqlaringiz ham revolutsiyaning butun quvvati bilan va revolutsiya organlarining ishchi soldat va mehnatkashlarning sovetlarining butun quvvati bilan muhofaza qilinadi. Sizlar o ‘z vataningizning rahbarlari bolish ingiz lozim ».

Endi mazkur rasmiy hujjatlardagi va’da va kafolatlarni bolsheviklarning Turkistondagi vahshiyona siyosatiga taqqoslansa ularning ikki yuzlamachiligi, bosmachiligi va qonxo‘rligi yaqqol fosh bo'ladi. Shuningdek ularning asl maqsadi tub aholini qirish va boyliklarini talashdan iboratligi ko‘zga tashlanadi. Bunday dahshatli fojialarni barchasi bolsheviklaming uchiga chiqqan mustamlakachilik va ulug' millatchilik siyosatini mahsuli edi, xolos. Bolsheviklar Q o ‘qon shaharini o ‘tda yondirib va qonga belaganlaridan keyin, tub aholining vakillari bilan quyidagi tarzda tinchlik sulhini tuzdilar:

1. Sovet hokimiyati tomonidan yarog‘ -aslahani ushlashga ruxsati boim agan musulmon va ruslar qurolsizlantiriladi. Topshirilgan qurollar Farg‘ona viloyati qo ‘shinlarining boshlig‘ ining ko‘ rsatmasiga muvofiq tegishli joyga qo ‘yiladi.

2. Aholi o ‘ lka sovet xalq komissarlarining hokimiyatini va barcha mahalliy sovet tashkilotlarini tan oladi.

3. Aholi qonli voqeani uyushtirgan va unda qatnashgan rahbarlarni va kishilami hokimiyatga ushlab beradi.

318 feoarj-s

4. 0 ‘ lkaga maxfiy ravishda qurollami keltirish va tarqatish qurolli qo'zg‘oIonni ko‘tarishga tayyorgarlik deb qaraladi. Hamda revolutsiya qonunlari bo‘yicha qattiq jazolanadi.

5. Aholi sovet va harbiy hokimiyatni talabi bilan temir yo ‘ liar, lelcgraflarni va umuman hayotni tiklash ishlariga jalb qilinadi.

Shu tariqa butun Farg‘ona vodiysida sovet davlatining yakka hokimligi o'rnatilgan edi.

Umumiy xulosa:Birinchidan: Turkiston Muxtoriyati XX asr boshida yuzaga

kelgan murakkab, og‘ ir siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda tashkil topdi. Uning tashabbuschilari va m e’mori ziyolilar, savdo-sanoat ahli va dinning ilg‘or vakillari bo‘ ldi. Ular mazlum xalqning hohish- irodasi va ezgu niyatiga tayangan holda Turkiston zaminini imperiyaning ehangalidan tortib olish uchun mardonavor kurashdilar. Shuning uchun ham Muxtoriyatning dovrig‘ i butun o'lka bo‘ ylab taralib umumxalq bayramiga aylandi. Bu bejiz bolm agan edi, albatta. M a’lumki o'zbek xalqining mustaqillik va ozodlik uchun kurashi uning chor hukumatining tajovuzlariga qarshi qahramonona janglarida toblangan va yuqori cho‘ qqiga ko'tarilgan edi. Bunday kurashlar chor hukumatining hukmronligi davrida ham davom etaverdi. Masalan 1892, 1898 va 1916 yillardagi milliy- ozodlik kurashlari shular jumlasidandir. Turkiston Muxtoriyati xuddi mana shu ozodlik kurashlarining mantiqiy davomi sifatida gavdalandi.

Ikkinchidan: Turkiston Muxtoriyatining mohiyati va yo'nalishi mustaqillik va ozodlikni tiklab parlament va konstitutsiyaga asoslangan demokratik respublikani tashkil etilishidan iborat bold i. Bu g ‘oyatda muhim siyosiy masalalarni amalga oishrish maqsadida Muxtoriyat hukumati shakllantirildi. Natijada milliy davlat, milliy qo ‘shin vavazirliklar yuzagakeldi.Demokratik prinsiplar asosida davlatni boshqaruv tizim ini joriy etilishi o ‘ lkaning tarixida ilk bor yuzaga kelgan katta siyosiy voqea hisoblandi. Am m o uni hayotga to'la tatbiq etishni imkoni bo ‘ lmay, o ‘ zining dastlabki qadamini qo ‘ygan edi, xolos. Chunki Muxtoriyatni tor-m or etilishi demokratik boshqaruvni g'unchalik vaqtidayoq barbod etdi.

Muxtoriyatning asosiy vazifalaridan yana biri shundan iborat

31 9' : : :

ediki xususiy mulksiz, erkin bozorsiz va dinsiz jamiyatni qurish uchun kurashayotgan bolsheviklarning hokimiyatini ag‘darish edi. O 'z navbatida bolsheviklar o ‘ lkada milliy davlatni hukm surishiga tish-tim og‘ i bilan qarshi turdilar. Ular Muxtoriyatni o ‘ ta xavfli raqib hisoblab uni yo ‘q qilish uchun hech narsadan toymadilar.

Muxtoriyatning m illiy siyosati tom m a’nodagi baynalminal (intematsionalizm) ruhi bilan sug‘orilgan edi. Unda oMkadagi millati va dinidan qatyi nazar barcha xalqlarning erkinligi va tengligini, davlat boshqaruvida qatnashishi huquqi o ‘z ifodasini topdi. Bunday adolatli siyosatni bolsheviklarga qarshi turgan kuchlarni, hatto rus aholisining ma’lum qismini Muxtoriyatni qo ‘ llab-quvvatlashga olib keldi.

Uchinchidan: Afsuski M uxtoriyat obyektiv va subyektiv sabablarga ko‘ ra uzoq yashamadi. U moliyaviy jihatdan juda za if boMib tezlikda milliy qo ‘shinning mahoratini oshirish va yetarli darajada qurol-aslaha bilan ta’minlashni iloji bo'lmadi. Ayniqsa hukumat a’zolarini orasidagi o ‘ zaro kurash, ma’muriy boshqa- rishdagi tajribasizlik va malakali rahbarxodimlariningyetishmasligi hokim iyatn i mustahkamlashga y o ‘ l berm adi. K o ‘ rsatilgan kamchiliklarni bartaraf qilish uchun kamida bir-ikki yil va undan ortiq vaqt kerak edi. Bolsheviklar buni yaxshi anglab Muxtoriyatni imkoni boricha tezroq yo'qotishni rejalashtirdilar. Ular harbiy mahorat va texnika bo'yicha muxtoriyatchilarga nisbatan ancha kuchli va uyushgan edi. Ular «D o ‘ppini ol desa, boshini oladi»gan gazandalar bo ‘ lib vahshiylikda nom chiqargan edilar.

Muxtoriyat bor-yo 'g ‘ i 72 kun yashadi, xolos. Mana shu o'ta qisqa vaqtda nima ham qilish mumkin edi. Bolsheviklar hali o ‘zini o iig lab va nafasini rostlab olmagan Muxtoriyatni «chaqaloq»- ligidayoq bo‘g ‘ ib o'ldirdilar.

Muxtoriyatning 15 ta rahbari — M .M iraxm edov, A.OTazayev, M .C h an ish ev , Q ushbegiyev va boshqalar o tib tashlandi. Hukumatning yirik vakillaridan biri Mustafo Cho‘qayev qochishga erishdi. Afsuski, Muxtoriyatga chetdan yetarli darajada yordam berilm ay asosan o ‘ zining kuchiga tayangan holda kurashdi. Bolsheviklar esa Toshkent va boshqa joylardan harbiy yordam olib g ‘alabani qo'lga kiritdilar.

320

T o ‘ rtinchidan, Muxtoriyatning o ‘ziga xos xususiyati va tarixiy iihamiyati shundaki, o ‘ lkaning ko‘p asrlik tarixi mobaynida ilk bor demokratiyaga asoslangan m illiy davlat tuzildi. Odatda boMganidek, uni qandaydir bir hukmdor sulolaning vakili emas balki, xalqning orasidan yetishib chiqqan jadidlar yuzaga keltirdi. Shu bois Muxtoriyat tom m a’nodagi xalq hokimiyati sifatida shakllantirildi. Uning mohiyati va yo'nalishi mustamlakachilik va ulug‘ miUatchilik zanjirlarini parchalab erkinlik, tenglik va mustaqilik siugari insoniy huquqlami ta’minlashdan iborat edi. Shu bois sovet davrida Muxtoriyatning feodal-klerekal davlat sifatida qoralanishi haqiqatga tamomila ziddir. X X asr boshlarida Rossiya va uning mustamlakalarida ikki marotaba davlat to ‘ ntarilishi, xususan chorizmni ag'darilishi, Burjua fevral-demokratik respublikasini bolsheviklar tomonidan tor-mor etilishidek nihoyatda og ‘ ir va xavfli sharoitda Muxtoriyatning tuzilishi vatanparvarlik, jasorat va qahramonlikning yorqin namunasidir.

«BOSMACHILIK» — OZODLIK KURASHINING

YORQIN NAMUINASI

Farg'ona vodiysidagi «bosmachilik»

ShoTolar davrida qalbaki nom bilan yurgizilgan «bosmachilik» aslida M illiy-ozodlik kurashining eng shiddatli va jangovar bosqichi hisoblangan. U tasodifiy va favquloddagi hodisa bo ‘ lmay o ‘ z davrining siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotning mahsuli sifatida yuzaga keldi. X X asr boshlarida Rossiya imperiyasi va uni tarkibidagi Turkistonda siyosiy partiya larn ing kurashi, ishchilarn ing revolyutsion harakatlari, M illiy-ozodlik kurashlari, rus-yapon, so‘ngrabirinchi jahon urushi chor hukumatini ich-ichidan yemirib bordi. Uch yuz yildan ortiq hukm surgan Romanovlar sulolasining taqdiri qil ustida turib qoldi. Bunday holatni yuz berishi tabiiy hoi edi. Chunki chor hukumati totalitar siyosatini yurgizib va taraqqiyotni bo‘g ‘ ib, xalqning g ‘azabi va nafratini qo‘zg‘otdi. Ayniqsa Turkistonda mustamlakachilik va ulug'millatchilik siyosati avjiga mindi. Lenin boshliq bolsheviklar tomonidan hukumatni bosib o lin ish i va sovet d av la tin i o ‘ rn a tilish i ah vo ln i yanada yomonlashtirishga olib keldi. Ular Turkistonda ham hokimiyatni

qo'lga kiritgach, tub aholini qirish, mol-mulkini talash bilan •.liugLul1anib siyosiy va insoniy huquqlarga yo'l bermadi. Bu xususda I urkiston kompartiyasi Musulmonlar byurosining raisi Turor Kisqulovning quyidagi so‘zlarini keltirish ayni muddaodir: «B iz sho‘ rlik musulmonlarni N ikolay zamonida qanday hayvon o ‘ rnida ko'rishgan bo ‘ lsa, yo'qsillar (sovetlar) hukumati davrida ham shunday... Hozir ham zulmatda yashamoqdamiz, och, yalong‘och, ilga o'xshab xor bo‘ lib o ‘ lib ketyapmiz. Buning uchun kim aybdor?.. Men boylar tarafini olmoqchi emasman. Biroq bir kambag'alning bitta oti boMgani va shu otga arava qo'shib oilasini boqib turgani haqida gapirmoqchiman. Bu bechoranikiga bir qizil armiya jangchisi kirib keladi, oilani boqib turgan otni tekinga olib ketadi, endi oila nimaning hisobiga kun kechiradi, buni so‘ rab ham o'tirmaydi. Nahotki shunday qilish firqa dasturi amalida bo ‘ lsa? Boylarning mol-mulkini bo'lib beryapmiz, deb aslida 84 ming kishilik butun shaharni ta lon -taro j qilishdi. Xush, bu nima degan gap? Nam angandan chiqadigan barcha mahsulot, q im m atbaho buyumdan tortib to qulfgacha ro‘yxatga olindi. Ba’zi kishilarni qurol saqlashda gumon qilib qamashdi, qurol topisha olmagach esa, ulami shartli ravishda ozod qildilar va 5— 10 ming so‘ m jarima lo'latdilar. Bu pullar qayerga ketdi — sho‘ rolar kassasigami yoki eho'ntakkami? Agar cho'ntakka boisa, bu holda qanday baho berish kerak? Yok i o ‘ zlari hukmron bo 'lish lari uchun bu luikumatni barpo qildilarmi? Ular (bolsheviklar) boshqalarning i pak-gazlamalari vaqimmatbaho buyumlari bilan uylarini bezadilar. Biz musulmonlarga nima berishdi? Qornim izni to ‘yg‘azishdimi? Y o ‘ q! Agar yaxshi kiyintirishganda, kambag‘ allar yalangoyoq yurisharmidi? Agar qornimizni to^yg-azishganda minglab odam ochliqdan ularmidi? Bizning uyda nimalar qoldi? Faqat juldur 10‘ shaklar, xolos. Boshqa hech narsa».374

Ushbu satrlarda bolsheviklarning g'ayriinsoniy siyosati shu darajada ishonchli tarzda ta’ riflandiki izohga hojat yo‘q. Haqiqatan ham bosqinchi bolsheviklar ko‘z ko‘ rmagan va quloq eshitmagan imoyatga qo ‘ l urdilar. Qizil soldatlaming zo'ravonligi va talon-taroji o'lkaning barcha shahar va qishloqlarida avjiga mindi. Xususan meni

,74 «Sharq yulduzi», 1991, 3-son, 171-bet.

323

otam shunday degan edi: « 0 ‘g ‘ lim, bizning boshimizga tushgan kulfat va xavf-xatarlarni dushmaningni ham boshiga solmasin. 1918 yilda bir guruh gazanda soldatlar bostirib kirib mahallamizdagi xonadonlardan 30 ta otni tortib oldilar. Bu kamdek suli, arpa va boshqa yemlarini oldilar. Qarshilik ko‘ rsatganlarni qamchi bilan boshlariga urdilar. U vaqtlarda toshkentliklarning shahar atrofida boglari bo'lardi. Bahor paytida odamlar ujoylarga ot-aravasiga ko‘ rpa- yostiq va boshqa narsalarini ortib ko‘chardi. Ot yo‘qligidan ko‘pchilik bog‘ larga o ‘z vaqtida bora olmay dehqonchilik orqaga surildi. Ot yo‘qligi orqasidan yer ham haydalmay qoldi. Natijada qattiq qahatchilikka giriftor boiin ib, minglab kishilaming yostig‘ i quridi. Turli soliq va majburiyatlar ham kishilami tamomila qashshoqlashtirdi».

Bolsheviklar Farg‘ ona vodiysida «Kom m una»lar tashkil qilib, dehqonchilik bilan hunarmandchilikni izdan chiqardilar. U lar yer va sanoat tarmoqlarini barchasini davlat mulkiga aylantirish haqida dekretni e ’ lon qildilar. 1918 yil 26 fevralda « 0 ‘ lkadagi paxtani musodara qilish to ‘g ‘ risida» quyidagi dekret qabul qilindi — «Turkistonda mavjud b o ‘ lgan butun paxta, u qanday turda bo‘ lmasin va hozirgi paytda qayerda turishidan qat’ i nazar, musodara qilinadi va Turkiston o ‘ lkasi ishchi-dehqon hukumatining mulki deb e ’lon qilinadi. 0 ‘ lkaning barcha sovetlari... va inqilobiy temir yo‘ 1 qo ‘mitalari hozirgi vaqtda o ‘z vakillarini ajratmoqdalar, bundan maqsad mazkur dekretni darhol amalga oshirish, butun paxtani stansiyalarga tashib keltirish va zudlik bilan «Toshkent» stansiyasiga tomon harakat qilishdir... paxta egalari qarshilik ko‘ rsatgan taqdirda,— deyilgan so‘ ngra hujjatda, — otishgacha barcha choralar qo'llanilsin».375

Mazkur hukumat dekreti xalq mulkini talashni, ya’ni qaroq- chilikni oshkora rasmiylashtirish edi, xolos. Bolsheviklar o ‘zlarining dekretlari asosida 1918 yil bahorida 140 dan ortiq zavod va yirik paxtachilik firmalarini, 400 ga yaqin kichik korxonalarni egalladilar. Shuningdek 2 mln. 657 ming pud paxta tolasi, 4130900 pud urug‘ lik chigit, 476,8 pud go ‘sht va boshqa narsalar q o ‘ lga olindi!376 Shu

375 Kuliyev H. Mustabid jamiyatning iqtisodiy poydevorini shakllantirish (1917-1924).Toshkent, 1996, 12-13-betlar.

376 0 ‘sha joyda.

•■4 a8 0 ^ '3 2 4 ' cgc;.i*>

tariqajiqqa moyga botgan bolshevik hukumati 1918 yil 5 mayda I .cninga quvonch bilan tubandagi xabarni berdi: «H ali kechagana korxona egalari tomonidan ekspluatatsiya qilib kelingan ishchi kadrlar natsionalizatsiya qilish yo ‘ lidan dadil bordilar. Keyingi voqealar munosabati bilan Turkiston hayotini tartabga soluvchi tashkilotlar tuzilmoqda. Paxtachilik sanoati butun Rossiya uchun ahamiyatlidir, uning bundan keyingi taraqqiyoti ta’ min etildi... Hozirgi vaqtda biz sizning ixtiyoringizga 200 mln. soiu lik paxta jo'natish imkoniga ega bo ‘ ldik».377 K o ‘ rinib turibdiki bolsheviklar birinchi navbatda Rossiya manfaati va taraqqiyotini ta’minlash nuqtai nazaridan ish yuritganlar. Ularning qaroqchilik siyosati orqasidan son-sanoqsiz boyliklar Rossiyaga jo'natilib turildi. Buni orqasida 1917 yilda boshlangan qahatchilik keyingi 1918— 1919 yillarda ham dahshatli tus olib, kamida 1 mln. dan ortiq kishilar ochlikdan oMdilar, minglab oilalar qirilib ketmaslik uchun xorijiy mamlakatlarga ketdilar.378

Bolsheviklar ma’naviy hayotni ham izdan chiqardilar. Masjid va madrasalar buzildi yoki yopildi. Qozilar, ulamolar va boshqa din peshvolari hibsga olindi. Marg‘ ilonda Qur’oni Karim yoqildi, Andijonda Jome’ masjidiga soldatlar joylashtirildi. Hatto, namoz paytida soldatlarning masjidlarga bomba tashlashi orqasida ko‘ p kishilar halok bo‘ ldilar.

Aw alam bor bolsheviklar tilda mazlum xalqqa ozodlik, erkinlik va o ‘z taqdirini o 'z i belgilash huquqi berilishini targ‘ ibot qildilar. Amalda esa ulug‘ millatchilik va bosqinchilik siyosatini shiddat bilan yurgizdilar. Ular uchun milliy davlat va milliy qo ‘shinini tashkil etilishi tamomila yot hisoblandi. Unga qarshi tish-tirnog‘ i bilan ayovsiz kurashdi. Xususan oldingi sahifalarda ko‘ rsatilganidek Turkiston Muxtoriyati vahshiylarcha tugatildi.

Xullas o ikada chidab bo ‘ lmaydigan darajadagi og ‘ ir siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy hayot «Bosm achilik» kurashining negizini tashkil etdi. Bu kurash mustaqillik va ozodlik ruhi bilan sug‘oriIgan umumxalq harakati edi. U dastawal Farg‘ona vodiysida paydo boMdi. Turkiston Muxtoriyatida militsiya boshlig‘ i lavozimida ishlayotgan

377 O'sha joyda, 14-bet.378 O'sha joyda, 14-bet.

325

kichik Ergash bolsheviklarga qarshi ilk bor urush ochgan edi. U Q o ‘qondagi qizil armiya vakillari joylashgan harbiy qal’aga bir necha marotaba hujum uyushtirdi. 1918 yil 19— 21 fevralda Qo'qondagi janglarda Muxtoriyat qo ‘shiniga qo lmondonlik qildi. Bu yerda vatan himoyachilari shu darajada qattiq jang qildilarki, 2000 askardan 200 kishi tirik qoldi, xolos. Shundan keyin kichik Ergash tugMlgan qishlog‘ i Bachkirda 1918 yil 27 fevralda halok etildi. Uning o ‘ rniga katta Ergash tayinlandi. Uning boshchiligida 16— 18 ming kishiday iborat vatan himoyachilari qizil armiyaga 50 marotaba zarba berdi. Ozodlik uchun kurash shu darajada alanga oldiki har bir qishloq aholisi o ‘ ziga qo'rboshi saylab jangga otlandi. Natijada vod iyda o"n lab «b osm ach i» guruhlar shakllanib dushmanlarga qarshi ayovsiz hujumlar uyushtirildi. Istiqlol uchun kurashga «Sho ‘ roi Islom iya» va «Sho ‘ roi Ulamo»larning a ’zolari bevosita rahbarlik qildi vaqo ‘ llab-quvvatladilar. Vodiyda «bosmachi»- lar harakati u yoki bu joyda tarqoq holda yuzaga kelganligi tufayli umumiy rahbar markazini tuzish zarur edi. Shu bois 1918 yil martda barcha qurboshilaming birinchi qurultoyi o ‘ tkazilib, katta Ergash istiqlol uchun kurashning rahbari etib tayinlandi. 0 ‘ sha yilning yozida uning o ‘miga Madaminbek tayinlandi. Bu o ‘z vataniga fidoy i shaxs qob iliya tlilig i tu fayli 30 m ing atrofida vatan himoyachilarini o ‘ z q o ‘1 ostiga birlashtirishga erishdi. Ularning orasida bolsheviklarga qarshi bosh ko‘targan rus va boshqa millal vakillari ham oz emas edi. Chunki bolsheviklar faqat tub aholini emas, balki boshqa millatlarning umumiy dushmani edi. Masalan, Madaminbekning qo ‘ l ostida — 90, Ergashda — 100 ga yaqin rus ofitserlari xizmat qilganlar. Bulardan tashqari Madaminbek Jalolobod va 0 ‘shda tuzilgan K .M onstrov boshchiligidagi rus krestyanlar qo ‘shini bilan ittifoq shartnomasini tuzdi. Shuningdek rus generallari va ofitserlari tomonidan tuzilgan «Turkiston harbiy tashkiloti» «bosmachi»laming ittifoqehisi sifatida faoliyat ko‘ rsatdi

Shunday qilib Farg‘ona vodiysida bolsheviklarga qarshi katta kucli shakllandi. Ularda yaroq-aslaha va boshqa imkoniyatlar mavjud edi Shuning uchun ham guvoh Yuriy Poporovning tan olishicha «bosmachi»lar butun Farg'ona vodiysini o ‘ zining ta’sir doirasiga tortib «aholining barchasi kurashda qatnashgan» edi. «Shuni aytisli

326

lozimki, — deydi u, — biz bosmachilarni urush va qilich bilan yo‘q qilamiz, deb o'ylagan edik. Shu maqsadda bosmachiliqda qatnashgan katta-kichik qishloqlar shafqatsizlarcha yer yuzidan supurib tashlandi. Buni orqasida tub aholi sovet davlatidan tobora ii/x^qlashib boraverdi. Biz tomondan butun Farg‘onani egallashning ham foydasi bo'lmadi. Farg‘ona vodiysiga 30 ming askarlarni kiritdik va barcha yirik qishloqlarga qizil armiya garnizonlari o ‘mashtirildi. Baribir tub aholining bizga dushmanchiligi saqlanib, «bosmachilar» yengillik bilan bizning harbiy garnizonlarimizni tor-m or etaverdi. Oqibatda biz qo ‘shinimizni qishloqlardan olishga majbur bo‘ ldik».379

Binobarin, «bosmachilik» shu darajada keng ko‘ lamda rivoj- langanki, unga 30 minglik qizil armiya bas kelolmagan. Bu vatan himoyachilarining harbiy mahorati oshganligi haqida dalolat beradi.

Ergash boshliq vatan himoyachilari va qizil armiya o ‘ rtasida dastlabki to ‘qnashuv 1918 yil iyulda Q o ‘qon uyezdida sodir bo'ldi. Bu jangda vatan himoyachilari g ‘alabaga erishdilar. 0 ‘sha yilning oxirlariga kelib mustaqillik uchun kurash keng qanot yozib Q o ‘qon, Namangan va Andijon uyezdlarini qamrab oldi. Sentabr oyida Gorchakov temir yo 'l bekati va eski Marg‘ ilonda ham dushman qo ‘shini bilan jang qilindi. 1919 yil bahorda Madaminbek va Ergash singari q o ‘ rboshilar boshliq ikki markaz shakllandi. Ularning birinchisi Andijon, Namangan va Skoblev uyezdlarida, ikkinchisi asosan Q o ‘qon uyezdida tashkil topdi. 0 ‘sha yili Madaminbek, Ergash, Shermuhammad, Om on Polvon rahbarligida vatan himoyachilari Jaloiobod, O'sh, Namangan va boshqa joylarda qizil armiya bilan jang qildilar. Namanganda har ikki tomon o'rtasida 7 kun mobaynida jang ketib dushman mag‘ lubiyatga uchratildi. 1919 yil 1 sentabrda vatan h im oyachilari O lshda q izil armiyani magMubiyatta uchratib shaharni egalladi. So‘ ngra ular Jalolobodni ham qo ‘ lga kiritdilar. 17 sentabrda vatan himoyachilari Andijon shahrini qurshab, dushmanga qarshi hujumni boshlab yubordilar. Bolsheviklar shahar mudofaasini mustahkamlashga alohida ahamiyat berib paxta toylaridan barrikadalar qurildi. Andijon uchun jang 6 kun davom etdi. Vatan himoyachilarini qo 'li baland bo ‘ lib turganda dushmanga yordamga qo ‘shimcha polk kelib, bosqinchilar

379 Jurnal «Yunost», 1990. N° 1. S. 84.

327

kuchayib 26 va 30 sentabrda 0 ‘sh va Jalolobodni egalladilar. Bunday muvafFaqiyatsizlikning sababi qo ‘ rboshilar hamon bir-birlari bilan metindek birlashmay aksincha ular harakatida tarqoqlik va kelishmovchilik ko‘ zga tashlanmoqda edi. Ayni paytda ozodlik kurashini izchillik bilan boshqaradigan va ta’minlaydigan hukumat yo 'q edi. Shu bois 1919 yil 22 oktabrda qo ‘ rboshilarning maxsus majlisi o'tkazilib Madaminbek boshliq «Vaqtli Farg‘ona hukumati» tuzildi.1919 yil oktabr oylari oxirilarida Oyim qishlog'ida 150 ta qo'rboshilar boshchiligidagi vatan himoyachilari birlashtirildi. Ular Madaminbek, Ergash, Holxo‘ja va Shermuhammad boshliq to'rt qismga kiritildi. 0 ‘sha yilning noyabr oyi oxirida vatan himoyachilari tomonidan qizil armiya polki tor-mor etildi. Am m o 1920 yilning dastlabki oylarida Madaminbek qo ‘ l ostidagi vatan himoyachilari janglarda birin-ketin mag'lubiyatga uchradi. Buning ustiga ustak ayrim qoLrboshilar irodasizlik va tushkinlikka uchrab bolsheviklarga yigitlari bilan taslim boMdilar. Am m o Madaminbekning urushni davom ettirish imkoni bor edi. Zero, uni ko‘p otliq askarlari bilan bir qatorda Shermuhammad va boshqa ko'p qoTboshilaming kuchlariga tayanishi mumkin edi. Shunga qaramay u bolsheviklarning tinchlik sulhini tuzish haqidagi taklifga rozilik bildirdi. Natijada 1920 yil 20 martda quyidagi mazmunda tinchlik sulhi imzolandi. «B iz quyida imzo chekuvchilar: birinchi tomondan harbiy-inqilobiy kengash buyrug‘ iga asosan, Turkiston frontida harakat qilayotgan 2-Turkiston o ‘qchi diviziyasining boshlig‘ i Veryovkin-Raxalskiv va diviziya harbiy- siyosiy komissari Slepenko, ikkinchi tomondan islom qo ‘shinining qo ‘mondoni Muhammad Aminbek Ahmadbekov (Madaminbek) mazkur bitimni tubandagicha tuzdik: Men, Muhammad Aminbek o ‘z qo ‘shinim hamda o ‘zlarining batamom roziliklarini shaxsan menga izhor qilgan qo'rboshi va a’zolarim bilan birgaliqda qasamyod qilamanki, endiliqda sho‘ ro hokimiyatini tan olaman hamda uning sodiq xizmatkori bo‘ lishga so‘z beraman, uning barcha buyruq, topshiriqlariga quyidagi shart-sharoitlarda amal qilaman:

1. Sho‘ ro hukumati Turkiston fuqarolari hayotini yo‘ lga qo ‘yishda shariat asoslarini saqlab qolib, mehnatkashlarning manfaatlarini himoya etib, ahli islomga mavjud sharoit, ya’ni musulmonlarning mahalliy shart-sharoiti va urf-odatlariga huquq berganida;

328

2. O tradim ning doim iy qarorgohi Nam angan shahri etib layinlangan.

3. Men boshqa frontlarga chiqmasdan, vaqtincha Farg‘ ona lasarrufida, shu hokimiyatni har tomonlama ham ichki, ham tashqi dushmanlardan himoya qilishga va’da beraman.

4. Otradimda xizmat qilayotgan barcha ruslar to ia ozod etiladi va xohishlariga binoan otradimda xizmatda qolishlari mumkin.

5. Shu yilning 13 martidan kechikmay o ‘ z vakillarim bilan Turkfront — Harbiy inqilobiy kengashi va Turkiston Markaziy hokimiyatiga sodiq ekanimni bildirish uchun Toshkentga borishga so‘z beraman.

2-Turkiston o ‘qchi diviziyasining boshlig‘ i Veryovkin-Raxalskiy harbiy-siyosiy komissar Slepenko. Islom qo ‘shinining qo ‘ mondoni Madaminbek».

K o ‘ rinib turibdiki Madaminbek qo ‘shinini saqlash va unga boshchilik qilish sharti bilan sovet hokimiyatini tan olishni, uni xizmatkori bo iish , ichki va tashqi dushmanlariga birgalikda kurashishni bo ‘yniga oldi. Sirasini aytganda, bu degan so‘ z bolsheviklarning ichki va tashqi siyosatini t o ‘ la quvvatlab «bosmachi»larga ham qarshi kurashishga tayyorman, deyish edi. T o ‘g ‘ ri, Madaminbek jamiyatni shariat asosida boshqarishni talab qildi va bu inobatga olindi. Biroq bolsheviklarning bunga rozilik bildirishi Madaminbekni jilovlash uchun qilingan o ‘yin edi. Buni keyingi voqealar to ‘ la isbotlaydi. Shuni aytish lozimki sulh bitimi Farg'onada faoliyat ko‘ rsatayotgan o ‘qchi diviziyasining boshlig'i bilan tuzilgan edi. Aslida bunday bitim Turkiston Xalq komissarlari soveti raisi bilan tuzilgandagina qonuniy kuchga kirardi. Am m o, jo'rttaga shunday qilindi. Chunki sovet hukumati uni xohlagan paytida qonunsiz bitim sifatida bekor qilishi mumkin edi. Buni M adam inbek siyosiy jihatdan tajribasizligi orqasida yaxshi anglamadi, shekilli. 1919 yil mart oyida o'lkada <<Bosmachilik» harakatin ing kuchayish i m unosabati b ilan M .V .F ru n ze qo'mondonligida Turkiston fronti tuziladi. V.V.Kuybishev harbiy kengash a’zosi etib tayinlandi. 0 ‘ lkaning hayoti va taqdiri mana shu ikkita jaliodlaming qo ‘ lida edi. Ular vatan himoyachilariga qarshi ayovsiz kurashdilar. Mazmunan yuqorida sharhlangan bitim ular

’ 329

bilan kelishilmagan holda tuzilgan bo‘ lsa kerakki, A.Haydarovning bergan ma’ lumotnomasiga ko‘ ra V.Kuybishev Farg‘ona fronti rahbarlarini qoralab shunday degan: «Bitim shu holda siyosiy sohada ham, harbiy sohada ham yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin.

Birinchi bandi bizni Farg‘onada va hatto Turkistonda fuqarolar orasida olib borajak ishlarim izni cheklab q o ‘ yadi va sho‘ ro hokimiyatiga yod bo‘ lgan mezonlarga amal qilishga majbur etadi». U bitim matnida boshqa shart-sharoitlar ko ‘ rsatib tuzishni, «Madaminni asta-sekin shashtidan tushirib uni oddiy bir itoat etuvchi kishi darajasiga keltirib qo ‘yishni taklif qiladi. Farg‘ona viloyati partiya komiteti bu xususda maxsus qaror qabul qildi: «Turkiston komitetidan va Turkfront-harbiy inqilobiy kengashidan Madamin bilan tuzilgan Yarash bitimi matnining kirish qismi va 5-banddan boshqa hammasini bekor qilish so‘ ralsin, chunki u viloyat komiteti va harbiy-inqilobiy kengashning ba’zi a ’zolari fikricha, siyosiy jihatdan mutlaqo noto‘g ‘ ridir».380

Shunday qilib bolshevik rahbarlari bitimning jamiyat hayotini shariat asosida boshqarish va m illiy urf-odatlarni saqlashga oid birinchi bandni qoralaganlar. Bu tabiiy xol edi, chunki ular bolsheviklarning mustamlakachilik va ulug‘millatchiliksiyosatiga zid hisoblangan. Shuningdek bitimdagi Madamin boshchiligidagi qo ‘shinni saqlash norozilik keltirib chiqardi. Masalan Frunze: «Sobiq bosmachilardan tuzilgan brigadalarni tarqatib yuborish kerak» degan edi. Umuman aytganda sulh bitimi amalda qog'ozda qolib ketadigan hujjat edi. U bolsheviklarning ikkiyuzlamachiligi va firibgarligini ko‘ rsatuvchi dalillardan biridir. Biroq ayrim mualliflar Madaminbek o ikan i qirg‘ inbarotdan, ochlik va og'ir hayotda xalos etish uchun sulh tuzganligiga urg‘u berib maqtaydilar. Bunday fikrni Madaminbekni o ‘zi ham bayon etgan edi. Am m o bolsheviklarni «bosmachi»larning ezgu niyatlarini hisobga olib ish yuritishlari mumkin emas edi. M a ’lumki sovet hukumati mazlum xalqlarga ozodlik, erkinlik va o ‘ z taqdirini o ‘ zi belgilash huquqini berish haqida ikki marotaba Deklaratsiya e ’ lon qilgan edi. Jadidlai mana shularga asoslanib Turkiston Muxtoriyatini tashkil etdilai Am m o bolsheviklar Farg'ona vodiysini qonga belab va vayron etib

180 «Sharq yulduzi», 1991, 3-son, 187-bet.

330

Muxtoriyatni ag‘ dargan edi-ku? Madaminbek bu fojeaning jonli guvohi boMaturib bolshevik gazandalariga ishonch bildirishini oqlab boMmaydi. U o ‘ zi chuqur anglamagan holda katta siyosiy xatoga yo‘ l qo ‘ydi. Chunki sulh bitimi bolsheviklarga katta foyda keltirdi. Chunonch i, M adam inbekn ing dushmanga taslim b o ‘ lishi bolsheviklarni ustunligi va g ‘alabaga erishganligini ko'rsatuvchi omil hisoblanadi. Bolsheviklar fursatdan foydalanib, vodiyda o kzlarini mavqeini ancha mustahkamlab, harbiy tayyorgarlikni kuchaytirishga erishdi. Madaminbekning dushmanga bo ‘yin egib jangni to ‘xtatishi vatan himoyachilarining ruhiga salbiy ta’sir etishi va ma’ lum vaqtgacha bo ‘ lsa-da tushkinlikka uchratishi turgan gap edi. Sulh bitimi vatan himoyachilarining safini zaiflashtirib ozodlik kurashiga ziyon keltirdi. Madaminbek rahbarlik qilayotgan Faig‘ona hukumati tugatilib qo ‘ rboshilar orasida tarafkashlik va tarqoqlik hukm surdi. Shunisi nihoyatda achinarliki bitim tuzilgandan keyin Madaminbek bolsheviklarga xizmat qilishni boshlab yubordi. Ularning ko‘ rsatmasiga binoan u o ‘z shahdidan qaytmay, kurashni davom ettirayotgan qurboshilarni sovet davlati tomoniga og‘dirishga harakat qiladi. Chunonchi, Madaminbek polk komissari S.L.Suxov b ilan b irga likda delegatsiya s ifa tida Sherm uham m adbek (K o ‘ rshermatbek), Xolxo ‘ja qoiboshilar huzuriga tashrif buyuradi. Bu vaqtda ular uni vatan xoini deb e ’ lon qilgan edilar. Shu bois1920 yil 4 mayda Madaminbek shaxsan X o lxo ‘ja q o ‘ rboshi tom onidan o ‘ ld iriladi. 1920 yil iyul oyida Shermuhammad qurboshilarning majlisida vatan himoyachilarining sardori etib saylandi. Uning tashkilotchiligi tufayli vatan himoyachilarining soni 30 ming kishiga yetkaziladi. Ularni orasida dehqonlar ko‘ p edi. Shu ravishda Farg‘ona vodiysida yana ozodlik kurashining alangasi porladi. Bolsheviklar uchun katta xavf yuzaga keldi. Turkiston Markaziy ijroiy komitetining qarori bilan Farg'ona vodiysida harbiy holat e ’lon qilindi. 1920 yil may oyining o ‘rtalarida Frunze vodiyga kelib vatan himoyachilariga qarshi kurashga boshchilik qildi. Bu vaqtlardajasoratli Shermuhammad boshliq vatan himoyachilari O loy tog‘ ida o ‘ rnashgan edi. Bu yerda dushman kuchlari bilan qonli to ‘qnash bo‘ ldi. Vatan himoyachilari Oloydan tushib, vodiyning markaziy joylarida ham jang qildilar. Xususan

331

bunday to ‘ qnashuvlar Farg‘ona, Namangan, Andijon, 0 ‘sh v;i Jalolobodda bo'lganligi ma’lumdir. Shunisi diqqatga sazovorki istiqlol uchun kurashda o ‘ zbek ayollari ham qatnashib vatanparvarlik va qahramonlik namunalarini ko‘ rsatdilir. Bu haqdagi A.Ibodinov v;i YU.Eminovlarning «A yo l jangga kirsa...» nomli maqolasi katta qiziqish uyg‘otadi. Unda yozilishicha Oltiariqning Poloson qishlogida tug'ilgan Shakarxon tabiatdan jasoratli, vatanparvar va jangchi ayol sifatida nom chiqargan. Otajonboyvachcha degan kishiga turmushga chiqib, Qayrag'och qishlog‘ ida yashagan. U erining vafotidan so‘ ng katta xo'jalikning boshlig‘ i bo ‘ lib hayot kechira- yotganida Sodiq boshliq qaroqchilar bostirib kiradilar. Shunda u xizmatkorlarini qurollantirib uni qochishga majbur qiladi. Shu tariqa Shakarxon o ‘z xonadoni va umuman qishlog‘ ini o ‘g ‘ rilardan saqlaydigan posbonga aylanadi. Uning yolg‘ iz o^gli Odiljon onasiga tortib vatanparvarligi va jangariligi bilan ajralib turadi. Shuningdek uni uch qizi ham bo‘lgan. Vodiyda ocharchilik va yo‘qchilik orqasida o ‘g ‘ rilik kuchayib borgan. Shu tufayli Shakarxon bosqinchilarga qarshi birgalikda kurashish maqsadi-da Oltiariqdan chiqqan T o ‘ychi Q o ‘ rboshi huzuriga tashrif buyuradi. «1918 yilning yozi. T o ‘ychi Q o ‘rboshining Toshqo‘ rg‘ondagi uyiga 20— 30 qurollangan yigitlar hamrohligida chaqmoq telpak kiyib, yoniga qilich osgan, ko‘ kragiga patrontosh taqib olgan bir bahodir jangchi kirib keldi. Salomalikdan so'ng, men sizni taniyman, — dedi u kishi, — Oltiariqni o ‘g ‘ ri- qaroqchilardan himoya qilishda katta xizmat ko‘ rsatyapsiz. Am m o bizning Qayrag'ochga o ‘xshash chekka qishloqlar aholisi dodiga kim yetadi? Mayda-chuyda qaroqchi to ‘dalar kun bermayapti. Har kuni talon-taroj, musulmonlarning m ol-qo ‘yi, joniga ham dahl qilishyapti. Biz qolim izdan kelgancha qarshilik ko‘ rsatyapmiz. Am m o kuchimiz kam. Yordam berishingizni so‘ raymiz.

— Siz kim boiasiz?— Men Otajonboyvachchaning bevasi Shakarxonman....— Axir, siz... Ayol boshingiz..., — dediyu T o ‘ychi Q o ‘ rboshi

ham dovdirab qoldi. Chunki u Shakarxon bilan Sodiq Q o ‘ rboshi o ‘ rtasida bo ‘ lgan voqealarni eshitgan. Buning ustiga bu ayolning dadilligi, tadbirkorlik va jasorati hech qanday erkakdan qolish- masligini yaxshi bilardi.

332

— X o ‘p, — dedi u, siz bugundan boshlab Shakar Q o ‘ rboshisiz. Yigitlaringiz mening yigitlarim bilan birlashsin. Ular qishlog'imizda lurib Qayrag‘ochni himoya qilishadi. Sizni o ‘sha yerdagi 100 yigitga bosh etib tayinladim.

0 ‘sha kuni Shakar Q o ‘ rboshining yigitlariga miltiqlar, qilichlar, o ‘q-dori berildi. Uning keng hovlisi bu yigitlarning qarorgohiga aylandi».381 Shakarxon ayol boshiga qaramay qo ‘ liga qurol olib o 'z qishlog"ining aholisini tinchligini ta ’ minlashni ona yurtga boigan muhabbatining timsolidir. 0 ‘shajasoratli ayol bolsheviklarga qarshi kurashlarda ham faol qatnashib «bosmachi»lik harakatlarining eng sodiq vakillaridan biri bo‘ladi. 0 ‘g ‘ li Odiljon ham onasi singaru vatan uchun jon in i fido aylaydigan yigit edi. U janglarda qatnashganligi uchun bolsheviklar tomondan oldiriladi. Shakarxon Qo"rboshi uchun yolg‘ iz o ‘g ‘ lidan ayrilish o ‘ta fojeali hodisa boladi. U Qizil armiyaga qarshi kurashishni muqaddas burch hisoblab o ‘sha T o ‘ychi Qo'rboshidan yana yordam oladi. Dushman bilan birinchi jang Qayrag'och qishlog'ida bo ‘ lib Shakarxon Q o ‘ rboshi chekinishga majbur bo'ladi. Uning qahramonligi butun vodiy bo‘ylab taraladi. Chunki u Oltiariqda, Rishtonda va Skoblev shahrida qizil armiya qismlariga zarba beradi. Shu bois Farg'ona viloyat inqilobiy qoTnitasi uni tutib beruvchi kishilarga katta mukofotni va’daqiladi. Shakarxon Q o ‘rboshi 1921 yilning oxirida, janglarning birida halok bo'ladi.

1920 yil oktabr-dekabr oylarida vatan himoyachilari bilan dushman armiya o ‘rtasida janglar boid i. Natijada dushman kuchlari g ‘olib kelib Shermuhammad boshliq vatan himoyachilari Oloy toglariga chekindi. Garchi 1920 yilni oxirlariga kelib Farg'ona viloyatida bolsheviklarning to ‘ la hukmronligi o ‘ rnatilgan boMsa- da, lekin istiqlol uchun kurash so‘nmadi. 1921 yil yanvar oyida Andijon uyezdida, So‘hda, Buloq-Boshida, Chustda qo ‘ rboshilar qo ‘ l ostidagi guruhlar bilan qizil armiya otradlari o ‘ rtasida janglar sodir b o ‘ ladi. 0 ‘ sha yiln ing may oyida vatan him oyachilar Namanganga hujum qiladilar. Am m o dushman kuchlari ustun keldi.1921 yozida Ashava qishlog‘ ining atrofida joylashgan Rahmonqul Q o ‘ rboshi boshliq 2000 kishilik vatan himoyachilari bolsheviklarga

381 « 0 ‘ zbekiston ovozi», 1995, 24 oktabr.

333

bunday to ‘qnashuvlar Farg‘ona, Namangan, Andijon, 0 ‘sh va Jalolobodda boigan I igi ma’lumdir. Shunisi diqqatga sazovorki istiqlol uchun kurashda o ‘ zbek ayollari ham qatnashib vatanparvarlik va qahramonlik namunalarini ko‘ rsatdilir. Bu haqdagi A .Ibodinov va YU.Em inovlarning «Ayo l jangga kirsa...» nomli maqolasi katta qiziqish uyg‘otadi. Undayozilishicha Oltiariqning Poloson qishlog‘ ida tug‘ ilgan Shakarxon tabiatdan jasoratli, vatanparvar va jangchi ayol sifatida nom chiqargan. Otajonboyvachcha degan kishiga turmushga chiqib, Qayrag'och qishlog‘ ida yashagan. U erining vafotidan so‘ng katta xo ‘jalikning bosh ligl b o iib hayot kechira- yotganida Sodiq boshliq qaroqchilar bostirib kiradilar. Shunda u xizmatkorlarini qurollantirib uni qochishga majbur qiladi. Shu tariqa Shakarxon o ‘z xonadoni va umuman qishloglni o ‘g ‘rilardan saqlaydigan posbonga aylanadi. Uning yolg‘ iz o ‘g1i Odiljon onasiga tortib vatanparvarligi va jangariligi bilan ajralib turadi. Shuningdek uni uch qizi ham boigan. Vodiyda ocharchilik va yo£qchilik orqasida o ‘g ‘ rilik kuchayib borgan. Shu tufayli Shakarxon bosqinchilarga qarshi birgalikda kurashish maqsadi-da Oltiariqdan chiqqan T o ‘ychi Q o ‘ rboshi huzuriga tashrif buyuradi. «1918 yilning yozi. T o ‘ychi Qo^rboshining Toshqo‘ rg‘ondagi uyiga 20— 30 qurollangan yigitlar hamrohligida chaqmoq telpak kiyib, yoniga qilich osgan, kolcragiga patrontosh taqib olgan bir bahodir jangchi kirib keldi. Salomalikdan so‘ ng, men sizni taniyman, — dedi u kishi, — Oltiariqni o ‘g ‘ ri- qaroqchilardan himoya qilishda katta xizmat ko‘ rsatyapsiz. Am m o bizning Qayrag‘ochga o ‘xshash chekka qishioqlar aholisi dodiga kim yetadi? Mayda-chuyda qaroqchi to ‘dalar kun bermayapti. Har kuni talon-taroj, musulmonlarning m ol-qo ‘yi, joniga ham dahl qilishyapti. Biz qolim izdan kelgancha qarshilik ko‘ rsatyapmiz. Am m o kuchimiz kam. Yordam berishingizni so‘ raymiz.

— Siz kim boiasiz?— Men Otajonboyvachchaning bevasi Shakarxonman....— Axir, siz... Ayol boshingiz..., — dediyu T o ‘ychi Q o ‘ rboshi

ham dovdirab qoldi. Chunki u Shakarxon bilan Sodiq Q o ‘ rboshi o ltasida bo igan voqealarni eshitgan. Buning ustiga bu ayolning dadilligi, tadbirkorlik va jasorati hech qanday erkakdan qolish- masligini yaxshi bilardi.

332

— X o ‘ p, — dedi u, siz bugundan boshlab Shakar Q o ‘ rboshisiz. Yigitlaringiz mening yigitlarim bilan birlashsin. Ular qishloglmizda turib Qayrag‘ochni himoya qilishadi. Sizni o ‘sha yerdagi 100 yigitga bosh etib tayinladim.

0 ‘sha kuni Shakar Q o ‘ rboshining yigitlariga miltiqlar, qilichlar, o ‘q-dori berildi. Uning keng hovlisi bu yigitlarning qarorgohiga aylandi».381 Shakarxon ayol boshiga qaramay qo ‘ liga qurol olib o ‘ z qishlog‘ ining aholisini tinchligini ta’minlashni ona yurtga bo‘lgan muhabbatiningtimsolidir. 0 ‘sha jasoratli ayol bolsheviklarga qarshi kurashlarda ham faol qatnashib «bosmachi»lik harakatlarining eng sodiq vakillaridan biri bo‘ ladi. 0 'g ‘ li Odiljon ham onasi singaru vatan uchun jon in i fido aylaydigan yigit edi. U janglarda qatnashganligi uchun bolsheviklar tomondan o'ldiriladi. Shakarxon Qo'rboshi uchun yolg‘ iz o'g'lidan ayrilish o ‘ta fojeali hodisa bo‘ ladi. U Qizil armiyaga qarshi kurashishni muqaddas burch hisoblab o ‘sha T o ‘ychi Qo'rboshidan yana yordam oladi. Dushman bilan birinchi jang Qayrag'och qishlog‘ ida bo ‘ lib Shakarxon Qo'rboshi chekinishga majbur bo'ladi. Uning qahramonligi butun vodiy bo'ylab taraladi. Chunki u Oltiariqda, Rishtonda va Skoblev shahdda qizil armiya qismlariga zarba beradi. Shu bois Farg'ona viloyat inqilobiy qo ‘mitasi uni tutib beruvchi kishilarga katta mukofotni va’daqiladi. Shakarxon Qo'rboshi 1921 yilning oxirida Janglarning birida halok bo'ladi.

1920 yil oktabr-dekabr oylarida vatan himoyachilari bilan dushman armiya o'rtasida janglar bo'ldi. Natijada dushman kuchlari g ‘olib kelib Shermuhammad boshliq vatan himoyachilari O loy tog ‘ lariga chekindi. Garchi 1920 yilni oxirlariga kelib Farg‘ona viloyatida bolsheviklarning to ‘ la hukmronligi o'rnatilgan bo'lsa- da, lekin istiqlol uchun kurash so‘ nmadi. 1921 yil yanvar oyida Andijon uyezdida, So'hda, Buloq-Boshida, Chustda qo'rboshilar qo ‘ l ostidagi guruhlar bilan qizil armiya otradlari o'rtasida janglar sodir b o ‘ ladi. O 'sha yilning may oyida vatan him oyachilar Namanganga hujum qiladilar. Am m o dushman kuchlari ustun keldi.1921 yozida Ashava qishlog‘ ining atrofida joylashgan Rahmonqul Qo'rboshi boshliq 2000 kishilik vatan himoyachilari bolsheviklarga

381 «0 'zbekiston ovozi», 1995, 24 oktabr.

333

katta xavf tug‘dirdi. Ular Ashava qishlogida 8 soatlik jangda 65 soldatlarni o ld ir ib g ‘ alabaga erishdilar. 1921 yil noyabrda bolsheviklar Ashavaga katta qo ‘shin tashlab vatan himoyachilariga qarshi hujum qildi. Jang shu darajada dahshatli b o ld ik i ikki tomondan ko‘ p odamlar halok etildi. Xususan vatan himoya- chilardan 800 kishi o ld ir ilib Rahmonqul Q o ‘ rboshi Chotqol tomonga yashirindi. 1921 yil sentabrda Shermuhammad boshliq vatan himoyachilari va qizil armiya o ‘ rtasida Shohimardonda 14 soat mobaynida jang bo‘ lib u chekinishga m ajburbold i. Shundan keyin dushmanlar q irg lz qo ‘ rboshchisi Muetdinga qarshi hujum uyushtirib g ‘ alabaga erishdilar. Bu jangda yuzlab vatan himoyachilarning qoni to ‘ kildi.

1921 yilni yanvaridan boshlab to sentabrigacha, ya’ ni 9 oy mobaynida vatan himoyachilaridan 2500 kishi dushman o'qlaridan halok bold ilar. Ular birin-ketin maglubiyatga uchrashishiga qaramay mustaqillik uchun kurashishni davom ettiraberdilar.

Ayrim ma’ lumotlarga ko‘ ra 1922 yilning bahorida Farg‘ ona vodiysida Shermuhammad, Islomqul, Eshmatboyvachcha, Mirza Umar, Umarqul, Omonpolvon, Boyeston, Muetdin, Shermat, Jonbek qozi, Ahmad Polvon, lsroil, Shermuhammadning ukalari Nurmat va Toshinat, Mamaro‘z, Qoraboy va boshqa qo ‘ rboshilar istiqlol uchun kurashishni davom ettirdilar! Ular boshliq vatan himoyachilarining katta-kichik bolinm alari vodiyning u yoki bu joylarida dushmanga qarshi jang qildilar. Ular bilan bir qatorda T o ‘xtasin, M irza Ponsod, Davronbek, Xonm irza, Karimjon, Sotvoldi, Trusunaliyev va boshqa o ‘nlab q o ‘ rboshilarni jang qilganliklari ma’ lum.

Farg‘ona vodiysida istiqlol uchun kurash 1923 yilda ham o ‘z kuchini ko‘ rsatadi. Biroq o ‘ sha yilning oxirgi oylarida «bosmachi»larning asosiy kuchlari tor-m or etilib sovet hukumati o 'zin i mavqeini mustahkamlab oldi. 1923 yilning boshida Shermuham- madbek sho‘ rolar armiya tomonidan zarbaga uchratilgandan keyin A fg ‘ on istonga ketdi. Shundan keyin vod iyda ham ayrim qo ‘ rboshchilar rahbarligida vatan himoyachilari kurashni davom ettirdilar.

Faqat 1924 yildagina Farg‘ona vodiysida «Bosmachilik» harakati

bartaraf etildi. Bu yerda shuni aytish lozimki aslida u 1918 yil fevral oyida bolsheviklarning Turkiston Muxtoriyatiga qarshi boshlagan urushi jarayonida yuzaga kelgan edi. Mana shu vaqtdan boshlangan «bosmachi»lik kurashi keyingi salkam 7 yil (1918— 1924) mobaynida davom etdi. Shu yillar orasida ularning soni 20— 30 m ing kishiga yetd i. U butun Turkiston o 'lkasida bolsheviklarga qarshi ilk bor ko‘ tarilgan m illiy-ozodlik kurashi sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Uning ta’sirida mintaqaning boshqa joylarida ozodlik kurashlari yuzaga keldi.

Xiva xonligida «bosmachilik» kurashi

X X asr boshlarida xonlikda og ‘ ir siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy sharoit yuzaga keldi. Ayniqsa siyosiy kurashlar qizib tarqoqlik va notinchlik hukm surdi. Jamiyat ahli qashshoqlashdi va misli ko‘ rilmagan azob-uqubatlarga mubtalo bo'ldi. Bularning barchasi chor m a’ m uriyatin ing mustam lakachilik siyosati va m illiy zulmining mahsuli edi.

U zoq yillar mobaynida bosqinchilarga qaramlik va itoatkorlik, qo ‘ rquv va ehtiyotkorlik xonlarni fe ’ l-atvori va faoliyatiga ta’sir etmasdan q o ‘ y m a d i . Zero, ularda ojizlik, sustkashlik va ko‘proq shaxsiy manfaatlar bilan o ‘ ralishib qolish singari iliatlar ko’zga tashlandi. Ayniqsa davlatning ustuni bo'lmish qo ‘shinni zamonaviy harbiy bilim va texnika bilan ta’ minlanmasligi yomon oqibatlarni keltirdi. Aw alam bor xonlar dushmanlardan o ‘zini himoya qilish imkonidan mahrum b o iib qoldi. 1916 yilda Said Asfandiyorxon shunday degan: «O ikam izn i Rossiya urushib olganiga qadar, mening ota-bobolarim miltiq va zambaraklar bilan qurollangan muntazam qo'shinga ega bo ‘ lganlar. Bu qo ‘shinlar shunday zo ‘ r boiganlarki, ular hatto Buxoro va Afg'onistonga qarshi jang qilganida yengib chiqqanlar. Mening otam Rossiyaga bo'ysingandan keyin, biz (xon lar) buyuk Rossiya bizni dushmanlarimizdan qo ‘ riqlaydi, deb umid qilib, qo ‘shinlarimizni tarqatib yubordik, shuning uchun ham ichki dushmanlarimizdan saqlanishni lozim ko'rmadik. Am m o bu masalaga rus hokimiyatining oMkadagi vakillari beparvolik bilan qaraganliklari sababli, xavfsizlik to ‘g ‘ risidagi

335

umidlarimiz puchga chiqdi. Menga o ‘z fuqarolarimdan bo‘ lgan turkmanlar hujum qildi, ulardan o ‘ zimni himoya qilish uchun menda kuch yo ‘q ».382

Darhaqiqat xonlikdagi markaziy hokimiyat va q o ‘ shin shu darajada zaiflashgan ediki, Junayd (Qurbon Muhammad Sardor) boshliq turkman qabilalari xonlikka qarshi bosh ko‘ tardilar. Shundan keyin Junayd Xiva xonligining siyosiy maydonida bir necha yillar mobaynida salmoqli o ‘ rinni egalladi. Uning faoliyatini ikki bosqichga bo ‘ lish mumkin. Birinchisida, ya’ni 1915— 1920 yillarda u xonlikni bosib olib, talonchilik bilan shug‘ullanadi. Ikkinchisida, ya’ni 1920 yildan Xorazm xalq respublikasi tuzilgandan keyin bolsheviklarga qarshi kurashib, «bosmachi» nomini oladi. Xonlikdagi bu kurash asosan Junayd boshchiligida olib bor i lad i.

1915 yilning yozida Junaydxon Xiva qo ‘shinlari bilan to‘qnashuvda g ‘alabaga erishib, to ‘plarni o ‘ ljaga oldi. Am m o uning Xiva shahriga qarshi hujumiga yo ‘ l berilmadi. Keyingi to ‘qnashuvlardan birida xon askarlaridan 600 kishi o ‘ ldirilib, mag‘ lubiyatga uchratildi. 1916 yildan boshlab Junaydxon boshliq yohud qabilalari Urganch, Shohobod, Qiyot, Toshovuzni egallab, aholi mol-mulkini taladi. Ular fevral oyida Xiva shahriga bostirib kirib va Asfandiyorxonni tiz cho ‘kdirib, katta miqdordagi boylikni oldi. Junaydxon o ‘zini xon deb e ’ lon qildi. Asfandiyor esa qo ‘g ‘ irchoq xon bo ‘ lib qoldi. Bu vaqtda xonga yordam berish maqsadida Toshkentdan yuborilgan rus qo ‘shini Xivaga yaqinlashishi bilan Junaydxon qabilalari bilan qum choMlariga qochadi.

1917 yil 29 yanvarida As fand iyorxon Toshkentga kelib gubernator bilan uchrashdi. Bu yerda muvaqqat hukumatning Turkiston komiteti X iva xonligini o ‘z q o i ostiga olganligini xonga m a ’ lum qild i. X ivada uning kom issarlari, ya ’ ni vak illa ri tayinianadigan b o ‘ ldi. Asfandiyorxon Toshkentda davlatni boshqarish bo‘yicha islohotlami o ‘tkazishga rozilik bildirdi. U Xivaga qaytganidan keyin ba’zi islohotlarni amalga oshirishga kirishdi. Bu vaqtlarda «Yosh xivaliklar» deb ataluvchi jadidlarning siyosiy

382 Hamdamov H. Xiva xonligining ag'darilishi va Xorazm sovet xalq respublikasiing tuzilishi.Toshkent, 1960, 37-bet.

336 :

I'aoliyati jush urib kurash ni boshlab yuborgan edilar. Xon o ‘sha jadidlarning ishtirokida 1917 yil 5 aprelda O liy majlisni ta’sis etdi. Ma’muriyat vakillariga maosh toiash joriy etildi. Shundan keyin jadidlarning faoliyati yanada kuchayib bayroqlarga o ‘ zbek va rus lillarida «Yashasin hurriyat, yashasin tenglik» deb shiorlarni yozdilar. Bu bilan ular mazlum xalqni siyosiy ongi va kurash ini uyg‘otishga harakat qildilar. Ularning asl maqsadi xon hokimiyatini ag 'darib xalq respublikasini tashkil etishdan iborat edi. Asfandiyorxon jadidlardan cho‘chib, Oliy majlisni tarqatib yubordi. U jadidlarni qattiq nazorat ostiga olib, bir nechta kishilarni zindonga tashladi. Ularning ayrimlari Toshkentga qochib qutuldilar. Bu yerda bolsheviklar ularni darhol o ‘z bag‘ riga oldilar.

1917 yil dekabr oyida barcha kazak qismlarini o ‘ z qo ‘shinlariga, ya’ni uylariga qaytishga doir buyruq Xiva xonligiga yetib keldi. 1918 yilning boshlarida rus qo ‘shinlari xonlikni tashlab o ‘z qarorgohlariga jo ‘ nab ketdilar. Shundan keyin Asfandiyorxon jadidlarni jazolashni va quvg‘ in ostiga olishni kuchaytirdi. Xonlikdagi ahvol chidab boimas darajada og ‘ irlashdi. Mana shunday vaziyatda Junaydxon Xivaga bostirib kirib taxtni egalladi. 1918 yil oktabrda uning buyrugi bilan Asfandiyorxon o ‘ ld irilib , o ‘ rniga ukasi Said Abdulla qo ‘g ‘ irchoq xon sifatida o'tkazildi. Saroy amaldorlari o id irild i va mol-mulki talandi. Tinch aholi ham bunday dahshatli fojialardan chetda qolmadi. «O lsha yillarda, — deydi jonli guvohlardan biri, — oikada dahshatli terror hukm surdi. Mehnatkash aholi bosh- boshdoqlik va zo ‘ ravonlikdan juda ko‘p jabr-zulm ko‘rdi. Junaydxon otradlari qishloqlarni kuppa-kunduzi bosib, odamlarni qo ‘ydek so‘yib tashladilar, mol-mulkni taladilar, o ‘ zlari bilan olib keta olmagan mol-mulkka o ‘t qo ‘ydilar... Chimboy va Zair atrofidagi (Am udaryonnig Orol dengiziga q o ‘ shilgan joy id a ) yuz ellik chaqirimdan oshiq masofada jon asari ko‘ rmadim. Talangan va kuydirilgan uylar, har joyda yotgan o iik la r, vayron qilingan xonadonlar, kuyib ketgan daraxtlar, uy oldida yotgan bola beshiklari, chiyaboiilaminguvlashi vasassiq hid juda og‘ irtaassurot qoldirdi».383

1918 yilda R K P (b )n ing T o ‘ rtko‘ l komiteti tuzilib bolsheviklar siyosiy kurashni boshlab yubordilar. Turkiston bo l’sheviklari bu


<■ •(o k » ^ 3 3 7

komitet orqali Xiva xonligining ichki ishlariga aralashdi. 1919 yilning boshida «Yosh xivalik»larning boshliqlaridan biri D.Sultonmu- rodov T o 'r tk o ‘ lda «Yosh xivalik»lar komitetini tuzdi. Bunga Amudaryo bo'limining bolsheviklari komiteti boshchilik qilib turdi. «Yosh xivalik»larning boshqa a’ zolari xonlik yerlarida maxfiy guruhlar tashkil qilib xon hokimiyatiga qarshi targ‘ ibot ishlarini olib bordilar. Ular xon hokimiyatini ag‘darib islohotlar o ‘tkazish yo ‘ li bilan jamiyatni ilg‘orlashtirish va respublika tizimini joriy etishni maqsad qilib qo ‘ydilar. Umuman aytganda bolsheviklar va «Yosh xivalik»larning o ‘ rtasida g'oyaviy jihatdan farq juda katta edi. Shunga qaramay ular umumiy dushman xon hokimiyatiga birgalikda kurashish uchun bir-birlari bilan yaqinlashdilar. Ayniqsa «Yosh xivaliklar»ning Toshkentga yoki T o ‘ rtkoiga qochib borgan bir guruh vakillari bolsheviklarning yordam iga katta umid bog'ladilar. Ular qizil targ‘ ibotga uchib uyladilarki, bolsheviklar hokim iyatni o lib berish uchun beg ‘ araz yordam beradilar. Pirovardida esa bunday fikr o ‘ zini tamomila oqlamadi. Zero, bolshev ik lar «Y osh x iva lik la r»ga b ir q o ‘ g 'irc h o q sifatida qaraganliklari yakdal namoyon bo ‘ ldi. Bolsheviklar rahbarlik qilayotgan T o 'r tk o ‘ l uyezdining R K P (b ) kom iteti ishchi va soldatlari deputati soveti butun Xorazm vohasining «revolyutsion» markazi sifatida ish yuritib xon hokimiyati va Junaydxonga qarshi kurashni boshqardi. Bu kurash ezilgan va xo'rlangan Xorazm xalqlarini feodal-klerikal tuzum va qoloqlikdan ozod etish niqobi ostida olib borildi. Bolsheviklar Sayid Abdullaxon bilan shartnoma tuzishga harakat qildi. Shuning uchun 1919 yil 7 aprelda bolshevik N .A.Xristoforov boshchiligida missiya xon huzuriga kelib harbiy yurishlarni to ‘ xtatish va X iva xonligining mustaqilligini tan olinganligi haqida bitim tuzildi. Shunga o ‘xshash bitim Junaydxon bilan ham tuzildi. Am m o bolsheviklar bitimlarni harbiy tayyorgarlik uchun vaqtdan yutish maqsadida tuzdilar. Ular xonlik yerlariga o 'z odamlarini yuborib targ‘ ibotni kuchaytirdilar. Bolsheviklai xonlikda o ‘ z hukmronligini o ‘ rnatish uchun hech narsadan toymadi. Ular Xorazm xalqining xohish-irodasi va so'roviga binoan kurashyapmiz degan uydirmagaplarni ro‘kach qilib xonlikni harbiy kuch bilan ag‘ darishni rejalashtirdilar. Masalan, T o ‘ rtko‘ ldagi

338

ishchi va soldatlar deputatlari soveti Lenin nomiga quyidagi im iro ja tn om an i yu b o rd ila r : «X iv a a h o lis i Junaydxon ciaroqchilariningterrori iskanjasida ezilib yotibdi. U sovet qo ‘shinini kclishini sabrsizlik bilan kutmoqda. Shubhasiz u Xivaga o'zin ing qonli panjasini cho‘ zayotgan Junaydxon va imperialistlardan ozod ctadi. Xiva aholisi mazlum xalqqa ozodlikni baxsh etuvchi qizil armiyaga qarindoshlik salom ini yoMlab, sovet Rossiyasiga qo'shilishni istaydi». Vaholanki o ‘ sha vaqtdagi xonlik aholisining siyosiy ongi va faoliyati shu darajada ediki, ko‘ rsatilgan mazmundagi murojaatnomani yozish xayliga ham kelmagan. Shu bois u bolsheviklar tomonidan to ‘qilgan soxta hujjat edi. Shunga o'xshash1919 yil noyabr oyining oxirida T o ‘ rtko‘ 1 sovetining harbiy yordam so'rab Toshkentga yuborgan telegrammasi aslida xalqning so'rovi bilan emas, balki bolsheviklarning o ‘zlari tomonidan to ‘qilgan edi. Butun Rossiya M arkaziy Ijroiya kom iteti, RSFSR xalq komissarlari sovetining Turkiston komissiyasi va Turkiston ASSR hukumati darhol xonlikka qarshi qo ‘shin yuborishga kirishdi. 1919 yilning oxirlarida N.A.Shaydakov rahbarligida qizil armiya jang bilan Xujayli, Nukus, 1920 yil 7 yanvarda Ko'hna Urganchni /abt etdi. Bu vaqtda Qo'shmamat boshchiligida 500 turkmanlar qizil armiyaga qo ‘shilib, janglarda qatnashdi. Ikkinchi tomondan harakat qilayotgan N.M.Shcherbakov rahbarligidagi armiya esa Urganchni bosib oldi. 14— 23 yanvar kunlari dushman kuchlari Porsuv, Ilali, Toshovuz, G ‘azobod, Badarkent va Taxta singari joylarni egalladilar. N .A .S haydakov va N .M .S h ch erbakov qo'mondonligida qizil armiyaning tajovuzi boshlanishidan o'zbek, lurkman va boshqa tub aholining mustaqillikni saqlash uchun kurashi yuzaga keldi. U la r Junaydxon a tro figa jip s la sh ib , «bosmachilar» nomida vatan himoyasiga jonini tikdilar. Am m o har jihatdan yaxshi uyushgan va qurollangan qizil armiya birin-ketin /.arba berib bordi. 1920 yil 1 fevralda qizil armiya xonlik poytaxti — Xivani egallab. Said Abdullaxonning hukumatini qo ‘porib tashladi.1920 yil 27— 30 aprelda Xivada birinchi qurultoy ish yuritdi. Unda bolsheviklarning tashabbusi va bevosita qatnashuvida revolyutsion komitet va xalq nozirlari soveti tuzildi. Bunda, sirtdan qaraganda, dem okratik o ‘ zgarish lar k o ‘ zga tashlanadi, b iroq bunday

o ‘zgarishlar zaminida bolsheviklarning mustamlakachilik siyosati yotardi. 1920 yil aprel-m ay oylarida Xorazm kommunistik partiyasini tuzilishi «Yosh xivaliklar»n i bir burchakka siqib, bolsheviklarning siyosiy maydondagi mavqeini oshirib yubordi. Shu bois ularning o ‘zaro kurashi tobora qizib bordi. Bir guruh «Yosh xivaliklar» dastawal bolsheviklarning va’dalariga ishonib, ularga tayangan edilar. Biroq ular hokimiyatga o ‘tkazilgandan keyin bolsheviklarning qo ‘g ‘ irchog‘ iga aylantirildi. Hamda Xorazm o 'z m ustaqillig in i yo 'q o td i. C h or hukum atining hukm ronligi bolsheviklarniki bilan almashildi, xolos. 0 ‘sha xon hokimiyati ag‘darilib birinchi xalq nozirlari soveti tuzilgandan keyin P.Yusupov boshliq hukumat tuzildi. «Yosh xivaliklar»dan tashkil etgan hukumat bolsheviklarning izmidan chiqib va mustaqil siyosatni yurgizib qattiq qarshilikka uchradi. «Yosh xivaliklar», — deydi shoTo mualliflaridan biri, — voqealaming borishini o ‘ z foydalariga o'zgartirishga intilib ashaddiy choralar ko‘ rishga kirishib, buni kommunistlarga qarshi repressiya qilishdan boshladilar. N ozir la r Sho‘ rosining raisi P.Yusupov hukumatning markaziy saylov komissiyasini tarqatib yuborish va kommunistlarning saylov o ld i agitatsiyasi olib borishlarini taqiqlash to‘g ‘ risidagi qaroriga imzo chekdi; vaqflarga va Yusupov hukumatiga qarshi chiqqanlarning hammasi qamoqqa olinib, Xorazmdan surgun qilinadigan boid i.

Lekin butjua millatchilar hukumatining bu choralari o ‘ziga choh qazidi, xolos».:!X4

Ushbu satrlardan ayonki «Yosh xivaliklar» boshliq hukumat bilan bolsheviklar o ‘ rtasidagi kurash oshkora ravishda siyosiy tus oldi. Shu bois u hukumat y o ‘ q qilin ib , davlat boshqaruvi revolyutsion komitetga topshirildi. P.Yusupov boshliq hukumat a’zolari 1921 yil mart oyida qamoqqa olindi. Shu yilning may oyida sovetlarning ikkinchi Butun Xorazm qurultoyi o ‘tkazildi. Unda Ota Mahmud boshchiligida yangi hukumat tuzildi. Bu ikkinchi hukumat ham o ‘ zi tanlagan yo id a n borib bolsheviklarning g ‘azabiga uchradi. Shuning uchun ham ular «Yosh xivaliklar»ning ustiga tuhmat va b o ‘ htonlarni yog 'd ir ib qoraladilar. Sovet tarixchilaridan biri shunday yozgan: «Y osh x iva lik lar»n ing

384 0 ‘ zbekiston SSR tarixi. Toshkent, 1971, 3-jild, 302-bet.

rahbarlari ingliz imperialistlarining agentlari, kontrrevolutsionerlar bilan aloqani tobora mustahkamlay bordilar. 1920 yilning oxirida sovet hokimiyatining yovuz dushmani, ashaddiy millatchi, sobiq kontrrevolutsioner boshqird, burjua hukumatining boshlig‘ i, mglizlarning agenti Zaki Validov Xorazmga keldi.

Validov Xivada «Yosh xivaliklar»ning Junaydxon va ruhoniylarning vakillari bilan o ‘tkazgan bir qancha maxfiy kengashlarida kommunistlarga va sovet hokimiyatiga qarshi, Xorazmni Buyuk Britaniya rahbarligidagi buijua respublikasiga aylantirish uchun kurashni kuchaytirishga qaror qilindi».385

Aslida «Yosh xivaliklar»ning imperialistlaming agentiga aylanishiga hech qanda zaruriyat yo ‘ q edi. Bu ularni qoralash va jazolash uchun qilingan tuhmatning o ‘ zi edi. B iroq ularni mustaqil respublikani tuzishga qaratilgan harakati haqiqatni aks ettiradi. M asa lan in g xuddi m ana shu to m o n i b o lsh ev ik la rn in g mustamlakachilik siyosatiga qarshi boigan. Shu bois Ota Mahmud boshchiligidaga ikkinchi hukumatning a’ zolari ham hibsga olindi. U bir necha safdoshlari bilan qamoqdan qochib Junaydxonga borib qo ‘shildi. Shu tariqa Xorazm mustaqilligini tiklashga qaratilgan kuchlarning saflari bir muncha mustahkamlandi. Ayni paytda savdo ahli va ruhoniylarning vakillari ham Junaydxonga qo ‘shildilar. Ayniqsa yerlarni musodara qilinishi, paxta, yog ‘ va boshqa korxonalarni davlat ixtiyoriga olinishi, mol-mulklarning talanishi qattiq nafrat va norozilikni qaynatdi. Bu holat «bosmachilik» kurashini qayta keng quloch yoyishiga olib keldi. Uning tarkibi o ‘ zbek va turkmanlar singari oddiy kishilardan tashqari «Yosh xivaliklar», boylar, ruhoniylar va boshqa toifalardan tashkil topdi. Birinchi b o iib «Yosh xivaliklar»ning bevosita qatnashuvida yirik boylardan biri Madrahimboy boshchiligida vatan himoyachilari bolsheviklarga qarshi hujumni boshladilar. Ular Pitnakda dushman tarafdorlarini jazoladilar. Xazoraspda Sobirboy, Matchonbek va Shokirjonlar boshchiligidagi «bosm achilar» Madrahimboyga qo ‘shilib kurashdilar. Natijada vatan himoyachilarining soni 10 ming kishiga bordi. Ular Xiva tomonga y o i oldilar. Bundan tashqari Junaydxon bosh ko ia rib 1924 yil yanvarda Toshovuz, Pitnak,

385 0 ‘sha joyda. 301-bet.

34i^g>o0r=i>

Gurlan, G ‘azobod va boshqa joylarni qo'lga kiritdi. Shundan keyin u 19 yanvarda Xiva va Urganchni qurshab oldi. Bu yerda bir hafta davomida shiddatli janglar bo ‘ ldi. Oqibatda vatan himoyachilari mag‘ lubiyatga uchrab chekinishga majbur bo‘ ldilar. Junaydxon ham qum choMlariga qochib yashirindi. Am m o, bu bilan «bosmachilik» harakati so‘nmay, 1927 yilgacha xonlikning u yoki bu joyida kurash davom etdi. Jumladan 1924 yil fevralda Sadivar, Pitnak va Xazoraspda xonning sobiq vaziri Bakalov, «O ta » qabilasining boshlig‘ i Og'oji eshon rahbarligida vatan himoyachilari bolsheviklarga qarshi bosh ko‘tardilar. Ular ko'rsatilgan joylarda hokimiyatni qo ‘ lga olib sovet xodimlaridan 200 kishini o idirdilar. 1925— 1927 va 1931 yillarda xon lik yerlarida , xususan Tosh ovu z, K o ‘ hna U rganchda «bosmachilik» harakati davom etdi. Ularga Junaydxon boshchilik qildi, lekin mag‘ lubiyatga uchratildi. Junaydxonning o ‘zi esa 1928 yilda Eronga o ‘tib ketdi. Shundan keyin Xorazmda «bosmachilik» harakati nihoyasiga yetkazildi.

Shunday qilib ko'rdikki, Xiva xonligida mustaqillik uchun kurash nihoyatda murakkab sharoitda kechdi. U yerda bolsheviklar hokimiyati o ‘ rnatilgandan keyin tom ma’nodagi m illiy-ozodlik kurashi yuzaga keldi. Unda xalq ommasi va jadidlar faol qatnashdilar.

Buxoro amirligida istiqlol uchun kurashlar

X X asr boshlarida Buxoro amirligida ham nihoyatda azob- uqubatli sharoit yuzaga kelib siyosiy kurashlar keskinlashdi. Bunga chor hukum atining ag ‘ darilish i, burjua-fevral dem okratik respublikasini o ‘ rnatilishi, so‘ ngra sovet hokimiyatini paydo bo‘ lishi o ‘ z ta ’ sirini ko'rsatdi. Buxoro am irligi Rossiyadagi mazkur voqealardan foydalanib, o ‘z mustaqilligini tiklash harakatiga tushdi. Am m o ichki va tashqi kuchlar bu maqsadni amalga oshirishga yo ‘ l bermadi. Ma'lumki, amirlikning hukmdori Said Olimxon hamon 0 ‘ rta asrga mos ruhdagi siyosatni davom ettirib yoshini yashab va oshini oshab bo'lgan eski davlat tizim i va boshqaruvidan voz kechmadi. Aksincha u zamon talabi va taraqqiyotiga javob bera olmay siyosatga chirmashib oldi. T o ‘g ‘ ri, u ayrim o ‘zgarishlarni hayotga

342

i.nlbiq etishga harakat qildi. Biroq ular «xo ‘ja ko‘ rsin» uchun qilirigan rhoralar ed i, xolos. Um um an aytganda m am lakatda tub o'/garishlar sodir boMmay, savodsizlik, nochorlik va qoloqlik hukm surdi. Mana shunday achinarli holatga monand ravishda davlataing nsluni — qo ‘shin harbiy mahorat va texnika jihatdan ancha orqada c|olib ketdi. Uning soni bor, lekin sifati yo ‘q edi. Am irlik uchun ayniqsa «Yosh buxorolik»lar nomida yuzaga kelgan jadidlarning harakati katta xavf tug‘dirdi. Ular ziyolilar, savdo-sanoat ahli va jamiyatning boshqa ilg 'or vakillaridan tashkil topdi. Ular xon hokimiyatini ag‘darish, konstitutsiya asosida respublikani o ‘ rnatish va taraqqiyotni ta’ minlashni maqsad qilib q o ‘ydilar. «Yosh buxorolik»larning partiyasi 1917 yil oxirlarida tuzildi. Bu yerda shuni aytish lozim ki, ularning faoliyati hali chuqur om m a- lashmay, mustahkam tayanchga ega emas edi. Buning ustiga ustak Said Olimxon ularni qattiq nazorat va ta’qib ostiga olib qoMga tushganlarni kaltakladi va zindonga tashladi. Bolsheviklar «Yosh buxorolik»laming ojiz tomonlaridan foydalanib ularni o ‘z tarafiga og ‘dirishga va ular orqali xonlikni egallashga qaratilgan siyosatni yurgizdi. Ular bolsheviklarning mazlum xalqlarga mustaqillik, ozodlik va erkinlik berilishi haqidagi va’dalariga ishonib Turkiston xalq komissarlari sovetining raisi F.l.Kolesovga harbiy yordam so‘ rab murojaat qildilar. Bu so'rovsiz ham xonlikni bosib olish niyatida yurgan bolsheviklar F.l.Kolesov boshchiligida 500 kishilik qo'shinni Buxoroga jo ‘ natdi. Uning harbiy yurishida Fayzulla X o ‘jayev boshliq bir guruh jadidlar faol qatnashdilar. «Kolesovning Buxoroga yurishi to ‘g ‘ risida, — deb vozadi F .Xo ‘jayev, — bizlar besh kun burun bildik. Kolesov Ashxaboddan Toshkentga o ‘ tib borgan vaqtda bizning vakillar hay’atini qabul qildi. Bu hay’at ichida men ham bor edim. Bizga hujum uchun tayyorlanib turishni aytishdi. Bizning va’da qilingan qurol to ‘g ‘ risida bergan savolimizga qarshi garchi ko‘ p bo‘ lmasa ham o ‘zi bilan birga olib kelishini bildirib javob berdi. Markaziy qoTnita mana shu qanoatlanarli boim agan so‘ zlarga va boshqa noqulay hollarga qaramasdan voqealarda faol sur’atda ishtirok qilishga qaror qildi. Shunga ko‘nmasdan boshqa bir yo‘ l ham qolmagan edi. Buxoroda va Karkida kechasi bilan hujum qilish va umuman planni bajarish to ‘g ‘ risida

343

albatta hech bir narsa o ‘ylash mumkin emas edi. Markaziy qo ‘mita nima ishlashga mumkin bo‘ lsa, shularning hammasini ishladi».386

Binobarin Fayzulla X o 'ja y ev Kolesovdan harbiy qurolni ololmaganidan va boshqa «noqulay holatlardan» norozi b o iib yozgan. Aftidan Kolesov xalqni qurollantirishdan xavfsirab, faqat o ‘zining kuchi bilan hokimiyatni bosib olishni o ‘ylagan. Bu masalada ham b o lsh ev ik la rn in g nayrangi k o ‘ rin ib tu ribd i. «Y o sh buxorolik»lar harbiy hujumda qatnashish va uni boshqarish uchun inqilobiy komitet tuzildi. Uning tarkibida Fayzulla X o ‘jayev (rais), Fitrat, Ota Xo'jayev, Burxonov, O g‘dorov, PoMatov, Fazliddin Maxsum kiritildi. 1920 yil 1 martda Kolesov qo ‘shin bilan Kogon (yangi Buxoro)ga yetib keldi. Bu yerda Kolesov bilan «Yosh buxorolik»larningboshIiqlari o ‘ rtasida maslahat majlisi o ‘tkazildi. Unda quyidagi masalalar bo ‘yicha fikr-mulohazalar bayon etildi:

1. «Yosh buxorolik»larning amir Said Olimxonga yuboradigan talablarini belgilash.

2. Amiming norniga jo ‘ natiladigan murojaatnomaning mazmunini muhokama etish.

3. Buxoro qilinadigan harbiy yurishning rejasini tuzish.Majlisning birinchi masala bo ‘yicha qarorida «Yosh buxoro-

lik»larning amir tomonidan amalga oshirilishi lozim bo ‘ lgan islohotlarni birma-bir ko‘ rsatish uqdirib o ‘ tildi.

Ikkinchi masala bo'yicha esa xon islohotlarga rozilik bildirsa, u vaqtda taxtda qoldirish haqida qaror qabul qilinadi. Shu shart bilanki, xon «Yosh buxorolik»larning vakillaridan iborat bir b o iim tashkil etib, ularning qatnashuvida islohotlarni hayotga tadbiq etadi».387

D em ak Said O lim x o n am alda h o k im iy a tn i «Y o s h buxorolik»larning vakillarini qatnashuvida boshqarishni zimmasiga olishi kerak edi. Am irga yuborilgan talabnomaning mazmuni quyidagicha bo ‘ lgan edi: «B irinchi: Buxoro amirligi, shuning barobarinda Sizga yosh buxoroliklaming talablarini yuboramiz va shu talablarni hech bir keehiktirmasdan va o ‘ zgartirmasdan 24 soat ichida qabul qilishni so‘ raymiz. Ikkinchi: Yoningizda bo ‘ lgan

386 X o ‘jayev F. Buxoro inqilobining tarixiga oid xotiralar. Toshkent, 1997, 124-bet.


344

hukumat tarqatilib, uning o ‘ rniga yosh buxoroliklardan ijroiya *l<»"mitasi belgilansin va butun hokimiyat yosh buxoroliklar ijroiya (|o‘ mitasining q o ‘ lida bo'lur. Yangidan tashkil qilinadurg‘ on hukumat mazkur ijroiya qo ‘ mitasi tomonidan sizning roziligingiz v;i maslahatingiz bilan belgilanur.

Uchinchi: Agar qon to ‘ kishni xohlamasangaz, albatta mana shu lalablarni qabul qilasiz. Agar qabul qilmas ekansiz, u vaqtda lo'kilgan qon uchun siz javobgar boMursiz. Bu holda butun va har \il harakat bizning qaram og‘ im iz bilan bo ‘ lg ‘ usidir. Sizning lavoblaringiz bizning talablarimizga inuvofiq boMishi lozimdir. Agar si/.ning qanday bo‘ lsa ham javobingiz bizning talablarimizga qarshi bo 'lad irgan b o ‘ lsa, b izlar o 'z im izn in g ta lab larim iz qabul qilinmagan deb hisob qilgusimiz.

Turkiston xalq komissarlar sho‘ rosining raisiFyodor Kolesov.

Yosh buxoroliklar Markaziy ijroiya qo'mitasining raisi

Fayzulla Xo‘jayev.»388

15-rasm. M arg'ilo iu lagi qo ‘ z gkolon. 1916 yil.

388 0 ‘sha joyda, 125-126-bet.

16-rasm. Amir Olimxon sarbozlari.

Mazkur satrlardan ko‘ rinib turibdiki. Said Olimxon ko‘ rsatilgan talablarga rozilik bildirganda bolsheviklarning qo ‘ l ostidagi itoatkor xizmatkor bo'lib, o ‘ z mustaqilligini yo'qotgan boiard i. Shu bois Said Olimxon talabni bajarishdan bosh tortdi.

Shuning uchun Buxoro shahriga harbiy yurishga qaror qilindi. «Birinchi to ‘qnashish, — deydi Fayzulla X o ‘jayev, — Buxoro devorlaridan birchaqirim uzoqlikda Fathobodda bo ‘ ldi. Amirning askarlari, ayniqsa otliq askarlari urushni ko‘ pda tilamagan bo‘ lsa kerak. Bir necha yarador va o iik larn i qoldirib tezlik bilan orqaga qaytdilar. Lekin uning qamrovi butun qurollari pichoq, bolta va kaltakdan iborat bo'lgan eski mutaassiblar, murid va mullalar juda zo ‘ r berib urishdilar. Shular ichidan bittasining qo ‘ liga kaltak tutib, og'ziga pichoq tishlab to ‘g ‘ ridan to ‘g ‘ ri bizning pulemyotchi- larimizga qarab kelib, ularning ustiga tashlanganini o ‘ z ko‘ zim bilan k o ‘ rd im ».389 Bu ikki tom on o ‘ rtasidagi jangning jon li guvohining ma’ lumoti shu haqda dalolat beradiki, bolta, pichoq va oddiy narsalar bilan qurollangan xalq olomoni mustaqillik uchun


346

qahramonona jang qilgan. Natijada Kolesov shaharga hujum qilishga jnr’at eta olmay og ‘ ir ahvolga tushib qoldi. Bu to ‘g ‘ rida Fayzo‘ lla Xo'jayev Shunday deydi: « 0 ‘zim izni kichkina ko‘ chim iz bilan shaharga hujum qila olmasligimiz, agar hujum qiladirgan bo ‘ lsak, hizni unda amirning butun askari va mullalarning ig‘vosi bilan ko'tarilgan bir necha o ‘ n ming xalq qarshi olishi hammamiz uchun ma’ lum edi. Bunday ahvol va sharoit ichida hujum qilish ham juda og'ir va qo'rqinchli edi... Am ir askarlariga qaraganda biz (qizil armiya)da bo ‘ lgan birdan bir ortiqlik, bizda ovrupo usulidagi /ambaraklarning boMishi edi. B izlar mana shu ortiqlikdan foydalanishga va eski Buxoroga shu zabaraklardan o ‘q ota boshlashga, shuning uchun amirning hujumini to ‘xtatishga, shaharda hayajon ko'tarib, xalqqa ta’sir qilishga qaror qildik. Zambaraklardan o ‘q otish boshlandi va bir yarim ko‘ nlarcha davom qildi. Lekin hech bir natija bermadi. Keyin bizning otgan to'plarimizdan hech hirisi shaharga borib tushmaganligi ma’ lum b o id i» .390

Ushbu satrlarda ham istiqlol uchun kurash umumxalq harakatiga aylanganligi o ‘ z ifodasini topgan. Ularda o ‘ n minglab kishilarni kurashga chiqishi alohida uqdirib o'tilgan. Pirovardida qizil armiya chekinishga majbur bo id i. Vatan himoyachilari g'alabani shodu- hurramlik bilan nishonladilar. Said Olimxon qo‘lga tushirilgan «Yosh buxorolik»lar va ularga hayrihohlik bildirgan kishilarni qattiq jazoladi. Xususan Hamid X o ‘ja, Mirzashoh, Qori G ‘ulom, Fatxulla Xo'jayev, G ‘ o ‘ lom X o ‘ja, Zubaydulla, Abdurahmon (M u lla Ikrom ning o 'g 'l i ) , Abduvakil Maxsum, M irza Sharif, Qori M u s taq im , M ah d i S h am s iyev , Q o r i A h m a d , A b d u lla Baxshullaxonov, Ismoil X o ‘ja, M irza Rahmatulla, Sirojiddin (Ayniyning ukasi), N izom (bugun oilasi bilan 13 kishi), Mirza Islomqul (Shahrisabz), Jo‘ raqul (Kark i), M irza Sachoq (Karki), Fattohjon (Karki), Mirxon (Karki), X o ‘ja Abdusattor, Burxonjon (Fazliddin Maxsumning ukasi), jami 24 kishi o 'ld irild i.391 Shunisi diqqatga sazovorki jadidchilik harakati amir Said Olimxonning mansabdorlarining ilg‘or vakillarini ham bag'riga tortgan edi. Ulardan ham bir nechtasi halok qilindi. Masalan Mirza Mustafo,

390 0 ‘sha joyda, 132-bet.391 Xo'jayev F. Tanlangan asarlar. 1 -jild.Toshkent, 1976, 156-157-betlar.

347

Nasrullabek (butun oilasi bilan 17 kishi) M irza Ahmadbek (o 'g 'li bilan), Hoji Zakariya Azim ov, M irza Sahbo, Xoji Dodhoh, Islomqul T o ‘qsabo, Qozi Abdusattor va Q ozi Saidjon shular jumlasidandir.392

Hammasi bo‘ lib Said Olimxon tomonidan qatl etilganlar 3000 kishiga borgan. Natijada «Yosh buxorolik»lar juda katta talafotga uchrab, partiyasi buzilib ketdi. Ulardan 150— 200 kishi Toshkent va Samarqandga qochishga muvaffaq boMdi. Bu yerlarda ularni uyushmalari yuzaga kelib, moddiy jihatdan juda og'ir ahvolga tushib qoldilar. Fayzulla X o ‘jayevn ing so‘ zi bilan aytganda Lesov m ag ‘ lu b iya tidan , y a ’ ni «M a r t voqea la rid an keyin yosh buxoroliklaming kuchlari tamoman tarqalgan»393 edi. M a ’ lum vaqt o ‘tishi bilan «Yosh buxorolik»lar o ‘zlarini ancha o ‘nglab, 1918 yil aprelda Toshkentda Buxoro kommunistik partiyasini tuzdilar. Bu partiyaga Muxtor Saidjonov, Yoqubzoda, Azim jon Yoqubov, Xusainov, Am inov va Akchurinlar kirdilar. Azim jon Yoqubov rais etib saylandi. Bu vaqtda Fayzulla X o ‘jayev Moskvada yasham oqda edi. 1919 yil dekabrda Buxoro kommunistik partiyasining markaziy kom iteti R K P (b ) bilan hamkorligini tasdiqlab partiya dasturini qabul qildi. Xon hokimiyatini ag‘darish va Buxoro sovet xalq respublikasini tuzish maqsad qilib qo ‘yildi.

1920 yil yanvar oyida yosh buxorolik inqilobchilar partiyasi va uning «Turkiston Markaziy byurosi» yuzaga keldi. Bu partiyani Fayzulla X o ‘jayev, Qori Y o ‘ ldosh, P o ‘ latov, Usmon X o ‘jayev, Mukammil Burxonov, M o ‘ minjon Am inov va Izatulla Aminovlar tuzgan edilar. «Yosh buxorolik»larning kommunistlari «Qutulish», inqilobchilari esa «Uchqun» gazetalarini nashr etdilar. Bolsheviklar «Yosh buxorolik»laming inqilobchi partiyasiga shubha bilan qaradi. Chunki ular kommunistik partiyaga a’zo bo ‘ lmay dasturini qabul qilmaganlar. Shu munosabat bilan Turk komissiyasi Buxoro kommunistlarining va «Yosh buxorolik»lar partiyasining faoliyatini har tomonlama o ‘ rganib chiqib, 1920 yil 3 avgustdagi majlisida quyidagi xulosaga keldi: «Yosh buxorolik»larn ing inqilob iy tashkiloti kommunistlar programmasiga qarama-qarshi qilib

192 0 ‘sha joyda.,9:l X o ‘jayev F. Buxoro inqilobining tarixigaoid xotiralar. Toshkent, 1997, 137-bet.

t|o‘ yilgan o ‘zining mavjud programmasida ifodalangan rasmiy qiyofasi bo 'lgan lig i sababli bu tashkilotni R K P (b ) qo 'llab - i|iivvatlam aydi, lekin uning, b iz o ‘ z im izn i kom m unistik platformada turgan tashkilot deb hisoblaymiz va Buxoroda inqilob ho'lgan kunning ertasigayoq rasmiy ravishda kommunistik partiya safiga kirishga so‘z beramiz, degan bayenotini e ’tiborga olib, markaziy komitet komissiyasi «Yosh buxorolik»lar revolyutsion lashkilotining Buxoro kommunistlari bilan blok tuzishini va kelgusida «Yosh buxorolik»lar revolyutsion tashkilotining Buxoro kommunistlari bilan q o ‘shilishni ta ’minlaydigan shart-sharoit layyorlashi sharti bilan «Yosh buxorolik»larning revolyutsion tashkilotiga madad berib turishni ma’qul hisoblaydi».394

Ushbu hujjat shu haqda guvohlik beradiki, Fayzulla Xo'jayev va boshqa uning tarafdorlari tomonidan tuzilgan inqilobiy tashkilot kommunistik partiyaning programmasini tan olmay o'zlarin i mustaqil dasturi va siyosatiga ega bo'lganlar. Ular shuni yaxshi anglaganlarki kommunistik programma bo'yicha ish yuritish xalqning nafrati va noroziligini uyg'otadi. Bu ayniqsa Kolesovning harbiy yurishidan keyin yaqqol ko‘ zga tashlandi. Aslida Fayzulla Xo'jayev boshchiligida ish yurgazayotgan jadidlar shariatga rioya qilib va respublikani tashkil etib, mamlakatni kapitalistik yo'ldan rivojlantirishni maqsad qilib qo'yganlar. Shuning uchun ham bolsheviklar ularning g'oyasini kommunistik partiya programmasiga zidligini bekorga ko'rsatmagan edilar. Ular faqat o'zlarin ing m an faa tla rin i k o 'z la b kela jakda «Y o s h b u x o ro lik »la rn i kommunistik partiyasiga kirishlari sharti bilan harbiy yordam berishga rozi bo'ldilar. «Yosh buxorolik»larni bunday shartga ko'nm asligin i hech ilo ji y o 'q edi. Chunki ularning mavqei Kolesovning mag'lubiyatidan keyin ancha susayib ruhiy va moddiy jihatdan katta talafot ko'rgan edilar. Bundan tashqari Kolesov Fayzulla Xo'jayevning so'roviga binoan Buxoroga qarshi urush ochgan ed i. Shuning uchun F ayzu lla X o 'ja y e v n i uning m ag'lubiyatiga bosh aybdor deb qoraladilar. Dem ak, uni bolsheviklar oldida «tili qisiq» joyi bo'lgan. Bulardan qat’ i nazar Fayzulla Xo'jayev uchun o'sha vaqtdagi sharoit taqozosiga ko'ra

394 O'zbekiston SSRtarixi. 3-jild. Toshkent, 1971, 286-betlar.

faqat bolsheviklardangina katta yordam olishi mumkin edi. Shu bois ularni sirtmog'iga majburan tushib qoldi. Shunday qilib bolsheviklar kommunistik partiyasiga kirgan va kirmagan «Yosli buxorolik»larni bag'riga tortib, xonlikka qarshi kurashning rahbarligini qo iga kiritdi. Ular M .V.Frunze, Buxoro kommu- n istlar partiyasin ing raisi N .X u sa in ov , «Y o sh buxoro lik inqilobchi»lar markaziy byurosining raisi Fayzulla X o ‘jayev, sharqda internatsional propaganda sovetining raisi G eller va Turkiston kompartiyasining vakili N .T o ‘ raqulovdan iborat harbiy revolyutsion byuroni tuzdilar. Bu byuro a ’zolari 1920 yilning 24 iyun — 25 avgust mobaynida xonlikka qarshi harbiy yurishning taktika va strategiyasini ishlab chiqib, q o ‘shinni har jihatdan mustahkamladi. Hatto unga samolyotlarni jalb qilish rejalashtirildi. Harbiy yurishni bevosita boshqarish va samaradorligini ta’minlash uchun V.V.Kuybishev, Fayzulla X o ‘jayev, N.Xusainovlardan iborat partiya markazi tuzildi. Ular 1920 yil 23 avgustda Qozonga kelib o'rnashdilar.395 Ayrim ma’lumotlarga ko‘ ra bu vaqtda Buxoro shahrida Said Olimxon 8525 piyoda va 7550 otliq askar, 23 to ‘p va 16 pulemvotni o ‘ rnashtirgan edi.1 Am m o xon askarlari birmuncha yaxshi qurollangan bo ‘ lsalar-da, o 'zlari ham, boshliqlari ham harbiy bilim va mahorat jihatdan ancha orqada qolib ketganlar.

Qizil armiya safida esa 5000 piyoda, 2000 otliq soldatlar b o iib 46 ta og'ir va yengil to'plar bilan, 229 ta pulemyot, 10 broneavtomobil, 5 bronepoyezd va 12 samolyot bilan qurollantirilgan edi.396

«M .V .Frunze tuzgan Buxoro operatsiya plani to ‘ satdan va shiddatli zarba berishni nazarda tutgan edi. Operatsiyada qatnashuvchi qo ‘shinlar 5 gruppaga bo"lib qo ‘yildi: Yangi Buxoro (K ogon ) gruppasi 29 avgust tong otarda shiddatli zarba bilan hujum boshlab, eski Buxoroni egallashi, am irva uning hukumatini qo iga tushirishi kerak edi; Chorjo‘y gruppasi 28 avgustda eski Chorjo'yni egallab, revolyutsion komitet tuzishi, revolyutsion komitet esa revolutsiya boshlanganligi va revolyutsion hokimiyat barpo etilganligi to ‘g ‘ risida manifest e ’ lon qilishi lozim edi. Qarshi gruppasidagi qo ‘shinlar amirlikning ikkinchi poytaxti Qarshini egallashi lozim

m O'sha joyda.396 0 ‘sha joyda.

> • 350

edi. Kitob, Shahrisabz, G ‘uzorga hujum qilib beklaming yigitlaridan iborat otradlarni tor-m or etish va sharqiy Buxoroga o'tadigan yo lla rn in g hammasini egallab olish Samarqand gruppasiga yuklangan edi. Kattaqo‘ rg‘on gruppasidagi qo ‘shinlar Xatirchi, Ziyovuddin, Karmana shaharlarini egallashlari lozim ed i».397

Demak, bosqinchilarning harbiy rejasi juda puxta tuzilib qo'shinlarning faoliyati aniq belgilangan. Bunday yaxshi tayyorgarlik o'zini samarasini berdi. 1920 yil avgust oyining oxirlarida qizil armiya C h o rjo ‘ y, N a roz im , B irdalik, Qarshi, K itob , Shahrisabz, Chiroqchi, Yakkabog1, Xatirchi, Karmana va boshqa joylami bosib oldi. Janglarda qattiq qarshilik ko‘ rsatgan vatan himoyachilaridan ko'p kipshlar halokboldilar.Shaxsan M.V.Frunze boshchiligidaBuxoro shahriga hujum boshlandi. Bu voqeada bevosita qatnashgan G.Omelyustiy degan kimsa shunday yozadi: «Rosa soat to'rtda, belgilangan daqiqaning xuddi o ‘zida gumburlab to ‘p otildi va erta saharda dala to ‘pidan otilgan birinchi o'qning sadosi havoda yangradi. Buxoro revolutsiyasi o ‘zining yetib kelganligidan darak berdi. Chinqirib havoni yorib o lgan to 'p o ‘qi shahar ustidan uchib borib, amir sarbozlari joylashgan hovlining paxsa devoriga borib urildi.

Keyin shaharning shimoliy chekkasida tosh yo ln in g ikkala tomonida pulemyotlar tirillashi boshlandi, miltiqlarning tarsillagan ovozlari eshitildi. Shu ondayoq qizil otradlar «huquqsizlik va yowoyi o'zboshimchalik» rejimiga shturm qilish uchun yo ‘ lga tushdilar. Hujum qo'qqisdan boshlandi. Amirning yollangan soldatlari zarbaga bardosh berolmadilar, ot-aravalarini tashlab, qurol va o'qlarni yo ‘qotib, shoshganlaricha eski Buxoroga tartibsiz chekina boshladilar, faqat ba’zi joylardagina sal-pal qarshilik ko‘ rsatardilar xolos.

Bir necha to ^ , ag‘darilib yotgan zambarak yashiklari, tashlab ketilgan aravalar, miltiqlar, o ‘qlar bizning birinchi o ‘ ljalarimiz boidi.

Yangi Buxoro (K ogon ) bilan eski Buxoro o ‘ rtasida 12 kilometrli masofa tez bosib o'tildi. Tush paytida bizning qismlarimiz eski Buxoroga tutashgan qishloqlarda jang qilmoqda edi. Oldinda amir poytaxtining devorlari tevarak-atrofdagi binolardan baland b o iib ko'rinmoqda edi... Bu devorlarni olish qiyin bo‘ ld i».398

397 O'sha joyda, 289-290-betlar.398 Xo'jayev F. Tanlangan asarlar. 1-jild. Toshkent, 1976, 199-200-betlar.

V 351

Demak qizil armiya urushni Kogonda turib boshlagan. So‘ ngra Buxoro shahriga boriladigan 12 kilometrlik masofadagi yo ‘ ldajang qilinib qishloqlar egallangan. Bu yerlarda istiqomat qilayotgan dehqonlar qattiq qarshilik koTsatganlar. «Shahar devorlarining,— deb so‘zini davom ettirdi o'sha kimsa, — yonida qizg ‘ in jang boshlandi. Juda katta jang boidi. Qabriston bir necha marta qoldan- qo ‘ lga o ‘tdi. Qizil askarlar bir necha marta darvoza oldiga bordilar, lekin d o i kabi yog‘ ib turgan o ‘qlar, toshlar ularni katta talafotlar berib, orqaga qaytishga majbur qildi. Ular devorga bir necha marta shturm qilib bordilar. Lekin muvafaqqiyat qozonmadilar. Shahar darvozalari bir necha marta ochildi, mullalar va amaldorlarning tashviqoti bilan jazavasi tutgan va ularboshlab kelayotgan darg‘azab olomon «OHoh, OHoh» deb baqirib bizning to ‘xtovsiz otilib turgan pulemyotlarimiz tomon kelaberdilar. Ularga devorlardan otilib turgan o ‘qlar madad berib turdi. Am m o ular pulemyotlarimiz oldiga yetib kelib qo ‘ l bilan jang qilishga kirishib ketdilar».399

K o ‘ rinib turibdiki. Ark maydonida dushmanlar bilan vatan himoyachilari o ‘ rtasida shiddatli janglar bo ‘ lib, xon qo ‘shinlari va xalq birgalikda istiqlol uchun qahramonona kurashganlar. Oddiy xalq vakillari shu darajada jasorat ko‘ rsatganki, pulemyotlarga o'zlarini otganlar hamda qo ‘ l jangida mardonavor qatnashganlar. Hatto vatan himoyachilarini qo ‘ li baland kelgan. Qizil armiyaning «so ‘ l kolonnasi ikki marotaba Qorako‘ l darvozasidan eski shaharga kirib bordi, lekin amirning son jihatdan juda ko‘ p kuchlariga duch kelib, shaharning tor ko‘chalarida irg‘ itilayotgan granatalarga uchrab, katta talafotlar berib chekinishga majbur bo‘ ldi.

Kechasi ham kunduzi ham janglar bir daqiqa bo‘ lsa-da to'xtamay davom etdi. Otilgan to'plarning shu’ lasi pulemyotlarning tirillashi, q ichqiriq lar, mana shularning hammasi aralashib, tunning dahshatli manzarasini tashkil etm oqda edi. (Q iz il arm iya) jangchilarining saflari ancha siyraklashib qoldi. K o ‘pgina o ‘ rtoqlar o'zlarining qonlari va o ‘ limlari bilan revolutsiyaga sodiqliklarini isbotladilar».400

Shutariqa qattiq janglar jarayonida dushman askarlari katta talafot

399 0 ‘sha joyda.400 0 ‘sha joyda.

352

ko'rib, son jihatdan ancha ozayib qolgan edilar. Biroq shahar mudofaasiga bilimdonlik bilan boshchilik qiladigan kimsa yo ‘qligi orqasidan vatan himoyachilarining dastlabki ustunligi uzoqqa rho'zilmadi. Ayniqsa Said Olimxonning shahardan chiqib ketishi katta ziyon keltirdi. «Zambaraklardan, — deydi u, — o'qqa tutish kuchayayotgani, qurbonlar soni ortayotganligini ko'rib, bundan keyingi vayronagarchilik va odamlar halok boMishining oldini olish maqsadida poytaxtni tark etishga qaror qildim. M ening Buxoroi Sharifdan jo ‘nab ketishim urushga chek q o ‘yishi mumkin deb o 'y lad im ».401

Amirning ushbu so‘ zlaridan ma’lum bo ‘ ladiki, tuturiqsiz bahona bilan qochishini niqoblashga harakat qilgan. U birinchi navbatda o 'zin ing jon in i saqlashni o'ylagan, albatta. Uni « jo vnab ketishim urushga chek q o ‘yadi» deyishi, dushmanga taslim bo'lishlikni bo'yniga olganligini ko‘ rsatadi. Shunday qilib amir Said Olimxon birinchi b o ‘ lib mag‘ lubiyatni tan olgan edi. Am irni shahar mudofaasini tashlab qochishi vatan himoyachilarini ruhsizlantirish va ishonchsizlantirishga olib kelishi turgan gap edi. Shunga qaramay ular jangni davom ettiraverdilar. 0 ‘sha kimsa deydi: «Uchinchi kun — ikkinchi sentabr. Boshlandi. Kechasi bir oz susayib turgan jang yangi kuch bilan boshlanib, butun jabha bo'ylab qizib ketdi. Bitta fikr — shu kunning hal qiluvchi ahamiyati bor, degan fikr hammaning ongida g ‘ ujg‘on o ‘ynardi. Agar bu yerda bardosh berolmay, shu devorlar oldida chekinsak, Buxoro revolutsiyasi masalasi, ehtimolki, uzoq yillarga kechiktirilgan bo'lur edi.

Oxirgi hujum boshlandi. Dushmanga ozm i-ko‘pmi zarar berishi mumkin boigan narsalarning hammasi jangga solinadi. Eng botir o ‘ rtoqlaming hayotini qurbon qilib bo‘ lsa ham, shahar devorining bir joyidan kichikroq tuynuk ochishga muvaffaq boMdik. Yaqin keltirib qo ‘yilgan to ‘plar, Qarshi darvozasining archadan yasalgan tabaqalarini nihoyat yorib o ‘ tdi. Mardi-maydonlam ing birinchi guruhi tantana xitoblari bilan shahar ichiga bostirib kirdilar. Bu muvaffaqiyatga qolgan jangchilar ham qo ‘shildi. Ko'cha jangi boshlandi. Ustlariga hamma tomondan o ‘q yog'dirib turilgan, qo'l granatalari irg‘ itilayotgan, hatto tomlardan, derazalardan qaynoq

401 «Fan va turmush», 1991, 4-son, 15-bet.

353 .

suv q o ‘ yilib turgan Buxoroning revolyutsion otradlari, qizil gvardiyachilar, qizil askarlar guruhlari shahar alangasini yorih o ‘tib, olg ‘a boraverdilar.

Q inglr-q iysh iq tor ko ‘ chalar, qalin paxsa devorlar har bir qadamda to ‘ siqlik tug‘dirmoqda edi. Har bir uy, har bir mahalla jang bilan qo iga kiritildi.

Ark oldi va atrofi lovullab yonmoqda edi.»402Shaharda mana shunday dahshatli manzara vaqtida jang

to'xtamadi. Am m o, amir qochgandan keyin bebosh qolgan vatan himoyachilari imkoni boricha har bir xonadon, har bir mahalla uchun jang qildilar. Oxirida yagona rahbarlik markazini yo ‘ qligi orqasida vatan himoyachilarining kurashini maglubiyatga uchratdi. Ayniqsa, shaharni samolyotlardan o ‘qqa tutilishi vatan himoyachilarining kurashiga salbiy ta’sir ko'rsatdi. M.V.Frunze Turkiston shaharlaridagi ko'proq ko‘chalarda sanglb va bir burda non izlab yurgan kishilardan 1-Sharq musulmon polkini tashkil etib, Buxoro urushiga jalb qildi. Jangda mana shunday kishilarning ko‘ pchiligi halok b o ld i. Ayniqsa shaharga samolyotlardan bombalarning yog'dirilishi katta talofat keltirdi. K o ‘ p uy-joylar va hashamatli b ino larga o 't tushdi. M in g yosh li M in ora i K a lon qattiq shikastlantirildi. Shahar aholisining ko'p qismi o ld irild i va yarador bo ld i. M .V.Frunze va boshqa harbiy sarkardalar, hatto soldatlar «jiqqa moy»ga botib xazinani taladilar. Oltin va kumush quymalari, taqinchoqlar, javohirlar va boshqa qimmatli narsalar 18 vagonga ortilib Moskovga jo ‘ natildi. Bulardan ikki vagoni oltin bilan to ld irilgan edi. Ofitser va soldatlar xon saroyi va boylarning xonadonlariga bostirib kirib boyliklarini taladilar. Xullas, 1920 yil 2 sentabrda Buxoro shahri xarobaga aylantirilib va minglab kishilami yostigl quritilib qizil armiya tomonidan urushib olindi. 0 ‘sha yilning 2 sentabrida G ljduvon , 4 sentabrda — Vobkent va G ‘uzor, 15 sentabrda — Sherobod qo iga kiritildi. Bunday harbiy yurishlaming barchasi tamomila bolsheviklarning tashabbusi va kuchi bilan amalga oshirildi. Tajovuzga qarshi amirlikning xalqi mardonavor jang qildi. Am m o sovet davridagi tarixchilar xalq ommasi qo ‘zg ‘olon ko‘tarib, amir hokimiyatini ag‘darishda muhim o ‘ rin egallaganligi haqidagi

402 X o ‘jayev F. 0 ‘sha asar, 201-bet.

.< >xl;i fikrlami targ‘ ibot qildilar. Aslida esa Buxoro shahrida qo‘zg‘olon voki revolyutsion harakat yuzaga kelmay, xalq ona yurt mustaqilligi uchun qon to ‘ kkan edi. Sho‘ ro adabiyotida Buxoro amirligida u-volyutsion harakatlar ko‘tarilganligi va mahalliy aholi orasida kommunistlarning soni bir necha ming kishiga borganligi haqidagi ma’ lumotlar uydirmadan boshqa hech narsa emas. Chunki bolsheviklarning dohiysi V .l.Len inn ing so‘ zi bilan aytganda I urkiston zaminida, shu jumladan Xorazm va Buxoroda mahalliy ishchilar sinfi yo ‘q edi. 0 ‘ zbek va boshqa tub aholi kommunistik K'oya va revolyutsion harakatlarni o ‘ z ongiga singdirishi uchun liali tayyor emas edi. T o ‘g ‘ ri, bu yo lga kirgan ayrim oddiy kishilar bo'lgan. Biroq ular bolsheviklarga ko‘ r-ko‘ rona ergashgan kimsalar edi, xolos. M a ’ lumki xonlikni aholisining asosiy qismini dehqonlar tashkil etib, deyarlik hammasi savodsiz kishilar edi. Fayzulla \ o ‘jayevning to ‘g ‘ ri yozishcha « o ‘zining huquqsizligi, o ‘ z yelkasiga tushadigan iqtisodiy o g ‘ irliklarga qaramasdan yalpi dehqon ommasida o ‘sha vaqtda inqilobiy ruh yo ‘q edi. ...Ular xolis va harakatsiz (passiv) bir omma edi».403 Demak dehqon ommasining bolshevik larga ishonib va tayanib revolyu tsion harakatni ko‘ targanliklari haqidagi fikrlarga qo'shilib bo ‘ lmaydi. Biroq dehqonlarning qalbi va ongida bosqinchilarga qarshi kurashib, mustaqillikni saqlash g ‘oyasi hamisha qaynab turgan. Revolyutsion v o l bilan hayotni o ‘ zgartirish masalasi xayollariga ham kelmagan. Shunday qilib Buxoro amirligi bolsheviklar tomonidan qo'porilib hokimiyat Said Olimxondan «Yosh buxorolik»larning q o iiga o'tkazildi. 1920 yil 9 sentabrda shoshilinch ravishda Fayzulla X o 'ja y ev bosh liq «Y osh buxorolik in q ilob ch ila r»n i «Yosh buxorolik kommunistlar»ga qo ‘ shish haqida qaror qabul qilindi. Shu tariqa har ikki jadid partiyalarining a ’ zolarining barchasi kommunistlar safidan o ‘ rin oldi. Shu ravishda bolsheviklar sobiq amirlik hokimiyatini o ‘ z panjasida ushlab turishga erishgan edilar. Uning mustaqilligini tan olinishini va uni anglatuvchi nishonlarini joriy etilishi «x o ‘ja kursin»ga qilingan ish edi, xolos. Buxoro revolyutsion komiteti va bolsheviklar 1920 yil 14 sentabrda xalq nozirlar sovetini tuzib unga Fayzulla X o ‘jayev raislik lavozimiga

403 Xo'jayev F. 0 ‘sha asar 72-bet.

o ‘ tkazild i. 8— 9 oktabrda b irinch i Um um buxoro qurultoyi chaqirilib, Buxoro Xalq sovet respublikasi tashkil qilinganliga e ’ lon etildi. Buxoro shahrida 3 ming kishidan iborat militsiya xizmati joriy qilinib, uning barcha ko‘chalariga qizil bayroqlar osildi. Bundan oldinroq shaharda g ‘alabaga bag‘ ishlangan harbiy parad o ‘tkazilib M .V.Frunze nutq so‘ zladi. U uyalmay-netmay «q iz il armiya bosqinchi emas, aksincha butun jahonga ozodlik g ‘ oyalarini tarqatuvch i kuch » deb gap ird i. «Y o s h b u xoro lik »la rn in g kommunistlari nomidan Najib Flusanov va «Yosh buxorolik inqilobchilar»dan Badriddin Sharipov so‘zgachiqdilar.

Buxoro revolyutsion komiteti g ‘alabani ta’minlashda katta xizmat qilganlari uchun M .V.Frunze va YU.Ibragim ovlarni oltin qilich bilan mukofotladi. Bolsheviklarning rahbarlari yuqorida ko‘rsatilgan choralarini yanada chuqurlashtirish va mustahkamlash maqsadida V.V.Kuybishevni Buxoroga yubordi. Bu yerda u 1920 yil 14 sentabrda Buxoro kommunistik partiyasi M arkaziy komiteti, revolyutsion komitet va xalq nozirlari sovetining qo ‘shma majlisini o'tkazdi. Bu yig ‘ ilishda ayrim rahbarlarning, xususan Buxoro kompartiyasi m arkaziy kom itetin ing bosh lig ‘ i N .H usainov chizilgan chiziqdan chiqqanligi uchun vazifasidan chetlatildi. Oliy qonun chiqaruvchi va kontrol qiluvchi organ — butun Buxoro revolyutsion komitetiga 9 kommunistdan iborat kishilar kiritildi. Abduqodir Muhiddinov rahbar etib tayinlandi. Fayzulla X o ‘jayev boshchiligida 11 kshpini o ‘ z ichiga olgan xalq nozirlar soveti shakllantirildi. Shunga o ‘xshash Buxoro kompartiyasi markaziy komitetining a ’zolari ham o ‘ zgartirildi. Bu vaqtlarda xonlikning barcha yerlari hali qo ‘ lga kiritilmagan edi. Shuning uchun qizil armiya 1921 yil fevral oyida Boysun, Denov, Yurchi, Sariosiyo va Regami egalladi. Bolshevik rahbarlari Buxoroning O rta Osiyodagi tutgan muhim o ‘ rni va salohiyatini hisobga olib uni doim o diqqat m arkazida ushlab tu rd i. U yerda o ‘ z in in g s iyosa tin in g samaradorligini ta ’ minlash uchun partiyaning eng ishonchli kishilarini turli topshiriqlar bilan Buxoroga yuborib turdilar. Ular M .V.Frunze, V.V.Kuybishev, A .A .Io ffe , A.Gusev, YA.X.Peters, YA .R udzu tak , G .K .O rd jon ik id ze , S .S .Kam enev va boshqa kishilarni o ‘ z ichiga olgan edi. Q izil armiya kuch ishlatib, Buxoro

356 , v : ■ ■

ycrlarini vayronaga aylantirib va minglab kishilarni o ‘ ldirib, boyliklarini talab hukmdorligini o ‘ rnatdi. Am m o xalqning ongi va qalbidagi mustaqillik va ozodlik uchun kurash g ‘oyasini qo ‘porib lashlay olmadi, Aksincha, u kun sayin qaynab, «bosmachilik» nomida o ‘ zining kuch-qudratini namoyish etdi. Fayzulla X o ‘jayev «bosmachi»larni o ‘ z tarafiga ag‘ darish maqsadida ularning nomiga xatlarni jo ‘ natdi. Bunga qo ‘ rboshilar shunday javobni yuborgan: «B e ’ mani xating izn i o ld ik . S izn ing b izga nisbatan g 'a la ti iltifotingizdan juda taajjublandik. Siz xatingizda bunday deb yozibsiz: «S izlar Buxoro inqilobi boshlangandan beri ko‘ p ishladingiz, lekin sizni harbiy ishlar vaziridek juda muhim mansabga ko‘tarmoqchi bo‘ lib turganimizda ba’zi insofsiz kishilarning gapiga aldanib bizdan ketib qoldingiz, kelavering, gunohingiz kechiriladi». Bizga bunday iltifot qilganingizga shuning uchun yana bir marta taa jjub lanayotirm izk i, siz o ‘ z b irodarlarin g iz b o ‘ lgan rus bolsheviklari bilan Buxoro tuprog‘ iga kirib millat qonini to ‘kdingiz, lining mulki bo‘ lgan oltin va g ‘allani yo ‘q qilib tashladingiz, xullas, xalqning barcha zarur mulkini yo ‘q qildingiz. Favqulodda komissiya orqali kambag‘al aholining mol-mulkini va hayotini tortib oldingiz, ularga oqsoqollar, aksilinqilobchilar, boylar va buijuylar deb norn qo'yib shunday qildingiz. Bolshevizm va kommunizm g ‘oyalarini amalga oshirishga kirishdingiz. 0 ‘z diningizni, imoningizni, vijdoningizni bir parcha non evaziga la’ nati (bolsheviklarga) sotdingiz. Bolsheviklar jabr va zulmni avj oldirib yubordilar. Buxoroning mustaqilligi quruq so‘z bo ‘ lib qoldi. Haqiqatda undan darak yo ‘q». Ushbu xatda o ‘sha vaqtlarda Buxorodagi siyosiy hayotning qanday kechayotganligi haqqoniy ravishda o ‘z ifodasini topgan. U chinakam vatanga sodiqlik ruxi bilan yozilib «bosmachilik» kurashining mohiyati va yo ‘nalishini belgilab bergan. Bunga ko‘ ra «bosmachilar» umummillat manfaatidan kelib chiqqan holda mustaqillik va ozodlikni tiklash asosiy vazifa hisoblangan. Bunga o ‘sha xatni davomini ham o ‘qigan har bir kishi to la ishonch hosil qiladi. «Buxoro inqilobchilari»dan bo ‘lgan qahramon Usmon Xo'ja Buxoro jamiyatining raisi bo'lishiga qaramay, rus konsuliga va Sizlarga qarshi vijdonan urush e ’ lon qildi. U mana shu jabr- zulmlarga toqat qilolmaydi. Vatanimizning farzandlaridan biri

boigan men ham mamlakatimizning baxt-saodati va taraqqiyoti y o iid a qahramonlarcha jang qildim va bundan buyon ham bolsheviklarga... qarshi qahramonlarcha jang qilaveraman. Buxoro farzandlaridan, millatimizning haqiqiy qahramonlaridan birortasi ham sizlarning qabih g ‘oyalaringizga aslo qo ‘shilmaydi, o ‘ zining or-nomusini aslo sotmaydi.

Bir yarim million kishidan iborat boigan Buxoro aholisi c h o l va toglarda o ‘ zining issiq qonini to ‘kib, q o liga qilich olib millat xoinlari bilan jang qilayotganligini hozirgi kunda ko‘ rib turibmiz. B iz ham va tan im izn in g h aq iq iy farzand lari bilan birga mamlakatimiz mustaqilligi va ravnaqi uchun siz kommunistlarga qarshi kurashaveramiz. B izlar bosmachilar emasmiz, balki millatimizning haqiqiy va itoatli xodimlarimiz, dushmanlarimiz boigan (bolsheviklami) vatanimizdan haydab chiqaramiz va ularni abadiy yo ‘qotamiz».404 Bu noyob hujjatga bosh qo ‘mondon G ‘ozi, Buxoro inqilobchisi Qora Abdulla, Norqul botir va Doniyorbek ellikboshi singari «bosmachi»larning sardorlari imzo chekkan. Bularni orasida jadidlarning vakillari ham bor. Umuman Buxoro xalq respublikasi yornatilgandan keyin bolshevik larn ing mustamlakachilik siyosatini ko‘ rib, «bosmachi»lar tarafiga o ‘tib ketgan «Yosh buxorolik»larni uchratish mumkin. Hatto Buxoro Markaziy ijroiya komitetining raisi Usmonxo‘jayev 700 kishidan iborat militsiya bilan 1921 yil 8 dekabrda Dushanbaga borib vatan himoyachilariga qo ‘shildi. Shaxsan uning tashabbusi va ishtirokida Dushanbedagi sovet harbiy garnizonining 2 rotasi va pulemyotlar komandasi qurolsizlantirilgan405 . Keyinchalik Afg'onistonga o ‘tgan U sm on xo ‘ja y ev um rin ing ox irigacha chinakam inson va vatanparvar shaxs sifatida ona yurt dardida hayot kechirdi. Buxoro xalq sovet respublikasining harbiy vaziri Abdulxay O ripov ham «bosmaehi»larning tarafdori b o iib chiqdi. Buxoro xalq sovet respublikasi va bolsheviklarning hukmronligiga qarshi «bosmachilik» kurashi butun 1921 yil davomida rivojlanib bordi. 0 ‘sha yilning fevral oyida Boysunga chekingan amirning 2000 kishilik askarlari bilan qizil armiya o ‘ rtasida qattiq jang b o iib dushman g ‘alabaga

4,14 O'sha joyda, 249-250-bet.405 0 ‘ zbekiston SSR tarixi.Toshkent, 1973, 319-bet.

358

rrishdi. Shuningdek «bosm ach i»lar — vatan him oyachilari Dcnovda, Yurchida, Sariosiyoda, Sarijoyda va Regarda qizil .inniyaga qarshi jang qildilar. Bunday jang Dushanbeda ham bo ‘ldi. 11)2 1 yil aprelda Kulob, Boljuvon va Darvaznda ham janglar sodir boMganligi m a’lumdir.

Demak, ozodlik kurashi amirlikning ko‘p joylarini qamrab olgan edi. Ularda, garchand dushman kuchlari g ‘olib kelgan bo'lsalarda, lekin u yoki bu jangda «bosm achi»larn i tam om ila qirib tashlashni imkoni bo ‘ lmadi. Zero, ular chekinsalarda, taslim bo‘lmay urushni davom ettiraverdilar. M illiy-ozodlik kurashining ;iks-sadosi qarindosh Turkiyaga ham borib yetdi, Bu yerdan ota yurt Turkistonga yordam berish maqsadida ofitserlar va boshqa nufuzli kishilar kelib vatan himoyachilariga qo ‘shildilar. Ularning orasida Turkiyaning sobiq harbiy vaziri Anvar Poshsho alohida o ‘ rin egallaydi. U 1921 yil noyabr oyining oxirlarida kelib «bosmachi»lik kurashining yirik rahbarlaridan biri sifatida ish yuritdi. Dushanbeda fao liyat k o ‘ rsatayotgan mashhur vatanparvar qo ‘ rboshi Ibrohimbek bilan birgalikda muhim harbiy ishlami amalga oshirdi. Ibrohimbek Dushanbedagi sovet harbiy garnizonini yakson qilib mavqeini mustahkamlab oldi. Bundan ruhlangan vatan himoyachilarining g ‘alabaga umidi va ishonchi yanada ortdi. Buxoro kommunistik partiya markaziy komiteti 1922 yil 12 yanvarda o'zining maxsus yig‘ ilishida favqulodda komissiyani tuzib unga vatan himoyachilariga qarshi kurashga rahbarlik qilish vazifasini topshirdi. Komissiya a ’zolariga diktatorlik, ya ’ni huquqi cheklanmagan vakolati berildi. Ular aybdor deb hisoblaganlami joyida otib tashlash huquqiga ega edilar. Shunday qaror 1922 yil 17 martda ham qabul qilindi. Ayrim m a’ lumotlarga ko ‘ ra Buxoro hukumati «yirik qo ‘ rboshilarning oilalarini asirlikka olgan. Agar qo ‘ rboshilar qo ‘ l ostidagi yigitlari bilan 15 kun mobaynida ixtiyoriy ravishda taslim bo‘ lmasalar, u vaqtda oilalarini otilishini e ’ lon qilgan».406

Q o ‘ rboshi Ibrohimbek boshliq vatan himoyachilari 1922 yil mart oyining oxirlarida Boysun-Sherobod yo ‘ liga o ‘ rnashib oldilar. Bu yerga boshqa qo ‘ rboshilaming yigitlari ham olib kelindi. Bu vaqtda

40(1 Istoriya Buxarskoy Narodnoy Sovetskoy respubliki. Sb. dokumentov. Tashkent, 1976. S. 256.

359

Anvar Poshsho tarqoq holdagi q o ‘ rboshilarni o ‘ z q o ‘ l ostiga birlashtirib, harbiy qo ‘ mondonlikni zimmasiga oldi. U Denov tumanidan turib janglarga boshchilik qildi. Umuman aytganda vatan himoyachilari sharqiy Buxoroda hokimiyatni qo ‘lga kiritib bo ‘ lajak janglarga tayyorgarlikni kuchaytirdilar. Ularning soni o ‘ n ming kishini tashkil etdi. Ularning asosiy qismini dehqonlar va boshqa oddiy kishilar tashkil etdi. 1922 yil bahorida Buxoro shahrining atrof joylarida ham «bosmachi»lar harakati kuchaydi. Vobkent va G lijduvonda qizil armiya bilan vatan himoyachilari o ‘ rtasida jang bo‘ lib dushman kuchlari g ‘alabaga erishdilar. 1922 yil 15 iyunda Kaflon, Pulixakiya va Sariqamish nomli qishloqlarda ham jang bo'lib dushmanlar tomonidan egallandi. 0 ‘sha yilning 22 mayida Karkida va Boysunda, 28 mayda Nurotada vatan himoyachilari qattiq jang qildilar. Keyin ham sharqiy Buxoroning u yoki bu joyida janglar davom etdi. 2 avgustda Havoling va Boljuvon tumanidagi jangda Anvar Poshsho qahramonlarcha xalok bo ‘ lib, qo ‘ l ostidagi yigitlari qattiq zarbaga uchratildi. Uning o ‘ rniga Turkiyadan kelgan harbiy qo ‘ mondon Salim Poshsho o ‘tirdi. U Ibrohimbek va boshqa qo ‘ rboshilar bilan birgalikda qizil armiyaga qarshi kurashni davom ettirdi. Am m o 1923 yilda qizil armiya sharqiy Buxoroni «bosmachi»lardan holi etib, sovet hokimiyatini o ‘ rnatdi. Biroq bu bilan vatan himoyachilarining istiqlol uchun kurashi to ‘xtamadi. Xususan g‘arbiy Buxoroda qizil armiyaga qarshi janglarda o ‘nlab kishilar o ‘ ldirildi yoki jarohatlantirildi. Ibrohimbek esa sharqiy Buxoroda urushni davom ettirdi. Xullas u 7 yil mobaynida (1920— 1926) vatan mustaqilligi va ozodligi uchun kurashga boshchilik qilgan kishilardan biri sifatida tarixda o ‘chmas iz qoldirdi. Ibrohimbek va boshqa qo'rboshilar A fg ‘onistonga ketishga majbur bo'ldilar.

Xulosa qilib aytganda birinchidan, Xiva va Buxoro xonliklari ag‘darilgandan keyin keng ko‘ lamda qanot yozgan «bosmachi»- likning asosiy yo^naltiruvchi kuchi xalq ommasi hisoblandi. Unda dehqonlar, hunarmandlar, ziyolilar, ruhoniylar, savdo ahlining vakillari faol qatnashdi. Qo'liga qurol olib jang maydonlarida yurgan ko‘ p mingli vatan himoyachilarining hayoti juda mashaqqatli va azob-uqubatli kechdi. Ularni oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa narsalar bilan ta’minlash ham xalqning zimmasiga tushdi. Bu ish

360

t\( iyoriy ravishda amalga oshirildi. Chunki har bir o 'z vataniga sodiq, xoh erkak, xoh ayol bo'lsin baribir millat ozodligi uchun lomni ham, molini ham tikkan edi. Ayniqsa o ‘zbek ayollari orasidan limn qo'rboshi chiqishi katta ahamiyat kasb etdi. Bu ularning o 'z viitaniga sodiqligi va jasorati haqida dalolat beradi. Xiva va Buxoroda ladidlaming talay qismi bolsheviklarning o ‘z taqdirini o 'z i belgilash v;i erkinlik haqidagi va’dalariga uchib, ularning harbiy yordamidan loydalanishga ahd qildilar. Ularni o'zlarining oliy maqsadlarini ro'yobga chiqarishda tayanadigan boshqa kuchi yo'q edi. Am ir Said Olimxon va Said Abdullaxon jadidlarni o 'z tarafiga og'dirish va islohotlarga rozi bo'lish o'rniga ularni ashaddiy dushmanlariga avlantirib qo'ydi. Ayni paytda u bolsheviklarga qarshi kurashdi. Shu tariqa Said Abdullaxon va Said Olimxon bolsheviklar bilan jadidlarni, ya’ni ikki olovning o'rtasida qoldi. Shunga qaramay amir Said O limxon janglarda g'alabaga erishishi mumkin edi. Chunki uning xazinasida boyliklar shu darajada ko'p ediki, uning hisobiga ancha oldin kuchli va jangovar qo'shinni tashkil qilish hech gap emas edi. Buning o'rniga amir boyliklarni tagiga bosib o 'tirdi. Oxirida ular bo l’ sheviklar tomonidan egallandi. T o 'g 'r i, Buxoro xavf ostida qolganda am ir qo'shinni kuchaytirishga qaratilgan choralarni ko‘ rdi. Am m o fursat boy berilib, ularning samarasi yetarli bo'lmadi.

Am ir Said O limxon shaxsan o 'z i «bosm achilik» kurashining rahbarligini tamomila qo'lga olmay amalda tomoshabin bo'lib turdi. Rahbarlik mahalliy sharoitni yaxshi bilmaydigan turkiyalik Anvar Poshshoga topshirilishi ham dushmanga juda qo 'l keldi. Xiva xonligida esa «bosm achi»lik harakatiga turkman qabilasining h o s h lig 'i va o 'z in in g h u k m ro n liga n i o 'rn a t is h uchun kurashayotgay Junaydxon boshchilik q ild i. Bu holat ham «b osm ach ilik » kurashiga salb iy ta ’ sir q ild i. Shuningdek, qo'rboshilar o'rtasidagi kelishmovchilik, noahillik va ularning ko'pchiligining harbiy bilimdan uzoqligi katta ziyon keltirdi. Hatto ularning orasidan dushmanga ixtiyoriy ravishda taslim bo'lgan k ish ilarn ing ch iq ish i o zo d lik kurashiga putur yetkazd i. Jadidlarning orasida «bosm achilik» harakatini uyushtirgan va bo lshevik larga qarshi kurashgan k im salar b or edi. U la r

361

bolsheviklarning mustamlakachilik va ulug‘ millatchilik siyosatini o ‘ z vaqtida anglagan, tom m a’nodagi ozodlik jarchilari boigan.

Ikkinchidan. Bolsheviklar «bosm ach ilik »n i bahona qilib, o ‘ zlarining genotsid siyosatini shafqatsizlarcha amalga oshirdilar. Begunoh 100 minglab kishilar o ‘ ldirildi, shaharlardagi o ‘y-joylar va qishloqlar vayronaga aylantirildi. K o ‘p boyliklar talandi. Bir ma’ lumotda, 2 mln., ikkinchisida bir yarim mln. kishi janglarda, ochlik va ommaviy kasalliklardan oMgan. 0 ‘n minglab kishilar xorijiy mamlakatlarga bosh olib ketgan. Bolsheviklarning bevosita tashabbusi va ishtirokida dashnoqlarning to'dalari odamlarni qirish va mol-mulkini talashda qatnashdilar. Vaholanki, farg‘onaliklar dashnoqlarni musofirlar sifatida hurmatini o ‘ rniga q o ‘yib o ‘ z bag‘ riga olgan edi.

Bolsheviklarning tajovuzi va hukmronligi vaqtida ajoyib Farg‘ona vodiysi tamomila xonavayron bo ‘ lib, misli ko‘ rilmagan darajada qashshoqlashdi.

Uchinchidan, «bosmachilik» harakati oldingi vaqtlarda chor xukumatining tajovuzi, so‘ ngra uning hukmronligiga qarshi olib borilgan ozodlik kurashlarining mantiqiy davomi hisoblandi. Agar 1892, 1898 va 1916 yillardagi qo ‘zg ‘olon qatnashchilari asosan bolta, toshpichoq, tosh tayoq va boshqa oddiy narsalar bilan kurashgan bolsalar, «bosmachi»lar miltiq, to ‘p singari zamonaviy yarog‘ -aslahalar bilan jang qildilar. Bularning faoliyati ma’ lum darajada harbiy tus olgan edi. Shuning uchun ham dushmanga qarshi kurash bir necha yillarga cho‘zildi. A fg ‘oniston va Angliyadan qurollarni olinishi ham «bosmachi»likning o ‘ ziga xos xususiyat- laridandir. Bu yerda ularning oq gvardiyachi va boshqa bolsheviklarga qarshi bo‘ lgan kuchlar bilan hamkorlik qilganligini ham ko‘ rsatish mumkin.

«B osm ach i»lik harakatining m ohiyati va yo ‘ nalishi vatan mustaqilligini tiklab m illiy davlat, m illiy qo ‘shin va m illiy g ‘oyani saqlashdan iborat bo‘ ldi. Unga jadidlar aralashganligi tufayli siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotni o'zgartirish ham maqsad qilib qo ‘yildi. Bunga ko ‘ ra konstitutsiyaga asoslangan respublika tuzumini o ‘ rnatish rejasi bor edi. Shuni hisobga olish kerakki, bolsheviklarga qarshi kurashning zaminida nafaqat mustaqillikni tiklash, balki

362

asrlar mobaynida hukm surib kelayotgan xususiy mulkchilikni, erkin bozor va ishbilarmonlikni din va milliy turmush tarzini saqlash o ‘ rin olgan. Boshqacharoq aytganda, «Bosm achilik » harakatining mohiyati va yo'nalishi milliy g‘oya bilan kommunistik g'oya o ‘ rtasidagi murosasiz kurashdan iborat boigan edi.

Garchand u vahshiylarcha tor-m or etilgan bo ‘ lsa-da, lekin «bosmachi»larning vatan va xalq oldidagi buyuk xizmatlari tarix sahifalarida o ‘chmas iz qoldirdi.

O'ZBEKISTON MUSTAQILLIGINENG TIKLANISHI YOXUD

BUYUK INQILOBIY VOQEA

«Sotsializm» tuzumining mohiyati va yo'nalishi

X X asr jahon tarixida alohida o ‘ rin egallaydi. Bu davrda hayot ikki yo ‘nalishda kechdi: bir tomondan demokratiya, fan va texnika rivojlanib, taraqqiyot yuqori bosqichga ko‘tarildi. Ikkinchi tarafdan dahshatli fojealar ro‘ y berib 100 millionlab kishilarning yostig‘ i quridi, misli ko‘ rilmagan vayronagarchilik va talafotlar ko‘ rildi. Avvalom bor birinchi jahon urushi, sovet davlatining o ‘ matilishi va ikkinchi jahon urushi insoniyat boshiga juda katta ofat va kulfatlarni yog‘dirdi. Ayniqsa bolsheviklar boshliq «sotsializm» tuzumini bunyod etilishi butun jahon ahlini larzaga soldi. Uning insoniyat hayotiga keltirgan talofati va azob-uqubatlarining sanog‘ i va chegarasi yo ‘q.

Xush, «s o ts ia lizm » tu zum in ing m oh iyati va y o ‘ nalishi nimalardan iborat?

Birinchidan, siyosiy jihatdan olganda 0 ‘zbekistonda milliy davlat, milliy qo ‘shin va milliy boshqaruv tizimi tashkil etilmadi. Ularning

o'rniga mustamlakachilik siyosati va milliy zulmni ta’minlovchi lotalitar tizim o ‘ rnatilib, 0 ‘zbekiston amalda Rossiyaning tarkibiy c|ismigaaylantirildi. T o ‘g ‘ ri, Respublika maqomi berilib, parlament, konstitutsiya, bayroq, madhiya va gerb joriy etildi. Am m o, ularning liammasi «x o ‘jak o ‘ rsinga» qilingan b o ‘ lib, nayrangbozlikdan boshqa narsa emas edi. Chunki respublika va uning xalqiga siyosiy va msoniy huquqlar berilmay, qattiq nazorat va ta ’qib hukm surdi. Garchand rahbarlik lavozimlariga o ‘zbeklar ham qo ‘yilgan bo ‘ lsa- da, lekin ular markazning o ‘ ta itoatkor xizmatkorlari edi, xolos. Ularning zimmasiga kommunistik g ‘oyalarning samaradorligini la’minlash, turli-tuman boylik va daromadlarni ikki qo ‘ llab markaz xazinasiga topshirish yuklatilgan. Shuni unutmaslik kerakki, O'zbekiston rahbarlari «zanjirband hukmdorlar» bo ‘ lgan edilar. Bu holat qulchilikning eng muhim belgilaridan biridir.

Qulchilik siyosiy qatag‘onlarda o ‘z ifodasini topdi. Awalam bor, xalqning bu adolatsiz qatag‘onlarga qarshi ommaviy ravishda bosh ko'tarmay katta-kichik majlislarda uni quvvatlashi va partiyaga minnatdorchilikni izhor etishining o ‘ zi ham qo 'l tabiatlikni ko ‘ rsatadi. Bunday y ig ‘ in lar m aktablarda ham o ‘ tkazilib o 'q ituvchilar va pionerlarning: «X a lq dushmanlariga o ‘ lim !», «Yashasin jonajon partiyamiz», degan so‘zlari hamon esimda turibdi. Mana shunday yig ‘ inlarning birida maktabimiz direktori: «Partiya dushmanlarini qirib tashlaymiz, bizning talabimiz shu», deb rosa baqirib-chaqirgan edi. Chamasi, ikki hafta o ‘ tganidan keyin «direktorning o ‘zi xalq dushmani ekan, siri ochilib qolibdi», degan so‘ zlar tarqaldi.

Qulchilikning eng dahshatlisi va fojealisi, qatag‘on vositasida millionlab kishilarning iqlim sharoitlari nihoyatda og ‘ ir joylarda inajburiy suratda ishlatilishida ham ko‘zgatashlanadi. Mahbuslaming rnazkur joylardagi lagerlarda qo ‘l mehnati o ‘zining yuksak darajasiga ko'tarildi.

Qulchilik alomatlari o ‘zbek, qrim-tatar, chechen, ingush, turk mes’hetilari va boshqa millat vakillarining surgun qilinishida ham ko'rindi. Shuni hisobga olish kerakki, quldorlik tuzumi ommaviy ravishda qatag‘on va surgunlarni uyushtirish imkonini tug'dirdi. Boshqa tuzum sharoitida ularni tashkil etish amrimahol edi.

<Joao<S^ 365 ■ •

Kommunistik partiyaning ulug‘millatchilik siyosatining amalga oshirilishi ham quldorlik tuzumini bunyod etilishini taqozo etgan edi. O 'zbek tilining kamsitilishi va unga davlat maqomi berilmasligi, rus tilini ikkinchi ona tili deb baholanishi qulchilikni yanada mustahkamladi.

Xullas, yuqorida sharhlangan om illar quldorlik tuzumining siyosiy asosini tashkil etgan edi.

Ikkinchidan, ma’ lumki, sovet davrida ming yillar mobaynida hukm surib kelayotan iqtisodiy tizimni tubdan o'zgartirish vazifasi qo'yildi. Bunga binoan xususiy mulkchilik, erkin bozor va savdo- sotiq, erkin ishbilarmonlik va ishlab chiqarish taqiqlandi. Xalqning qolidagi yer-suv, boylik, savdo shohobchalari, sanoat korxonalari, qo ‘ying-chi, tabiatdagi barcha jonli va jonsiz borliq sovet davlatining mulkiga aylantirildi.

Shu tarzda, sovet hukumati bir necha ming yillar mobaynida inson kashf etgan va rivojlantirgan xususiy mulkchilik va erkin bozorni qo'porib tashladi. Vaholanki, xususiy mulkchilik insonni yovvoyilikdan holi etib, oila, davlat va taraqqiyotga asos solgan muhim omil hisoblangan. U tufayli hayvondan farq etuvchi inson degan ulug‘ zot shakllangan.

Xususiy mulksiz jamiyatning yaratilishi darhol misli ko‘ rilmagan fojealarni yuzaga keltirdi. Chunonchi, butun mamlakat bo‘ylab ocharchilik, qahatchilik va om m aviy kasalliklar yuzaga kelib, millionlab kishilarning yostig'i quridi. Bundan tashqari xususiy mulkka qarshi kurashlar jarayonida minglab kishilar o ‘ ldirildi, hibsga olindi va surgun qilindi.

Xususiy mulksizlik ko‘ p odamlarning ko'zin i och va tashmachi qilib qo'ydi. Masalan, non zavodida ishlovchi nonni, un zavodida ishlovchi unni, tikuvchilik korxonasidagilar kiyim-kechakni, go ‘sht kombinatidagilar go ‘shtni, qo ‘ying-chi, har bir korxona va tashkilotda shshyuvchilar oziq-ovqat va boshqa mahsulotlarni bek itib o lib chiqishga majbur b o ‘ lganlar. Rasm iy suratda «tashmachi» deb nom olganlar tomonidan davlat mulkini talash ommaviy tus olib ketganligi uchun militsiya xodimlari reyd o ‘tkazib turganlar. Ular ishchi-xizmatchilarni korxonadan chiqayotganda tintuv o'tkazib, mollarini olib qolar edilar. Bunday mollar hajmi

million so'mlarni tashkil etib, tegishli ma’ lumotlar matbuotda e ’ lon etilib turilgan. Kolxoz va sovxozlarda ham tashmachilik keng qoMoch yoyganligini bilamiz. Tashmachilik va yulg‘ ichlik haqida gapirishdan maqsad shuki, ular ham qul tabiatlikning tarkibiy qismi bo‘ lmish boqimandalik kayfiyatidagi kishilar tomonidan qilinadigan ish edi. Tashmachilik, yu lgich lik va umuman, davlat mulkini talon-taroj qilmaslikning hech iloji yo ‘q edi. Negaki, bor- yo ‘g ‘ idan ayrilgan xalqning davlat tomonidan belgilangan oz miqdordagi maoshdan tashqari daromad manbai yo ‘ q edi. Chunki yuqorida ko‘ rsatilganidek, tabiat olamdagi barcha borliq va ishlab chiqarilgan mahsulotlarning yagona egasi davlat hisoblanib, daromadlar uning xazinasiga daryo kabi oqib borar edi.

«H am m am izga m a ’ lumki, — deydi P reziden tim iz Islom Karimov, — biz so‘ nggi 70 yil mobaynida davlatga qaramlik va sig‘ inish holatida yashadik. Mamlakatdagi barcha boyliklarning, mulkning egasi davlat deb hisoblab keldik. Qaysi masalani olmaylik, davlat manfaati birinchi o ‘ rinda, fuqaro, shaxs manfaati esa deyarli hisobga olinmasligi eski konstitutsiyalarning har qaysi moddasida yaqqol ko‘zga tashlanar ed i».407

Darhaqiqat, mamlakatda yagona davlat mulk egaligi hukm surib, hatto odamlaming hayoti va taqdiri ham davlatning qoMida bo‘ lgan.

Shunday qilib ko‘ rdikki, xususiy mulkchilik va unga bog‘ liq turli sohalarning taqiqlanishi, shaxsiy tashabbus va manfaatdorlikning b o 'g ‘ ilishi, majburiy mehnat, ishga yarasha haq tolam aslik , boqimandalik va «qorin to'ysa bas» degan tuyg‘ular qulchilikning iqtisodiy zaminini yaratdi.

Uchinchidan, qulchilik ma’naviy haytda ham o ‘z ifodasini topdi. Chunonchi, m illiy his-tuyg‘ular, o ‘ z -o ‘zini anglash, vatanparvarlik, g ‘ururlanish, faxrlanish va boshqa oliy insoniy fazilatlar hibsga olindi. 0 ‘ z ona yurtiga sodiq kishilar «m illatchi, xalq dushm ani» va «im p eria lizm ayg ‘ oqch ila r i» singari qalbaki aybnomalar bilan otildi va uzoq muddatli qamoqqa hukm qilindi. Hatto, ularning oila a ’zolari ham qamaldi yoki ta’qib ostiga olindi. Ularning orasida uzoq joylarga surgun qilinganlari ham bor edi.

407 Karimov I. Bizdan ozod va obod vatan qolsin. Asarlar. 2-iild. Toshkent, 1996,94-bet.

.. 367

Shu ravishda, milliy g ‘oya va ma’naviyatga zarba berilib, ulug‘millatchilik suvlari bilan sug‘ orilgan kommunistik g ‘oyalar kishilar ongiga zo ‘ ravonlik bilan singdirilib borildi. Uni amalga oshirishda tarix, falsafa, KPSS tarixi, ilm iy kommunizm, ateizm, adabiyot, iqtisod va huquqshunoslik sohalari jalb qilindi. Matbuot va ommaviy axborot vositalari va san’at tarmoqlari ham kommunistik g ‘oyalami z o ‘ r berib targ'ibot qilganlar. Natijada ma’naviyatda milliylik yo ‘qolib, u kommunistik g'oyalarning asiriga aylandi. Ayniqsa, islom dinining taqiqlanishi, masjid va madrasalarning yopilishi va ta rix iy yod go rlik la rn in g vayron q ilin ish i, ta rix fan in in g soxtalashtirilishi ma’naviy hayotni yanada qattiq qashshoqlashtirdi. Ayni paytda, o ‘zbek xalqining o'tmish zamonlarda fan va madaniyat sohalarida qo ‘ lga kiritgan yutuqlari inkor etildi.

Umuman aytganda, o'zbek xalqining milliy g'oya va ma’naviyatiga zarba berilib, o ‘miga kommunistik g ‘oyaning kiritilishi qulchilikning muhim alomatlari hisoblanadi. Chunki, bu g ‘ oya ulug‘millatchilik va qulchilikni o ‘ zida aks ettirgan edi.

To ‘rtinchidan, sovet davrida shakllangan qulchilikning o ‘ziga xos xususiyatlari mavjud edi. Chunonchi, biz boshimizdan kechirgan bu qulchilik bilan qadimgi Yunon, Rim va boshqa davlatlardagi qo lch ilik o ‘ rtasida asosiy negizi bo ‘yicha farq yo ‘q. Chunki, bu har ikkala davrda qullar xususiy mulkchilik, ishlab chiqarish qurollari, siyosiy va insoniy huquqlardan mahrum etilib, «tem ir qafas»da ushlab turildi. O 'tm ish zam onlarda qullar asosan urushlarda asir olingan yoki bo ‘ ysundirilgan kishilardan tashkil topgan. Shunga o ‘xshash bolsheviklar ham Turkistonni urushib olib, xalqini qullik balosiga mubtalo etdi. Sovet davrida qulchilikning ma’nosi ancha kengayib, o ‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Qadimgi zamonlarda natural xo ‘jalik hukmronlik qilganligi uchun qullar oziq-ovqat, kiyim-bosh va turar joy bilan ta’ minlangan. Sovet davrida esa pul m unosabatlarin ing keng k o ‘ lamda rivojlanganligi uchun qullaming ish haqi maosh tariqasida toMandi. Xususiy mulki va boyligi bo ‘ lmagan xalq faqat maoshga tikilib qoldi! U maoshsiz qolmaslik uchun davlat ko‘ rsatgan chizig‘ idan chiqmaslikka va unga sajda qilishga harakat qilgan. Davlat shu tariqa maosh vositasidaxalqni o ‘zigai psiz boglab, xohlagan kuyigao‘ynata

368

berdi. Qadimgi vaqtlarda bolganidek, sovet hukumati qullarni turar loylar bilan ta’ minlab turdi. Am m o hammani birdaniga turar joy bilan ta’minlashning iloji boim aganligidan, xususiy uy qurishga ruxsat berildi. Lekin kelajakda bunday uylarning asta-sekin tamomila yo'q qilinishi turgan gap edi. Ularning o ‘ rnini davlat tomonidan qurilgan uylar bilan almashtirish jarayoni ketmoqda edi. Sovet davrida qo lla rn i sotish va sotib olishga ehtiyoj qolmadi. Chunki mamlakat ichida ham, xorijda ham qul bozorlari bo‘ lmagan. Davlat qullarning yagona egasi bo‘ lganligi uchun unga xaridor yo 'q edi.

Qadimgi quldorlik davlatlarda aholi ozod va qullardan iborat ikki qismga b o ‘ lingan edi. D avlatn ing ham, ozod yashayotgan kishilarning ham qullari bo'lib, ular qul savdosi bilan shugiil- langanlar. Sovet davrida esa fuqarolar ozod kishilar va qullarga bo'linmay ularning barchasi qullik sharoitida yashaganlar. Sho'ro davlati millionlab kishilarni qullik holatida ushlab turgan. Shuning uchun ham qullarning davlatga tegishliligini anglatuvchi «b iz partiyaning soldatlarim iz», «b izlar davlat odam larim iz», kabi iboralar yuzaga kelgan.

X X asrda fan va texnika shu darajada yuksaldiki, usiz u yoki bu davlatning rivojianishi mumkin emas edi. Kommunistik partiya buni yaxshi anglagan holda maorif, oliy va o ‘ rta ta’ lim tarmoqlarini, fan va madaniyatni rivojlantirib, savodsizlikni tugatdi. Mutaxassis va olimlarni yetishtirdi.

Bu yerda savol tug‘ iladi. Nahotki, sho‘ ro davrida vetishtirilgan o'qituvchilar, vrachlar, agronomlar, muxandis-texnik xodimlar, olimlar va boshqa soha egalari qul boigan bo‘ lsalar?

Bunga, «H a , rosmana qullar bolishgan, lekin savodli va bilimli qullar edilar, xolos», deb javob berish mumkin. Chunki, ular yuqorida ko ‘ rsatilganidek, siyosiy va insoniy huquq, xususiy m ulkchilik, m illiy m a’ naviyat va dindan rnahrum etilgan «partiyaning soldatlari» hisoblangan. Shuningdek, ular mustaqillik va ozodlikni barbod etgan kommunistik g ‘oyalar bilan zaharlangan. Shu munosabat bilan:

— Domla, ayting-chi, sho‘ rolar davrida siz ham o ‘zingizni malakali qul deb his etganmisiz? — degan savol tug'iladi.

— Ha, men va boshqa olimlar yuqori malakali va tajribali qullar

369

bo‘ lganmiz, — deb javob beraman. Chunki, bizlar oldingi safda turib kommunistik g ‘oya va «sotsializm»ning eng adolatli va afzal tuzum sifatida ko‘ klarga ko‘ targanmiz. Vaholanki, mustamlakachilik, zulm , bebaho boylik larim izn ing talanishi ko ‘ z o ‘ ngimizda sodir bo‘ layottan edi. Am m o birortamiz otilib chiqib partiyaning siyosatiga qarshi chiqmadik. Aksincha, partiyani olqishladik. Bunga o ‘ta ehtiyotkorlik va jasoratsizlikni tug‘dirgan qul tabiatligimiz sabab boigan. Agar bizlar tom ma’ nodagi ozod kishilarbo‘ lganimizda bosqinchilar zulmiga qarshi kurashishimizga shubha yo ‘q edi. Chunki, ongi va qalbi ozodlik g ‘oyalari bilan sug‘orilgan kishilarning millatparvarligi jo ‘sh urib mardonavor kurashadi. Buni yaxshi anglagan sovet davlati xalqni qullik kishanlari bilan bog‘ lab qo ‘ ydi. Bo‘ o ‘ z samarasini berib, 20 yillardan to qizil imperiya yiqilgunga qadar boigan davrda zulmga qarshi qo ‘zg ‘olon ko‘tarilmadi. Aksincha, kommunistik partiya va davlat siyosatiga ko‘ r-kowrona ergashish va ulugiash avjiga minib boraverdi. Bunday holat qishloq aholisi orasida ham sodir boiib , qul mehnati misli ko'rilmagan darajada azob-uqubat va talofatlami keltirdi. Davlat tomorqayer berib, dehqonlarni o ‘zigaipsiz bogiab qo ‘ ydi.Bordiyu ular ishlashdan bosh tortsalar, tomorqa tortib olinib, o ‘ zlari haydalgan. Paxta yakkahokimligining hukm surishi dehqonlarni qulchilik botqog‘ iga qulog'igacha botirib yubordi. Sovet davrida ongli ravishda kimyoviy o ‘g ‘ itlari bilan yer, suv, havo va oziq-ovqat mahsulotlarining zaharlantirilganligining, ommaviy kasallik va o ‘ lim kuchayganligini unutib boim aydi. 0 ‘zbek ayollarining umri sovet davridayoq mehnat frontida chiriganligini insoniyat tarixi bilmaydi, deysizmi?! Ular, asosan davlat uchun ishlashga majbur qilindi. Ular ayollarga xos nozik fazilatlarni yo ‘qotib «dag‘allashdilan>. Bu xususda sovet davrida bir dehqon yigit bilan suhbatimni keltirish masalani yanada oydinlashtiradi.

— F a rg ‘ on an in g V o d il degan jo y id a g i ch o yx o n ad a o'tirganimizda shogirdim Ismoiljonning tanishi, o ‘ rta yoshlardagi dehqon bir kosa osh bilan yonimizga kelib o ‘tirdi. Salom-alikdan so'ng dedi: «B ir yilda bir marotaba shu yerga yoki Shohimardonga xotinim va bolalarim bilan kelib bir oz dam olgandek boiam iz. M en Rossiyada armiyada xizmat qilib yurgan vaqtimda rus

Iyollarin ing k o ‘ rinishi toza va y o q im lilig i hamda qullari ymnshoqligini ko‘ rib havasim kelgan. Shunda qishlog‘ imizdagi ayollarning nihoyatda og ‘ ir mehnati, qullari va oyoqlari yorilib Immda dag‘ allashib ketganligi ko‘z o ‘ ngimda gavdalanib xafa boMganman. Huv anavi mening xotinimga ko‘z tashlang, domla, qovjirab yotgan «kopchenniy baliq»qa o ‘xshab qolgan. Unga rahmim kcladi, negaki, bir kecha-kunduzda 20 soat mehnat qilib, dam olish va hammomni, pardoz va yaxshi kiyinishni unutib yuborgan. Ilatto, xotinim paxtazorda ishlayotganda dard tutib qolibdi. Uni lug'uruqxonaga olib ketayotganda, mashinada ko‘zi yorib, bir o'limdan qolgan edi». Shuni Ismoiljon u yoq-bu yoqqa alanglab: «Uka, sekinroq gapir, birovlar eshitsa, siyosiy tus berib g ‘alvaga qolam iz», deb qo ‘ydi. Bu oddiy dehqonning so‘zlari faqat uning xotinining emas, balki qishloqlardagi hamma ayollarning achinarli liolatini ifoda etgan edi.

Xulosa qilib aytganda, birinchidan, Sho‘ ro davrida 0 ‘zbekistonda quldorlik tuzumining siyosiy asoslari q o ‘ yidagicha bo'lgan. Avvalambor milliy davlat va qo ‘shinni tashkil etishga yo ‘ l berilmay, mustamlakachilik va ulug'millatchilik siyosati amalga oshirildi. Respublika rahbarlari mustaqil ravishda ichki va tashqi siyosatni yurgizishdan mahrum etilib, ular amalda markazning itoatkor xizmatkorlari edi, xolos. 0 ‘ zbek tiliga davlat maqomi berilmadi, milliy pul joriy etilmadi. Xalq ommasiga siyosiy va insoniy huquqlar berilmay butun mamlakat «temir panjara» bilan o ‘ rab olindi. Uning siyosiy faoliyati bo‘g ‘ ildi va tashqi dunyo bilan aloqa qilishga yo ‘ l berilmadi. Respublika misli ko'rilmagan siyosiy qatag‘onni qattiq nazorat va ta’qiblarni boshidan kechirdi.

Ikkinchidan, quldorlik tuzumining iqtisodiy zamini quyidagicha kechgan: xususiy mulkchilik, erkin bozor va savdo-sotiq, erkin ishbilarmonlik va ishlab chiqarish taqiqlandi. Tabiatdagi barcha jonli va jonsiz borliqlar, ishlab chiqarish mahsulotlari va boshqa turli- tuman boyliklar davlat mulkiga aylantirildi. Natijada yakka davlat mulk egaligi yuzaga kelib, xalq bamisoli ildizi qirqib tashlangan daraxtga o ‘xshatib qo ‘yildi. Mehnatkash omma maosh vositasida davlatga chambarchas bog‘ lab qo ‘yilishi va boshqa daromad manbai qolmaganligi ularni davlatga sig‘ inish va itoat etishga majbur qildi.

0 ‘zbekistondan paxta, ipakvanoz-ne’matlar, oltin, gaz, volfram va boshqa noyob boyliklar tinimsiz olib chiqib ketildi. Salohiyatli sanoat tarmoqlari Ittifoq vazirligiga bo ‘ysundirilib, daromadlar markaz cho‘ntagiga tushdi. Respublikaga tayyor sanoat mahsulotlari ko ‘ plab keltirilib, xalq yanada qattiqroq shilindi. Natijada 0 ‘zbekiston Rossiyaning xom ashyo manbai va tayyor mahsulotlar bozoriga aylanishi ham qulchilik tuzumining asosini yaratdi.

Uchinchidan. Qo'lchilikning belgilari m a’naviy hayotda ham namoyon bold i. Din taqiqlanib, masjid va madrasalar yopildi. Din peshvolari ommaviy ravishda otildi, diniy kitoblar yoqildi hamda tarixiy obidalarning talaygina qismi buzib tashlandi. M illiy his- tuyg'ular, o ‘ z -o ‘zini anglash, vatanparvarlik, g ‘ ururlanish va faxrlanish singari o liy fazilatlarga zarba berildi. Olamshumul ahamiyatga molik boy tariximiz soxtalashtirildi. Uni xolis o ‘ rganish va targ‘ ib qilishga y o i qo ‘yilmadi. M illiy turmush tarziga qarshi o ‘ laroq, «sovet turmush tarzi» tadbiq etildi.

Shu ravishda m illiy g ‘oya va ma’naviyat hibsga olinib, o ‘ rniga kommunistik g ‘oya zo ‘ ravonlik bilan kiritildi. Bu g ‘oya xalqning ongi va dunyoqarashini qorong‘ ilashtirib chegaralab qo ‘ydi. U qulchilik tuzumining yo ‘naltiruvchi kuchi hisoblandi.

T o ‘ rtinchidan. Yuqorida sharhlangan fikrlar shu haqda guvohlik beradiki, sovet davrida «sotsializm» emas, balki «quldorlik» tuzumi tashkil topgan. Mamlakatda yagona davlat mulk egaligi hukm surib, fuqarolar uning jonli mulkiga aylantirildi. Shunga monand ravishda qullar ham o ‘z-o ‘zidan davlatniki bolib qoldi. Shu bois, sovet davrida quldorlik davlati shakllangan deyilsa, aslo xato bo‘lmaydi. Shuni aytish lozimki, tarixda bunga o ‘xshash juda katta qo'ldorlik davlati bo‘lgan emas. Chunki uning qul ostidagi barcha xalqlar qulga aylantirildi. Shuning uchun ham qulchilik misli ko‘ rilmagan darajada o ‘zining eng yuqori cho‘qqisiga ko'tarildi. Ammo, qulchilik vaqtlaming o ‘tishi bilan qizil imperiyani ichidan chiritib boraverdi. Chunki, qulchilik allaqachonlar oshini oshab, yoshini yashab, tarix yodgorligiga aylangan edi.

Endilikda qadimgi davrlar o ‘tib, butun jahon bo ‘ylab ozodlik g ‘oyalari hukm surib, fan va madaniyat taraqqiyoti gurkiramoqda. Mana shunday yangi zamon sharoitida qulchilikning paydo bo‘ lishi g ‘ayritabiiy hoi edi.

Xo‘sh, shunday ekan, nima uchun sovet davrida qulchilik yuzaga keldi? Burring asosiy sababi, butun mamlakatda sotsializm tuzumini qurish uchun shart-sharoit mutlaqo yetishmagan edi. Axir, kommunistlarning dohiysi K.Marks sotsializmni faqat butun dunyoda yalpisiga taraqqiyotga erishgandan keyingina bunyod etish mumkin, degan edi-ku? Bunga erishish uchun yana yuz yillar kerak bo‘ ladi-ku. Rossiya Ovrupo mamlakatlari orasida har jihatdan eng qoloq mamlakat sifatida dong chiqargandi. Uning qul ostidagi mustamlakalar undan ham qo loq m am lakatlar b o ‘ lgandi. Masalan, Turkiston oikasi shular jumlasidandir. Biroq V .I.Lenin boshliq bolsheviklar sharoit yetilmaganligi bilan hisoblashmay, bir mamlakat doirasida ham sotsializm quramiz, deb jar soldilar. IJlar sharoit yetilmaganligi bois sotsializmni qirg‘ inbarot va qul inehnati bilan bunyod etishga qattiq kirishdilar. Shu tarzda kommunistik partiya bir mamlakatda sotsializmni quramiz, deb birinchi xatoga va uni zo ‘ ravonlik bilan amalga oshiramiz deb, ikkinchi xatoga y o i qo ‘ ydi. Bu xatolar partiya o ‘ ylaganidek, sotsializmni emas, balki quldorlik davlatini yuzaga keltirdi. Bu bilan tarix g ‘ ildiragi oldinga emas, balki bir necha yuz yillarga — orqaga yurgizildi. Shuning uchun ham bu davlat yangi zamon taraqqiyotiga mos tushmay, g ‘ayritabiiy voqea deb baholandi. Uni tish-timog‘ igacha yadro va boshqa dahshatli qurollar bilan qurollanishiga qaramay, urushsiz ag‘darilishiga xuddi shu qulchilikning o ‘ zi sabab boid i.

Bordi-yu, ushbu fikrlarga qo'shilmaydigan olimlar topilsa, sovet davrida qanday tuzum boiganligin i o ‘zlari aytishsin, Shuni ham qayd qilish kerakki, 70 yildan ortiq davrda xususiy mulkchilik, erkin bozor va savdo-sotiq, dinning taqiqlanishi, feodalizm yoki kapitalizm tuzumi haqida gapirishga y o i berilmadi. «Sotsializm»ning qurilmaganligi «otning qashqasidek» hammaga maiumdir.

Shunday qilib sovet davrida tom m a’nodagi quldorlik tuzumi tashkil topgan edi. Bunga Rossiya matbuot sahifalarini ham o ‘qib to ia ishonch hosil qilish mumkin. Jumladan, «Argumenti i fakti» gazetasida(2000 y., 45-son) Maksim OrishakvaSergey Osipov degan mualliflar sovet davrida qulchilik tuzumi hukm surganligini uqdirib o ‘tganlar. 0 ‘sha gazetada boshqa muallif Kompartiya tomonidan mamlakat bo‘yicha 40 mln. kishilar qirib tashlanganligini

373

yozgan. Xullas, o ‘sha dahshatli va mudhish davrda quldorlik davlati yuzaga kelganligini hech inkor etib bo‘lmaydi. «Qullik va mute’lik iskanjasidan, — deydi yurtboshimiz Islom Karimov, — ozod bo‘lish, qadni baland tutish, ota-bobolarimizning udumlarini tiklab, ularga munosib voris bo‘ lishdan sharafliroq vazifa yo ‘q bu dunyoda».408

Bu g ‘ oyatda murakkab va mas’uliyatli vazifani hal etishga qaratilgan harakat 1989 yil iyun oyidan keyin, ya’ni Islom Karimov respublika rahbarligiga tayinlangandan so‘ng boshlandi.

1989-1991 yiilarda mustaqillik uchun kurash

M a’ lumki «qayta qurish» yillarida respublika aholisining asosiy qismini tashkil etgan dehqonlarning hayoti yanada yomonlashdi. Natijada qishloqlarda va bunga monand ravishda shaharlarda hayot juda og ‘ irlashib ketdi. Bundan holi bo‘ lishning yagona yo ‘ li yerga nisbatan bo ‘ lgan siyosatni o ‘zgartirishdan iborat edi. Shu bois Islom K arim ov partiyaning agrar siyosatiga qarshi ularoq dehqonlarni yer bilan ta’minlashni boshlab yubordi. Vaholanki barcha yer va suvlar davlatniki hisoblanib faqat markazning ruxsati ila unga munosabatni o ‘ zgartirish mumkin edi.

«Aw alo, — debyozadi Islom Karimov fuqarolami ijtimoiyjihatdan himoyalash borasida aniq ishlar qilish lozim. Biz 1989 yilni iyulidan beri ta’minlab kelayotgan barqarorlik esa uning kafolatidir. 0 ‘shanda, 1989 yilda dahshatli davr edi. 0 ‘sha paytda biz qilgan birinchi ish shu boMdiki, odamlarga yer bera boshladik. Men janob Gorbachevning davlat kengashi majlisidagi so'zlami eslayman... Unga tan berish kerak, gapirishni biladi, ammo boshlagan nutqini nima bilan tugatishni hamisha ham tushunib bo‘lmaydi. Mana bunga qaranglar, degan edi u meni ko'rsatib, hozir uni boshi shuhratga chulg‘anib turibdi, u yer bera boshladi, endi uni ilohiylashtirishadi... Bizqatyiyturibtartib o ‘ rnatdik— yerga muhtoj bo‘ lgan va, albatga, dehqonchilik qo‘ lidan keladigan, yerdan mo‘ l hosil ola biladigan har bir kishiga chorak gektar yer berdik. Kolxoz-sovxoz sharoitida bu jarayon yengil ko‘chmadi».409

40,1 K arim ov I. Buyuk maqsad y o 'lid a n o g ‘ ishm aym iz.Toshken t, «O lzbekiston», 1993, 7-8-betlar.

409 Karimov I. 0 ‘ zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. Asarlar, 1-jild, Toshkent, 1996, 232-233-betlar.

K o ‘ rinib turibdiki, Islom Karim ov markazning noroziligiga (|;iramay mustaqil iqtisodiy siyosatga qaratilgan dastlabki qadamni i;ishlagan. Hech kimga sir emaski, paxta o ‘ zbek xalqining kundalik liayoti vataqdirini hal etuvchi muhim omillardan biridir. Tinimsiz va mashaqqatli mehnat evaziga yetishtirilgan paxta juda arzon narxda majburan davlatga topshirilgan. Mehnatiga yarasha haq ololmagan dehqonlar hamisha yetishmovchilik va muhtojlikda hayot kechirgan. Islom Karimov buni yaxshi anglagan holda paxta narxini oshirish masalasini ochiqdan-ochiq talab qildi. Xususan, u respublika kompartiyasi Markaziy qo ‘ mitasining 1989 yil 19 avgustda b o iib o'tgan X V I plenumida shunday degan: «B iz 1990 yil plani loyihasi bilan Ittifoq organlariga ikki marta uchrashdik.

KPSS M arkaziy Kom iteti, mamlakat ministrlar Soveti va Gosplani rahbariyati bilan uchrashdik. Butun mas’uliyatni zimmamga olib, shuni ayta olamanki, paxta narxi masalasi yaqin oylar ichida ko‘ rib chiqiladi. Bu muammoni hal qilishimiz uchun hisob-kitoblarga ko‘ ra, kamida bir yarim milliard so‘m talab qilinadi...

Hozir, och ig ‘ ini aytish kerak... Moskvada o ‘ rtaga q o ‘ ygan masalalarni hal qilish qiyin bo‘ lyapti. Biz rahbarlarbu masalalami qat’ iyat bilan, bilimdonlik bilan o ‘ rtaga qo ‘yishimiz, ularning hal ctilishiga izchillik bilan erishishimiz har qanday holda ham aybni birovlarga to ‘ nkamay va birovlarning orqasiga yashirinmay, mas’uliyatni o ‘ z zimmamizga olishimiz kerak».

Sirtdan qaraganda paxtani narxini oshirish shunchaki bir oddiy iqtisodiy masala b o iib ko‘ rinishi mumkin. Am m o, uning zaminida juda muhim siyosiy masala yotibdi. Chunonchi paxtani arzon narxda davlatga topsh irilish i nafaqat kundalik turmushga, balki respublikaning ijtimoiy va madaniy jihatdan rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘ rsatmoqda edi. Narxni oshirishga erishish sovet davlatining mustamlakachilik siyosatiga zarba berilishiga olib kelardi. Shubhasiz, ochko‘zlik va to ‘ymaslikda nom chiqargan sovet davlatining paxta narxini oshirishga rozilik bildirishi juda qiyin edi. Shunga qaramay Islom Karimovning hukumatning siyosatiga qarshi bosh ko‘tarishi vatanparvarlikning yorqin namunalaridan biridir.

1989 y il 29 oktabrda o 'zb e k tilin i Davlat t il i sifatida qonunlashtirilishi ham alohida ahamiyatga ega bo id i. Bu tarixiy

3 7 5 ^ X 8 ^

hujjatning ahamiyati shu darajada kattaki, ta’ riflashga qalam ojizlik qiladi. Shuni unutmaslik kerakki, ona tilining Davlat tili boiish i xalqning milliyligi va taqdirini kafolatlaydi hamda u mustaqillikning eng muhim belgilaridandir.

Mustaqillik uchun kurash harakati hayotning barcha sohalarida ko‘zga tashlandi. Zero, Islom Karimov birinchilardan bo ‘ lib har bir respublikaga suverenitet va iqtisodiy mustaqillik boshqaruvini berilishi lozimligini oshkora o ‘ rtaga tashladi. Bu muhim siyosiy masala 1989 yil 29 noyabrda partiyaning X V III plenumida ko'rildi va tasdiqlandi. Bunda federativ asosda O ‘zbekistonning suverenitetini ta’minlash yer va umuman barcha tabiiy boyliklarni, madaniy va tarixiy merosni umumxalq mulkiga aylantirish k o ‘ rsatildi. 0 ‘zbekistonning ijtimoiy va iqtisodiy sohada mustaqil ravishda ish yuritish, milliy va tarixiy an’analarni tikiash qayd etildi. Shuningdek respublikaning markaz bilan teng huquqlik va ikki tomonlama marifaatdorlik asosida aloqani o lib borishi uqdirib o 't ild i. Boshqaruvni demokratlashtirish masalasi ham o ‘ z ifodasini topdi.1990 yil 24 martda respublika O liy Kengashining prezidentlik lavozim ini ta ’sis etish haqidagi qonuni muhim tarixiy voqea h isob lan d i. Q onunda shunday d ey ilgan : «D e m o k ra t iy a jarayonlarining yanada chuqurlashtirish ham, siyosiy o ‘zgarishlarni takomillashtirish va konstitutsiyaviy tizimni mustahkamlash ham mantiqan tom ma'nodagi mustaqillikni talab etadi va uning zamirida markazga bo‘ysinmaslik, o ‘ z taqdirini o ‘zi belgilash tamoyili yetadi. Zotan, qaysidir darajada bo‘ lmasin, eng kichik masalalar bo‘yicha ham kimgadir tobe’ bo ‘ linsa, yuqorida qo ‘ yilgan talablarning birontasiga ham erishib boim aydi».

Demak prezidentlik lavozimi oliy rahbarlikning ko‘ rinishlaridan biri boiishi bilan birga chuqur siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy ma’noni anglatadi. U mustaqillikka da’vat etuvchi eng muhim omillardan biri hisoblanib, ozodlikning darakchisi va ramzi sifatida namoyon bo ‘ ldi. Prezidentlik lavozimini sovet davlati hali pishqirib turgan bir vaqtda butun 0 ‘ rta Osiyoda birinchi, Ittifoq bo‘yicha esa ikkinchi bo ‘ lib ta'sis etilishi zulmatda chaqnagan nurga o ‘ xshab ketdi. Shuning uchun ham u kishilarni hayajonlantirib yubordi, uning aks-sadosi barcha respublikalar b o ‘ ylab taraldi. Pirovardida

376

O'zbekistonning ta’sirida ularda ham prezidentlik lavozim i joriy ctildi. M a ’ lumki, yer, suv, tabiatdagi barcha borliqning tanho egasi sovet davla ti h isob lan ib , xususiy m ulksiz jam iya t shakllantirildi. Bunday fojeani bartaraf qilish maqsadida 1990 yil 20 iyunda yerlar respublika va xalq mulkiga aylantirilganligi haqida qonun qabul qilindi. Bu respublika iqtisodiy mustaqilligini ta’ minlaydigan dastlabki muhim chora boid i.

Ayniqsa, 1990 yil 20 iyunda 0 ‘ zbekistonda «M ustaq illik deklaratsiyasi» e ’ lon qilinishi katta ahamiyat kasb etdi. U qizil im p er iyan i qa ttiq larzaga va tashvishga so ld i. Chunki demokratiyada O 'zbekiston Ittifoq tarkibida suveren va teng huquqli mamlakat deb e io n qilin ib, o ‘ z davlat belgilari (gerb, bayroq va madhiya)ni ta ’ sis etish va yangi konstitutsiyani ishlab chiqish vazifasi q o ‘ yildi.

Respublikada mustaqil iqtisodiy siyosatni ta’minlashga qaratilgan choralarni ko‘ rish davom etdi. Chunonchi, 1990 yil 30 oktabrda O'zbekiston mulkchilikning hamma shakllari uchun teng sharoitni ta ’minlashga qaratilgan qonun qabul qilindi. Respublika O liy Kengashi 1991 yil 14 iyunda «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar» to'g'risidagi qonuni ma’ naviy hayotda tub o'zgarishlarni yasadi. M aium ki yuz yillar davomida kishilarning e ’tiqodi, hurmatini qozonib kelgan islom dini taqiqlanib «dinsiz jamiyat» bunyod etildi. Bu ma’naviy qashshoqlikni yuzaga keltirib taraqqiyotga salbiy ta’sir etdi. Shu bois o'sha qonunning qabul qilinishi xalq tomonidan zo ‘ r xursandchilik va mamnuniyat bilan qabul qilindi. «Ushbu qonun, — deyiladi unda, — fuqarolarning dinga o 'z munosabatini ixtiyeriy ravishda belgilash va ifodalash, hech qanday to ‘sqinliksiz, dinga e ’tiqod qilish va diniy rasm-rusumlarni bajarish huquqlarini ta’minlaydi». Shutariqa sovet davrida oyoqosti qilingan va quvginga solingan dinning barcha xillarigajon kirgizildi. 1991 yil 22 iyunda sanoat korxonalarini, tashkilotlarni va muassasalarni O'zbekiston ixtiyoriga oikazish xususida qonun chiqarildi. Asrimizning 80- yillarida qizil imperiya ich-ichidan chirib, inqirozni boshidan kechirmoqda edi. Uning belgilari 60-yillardayoq boshlanib qanchalik vaqtlarning o ‘tishi bilan shunchalik ko'p chuqurlashib bordi, «80- yillarda, — deb yozadi Islom Karimov, — iqtisodiy inqkirozning

377

kuchayib borish sabablarini ochish, uni bartaraf etish yo ‘ llarini topish borasidagi urinishlar ham muvaffaqiyatsizlikka uchradi.

Ishlab chiqarish sur’atlarining pasayishi sabablari rivojlanishning ekstensiv omillari tugaganligidadir, deb yuzaki tushunilganligi ustuvor tarmoqlami alohida ajratmasdan, xalq xo ‘jaligining barcha sohalarini bir vaqtning o ‘zida rivojlantirish to ‘g ‘ risida noto ‘g ‘ ri qaror qabul qilinishiga sabab bo ‘ ldi. Bu hoi, pirovard natijada, cheklangan mablag‘ larning parokanda bo ‘ lib ketishiga, moliya va ta’minot tizimining batamom izdan chiqishiga olib keldi, inqirozni chuqurlashtirdi, qayta qurish siyosati davrida iqtisodiyotda juda kuchli buzilishlar ro‘y berdi».410 Shu tariqa «sotsializm » tuzumi o ‘ zin ing g ‘ ayritab iiy lig i va sam arasizligin i nam oyish etib, mamlakatni halokat yoqasiga keltirdi. Odatdagidek kompartiya qatag'onlar o ‘tkazish yo ‘ li bilan chetdan «aybdorlar»ni topib va xalqni chalg‘ itib inqirozni xas-po‘shlash va niqoblashga o ‘ tdi. M a ’ lumki 30-yillardagi ocharchilik va umuman inqirozning sabablari «xalq dushman»lari va «imperialistlaming ayg‘oqchilari»ga to ‘ nkalib, ommaviy qatag‘onlar vahshiylarcha o ‘ tkazilgan. Qayta qurish yillarida ham xuddi mana shunday siyosat qaytarildi, chunonchi O'zbekistonda «paxta ishi» yoki « o ‘ zbek ishi» nomida qatag‘on o ‘tkazildi. Bu yerda shuni hisobga olish kerakki, « o ‘ zbek ish i» aslida n iqob langan s iyos iy kurash b o ‘ lib , m aqsad mustamlakachilik va ulug‘ millatchilik siyosatini yanada avjiga mindirish, xalqni og ‘ ir ahvoldan chalg‘ itishdan iborat edi. Bu siyosiy nayrangning iqtisodiy tomoni ham bor edi. Markazga 0 ‘ zbekistondan daryo kabi oq ib borayotgan turli-tum an boyliklarni yanada ko‘paytirish va ularni zarrachasini ham tub aholiga yuqtirmaslik ko‘zlangan. Bundan tashqari, « o ‘ zbek ishi» vositasida mamlakatda 0 ‘zbekistonni ishonchni yo ‘ qotgan xavfli zona sifatida gavdalantirib Rossiyadan kadrlarni — o ‘z odamlarini keltirishni va respublika hokimiyat tarmoqlarini tamomila egallashni maqsad qilib qo'yildi. Ayni paytda bir chemodan bilan keladigan o ‘sha «ustoz»larning katta boylik to ‘plashlari uchun sharoit yaratish nazarda tutildi.

410 Karimov I. 0 ‘zbekiston: m illiy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. Asarlar,1 -jild.Toshkent, 1996, 280-bet.

& . 378

17-rasm. Mustaqil o ‘zbek davlatining asoschisi I.A .Karim ov.

379

Bu respublika boyliklarini navbatdagi o ‘zlashtirishning bir turi edi. Umrbo'yi dahshatli fojealarni uyushtirishga, qirgin-barotlarga va to‘s-to‘polonlarga to‘ymagan markaz «o ‘zbek ishi» bo‘yicha 4,5 ming kishini qamoqqa tashladi, xo‘ rladi va mol-mulkini taladi. Bundan tashqari minglab kishilar «guvoh» sifatida qattiq qiynoqlar ostigaolinib, qip-qizil tuhmatdan iborat aybnomalami to‘qidi.Hatto «o ‘zbek ishi»dan keyin ziyolilaming va rahbarlarning ilg‘or vakillari ham ommaviy ravishda qatag‘on qilinar emish degan ovozlar eshitilib turdi.

Butun millat boshiga dahshatli ofat kelib turgan paytda, unga qarshi qalqon boiadigan birorta rahbar chiqmadi. Aksincha, ular sotqinlik qilib olovga kerosin quyib turdilar.

Islom Karimov davlat tepasiga kelishi arafasida ahvolni quyidagicha ta’ riflagan edi: «Bor gapni aytadigan boisam, ko‘z o ‘ngimda dahshatli, qo‘ rqinchli manzaralar paydo bo‘ ldi». Islom Karimov bu g ‘oyatda og‘ ir ahvoldan cho‘chimay va tislanmay, mazlum xalq manfaati uchun kurashdi. U « o ‘zbek ishi»ning soxtaligini fosh etib, millatni ofat va navbatdagi ommaviy qatag‘ondan qutqardi. U bu xususdagi markazning koTsatmasini bajarishdan ochiqdan-ochiq bosh tortib, mustaqil siyosat yurgizdi.

Umumiy xulosa shuki, 1989 yilning ikkinchi yarmidan to 1991 yil 31 avgustgacha bo‘ lgan davrda shaxsan Prezident Islom Karimovning tashabbusi va ishtirokida mustaqillikni tamomila tiklashning zamini hozirlandi. Shu bois uning rahbarlik mahoratini yoritish ayni muddaodir.

Garchand q iz il im periya chuqur inq irozn i boshidan kechirayotgan bo‘ lsa-da, lekin kuch va imkon nisbatiga kelganda, uning mavqei baland boiib , qudratli qo‘ shinga va maxfiy kuchga ega edi. Shu bois imperiyaning sirtm ogidan osonlik bilan qutulishning iloji yo‘q edi. Shunga qaramay Rossiyani o ‘ zida ham, respublikalarda ham ichki ziddiyat va kurashlar qizg‘ in tus olib, nihoyatda mas’uliyatli va murakkab vaziyat yuzaga keldi.

X o ‘sh, taqdirni uzil-kesil hal qiluvchi bunday sharoitda 0 ‘zbekistonda qanday siyosat yurgizildi. Unda Prezident Islom K arim ovn ing tutgan o ‘ rni qanday b o id i? Avva lam bor yurtboshimiz o ‘z xalqining xohish-irodasini ifoda etib atrofiga o ‘z

380

vatanigavaozodlikkasodiq kishilarni jipslashtirib, amalda«umumiy front»ni shakllantirdi. Ayni paytda mustaqillikni qurbonsiz va talofatsiz tiklashga qaratilgan choralarni ko‘ rdi. Bordiyu beboshlik, tartibsizlik va dangalchilikka yo‘ l qo‘yilsa, u vaqtda bunday holat imperiya tarafdorlariga qo‘ l kelgan bo‘ lardi.

Shuningdek, sharoit shunchalik murakkab ediki, markaz bilan vaqtinchalik «umumiy til» topishni taqozo etardi. Aks holda uning g ‘azabi yomon oqibatlarga olib kelishi turgan gap edi. Masalan, markazning ko‘ rsatmasiga muvofiq ayrim respublikalarda qonli to ‘qnashuvlar bo‘ lgan. Shu bois respublikada yuritilgan to ‘g ‘ ri siyosat xalqning bunday fojealardan holi bolishini ta’minladi. Ayniqsa respublikada faoliyat ko‘ rsatayotgan «chala demokrat»- larning to ‘s-to‘polonlari va namoyishlarini bartaraf qilib turish barqarorlikni saqlashda muhim o ‘ rin egalladi. Shuni inobatga olish kerakki, sovet davrida O 'zbekiston rahbarlarining barchasi markazning o ‘ ta itoatkor xizmatkorlari hisoblanib partiyaning ch izig ‘ idan chiqishni xayollariga ham keltirmagan. Islom Karimov esa o ‘ zini tamomila boshqacha tutib mardonavor mustaqil siyosatni izchillik bilan olib bordi. U o ‘ zining mustaqil fikri va ishi bilan ajralib turdi. Uning bunday tom ma’nodagi siyosiy arboblarda bo‘ ladigan fazilatlari, mohir tashkilotchiligi va uddaburonligi respublika hayotining barcha sohalarida olib borgan ishlarida namoyen bo ‘ ldi. Pirovardida mustaqilikni tiklash zaminini puxta tayyorlaganligi kurashni zafar bilan tugallashni to ‘ la ta ’minladi. Zero, Prezident Islom Karimov 1991 yil 31 avgustda Respublika O liy Kengashida tantanali ravishda vatan mustaqilligini e ’ lon qildi. Shu asosda Oliy Kengash qaror qiladi:

1. Respublikaning davlat mustaqilligi to ‘g ‘ risida Oliy Kengash bayonoti tasdiqlansin va respublika bundan buyon O'zbekiston Respublikasi deb atalsin.

2. 1 sentabr 0 ‘zbekiston Respublikasining Mustaqillik kuni deb belgilansin va 1991 yildan boshlab bu kun bayram va dam olish kuni deb e ’ lon qilinsin.

3. 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining rayosati respublika Konstitutsiyasiga o ‘ zgartirishlar va qo ‘ shimchalar kiritish

to‘g ‘ risidagi takliflarni tayyorlasin hamda ularni Oliy Kengashning muhokamasiga kiritsin.

4. 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi rayosati va 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasi respublikaning mustaqilligini huquqiy jihatdan ta’minlashga qaratilgan qonunlar loyihalari ustidagi ishlarni tezlashtirsin.

5. 0 ‘zbekiston Respublikasining Oliy Kengashi Ittifoqning va uning tarkibiga kiradigan barcha mustaqil davlatlarning oliy qonun chiqaruvchi idoralariga murojaat qilib, ularning respublikaning davlat mustaqilligi e ’ lon qilingan hujjatini tan olishga da’vat etadi.

Bir vaqtda 0 ‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to‘g ‘risida Oliy Kengash bayonoti qabul qilindi. Unda millati, diniy e ’tiqodi va ijtimoiy mansubligidan qatyiy nazar, har bir kishining hayotini, sha’ni va qadr-qimmatini ta’minlaydigan demokratik huquqiy davlat barpo etilishi qayd etildi. 0 ‘zbekiston Respublikasining to ia davlat hokimiyatiga ega ekanligi, milliy davlat va ma’muriy-hududiy tuzilishi va rahbarlikni mustaqil ravishda olib borilishi ko‘ rsatildi. Ichki ishlar vazirligi, davlat xavfsizligi qo ‘ mitasining idoralari, ichki qo‘shinlar respublika ixtiyoriga o ‘tganligi ma’ lum qilindi. Xalqaro aloqalarda 0 ‘zbekistonning mustaqil davlat, xalqaro huquq subyekti sifatida qatnashishi, konstitutsiya va qonunlarni ustuvorligi izhor etildi. Umuman aytganda 0 ‘zbekistonda ichki va tashqi siyosatning barcha sohalarida mustaqillik tiklanganligi oshkora e ’ lon qilindi.

Mustaqillikning o'ziga xos xususiyatlari va buyuk tarixiy o'zgarishlar

Birinchidan. Mustaqillikni tiklash uchun kurash 1989— 1991 yillarda namoyon bo‘ lib siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy sohalarda bosqichma-bosqich muhim choralar amalga oshirilib borildi.

Mustaqillik sharofati ila milliy davlat, milliy boshqaruv tizimi va milliy qo‘shin tuzildi. Bularning o ‘ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, tariximizda birinchi marotaba jahon andozalari asosida tashkil etildi. Boshqaruv tizimining yuqori bosqichiga ko‘tarildi.

Davlatni Konstitutsiyaga rioya qilgan holda boshqarish, qonun ustuvorligi va jamiyatni demokratlashtirishga qaratilgan choralar ham mustaqillikning xususiyatlarini anglatadi. Bu borada parlamentni, bayroqni, gerb va madhiyani joriy etishi alohida ahamiyat kasb etadi. Tariximizda hech qachon hozirgidek tashqi aloqalar rivojlangan emas. Endilikda O'zbekistonda o ‘ nlab xorijiy mamlakatlaming elchixonalari faoliyat ko‘ rsatmoqda. 0 ‘z navbatida 0 ‘zbekiston elchixonalari ko‘p chet el mamlakatlarda ochildi. 0 ‘tmish zamonlarda o ‘ zbek di plomatiyasi hozirgidek yuqori bosqichga ko‘tarilmagan edi.

0 ‘zbekistonning Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a’zo qilinishi butun tariximiz davomida birinchi hodisadir.

Ikkinchidan. 0 ‘zbekistonda 70 yildan ortiq uzilishdan so‘ng xususiy mulkchilikka, erkin bozor va ishbilarmonlikka asoslangan tamomila yangi jamiyat tizimi bunyod etildi. U o ‘ z hududidagi yerlar, suvlar, turli-tuman boyliklar va umuman tabiatdagi barcha mavjudotning chinakam egasi bo‘ lib qoldi. Bu iqtisodiyotdagi tub o‘zgarishlardan biri hisoblandi. Endilikda yerva boyliklar respublika va xalqning mulki bo‘ ldi. Iqtisodiyotdagi eng muhim yana bir tub o'zgarishlardan biri iqtisodiyotni mafkuradan batamom holi qiliniishda o ‘z aksini topdi. Keyingi tub o ‘zgarish mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirib sanoatni, savdoni, maishiy xizmat korxonalarini va uy-joylarni xususiylashtirishdan va davlat tasarrufidan chiqarishdan iborat bo‘ ldi.

Iqtisodiyotdagi o ‘zgarishlar «paxta vasvasasi» yo‘q qilinishida ham namoyon bo‘ ldi. Ma’lumki sovet davrida avjiga mindirilgan «paxta yakkahokimligi» mustamlakachilik siyosati, zulm, turli- tuman ofat va azob-uqubatlarning uyasi hisoblangan. Hozirda iqtisodiyotni sog‘ lomlashtirishda paxtachilikning qisqartiri- layotganligi, g ‘allachilik, bog‘dorchilik va sabzavotchilikning o ‘sayottanligi muhim o ‘ rin egallamoqda. Sanoat sohasida ham salmoqli o ‘ zgarishlar ko‘zga tashlanmoqda. Chunonchi, ularda jahon andozasiga mos tushadigan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishga erishilmoqda.

Xorijiy mamlakatlaming vakillari bilan qo‘shma korxonalarni tashkil qilinishi ham yangilikdir. Respublikada qo‘shma korxona-

3 8 3 )@ c 8 p f*

laming soni 4 mingga yaqinlashib bormoqda. Avtomobilsozlik, oltin, neft va boshqa sanoat tarmoqlari qurilishi respublika sanoatini katta yangiliklar bilan boyitdi va takomillashtirdi. G ‘alla, neft mustaqilligini tiklash bo'yicha olib borilayotgan ishlar o ‘ z samarasini bermoqda. Qishloqlarni sanoatlashtirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan ishlar ham iqtisodiy hayotning eng muhim yangiliklaridan biridir. Ular dehqonlarni ish bilan ta’minlashga va turmush darajasini ko‘tarishga ijobiy ta’sir ko‘ rsatmoqda. Hozirda xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalar respublikaning qo‘ lida. Iqtisodiy vadi plomatikaloqalar erkinlashtirilishi vahuquqiy negizlar yaratilishi orqasida 0 ‘zbekistonning jahon bozoridagi mavqei o'smoqda.

Mustaqillik yillarida shakllantirilgan yangi iqtisodiy tizimning mohiyati va yo‘nalishi O'zbekistonni xom ashyo manbai va tayyor mahsulotlar bozori bo‘ lib qolishidan tamomila holi etishdan iboratdir,

U chinchidan, ma’naviy hayotda ham tub o ‘zgarishlar ko‘zga tashlandi. Men bu masala bo‘yicha so‘z yuritilganida birinchi galda kommunistik g'oyalardan darhol voz kechilganini nazarda tutmoqdaman. Haqiqatan ham bu g ‘oyaning uloqtirib tashlanishi ma’naviy hayotdagi muhim inqilobiy o ‘ zgarishdir. Tarixan shakllangan, lekin ilgari oyoqosti qilingan milliy an’analarga, udumlarga, qadriyatlarga va madaniy meroslarga jon kirgizildi.

0 ‘ zbeklar o ‘ tmish tarixi, buyuk olim u-fozilla ri, davlat arboblariyu din peshvolari bilan g'ururlanish va faxrlanish imkoniga ega boidilar. Milliy odob-axloq, insonparvarlik, vatanga sodiqlik singari fazilatlar o ‘z kuch-qudratini ko‘ rsatmoqda.

Respublikada vijdon va din erkinligining tiklanishi, ko‘plab masjid va madrasalarning qurilishi hamda «ziyoratgoh» joylarning ta’mirlanishi ham ma’naviy hayotda muhim yangiliklarni yuzaga keltirdi. Sovet davridagi dinsiz jamiyat o'rniga dinli jamiyat tashkil topishi ma’naviy hayotning tub o‘zgarishlaridan biri bo‘ ldi. Ijtimoiy fanlar sohasida, jumladan, tarix, adabiyot va san’atda milliy his- tuyg‘ularning, ozodlik va vatanga sodiqlikni madh etuvchi, tarixiy shaxslarni faoliyatini ko‘ rsatuvchi asarlar chop etilmoqda. Sovet davrida bunday qilish taqiqlangan bo‘ lib, ozodlik jarchilari

384

«miHatchilar» va «xalq dushmanlari» deb qoralangan va jazolangan.Matbuot, radio va televideniye milliy ruh va urnummilliy

manfaatlar asosida rivoj topmoqda.Umuman olganda, 1991 yil 31 avgustdagi tarixiy voqea quyidagi

o ‘ziga xos va mos xususiyatlarga egadir.Birinchidan, yuqorida sharhlangan sovet davri va mustaqillik

yillaridagi ikki xildagi siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar bir- birlariga solishtirilsa, yer bilan osmonchalik keskin farqi mavjud. Ulaming birinchisi qonlarga va azobu uqubatlarga belangan bolib xususiy mulksiz va dinsiz jamiyat hamda mustamlakachilik va milliy zulmni tashkil etgan, ikkinchisi esa qullik va manqurtlik zanjirlarini parchalab, mustaqillik va ozodlikni tiklab, xususiy mulkchilik erkin bozor va ishbilarmonlikni, dinni va m illiy m a’ naviyatni rivoj 1 antirayotgan hayotni tashkil etmoqda. Shuningdek sovet quldorlik davlatining o ‘ rniga tamomila yangi siyosiy milliy boshqaruv tizimi, ya’ni mustaqil o ‘zbek davlati bunyod qilindi. Sho‘ ro tuzumi bamisoli borliqni yondirib kulga aylantirgan bolsa, milliy tuzum va davlat suv kabi hayot chashmasi bo‘ lmoqda.

Shunday qilib, mustaqillik o ‘ rnatilgan kundan O'zbekistonda tub o'zgarishlar sodir bo‘ lmoqda. Shu bois men o ‘sha kunni ismi jismiga monand ravishda «31 avgust inqilobi» deb baholadim. Chunki inqilob (revolutsiya)ning asl ma’nosi tub o ‘ zgarish demakdir. Uning bu xususiyatini kundalik hayotimizda yaqqol ko‘ rib turibmiz.

Sho‘ rolar davrida inqilobiy harakat va o'zgarish ma’nosida ko'proq qurolli to'ntarish, soiigra xususiy inulkchilikni yo‘q qilish asosida jamiyatni ostin-ustin qilish va totalitar siyosatni yurgizish tushunilgan. Bunday sinfiy ziddiyatlar va shavqatsiz kurashlarga asoslangan inqilobning g‘ayritabiiy, ya’ni vahshiy xilidir, xolos. Pirovardida imperiya qo'lashining sababi ham xuddi shunda bo‘ lganligini unutmaslik kerak. Aslida inqilobiy o ‘zgarishlarning eng to‘g£ri va samarali yo‘ li islohotlarni evolyutsion tarzda izchillik bilan amalga oshirishdan iborat bo‘ lib chiqdi. Buning qanchalik to ‘g ‘ riligini ilg‘or jahon davlatlari, shu kunlarda esa CVzbekiston misolida ko‘ rish mumkin.

Ikkinchidan, 31 avgust voqeasi dabdabali namoyishlar va to's- to‘polonlar bilan emas, balki mazlum xalqning maqsadlari mahsuli

sifatida Islom Karimovning tashabbusi va amaliy choralari tufayli yuqoridan pastga yo ‘naltirildi. Bordi-yu ozodlik kurashi hukm surayotgan mustabid davlat bilan to‘qnashib, hokimiyatni egallasa, u vaqtda kurash pastdan boshlanib, yuqoriga yo‘naltirilgan bo‘lardi... Agar hokimiyat vakillarining tashabbusi bilan ish yuritilsa, u vaqtda kurash yuqoridan pastga yo‘naltiriladi. Xuddi mana shunday tarzda O'zbekiston mustaqilligi tiklandi. Bunda xalqning ham, Islom Karimovning ham qalbidagi ozodlik g ‘oyalari bir-birlari bilan qorishib va chatishib ketib, umummillat manfaatlarini ifoda etuvchi qudratli tulqin va kuchga aylandi. Demak, 31 avgust inqilobining xususiyatlaridan biri uni yuqoridan pastga yo‘ naltirilishida o ‘z ifodasini topdi. Uning yana bir xususiyati «bir tomchi qonsiz» amalga oshirilishida namoyon bo‘ldi. Inqilobning bunday qurbonsiz va talofatlarsiz sodir bo‘ lishida Prezident Islom Karimov hal qiluvchi o ‘rinni egalladi. Agar u mustaqillikni xohlamagan-da, unga qarshi harbiy kuchni ishlatib, qonli to ‘ qnashuvlarni uyushtirish imkoniga ega edi. Aksincha, bunga yo‘ l qo'ymaslik choralarini ko‘rish bilan biiga, shaxsan Islom Karimov mustaqillik uchun kurashning boshida turdi. Maiumki, Toshkent shahri 0 ‘rta Osiyoning siyosiy jihatdan eng qaynoq o ‘chog‘ i hisoblanib kelgan. Bu yerda qizil imperiyaning tarafdorlarining kuchlari yetarli darajada bo‘ lib, o ‘ylamay bosilgan har bir qadam to‘qnashuvlarga sabab bo‘lishi mumkin edi. Ammo Prezident Islom Karimov shu darajada ustalik bilan harakat qildiki, mustaqillik bamisoli «xamirdan qil sug‘ urgandek» tiklandi. Bunga erishish katta qiyinchiliklar va to‘siqlarni yengishni, kurashni talab qilgan, albatta.

Uchinchidaii, 31 avgust inqilobining muhim xususiyatlariga uning butun ittifoqdosh respublikalar orasida birinchilardan bo‘ lib sodir boiganligini kiritish mumkin. Bu misli ko'rilmagan jasorat, mardlik, erksevarlik va mustaqillik namunalari respublikalarni hayratlantirgani va ruhlantirgani hamon yodimizdadir. 31 avgust inqilobi ko‘p respublikalarni bosh ko‘tarishga va mustaqillikni tiklashga da’vat etgan muhim voqea hisoblandi.

Shuningdek, 31 avgust inqilobining mahsuli boim ish tamomila yangi siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning mohiyati va yo‘nalishi bo‘yicha ham boshqa respublikalarga ibrat bo‘ ldi. Xususan,

O'zbekistonda birinchi bo‘ lib yangi konstitutsiyani, bayroqni, gcrbni, madhiyani va milliy pulni joriy etilishining ta’sirini ona tiliga davlat maqomini berishda, milliy qo'shin tashkil etishda, siyosiy iqtisodiy va ma’naviy islohotlarni amalga oshirishda oldinga safda borildi.

Bular bilan men 0 ‘zbekistonni ulug‘ lamoqchi yoki ko‘klarga ko‘tarmoqchi emasman. Ammo, tarixiy harakatni anglatmoq- chiman, xolos.

T o ‘rtinchidan, 31 avgust voqeasi favquloddagi bir hodisa bo‘ lmay, o ‘zbek xalqining o ‘ tmishdagi chor hukumati va sovet davlatiga qarshi olib borgan kurashlarning yakunlovchi bosqichi hisoblandi. Nihoyat, ota-bobolarimizning ozodlik kurashlarda daryo kabi oqqan qonlari va mislsiz talofatlari behudaga ketmay, o ‘z samarasini berdi. Vaqti-soati kelib xalqning yuragi va qalbidagi ozodlik g ‘oyalari vulqon kabi otilib chiqib, asriy orzular ushaldi. Shu ravishda 31 avgust inqilobining xususiyatlari haqida fikr yuritilganda, uning tarixan shakllangan zamini ya’ni ildizlari mavjudligini inobatga olish lozim. Ma’lumki, 0 ‘zbekistonda xususiy mulkchilikka asoslangan jamiyat ilk bor salkam uch ming yil burun ibtidoiy jamiyatdan so‘ng paydo bo‘ lgan edi. 0 ‘sha qadim zamondan to sovet davrigacha kechgan vaqtda ichida xususiy mulkchilik, erkin bozor va ishbilarmonlik rivojlanib boraverdi. 1991 yil 31 avgustda mustaqillik tiklangach esa o ‘zbek xalqi tarixida 70 yillik uzilishdan so‘ ng ikkinchi bor bozor munosabatlari va xususiy mulkchilikka asoslangan jamiyat baipo etish jarayoni boshlandi. Bu tub inqilobiy o ‘ zgarish ham 31 avgust voqeasining xususiyatini ifoda etadi.

31 avgustda shunday buyuk voqea sodir boMdiki, uning ahamiyati beqiyos kattadir. Bu ulug' kunda va ayni paytda juda xavf-xatarli kezlarda yurtboshimiz jasorat va qahramonlik namunalarini ko‘ rsatib o ‘ z vatani va xalqiga cheksiz xizmat qildi.

Prezident Islom Karimov mustaqil o ‘zbek davlatining asoschisi va buyuk davlat arbobi sifatida tarix sahifalariga bitildi.

X o ‘sh, bizga mustaqillik nimalarni berdi? Biz kim edik va kirn bo'ldik? Sovet davrida milliy davlat, milliy g ‘oya, siyosiy va insoniy huquqlar, xususiy mulkchilik, moddiy va ma’naviy boylik hamda milliy turmush tarzidan mahrum etilgan qullar boMganmiz. Bizlar

- . : 3 8 7

davlatning jonli mulki hisoblanib, unga sig‘ inish, sajda qilish va baralla olqishlashga majbur bo‘ lganmiz. Qadri-qimmatim iz xo‘rlangan, haq-huquqsiz va dinsiz jamiyat da yashagan edik. Misli ko‘riImagan qonli qatag‘onlami, qamoq va surgunlami, nazorat va ta’qiblarni boshdan kechirgan odamlar edik. Tashqi dunyodan mahmm etilib, «temir panjara» ichida yashagan kishilar bo‘ lganmiz.

Endi kim bo‘ldik?Mustaqillik sharofati ila quldorlik tuzumining ildiziga bolta urilib,

milliy davlat, milliy qo ‘shin, milliy g'oya, siyosiy va insoniy huquqlarning chinakam egasi boidik. «O g ‘zimizdagi qulf» va «oyog‘ imizdagi kishanlar» uloqtirilib, ozodlik va erkinlik yuzini ko‘rdik. Hozirda biz boshini egib va qaddini bukib xavotirlik va vahimada yashayotgan odamlar emasmiz. Aksincha, milliy his- tuyg‘ ulari, siyosiy ongi va cnecHH (JjaojiMflTH xcF lu ypaeiraH insonlarmiz. Tarixan qisqa vaqt ichida xususiy mulkchilik va erkin bozorga asoslangan tamomila yangi tuzumni bunyod etgan odamlarmiz. M illiy turmush tarzi va islom dinini tiklagan va rivojlantirgan, taraqqiyot va farovon hayot uchun kurashayotgan kimsalarmiz. Hozirda bizlar buyuk o ‘tmish tariximizni qadrlab va jahon uzra taratib, olamshumul ahamiyatga molik ko‘p asrli madaniyatimizga jon bag‘ ishlagan kishilarmiz. Ota-bobolar va ajdodlarimizning nomlarini abadiylashtirayotgan zotlarmiz. Asrlar mobaynida ko'rmagan va bilmagan demokratiyani turmushga tatbiq etib, huquqiy davlatni bunyod etgan xalqmiz. 0 ‘zbek ismimiz jismimizga moslashib, uning o ‘ziga o ‘zi bek ma’nosi ozodlikning ramzi sifatida jaranglab turibdi. Nihoyat bizlar jahon davrasida munosib o ‘rinni egallab, vatanimiz bayrog‘ i yer kurrasida xilpillab turibdi. Gerb va madhiyamiz ham dunyo ahliga tanildi. 0 ‘ zbek diplomatiyasi shakllantirilib ko‘p xorijiy mamlakatlar bilan aloqalar rivojlanib ketdi. Shunday qilib o ‘zbeklar mustaqillik va ozodlikning gashtini so‘rib, baxtli-saodatli hayotga erishdi.

ILOVA

Farcj'ona vodiysida 1916 yil qo'zg'oloni qatnashchilarining xotiralari.411

(1956 yilda Hamid Ziyoyev tomonidan yozib olincjan)

T O JIB O Y M A D A LIY E V

Tug‘ilgan yili — 1892 Tug‘ilgan joyi — Marg'ilon shahri, Mashad dahasi, Chuqurko‘cha mahallasi Millati — o ‘zbekOtasining mashg‘uloti — Kambag‘al dehqon0 ‘zining mashg‘uloti — Dehqon Hozirgi vaqtdagi man/ili — Marg‘ ilon shahri,Yangi ariq ko‘cha, 40-uy, 15-xona Hozirgi vaqtdagi mashg‘uloti — Nogiron

Marg‘ ilon shahri va uning atrofidagi qishloqlarda mingboshilar, ellikboshilar, sudxo‘ rlar, ruhoniylar va boylar kambag‘allarga qattiq zulm o ‘tkazgan. Boylarning yerlarida ishlovchi chorikorlami ahvoli ayniqsa yomon edi. Chunonchi, bir chorikorning yillik ish haqi pul bilan hisoblaganda 5 tilladan oshmas edi. Buning natijasida chorakor og'ir hayot kechirib, yer egasi bo‘ lmish boydan yoki sudxo'rlardan qarz olishga majbur bo‘ lgan. Bunday chorakorlar o ‘ z qarzlarini bera olmasdan, umrbod qarzdorlik kishanida qo‘ l kabi ishlaganlar. 0 ‘zining kaftdakkina tomorqasiga ega bo‘lgan mayda dehqonlarning ahvoli ham haddan tashqari mushkul boMgan.

411 M azkur xotiralar Sho‘ rolar davrina yozilgan lig i uchun q o ‘ zg ‘olon qatnashchilarining Rossiyalan ajralib mustaqil I iktii tiklash uchun kurashganliklari iiaqidagi so'zlari tushirib qoldirilgan edi. Chunki bunga o ‘sha davrdagi sharoit yo‘l bermagan. Buni o ‘ rniga ko‘proq mahalliy amaldorlar va boylarga qarslii boigan harakatlarni yoritish odat tusiga aylandt. Ammo, bu holat qo ‘zg ‘olonning asosiy maqsadi — Vatan mustaqilligini tiklashga qaratilganligini yo‘qqa chiqara olmaydi.

390

Men va otam kichkinagana yerimizda erta-kech ishlab, olgan hosilimizning ko‘p qismini turli soliqlarai toiash va qarzlarimiz uchun sarflardik. Ayniqsa, qishning oxirlarida va bahorda menga o ‘ xshash kam bag‘ al dehqonlarning ahvoli shu darajada yomonlashar ediki, hatto yeyishga non topolmay qolar edik. Ana shunday vaqtlarda kambag‘al dehqonlar har qanday og ‘ ir shartlarga rozi bo‘lib, boylardan qarz olishga majbur boiardilar. Masalan, men ochdan o i ib qolmaslik uchun Ahmadjon boyvachchadan 200 so‘m pulni qarzga olib, bir yilda qaytarib berish sharti bilan 300 so‘mlik vekselga barmoq bosdim. Ammo bu pulni bir yil davomida qaytarib berolmay, ikki yil degandagina boshqa kishilardan qarz olib, boydan qutuldim. Lekin bunday keyin ham qarzdorlikdan qutula olmadim.

Bizlar tanob puli, tugun puli, qorovul puli, suv puli, nazir puli va boshqa shunga o ‘xshash turli xildagi soliqlarni to ‘lashga majbur edik. Boylar va boshqa tekinxo‘ rlar kambag‘al dehqonlarni xo‘ rlar va «xashakpurushlar» deb kamsitar edilar. Shuning uchun ham kambag‘allar bilan boylar o ‘ rtasida bir-birini ko‘ rolmaslik va o ‘zaro ziddiyat kuchli edi. Kambag‘allaming boylarga boigan nafrat va g‘azabi mardikorlikka olish to‘g‘ risidagi xabar munosabati bilan ochiq kurashga aylandi. Shaharning deyarli hamma aholisi — hunarmandlar, kosiblar, kambag‘al dehqonlar va ko‘chalarda ishsiz sarson bo iib yurganlar 1916 yilning ro‘za oyida 0 ‘ rdatagiga erta tongda to ‘plandilar. Men ham o ‘z mahallamdagi kambag‘ al hamrohlarim bilan bir to‘da boiib , 0 ‘ rdatagiga keldik. Bu yerda taxminan 15 mingdan ortiq kishi to ‘plangan edi. Soat 9— 10 larda shaharning chor va mahalliy amaldorlari ham 0 ‘ rdatagiga yetib keldilar. Ularning orasida mingboshilar, politsiya xodimlari va bir necha beklar bor edi. Ularning kelishi zolimlarga qarshi kurashga to ‘plangan kambag‘allarning nafratini avj oldirdi. Men va menga o ‘xshash, jabr-zulmdan azob chekkan kishilar, «Map^HKopjiHKKa bormaymiz!», «Mardikorlikka boylar borsin!» — deb norozilik bildira boshladik. Bunday ovozlar maydonning hamma yogidan eshitilib, shovqin-suron bo iib ketdi. Shu vaqt qandaydir «U r!»— degan da’vat eshitildi. Men va boshqa ko‘p sonli «eski choponlilar», «xashakpurushlar» amaldorlarga hujum boshladik. Mavlonbek va

•4 0 6 0 & ; 3 9T^C®£S|>

Mahmudbek mingboshilar olomon orasida qolib ketdi. Shu xilda bir o ‘zbek mirshabi va politsiya starshiysi ham o ‘ ldirildi. Shundan keyin men o ‘z hamrohlarim bilan 0 ‘ rdatagiga joylashgan kino binosiga bir politsiyani quvlab bordik. Bu yerda men devorda osilib turgan podshoh Nikolayning suratini olib yirtib tashladim va oyoq ostiga olib tepkiladik. Shundan so‘ng 0 ‘ rdatagiga to'plangan qo'zg'olonchilar o ‘z mahallalarida kurashni davom ettirish uchun tarqaldilar. Men ham o ‘z o^rtoqlarim bilan mahallamizga qaytdik.

Shu kuni oqshomda Farg‘onadan kazak soldatlari yetib kelib, qo‘zg‘olonchilami kaltak ostiga olib, ulaming ko'plarini qamadilar. Hibsgaolinganlar orasida men ham boredim. Qo‘zg‘olonchilaming uylari tintuv qilindi va oilalari oyoqosti qilindi. Bizlarni Marg‘ ilon shahridagi Yangibog' mahkamasiga qamab, kazak soldatlari hushimizni yo‘qotguncha yo‘g ‘on tayoqlar bilan kaltakladilar. Kazak soldatlari meni miltiqning qo‘ ndog‘ i bilan urgan edi. Bizlarni Yangibog‘ mahkamasidan Farg‘ona turmasiga olib ketdilar. Qamoqdagilar bir-birlariga o ‘z qilgan ishlari haqida so‘zlab berishdi. Chunonchi, kosib Malla Qosimov bir to'da kambag‘allar bilan 0 ‘ rdatagidan qaytib, o ‘z mahallasida Husanxo'ja eshonning o ‘yiga borib, uni o'ldirganliklari va mol-mulklarini talaganliklarini so‘zlab berdi. Shuningdek, kosib Ahmadali esa, Mavlonbek mingboshini birinchi bo'lib yiqitganligi haqida hikoya qildi.

Biz Farg'ona turmasida juda og‘ ir sharoitda yashadik. Taxminan 2—3 oylardan so‘ ng bizlarni sud qilib, 13 kishini osishga hukm qilishdi. Hukm qilinganlar orasida Mukarramxon Yusufalixo‘jayev, Malla Qosimov, Oxunjon Boboyev, M o ‘min Abdumutalov va men bor edik. Shundan keyin bizlarning oyoqlarimizni kishanlab, hammamizni alohida bir xonaga qamadilar.

84 nafar qo‘zg‘olonchi turli muddatdagi katorgaga hukm etildi. Sud davomida Marg‘ ilondan shahar politsmeysteri Paxotin, Saidahmad eshon, politsiya xodimlari va boshqa boy kishilar da’vogar bo‘lib bizlarni qoraladilar. Oradan 15— 16 kun o ‘tgach, hammamizni turma yolagiga olib chiqib, oramizdan qo‘zg‘olonda faol qatnashgan Nurmat va shahar qozisining ukasi Mukarramxonni ajratib olib, bizni yana yotgan xonamizga qaytardilar. Shu kuni tunda Nurmat va Mukarramxonni turma hovlisida osib o ‘ ldirganliklarini eshitdik.

392

Bir necha kunlardan keyin bizga berilgan o iim jazosini uzoq muddatli Sibirga surgun qilish bilan almashtirganliklarini bizga xabar qildilar. Ammo biz inqilob tufayli ozod bo‘ ldik.

M A V L O N LAYLAYEV

Tug‘ilgan yili — 1884 Tug‘ilgan joyi — Marg‘ ilon shahri,Toshmozor mahallasi Miliati — Ozbek Otasining mashg‘u!oti — Qassob 0 ‘zining mashg‘uloti — Chorikor, mardikor, g ‘ isht teruvchi Hozirgi vaqtdagi manzili — Farg‘ona shahri, Sadovaya ko‘chasi, ll-u y

Laylak ismli otam qassobchilik bilan shug‘ullanib, men go‘daklik vaqtdayoq o iib ketgan ekan. 3 bola bilan beva qolgan sho‘ rlik onam boylarning eshigida cho‘ ri boiib , ko‘ p mashaqqatlarni boshidan kechirgan. Otamning vafotidan 7—8 yil o ‘tgandan so‘ng onamni bir chorakor xotinlikka oldi. Men yoshligimga qaramasdan o ‘gay otam bilan birgalikda Matmusaboyning yerida chorakorlik qildim. Hayotimiz juda og‘ ir oiganligidan hammavaqt yo‘qchilikda va azob-uqubatda yashadik. Mingboshilar, sudxo‘ rlar va boshqa kishilar bizlarni hayvon kabi ishlatib, haddan tashqari zulm o ‘tkazardilar. Ko'pincha men chorakorlikdan bosh tortib, shaharda hammolchilik, g ‘ isht quyish, ko‘cha supurishni va boshqa shunga o ‘xshash ishlar bilan shug‘ullanar edim. Lekin, har qanday harakatlarimda va tinmay ishlashimga qaramasdan qornim nonga, ustim kiyimga yolchimas edi. Goh qishloqda o ‘gay otamnikida, goh shaharda o ‘zimga o'xshash o ‘ rtoqlarimnikida yashab sarsonlikda umr kechirdim.

1916 yil ramazon kunlaridan birida qishloqdan shaharga tushganimda boylar kambag'allarni mardikorlikka olar ernish deb eshitdim. Bu xabar faqat meni emas, balki hammaning g ‘azabiga g‘azab qo‘shdi. Buning natijasida, zolimlarga qarshi bosh ko'tarish

393

va mardikorlikka bormaslik uchun kurashish kambag‘allarning birdan-bir tilagi bo‘ lib qoldi. 0 ‘sha kuni ertalab 0 ‘ rdatagiga chamasi 20 mingga yaqin xaloyiq yig ‘ ildi. Bu yerga tez orada chor hukumatining amaldorlari va mahalliy boylar ham qollarida qog‘oz ushlagan holda yetib keldilar. Ular choyxonaning baland supasiga chiqdilar. Mahmudbek mingboshi u yerdan turib xalqqa qarab, «Osmon baland, yer qattiq, shuning uchun hech qayoqqa bizdan qochib qutulolmaysizlar, biz sizlarni nima qilsak qilaveramiz, mardikorlikka borishlaringiz shart!» — deganda bizlar unga qarab, «Sen zolim, o ‘ zing bor!», «T o ‘ng‘ iz mingboshi yo‘qolsin!», «B iz bormaymiz!» — deya baqirdik. Shundan keyin to ‘polon boshlanib ketdi. Men ham zolim mingboshilardan alamimni olish payti keldi deb ularga tashlandim. Birinchi bo iib Mahmudbek mingboshini yerga yiqitib, «qo ‘lga tushdingku» deb ikki qo‘lim bilan tomog‘ idan bo‘g ‘gandim, xirillab, ovozi chiqmay qoldi. Shu ondayoq olomon qoiida tutgan narsa bilan mingboshini urib o ‘ ldirdilar. Shundan keyin men bir to ‘da hamrohlarim bilan Mahmudbekning uyini kuydirish va mol-mulkini talash uchun ketdik. Q o‘zg‘olonchilar safining oldida ketaytgan ekanman, yo‘ lda uchragan Hamid ismli mirshab menga o ‘q o'zdi, ammo o ‘q menga tegmadi. Shu zahoti hamrohlarim bilan birga mirshabni otdan yiqitdik. Olomon Hamid mirshabni ham tosh va g‘ ishtlar bilan urib pachaqlab tashladi. Boshqa bir kazak mirshabi qaydandir kelib qolib, menga qilich soldi. Gardanimdan qop-qora qon quyilib ketdi. Do‘stlarim tezda yaramni be I bog ‘ bilan bog‘ lab qo‘ydilar. Kazak mirshabi esa qochib qutuldi.

Biz Mahmudbek mingboshining uyiga borib, butun mol-mulkini taladik. Men o ‘z o ‘ rtoqlarimga mingboshi uyidagi chiroyli qilib ishlangan uzun dorpechlarni ham olishlarin i buyurdim. Mahmudbekning uyida hech narsa qolmadi desa bo‘ ladi. Shundan keyin men Aqshoq qishlog‘ iga — o ‘gay otamnikiga qochib ketdim. Ertasiga shaharga qovun sotishga tushgan bir dehqon, shaharda mirshablar meni axtarayotganliklarini, agar meni topib berishmasa ko‘pchilikni jazolashlarini xabar qildi. Bu xabarni eshitib, ixtiyoriy ravishda shaharga tushdim va qamoqqa olindim.

Meni Yangibog‘dagi mahkamada oyoq-qo‘llarimni bog‘lab, kazak soldatlari kaltaklashdi. Hushimdan ketib qoldim. Boshqa

s 394

qo ‘ zg ‘olonchilar ham — men singari rahmsiz jazolandilar. Yangibog‘dagi mahkamada 3 ta o'zbek ayoli qo'zg'olonga faol qatnashganliklari uchun qamalgan edi. Bu yerda qilichdan jarohatlangan yara og‘ rig‘ i zo'rayib ketdi. Bir qancha vaqt oigandan so‘ng sud qilinib, 15 yillik surgunga badarg‘a qildilar. Sibirdan 1917 yildan keyingina ona shahrim Marg‘ ilonga qaytib keldim.

R A H M O N R A Z Z O Q O V

Tug‘ilgan yili - 1890 Tug‘ilgan joyi — Margilon shahri,Yakkatut mahallasi Millati — 0 ‘zbekOtasining mashg‘uloti — Arava ustasi 0 ‘zining mashg‘uloti — Otasiga yordamlashgan, shogird Hozirgi vaqtdagi manzili — Farg‘ona shahri, Toshloq tumani, Birlik qishloq kengashi.

1916 yilga qadar men tug‘ ilib o ‘sgan Yakkatut qishlog‘ idagi ekin maydonlarining ancha qismi Mansurxo‘ja mingboshi, Saidahmadxo‘ja va Mamajon kabi boylarning qoiida edi. Bu boylaming yerlarida dehqonlar chorakor sifatida ishlaganlar. Chorakorlar tinmay ishlashlariga qaramay hech vaqt o ‘z turmushlaridan mamnun boimaganlar. Chunki, yer egasi bo‘ lgan boy chorakor mehnat qilib yetishtirgan hosilning ko‘p qismini o ‘ziga olib, qolgan oz qismini chorakorga berar edi. Chorakorlar muhtojlik natijasida boylardan qarz olishga majbur boiganlar. Ammo, chorakor o ‘ z qarzini to io lm ay, boyning qarzdorlik kishaniga tushib, boyning yerida xuddi qul kabi ishlashga majbur bo‘ lgan. Yakka xo‘jalikka ega bo‘ lgan mayda dehqonlarning ahvoli ham juda og‘ ir boigan. O gir soliqlar va hosilning ko‘pincha unumsiz boiishi natijasida mayda dehqonlar ham qarzdor boiib qolar, ular ham qarzlarini berolmay, xonavayron boiganlar. Chunonchi, boylar qarz olgan dehqonlarning yerlarini va mol-

395

mulklarini o ‘ zlariga majburiy ravishda tortib olish yo ‘ li bilan bergan qarzlarini undirganlar. Masalan, qishloqdagi Xoshimbek G ‘ o z ib e k o v n o m li b oy kam bag ‘ al d eh qon Q ir g ‘ iz Ismatullayevning yerini o ‘z qarzini bera olmaganligi uchun tortib olgan. Shunday y o ‘ l b ilan M ansurxo‘ja m ingboshi ham kambag‘al dehqon Xolm irza Hayitovning yerini o ‘ ziga qaratib olgan. Qishloqda kambag‘ allarga tutun puli, suv puli, tanob puli va boshqa bir qator soliqlar solingan. Umuman aytganda, 1916 yilgi qo ‘zg ‘olon arafasida qishloq va shahar aholisining turmushi juda og ‘ irlashib, mehnatkash omma zulmga qarshi kurashishi uchun yetilib turgan edi.

Ana shunday bir paytda chor hukumatining podshosi o ‘zbeklardan mardikorlikka olmoqchi bo‘lib farmon chiqardi. Bu farmon kambag‘allami shu darajada g ‘azablantirdiki, hatto xotin- qizlar va yosh bolalar ham o ‘ z otalari, akalariga madadkor boidilar. Men yashaydigan qarindoshlarimning mahallasida tuni b ilan sh ovq in -su ron la r b o ‘ lib , «C h o r hukum ati va mingboshilarning uyi kuysin!», «Mardikorlikning zulmini ham biz kambag‘allar tortamizmi?!» — deyishib zolimlarga qarshi ochiqdan-ochiq bosh ko‘tarishga qaror qildilar. Men ham bularning harakatiga qo ‘shilib, qo ‘ zg ‘ olonda ishtirok etdim. Chunki, mingboshilarga va boylarga, boshqalar bilan bir qatorda rnening ham alamim bor edi. Chunki, otam bir qator soliqlarni to ‘ lashi bilan birgalikda, mingboshi va boshqa boylarga tegishli aravalarni tuzatganda, ular otamga ish haqi bermas edilar. Otam indamay, alamini ichiga yutib yurardi. Mardikorlikka olish to ‘g ‘ risidagi xabar tarqalgan kunning ertasiga ertalab shaharning 0 ‘ rdatagiga 20 mingga yaqin odam to ‘plandi. Bularning qo ‘ lida oybolta, pichoq, yo ‘ nilgan tayoqlarni ko‘ rish mumkin edi. 0 ‘ rdatagiga xalqning to ‘planganligini eshitgan chor hukumati va mahalliy amaldorlar xalqni yupatmoqchi bo‘ lib, mardikorlikka o lishn ing g o ‘ yo kam bag‘ allarga foyd a li ish ekan lig in i tushuntirishga intildilar. Ammo, xaloyiq uchiga ro'mol bog‘ lagan tayoqlarini osmonga ko‘tarib, «Mardikorlikka bormaymiz!», «Z o lim la r borsin !» va «U r ! »— degan ovozlar k o ‘ tarildi.

Q o‘zg ‘olonchilar amaldorlarga hujum qilib, Mahmudbek va Mavlonbek mingboshilarni olom on qilib o id ird ila r. M en Mahmudbek m ingboshining o i ig in i xotin lar tom onidan toshbo‘ ron qilinishini o ‘ z ko‘zim bilan ko‘ rdim. Mingboshilarni o id ir is h d a o ‘ z im ham bevosita qatnashdim . O dam lar mingboshilarning murdalari tepasida turib, «xudoga shukur, zolimlardan qutuldik» deb shukrona qilardilar.

Q o ‘ zg ‘olon vaqtida chor va mahalliy mirshablardan ham kishilar o id irild i. Shu voqealardan keyin men o ‘ z qishlog‘ im Yakkatutga qochib ketdim va shaharda qo‘ zg ‘olon boiganligini xabar q ild im . Bu xushxabardan ruhlangan yakkatutlik dehqonlar ham oyoqqa turdilar. Yakkatut va uning atrofldan kelgan chorakorlar, xonavayron bo igan mayda dehqonlar va boshqa kambag‘allar birgalikda qo ‘ zg ‘olon koiarib , zolimlarga va chor hukumatiga qarshi kurashdilar. Q o ‘ zg ‘ olonchilar Mansurxo‘ja mingboshini uyidan olib chiqib, «B izni ustimizdagi zulm ozmi?», «Mardikorlikka boylar borsin!» — deb unga hamla qildilar. Mingboshi qochib qutuldi. Qo‘zg‘olonchilar uning uyiga bostirib kirib, mol-mulkini talon-taroj qildilar. Novvoychilik bilan shug‘ullangan kam bag‘ al M .S o liy ev M ansurxo ‘ja mingboshining uyidagi shkaflni ochib, butun qarz veksellarini o ld i va q o ‘ z g ‘ o lo n ch ila rga qarab, «E n d i ham m angiz qarzdorliqdan qutuldingiz», — deb veksellarni yoqib yubordi. Bu orada ellikboshi Mirzarayim qo ‘ zg‘ olonchilar tomonidan hushidan ketguncha kaltaklandi. Peshindan keyin qochib ketgan Mansurxo‘ja kazak soldatlari bilan kelib, uch kishini otdirib tashladi. K o ‘ p kishilar kaltaklandi va qam oqqa olindi. Q o ‘ z g ‘ o lonchilarn ing faol qatnashchilaridan 58 kishini, jumladan, meni ham tutib, Farg‘ona turmasiga qamadilar. Bu yerda hammamiz sud tomonidan turli muddatlar bilan hukm q ilindik . M a rg ilo n shahridaga 0 ‘ rdatagi q o ‘ z g ‘ o lon ida mingboshilarni oid irishga tashabbus ko‘ rsatgan kambag‘ al Nurmat bilan qo ‘ zg‘ olonning aktiv qatnashchisi Mukarramxon osib oidirildi. Meni esa 4 yil katorga jazosiga hukm qildilar. 1917 yilda Margilonga qaytib keldim.

M U Z A F FA R G O F U R O V

Tug‘ilgan yili — 1889 Tug‘ilgan joyi — Marg‘ ilon shahri,Mashad dahasi, ikkinchi Qoraxo‘ja

mahallasi Millati — 0 ‘zbekO tasin ing m ashg‘uloti —

Dehqonchilik, ko‘nchi 0 ‘zining mashg'uloti — Otasiga

yordamlashganHozirgi vaqtdagi manzili — Margilon

shahri,98-mavze, 19-uy.

0 ‘ rdatagi qo'zgôlonidan ikki kun oldin Saidahmadxo‘ja G ‘ iyosxo‘jayevning uyida chor hukumatining chinovniklari, to ‘ rt mingboshi, to'rt deputat va boshqa hukumat kattalari yig'ilishib, mardikorlikka olish to‘g ‘risidagi farmonni amalga oshirish masalasi bo‘yicha muhokama o ‘tkazilganligi shaharga ma’ lum bo‘ lib qoldi. Mingboshilar va boshqa amaldorlar boy bolalarini mardikorlikdan olib qolish sharti bilan pora oldilar va mardikorlik ro‘yxatiga kambag'allarni kirg'izdilar. Bu xabarlarni keng tarqalishiga Qosimxo‘ja qozining kichik ukasi Mukarramxon sababchi bo‘ lgan edi. Mukarramxon har dahaga odam yuborib mardikorlikka faqat kambag‘allardan olinmoqchi ekanligini xabar qildi. Shundan keyin kambag‘allar har joylarda to'plariib, zolimlarga qarshi qo‘ zg‘olon qilishga ahdlashdilar. 0 ‘sha kuni ertalab 0 ‘ rdatagidagi maydonga bir necha ming kishi to'plandi.

...Chor va mahalliy amaldorlarga hujum boshlanishi bilan Mahmudbek va Mavlonbek mingboshi, Ahmad va Suyazov degan mirshablar olomon qilinib oidirildi. Qolgan zolimlar otga minib har tomonga qochdilar. Shu voqea yuz berayotgan vaqtda Kostya Markov ismli politsiya starshiysi yaqin o ‘ rtadagi telefon budkasiga kirib ketdi. Men va Kimsan Ibrohimov mirshab telefon orqali askarlarni chaqirishini anglab, darhol telefon simini uzishga

398

kirishdik. Kimsanning yordami bilan budka ustiga chiqib, telefon simini uzib tashladim. Buni ko‘ rgan mirshab qilich bilan menga hamla qildi-da, otga minib qochib ketdi. 0 ‘sha kuni kechqurun Farg‘onadan kelgan soldatlar qo‘ liga tushmaslik maqsadida, awal Qo‘qon va Andijon, so‘ngra Toshkentga qochganligim befoyda bo‘lib, qo‘ lgatushdim.

K IM S A N IB R O H IM O V

Tug‘ilgan yili — 1889Tug‘ilgan joyi — Marg‘ lon shahri,

Tog‘ lik mahallasiMiilati — 0 ‘zbekOtasining mashg‘uloti — Kavushdo‘z

kosib0 ‘zining mashg‘uloti — M arg‘ ilon

shahar pochta-telegraf ishchisiHozirgi vaqtdagi manzili — Marg‘ ilon

shahri,Pushkin ko‘chasi, 125-mavze, 36-uy.

M ening otam M arg ‘ ilon shahrida yamoqchilik va kavush tikish bilan shug‘ullangan. Y o lg iz otam oilamizni ta’minlay olmaganligi sababli yoshligimdanoq boylaming esh igida m alaylik q ild im . Shuningdek, q o rovu lch ilik , meshkobchilik, novvoylarga yugurdak va izvoshchilik ishlarini ham qilganman. 1915 yilda telefon tuzatish hunarini o ‘ rganishga shogird tushdim. Bu ish ham meni qashshoqlikdan qutqara olmadi. ...Qo‘ zg ‘olon kunidan bir kun avval, kechasi mahallalarda, ko‘chalarda va uylarda kishilarning yig‘ ilishib, «B ir yoqadan bosh chiqaraylik!», «Zolimlarga qarshi kurashaylik», «Zolimlarning dastidan qachon qutulamiz» deyishib, ro‘za saharidan keyin 0 ‘rdatagiga to ‘planishga kelishishdi. Mardikorlikka olishga qarshi kurashayotganlar safida badavlat oilalardan ham yigitlar bor edi. Qalandarxona dahasining qozisi Qosimxonxo‘ja va uning ukalari Umarxon va Mukarramxonlar shular jumlasidan edilar. Ayniqsa

Mukarramxon mardikorlikka qarshi kurashda faol qatnashdi. U qo ‘ zg ‘ olondan bir kun avval tunda mahallama-mahalla ot yugurtirib, mardikorlikka kambag'allargina olinmoqchi ekanligini xabar qildi. Ro’za saharidan keyin Yangibog'da joylashgan politsiya mahkamasi oldiga ko"p odamlar to'planib, chor hukumati amaldorlarining chiqishini talab qildi. Ammo, ular qo ‘ rqib, xalq ko'ziga ko‘ rinmadilar. Shundan keyin xaloyiq azonga yaqin Qalandarxona dahasidagi Jarmachitga keldi. Bu yerda ham ko‘p odamlar to‘planib turgan ekanlar. Hammamiz Qosimxo‘ja qozidan, «Siz qozi bola turib, nima uchun adolatsizlikka qarshi chiqmaysiz!» — deb haqiqat talab qilganim izga chidolm ay, u bizning tom onim izga o ‘ tdi va bizlar bilan birga Saidahmadxo‘ja zavodchinikiga bordi. Zavodchi boy shahaming eng katta boylaridan biri b o ‘ lib, mardikorlikka olishning tarafdorlaridan edi. Saidaxmadxo‘ja o ‘zining bu faoliyati bilan chor hukumatiga xizmat ko‘ rsatmoqchi edi. U 4—5 mingdan ortiq odamlarni o ‘ziga qarshi kelayotganlaridan xabar topib, Farg‘onaga qochib ketgan ekan. Shuni aytish kerakki, Saidahmadxo‘jaga qarshi yurganlarning orasida uning ixtiyorida ishlovchi ishchilar ham ko‘p edi.

Biz Saidahmadxo‘jani uyidan topolmay 0 ‘ rdatagiga keldik. Safimizdagilar soni tinmay oshib borardi. Biz 0 ‘rdatagiga kelganda u yerda ham juda ko‘p sondagi kishilar yig‘ ilganini koTdik. Oradan ko ‘ p o ‘ tmay chor hukumatining mansabdorlaridan biri mardikorlikka olish to‘g‘ risidagi farmonni o'qibtamomlamasdanoq, eski yiitiq chopon kiygan bir kambag'al turganlarning yelkasidan- yelkasiga emaklab o ‘tib, farmonni o ‘qiyotgan mansabdorga tashlandi va uni qo'lidagi qog‘ozni yulib oldi. Mansabdor esa unga qarata o'q otishga chog'landi-yu, ulgurolmadi.

Q o‘zg‘olonchilar mahalliy amaldorlarga hujum qilib, ularni olomon qila boshladilar. Men esa 0 ‘ rdatagidagi politsiya budkasidan telefon orqali Farg‘onadan askar chaqirishga intilayotgan mirshabni ko‘ rib, Muzaffar G ‘afurov bilan telefon simini uzdik. Q o‘zg‘olon vaqtida mingboshilardan Mavlonbekva Mahmudbek o‘ ldirildi. Hatto, Mahmudbek mingboshining murdasi toshlar bilan pachoqlab tashlandi. Mahmudbek mingboshining qilichini Mavlon Laylayev taqib olib, «zolimlami qiramiz» deb bir to ‘da qo‘zg‘ olonchilarga

bosh b o iib ketayotganligini ko‘ rdim. Ikkinchi mingboshi Mavlonbek kaponning juvor bozorida oidirildi. Bu yerda choyxona qurish uchun keltirilgan g ‘ isht uyumi Mavlonbek boshiga yog'ildi va u g ‘ isht tagida qolib ketdi. Q o‘zg‘olonchilarning bir qismi chor hukumatining Suyazov nomli politsiya starshiysini quvlab borib, hozirgi elektr stansiyasining ro‘parasida olomon qilib oidirdi. O'rtadagidagi Qodirjon nosfurushning do'koniga berkingan ikkinchi bir mirshab ham oidirildi. Qo"zg‘olonchilarnmg boshqa bir qismi Ahmad mirshabni oidirdilar. Qo'zg'olonchilarning katta bir qismi amaldorlarning uylariga bostirib borish uchun har mahallaga to‘da- to‘da boiib ketdilar. Chunonchi, Mavlon Laylayev bilan birgalikda 0 ‘ rdatagidan ketgan qo‘zg"olonchilar Husanxo‘ja boyni oidirdilar va uning mol-mulkini talon-toroj qildilar.

0 ‘ rdatagidagi qo ‘ zg ‘olon kazak soldatlarining kuch bilan bostirishi, qo ‘zg‘olonchilarning qamoqqa olinishi bilan tugadi.

U M AR X O N YU S U FALIXO ‘ J AYE V

Tug‘ilgan yili — 1866 Tug‘ilgan joyi — M argllon shahri,Qalandarxona dahasi Millati — 0 ‘zbek Otasining mashg‘uIoti — Q o z i

0 ‘zining mashg'uloti — Qozi Hozirgi vaqtdagi manzili — Margilon

shahri, Telman ko‘chasi, 122-mavze,135-uy.

1916 yilning 11 iyulida Margilon shahrining hukumat boshliqlari, jumladan, politsiya boshliqlari va mingboshilar o ‘zbeklardan mardikorlikka olish to‘g‘risidagi imperatorning farmonini olganliklari ma’ lum b o id i. Ushbu xabar shahar aholisini g‘azablantirib, ularning qo‘zg‘olon ko‘tarishiga olib keldi. 11 iyuldan keyingi kunga o ‘tar kechasi har mahallada kambag‘allarning yigilishlari boiib, qo‘zg‘olon qilib, norozilik bildirishga kelishib olindi.

12 iyulning erta azonida 0 ‘ rdatagiga shaharning har tomonidan odamlar kelib to‘ plana boshladilar. Shahar amaldorlari shu yerda mardikorlikka olish farmonini rasmiy suratda e’ lon qildilar. Farmon o ‘qib eshitdirilayotgan vaqtda xaloyiq shovqin-suron ko‘tarib, «Jon bersak ham, mardikor bermaymiz!» — deb baqirishdi. Qisqasi, qo'zg‘olon Mahmudbek va Mavlonbek mingboshilaming o ‘ldirilishi va mingboshilar uylarining talanishi bilan tugadi. 0 ‘ sha kuni kechqurun q o ‘ zg ‘ olonda ishtirok etgan akam Qosim xo‘ja (Qalandarxonaning birinchi qozisi), ukam Mukarramxon va men qamoqqa olindik. Ukamni bizdan keyinroq ushlab kelishdi.

1916 yilning oktabr oyida bizlarni sud qilib, meni va akamni 15 yil qamoq jazosiga, ukam Mukarramxonni esa osib o'ldirishga hukm qildilar.

Shunga binoan ukamni Farg‘ona turmasida osdilar. Meni va akamni Samarqandga yubordilar. Bu yerdan biz chor hukumati ag‘darilgandan keyin ozod qilindik.

N A Z IR ABD U LLA YE V

Tug‘ilgan yili — 1897 Tug‘ilgan joyi — Marg‘ ilon shahri, Qalandarxona dahasi Mahallabeklar

maydoniMillati — 0 ‘zbekOtasining mashg‘uloti — Chorakor 0 ‘zining mashg‘uloti — Boylarning xizmatkori, izvoshchisi Hozirgi vaqtdagi manzili — Marg ilon shahri, Vodopyanov ko‘chasi, 71-

uy, 55-xona.Hozirgi vaqtdagi mashg‘uloti —

Nogiron

1914— 1916 yillarda men boylarning eshigida xizmatkorlik qildim, Mirzakarim Sarimsoqov degan boyning izvoshini haydadim. Shartimiz bo'yicha, boy menga oyiga 6 so‘m berishi kerak boMsa ham, aslida bu pulning oz miqdorini berar yoki butunlay bermas edi. Otam esa goh

402'

chorakor, goh xizmatkor boiib, birburda non uchun sarson boigan. Bizning oiladek nochor oilalar mahallamizda ko'pchilikni tashkil etardi. Margilon shahridagi Saidahmadxo'ja, Mahmudbek mingboshi, Mavlonbek mingboshi, Husanxo‘jaeshon, Mo‘minjonva boshqa boylar, shuningdek, chor hukumatining amaldorlari insofsizlikda uchiga chiqqan edilar. 0 ‘z joyimizdagi g‘alvalar yetmagandek, endi bizlami boshqa yurtlaiga olib borib, mardikor sifatida ishlatmoqchi boidi.

0 ‘rdatagiga to‘planganlar orasida qo'yinlariga tosh solib kelgan va qoilariga tayoq ushlagan kambag‘aLlar ko‘pchilikni tashkil etardi. Men ham cho'ntagimga va qo'ynimga tosh solib, shaylanib turardim. Qo‘zg‘olonda Mahmudbek va Mavlonbek mingboshilardan tashqari mahalliy va chor hukumati amaldorlaridan yana 7—8 kishi olomon ostida oidirildi. Qo‘zg‘olonchilaming orasida Nurmat bilan Mavlon Laylayev ayniqsa katta jasorat ko‘ rsatib, mingboshilarni oidirishda va ularning mol-mulklarini talashda jonbozlik kolsatdilar.

Kechga yaqin kazak soldatlari shaharga kelib ko‘p odamlarni Yangibog‘dagi mahkamaga qamadilarva ayovsiz jazoladilar.

Qo‘zg‘olon qatnashchilarining ustidan olib borilgan sud ham g ‘ayri qonuniy tarzda kechgan. Ular rustilini bilmasliklariga qaramay «jinoiy ish» o'sha tilda olib borilgan. Umuman sud nomigagana o ‘tkazilib ko‘p!ab begunoh kishilar sud hukmi bilan jazoga tortila bergan. Chor ma’muriyatining bu siyosati tufayli qamalganlaming oilalari boquvsiz qolib xonavayron boidilar.

M U H A M M A D R A S U L M U H A M M A D IB R O H IM O V

Tug‘ilgan ynli — 1890 Tugllgan joyi — M argilon shahri,Mashad dahasi, ikk inchi O ta lik

mahallasi Millati - O zbekOtasining mashg‘uloti — To'nfurush 0 ‘zining mashg‘uloti — To nfurush Hozirgi vaqtdagi man/ili — Margilon shahri, 66-mavze, 50-uy.

Chor hukumati davrida Marg‘ilon shahrida boylar va kamba- g‘aliar o'rtasida ziddiyat yanada chuqur ildiz otdi. Mahalliy boylar va chor hukumati fuqarolarni har vaqtdagidan ko‘ ra qattiqroq xo‘rladilarva ezdilar. Mahmudbek va Mavlonbek mingboshilar oddiy xalq ko‘ziga azroildek ko‘rinardi. Ular begunoh kambag‘allarni oyoq ostiga olib tepar yoki qamchi bilan urar edilar. Mingboshilar va boshqa boylar o ‘zlarining qilgan adolatsizliklari uchun mutlaqo jazoga tortilmas, chunki chor hukumatining amaldorlari va boshqa davlat kishilari boylarning tarafida turib, begunoh kambag‘allarni qoralar edilar. Qarzdorlarning ahvoli juda ayanchli edi. Bunday vaqtda kambag‘al yanada xonavayron bo‘ lar edi. Masalan, Mahmudbek mingboshi etikdo‘ z OxyHJKOH Mirzakarimovni qarzini bera olmaganligi vajidan yeri va mol-mulkini zo ‘ rlik bilan tortib olib, unga bergan qarzini bir necha martaba ortig‘ i bilan undirib olgan edi. Ana shunday sharoitlar qobig‘ idagi ziddiyatlar yetilib, nihoyat 1916 yilda qo ‘zg‘olon ko‘tarildi. Q o‘zg‘olonning boiishiga mardikorlikka olish to‘g ‘ risidagi harakat turtki bo‘ ldi.

Qo‘zg‘olondan bir-ikki kun oldin Mahmudbek mingboshi katta o ‘tirishlarda, «endi paxtamiz ochildi», «endi paxtamizni teramiz» deb maqtanibjavrabdi. Dastlab, bugaplarga hech kimtushunmabdi. Faqat q o ‘ z g ‘ o lon b o ‘ ladigan kuni kechasi Mahmudbek mingboshining «paxtamizni teramiz»ining ma’nosi ayon bo‘ lib qoldi. Chunonchi, kambag'allami va boshqa unchalik boy boMmagan kishilarni mardikorlikka olish to‘g ‘ risida rus podshosining xabari kelgan ekan. Ana shu mardikorlikka olinishidan Mahmudbek va Mavlonbek mingboshilar foydalanib, paxtadan olinadigan daromadga o ‘xshash katta daromadga ega boMmoqchi ekanlar. Ularning o ‘ rniga mingboshilar faqat kambag‘allami mardikorlik ro‘yxatiga yozib, boylardan katta pora olganliklari ma’ lum bo'ldi.

0 ‘ rdatagidagi qo‘zg‘olonchilar orasida otam bilan men ham bor edik. Chor hukumati farmonining yarmi o'qilmasdanoq, xalq orasida kambag'allarning noroziligi boshlandi. Natijada Mavlonbek va Mahmudbek mingboshilar oidirildi. Q o‘zg‘olonchilarning bir qismi kambag‘al Yo idosh attor boshchiligida 0 ‘ rtadagidagi tomoshaxonaga politsiyani quvib borishdi. Bu qo‘zg‘olonda otam Muhammadibrohim Mirsaidov, ukam Floshimjon Muhammad-

4 a 8 o ^ 4 6 4 )ig > c@ o *>

ibrohimov ham qatnashishdi. 0 ‘sha kuni kechqurun otamni, meni va ukamni Yangibog‘ mahkamasiga olib borib, qamadiJar. Bu yerda kazak askarlari oyoq-qoilarim izni bogiab, kaltakladilar.

Men 40 kun davomida, otam 80 kun davomida bir oz o ‘zimizga keldik. 82 kishini, jumladan, bizlarni ham Farg‘onaga olib borib sud qildilar. Sudda guvoh va da’vogar sifatida Marg‘ ilonning mingboshilari, boylari va amaldorlari qatnashdilar. Qo‘zg‘olonning faol ishtirokchilaridan Nurmat va Mukarramxon sud hukmi bilan osildilar. 75 yoshli otam 15 yilga, men bir yilga, 20 yoshli ukam 3 yilga hukm qilindik.

Ko 'p odamlarning ushlanganligi tufayli qamoqxonada oyoq bosishga joy qolmagan edi. Bundan tashqari havoning issiq bo‘ lishi nafasolishni qiyinlashtirardi. Ko‘plab kishilar dardga chalingandilar. Mening ko‘z o ‘ ngimda bir necha begunoh kishilar dunyodan ko‘z yumdilar.

R A H M AT ILLA M A Q S U D O V

Tug‘ilgan yili — 1886 Tug‘ilgan joyi — Margilon uyezdi,Toshloq volosti, Tojik qishlog‘ i Millati — 0 ‘zbekOtasining mashg‘uloti — Kambag‘al

dehqon0 ‘zining mashg‘uloti — Kambag‘al

dehqonHozirgi vaqtdagi manzili — Marg‘ ilon shahri, 45-mavze, 22-uy

Yozyovon volostiga qarashli qishloq-lardan va, shuningdek, b izn in g — — --------------qishlog‘ imizdan ko‘p sonli kambag‘allar Margilon shahrining chekkasidagi Namanganga boradigan yoida, Chig‘anoq degan joyda to ‘plandilar. Bu yerda hukumat idorasi joylashgan edi. G ‘azablangan xaloyiq «Mardikorlikka bormaymiz!» — deb amaldorlaiga qarabtosh otdilar. Politsiya va mingboshilaresa xaloyiqqa

405£&CftDt>

qarab o ‘q uzdilar va odamlarni kaltaklay boshladilar. Shundan keyin qo^g^lonchilar to‘ satdan hujumga o'tib, zolimlardan bir nechtasini oMdirdilar. Ammo, qo‘zg‘olon bostirildi va ko'p kishilar qamoqqa olindi va qattiq jazolandi. Chig‘anoqdagi qo ‘zg‘olonda bevosita qatnashganligim uchun men ham yashirindim. Lekin, ma’ lum vaqtdan so‘ ng meni majburiy suratda mardikorlikka yubordilar. Yozyovon volostidan jami 100 kishi mardikorlikka olindi. Bular bilan meni Toshkent orqali Tambov guberniyasiga qarashli Libiskiy shahridagi cho'yan zavodiga olib bordilar. Bu yerda biz nazoratchilarning kaltaklari va xo‘ rlashlari ostida kuniga 12 soatdan ishlab, zavodga ruda tashidik. Ochlikdan va sovuqdan bir necha hamrohlarimiz halok boMdilar.

Chor hukumati ag‘darilgandan keyingina bizlar o ‘z Vatanimizga qaytishga muvaffaq bo‘ ldik.

IS L O M R A H IM O V

Tug‘ilgan yili — 1875 Tug‘ilgan joyi — Marg‘ ilon shahri,

Sopilto‘da dahasi, Sopilto‘da mahallasi Millati - O'zbekOtasining mashg‘u!oti —Temirchilik 0 ‘zining niashg‘uloti — Temirchilik Hozirgi vaqtdagi manzili — Marg‘ ilon

shahri, 163-mavze, 15-uy.

Otam va men ketmon, o ‘ roq va omoch tig‘ i yasar edik. Otam vafot etgach, bir o ‘zimga temirchilik bilan shug‘ullanish

-------------------------------og‘ irlik qildi. Shundan keyin turli ishlarbilan shug‘ullandim. Otam tiriklik vaqtida hovlimizning ichkarisini Aliyorboy qo'liga o ‘tib ketishi bizni ancha xonavayron qilgan edi. Bechora otam muhtojlik natijasida Aliyorboydan olib, vaqtida qaytara olmagan 40 tilla tufayli ichkari hovlimizni unga berib, qarzdan qutulgan edik.

Shahardagi ipakgazlamatikuvchi kosiblar ustakorlarning qo‘ lida

406

ishlab, tayyorlangan gazlamaning o ‘ ndan birini yoki sakkizdan birini olar edilar. Kosiblar ko‘ pincha ustakorlardan qarz boiganligidan o ‘sha arzimas gazlamani ham ololmas edilar. Boylar kambag‘ allarni turli qiyinchiliklarga mubtalo qilib, boylik orttirardilar. Masalan, Kunjak mahallasidaga Usmonchaboy bir kambag‘al dehqonning yerini o ‘zi yeriga qo ‘shib olish maqsadida mahalla kattalarini ziyofat qilib, ulardan kambag'al dehqonning yerini olib berishlarini talab etadi. Og‘zi moylangan mahalla kattalari kambag‘al dehqonning ko‘ rpa-yostiqlarini majburiy ravishda ko‘chaga olib chiqib tashlab, uning yerini boyga zo ‘ ravonlik bilan olib berdilar.

Ana shular natijasida va mardikorlikka olish xabari kambag'allarni1916 yilda qo‘zg‘alishga undadi. Q o‘zg‘olondan bir kun ilgari kechqurun Mukarramxon qo'limga 4 boiak xat berib, to‘ rt dahaga tarqatishim kerakligini aytdi. Bu yerda shuni aytish kerakki, Mukarramxon qozila r oilasidan b o ‘ lishiga qaramasdan, kambag‘allarga xayrixoh edi. Mukarramxonning topshiruvi bilan 4 dona xatni tarqatib qaytgach, choyxonaga kirishim bilan orqamdan Mahmudbek mingboshi Shoyusuf va Azim mirshablar bilan kelib meni tutdilar. Ular xat tarqatganligimni sezib qolishgan ekan. Mirshablar Mahmudbek mingboshi boshchiligida meni bog‘ lashib, oyoq boldirimni tilib orasiga tuz sepdilar. Shu onda Mukarramxon kelib Mahmudbek mingboshiga, «Ertalik umring bormi yoki yo‘qmi, hadeb vahshiylik qilaverasanmi?! Bu kambag‘al senga nima yomonlik qildi!» — deb unga do‘q qildi. Men shundan keyin hushimdan ketib qolibman. Erta bilan azonda ko‘zimni ochsam uyimda yotibman. Shu vaqt ko‘chadan shovqin-suronlar eshitildi. Majolim yo‘qligiga qaramay, bazur 0 ‘ rdatagiga chiqdim. Qo‘zg‘olon avj olgan ekan. BoMayotgan voqealarni bir chekkadan kuzatib turar ekanman, o ‘ zim o ‘ z haq-huquqlarini himoya qilayotgan kambag‘allar singari o ‘ ch ololmayotganligimdan afsuslanardim. O'sha kuni, chamasi kech soat 5—6 larda kazak soldatlari kelganligini eshitib, Toshkentga qochib ketdim.

Bu shaharda turli joylarda yashirinib yurdiin. So‘ng mardikorlik va boshqa olgurji ishlar bilan shug'ullanib ro‘zg‘omi zo‘ rg"a tebratib turdim. Kiyimlarim shu darajada eskirib va yirtilib ketgan ediki

407

odamlar menga hayratlanib qarardilar. Turli xil kishilaming eshigida ishlashga to‘g‘ ri keldi. Ayrimlari menga rahmi kelib oziq-ovqatdan tashqari kiyim-kechak ham berardilar. Bir kuni ko‘chadan shovqin-suron eshitilib qoldi. Odamlardan surishtirib bilsam zolim podshoh taxtdan ag‘darilgan ekan. Shundan soVng o ‘yimga qaytdim.

O R IFJO N A B D U R A FU R O V

Tug‘ilgan yili — 1875 Tug‘ilgan joyi — Marg'ilon shahri, Segaza ko'chasi, 0 ‘rta Qadim qishlog‘ i Millati — 0 ‘zbekOtasining mashg‘uIoti — Kambag‘al

dehqon0 ‘zining mashg‘uloti — Mirza

H ozirg i vaqtdagi manzili —Marg‘ ilon

shahri, Navoiy ko‘chasi, 20-mavze, 144-uy.

M arg ‘ ilon shahrining 0 ‘ rdatagida qo‘zg‘olon bo‘ lgan kuni taxminan soat 11— 12 larda Qo‘qondan yetib keldim . Chindan ham bunday katta q o ‘ z g ‘ olonni ko‘ rmagandim.

0 ‘ rdatagiga kelganimda qo ‘ zg ‘ olonchilar Mahmudbek va Mavlonbek mingboshilarni va boshqa amaldorlarni o ‘ Idirib qo‘yganliklari menga ma’lum bo‘ ldi. Bir necha soat o ‘tgandan keyin shaharga soldatlar kelib va uyma-uy yurib, q o ‘ zg ‘ olonchi kambag‘allarni qamoqqa oldilar. Qo‘ lga olinganlarning hammasi Farg'ona turmasiga yuborilib, sud qilindilar va turli muddatlarga qamaldilar. Ulardan bir nechtasi esa osishga hukm etilgan edi. Bularning oilasi meni vakil sifatida Toshkentga, general- gubernator Kuropatkinga sud hukmini yengillashtirishni talab etish uchun yubordilar. Chor hukumati va uning amaldorlari xalq ommasining sud hukmidan juda qattiq norozi boMganliklaridan cho‘chib, o ‘ lim jazosi berilgan hukmni uzoq muddatli qamoq

408

jazosi bilan almashtirdi. Qo‘zg'olonchilaming eng faollaridan boigan Nurmat va Mukarramxon osildilar.

Bu ikki kishi o ‘ z vatani va xalqi uchun jonini fido qilgan qahramonlardan edi. Shahar aholisi ularning oMimidan qattiq qayg'uga botib, zolimlarni la’natlaganlari hamon esimda.

M A M A J O N T O S H P O ‘LATO V

Tug‘ilgan yili — 1896 Tug‘ilgan joyi — Marg‘ ilon shahri,Qalandarxona dahasi Millati — OzbekOtasining mashg‘uloti — 1914yilgacha Fayziobod volostin ing oqsoqoli,

o'rtahol dehqon0 ‘ziiing mashg‘uloti — Farg'ona

shahri bilim yurtining o ‘quvchisiH ozirgi vaqtdagi manzili —

Marg‘ ilon shahri, 27-mavze, 91-uy.

Marg'ilon shahrining 0 ‘ rdatagidagi maydonida bo‘ lgan qo‘zg‘olonda chorakorlar, hunarmandlardan tashqari zavod ishchilari ham faol qatnashgan edilar.

Chunonchi, 1914— 1916 yillarda Marg‘ ilonda bir nechta paxta zavodi bo‘ lib, bularda asosan mahalliy ishchilar ishlar edilar. Zavod egalari Saidahmadxo‘ja G ‘iyosxo‘jayev, Madrayimqori Sarimsoqov, Mullaqorabek Botirbekov, Mirzaolim Mirdovidov va boshqalar ishchilarga juda qattiq zulm o ‘tkazardilar. Paxta zavodi ishchilari 12 soat, hatto undan ko‘p vaqt ishlab, juda oz ish haqi olganlar. Ularning turar joylari va turmush kechirishlari og‘ ir boMib, ishchilar orasida turli kasalliklar bilan og‘ riganlar oz emas edi. Shuning uchun ham ishchilarni shaharning boshqa kambag‘allari b ilan b irga liqda O 1 rdatagidagi q o ‘ z g ‘ o londa faol qatnashayotganliklarini o ‘z ko£zim bilan ko‘ rdim. Men bo" vaqtda o ‘ qishdan ta ’ tilga M arg‘ ilon shahriga kelganligim tufayli 0 ‘ rdatagidagi qo‘zg‘olonning guvohi boidim .

409

Xullas, qo‘zg"olonda zavod va temir yo‘ l ishchilari ham temir- tersak va boshqa narsalar bilan qurollanib mingboshilarni hamda chor amaldorlarni oidirishda faol qatnashib, ozodlik kurashiga o ‘zlarining katta hissalarini qo‘shdilar.

T U R S U N M IR ZA B O B O Y E V

Tug‘ilgan yili - 1888 Tug‘ilgan joyi — Marg‘ ilon shahri, Jurmon mahallasi Millati - O zbekOtasining mashg‘uloti — Chorakor 0 ‘zining mashg‘uIoti — Chorakor,

mardikor, xizmatkorH ozirg i vaqtdagi m anzili —

Marg'ilon shahri, Navoiy ko‘chasi, 1- mavze, 8-uy.

Bizning o ‘z hovli-joyimiz yo‘q edi. Otam chorakor, onam oqsochlik qilar edilar. Bizlarga o ‘xshash kambag‘allar

Marg‘ ilon shahrining aholisini ko'pchilik qismini tashkil etgan. Shuning uchun ham 1916 yilgi xalq qo‘zg‘olonida kambag‘allar aktiv qatnashib, zolimlarga qarshi bosh ko‘targan edilar. Men ham boshqa kambag‘ allar bilan bir qatorda 0 ‘ rdatagidagi qo‘zg‘olonda qatnashganman.

Q o ‘zg ‘olondan bir necha kundan keyin majburiy suratda mardikorlikka olindim. Meni va boshqa hamrohlarimni Penza-Sizran orqali Minskiy guberniyasiga olib borib, qattiq zulm ostiga oldilar.

Bizlarni ayniqsa begona yurtning sovuq va yomg‘ irli iqlimi qattiq qiynadi. Yotadigan joyimiz nihoyatda yomon edi. Ovqatlari faqat kartoshka va karam bo‘ lardi. Beradigan bir burda noniga hech ham qornimiz to‘ymasdi. Mardikorlar orasida ko‘plari bu sharoitga chidamasdan o ‘ lib ketishardi. Z o lim podshoh taxtdan ag£darilgandan keyin ona shahrimga qaytib keldim.

410

J A L O L ID D IN K A M O L ID D IN O V

Ro‘za kunlaridan birida erta bilan 0 ‘rdatagiga ketayotgan otam Kamoliddin Hojixoliyev bilan men va kichik singlim ham bordik. U yerda bizga o ‘xshash yosh bolalarjuda ko‘pekan. Ular bir chekkada turib, kattalarning shovqin-suronini tomosha qilishardi. O lom on m ingboshilarni o ‘ ldirgandan so ‘ ng men singlim bilan uyga ketdik. Shundan bir- ikki soat o ‘tgach, eshigimiz oldida otamni politsiyalar olib ketdi. Men otamning ahvolini ko‘ rib hayron bo‘ ldim va yig‘ lab yubordim. Bir necha kunlardan keyin otamni Farg‘ona turmasida ekanligini bilib, onam bilan bir necha marotaba bordik. Biz otamni sud qilingan kuni ham o ‘sha yerda edik. Zolimlar otamni va boshqa 0 ‘ rdatagida bo‘ lgan qo‘zg‘olonda qatnashganlarning bir guruhini osishga hukm qildilar. Shundan keyin onam bilan Toshkentga Kuropatkin oldiga ariza ko‘tarib bordik. Toshkentga borgan kunimizning ertasiga, bizlarga otamni osishni 10 yil muddat bilan Sibirga badarg‘a qilishga almashtirilganini aytdilar. Bu javobni olib, Farg‘onaga qaytdik. Bu yerda otamni o ‘ lim jazosiga hukm qilinganlarni va qo‘ l-oyog‘ iga kishan solinganini ko‘ rdim. Men bu dahshatli fojiani ko‘ rib behush bo‘ lib yiqilibman. Ancha vaqt kasal bo'lib yotdim. Aftidan sud tomonidan otamga berilgan o lim jazosi uzoq muddatli Sibirga surgun bilan almashtirilgan bo‘ lsa kerakki, otam 1917 yilda chor hukumati ag‘darilgandan keyin bag‘ rimizga qaytib keldi. Men xalq ozodligi uchun kurashgan otam bilan faxrlanaman.

Otam 1917 yilgi Fevral voqeasidan keyin ozod bo'ldi. Bundan keyingi vaqtlarda otam davlatning siyosiy organlarida xizmat qilib, el-yurt tinchligi yo'lida ko‘ pgina yaxshi ishlarni amalga oshirdi.

41 1

B O ‘TABO Y E G A M B E R D IY E V

Tug‘ilgan yili - 7875 Tug‘ilgai joyi — Marg‘ ilon, Yakkatut qishlog‘ iMillati — 0 ‘zbekOtasining mashg‘uloti — Chorakor 0 ‘zining mashg‘uloti — Chorakor Hozirgi vaqtdagi manzili — Toshloq rayoni, Yakkatut Birlik qishloq kengashi.

Marg‘ ilon shahrining 0 ‘ rdatagida bizga I o ‘xshash kambag‘allarning zolimlarga qarshi bosh k o ‘ tarib , ulardan bir

' nechtasini o ‘ ldirganlari to ‘g ‘risidagi xabar bizlarni ham qo‘zg‘olon ko‘tarishga ruhlantirdi. 0 ‘ rdatagidagi qo‘zg‘olondan keyin o ‘z kuchimizga bo‘ lgan ishonchimiz ortdi. Shundan keyin men va boshqa hamrohlarim chorakorlikdan ozod bo‘ lish uchun qo‘zg‘olon ko‘tarishga kelishdik.

Men va otam ko‘p yillar davomida boylarning keng dalalarida boshqa kambag'al dehqonlar singari yetishtirgan hosilimizdan to‘ rtda.n bir, yoki beshdan bir qismini olish sharti bilan kechayu-kunduz mehnat qilar edik. Shuning uchun ham men Yakkatutda bo‘lgan qo‘zg‘olonda chorakorlikka qarshi bosh ko‘tardim. Xuddi shu maqsad bilan mening chorakor o ‘ rtoqlarim ham qo‘zg‘olonda faol qatnashgan edilar. Bizlarning chorakorlikka qarshi nafratimizni va noroziligamizni mardikorlikka olish to ‘g ‘ risidagi buyruq ochiq q o ‘ zg ‘ olon ko‘tarishimizga yo‘naltirgan edi. Qishlog‘ imizdagi kambag‘allar, «Bunday hayotdan ko‘ ra o ‘ lganimiz yaxshiroq!», «Mardikorlikka bormaymiz!» — degan so‘zlar bilan ertalab Yakkatutdagi machit oldiga to'plandilar. Bu yerdan ular Mansurxo‘ja mingboshining uyiga borgan edilar. Ammo, Mansurxo‘jachorakorlarningjazosidan qo‘rqib, qochib ketishga erishdi. Shundan keyin q o ‘ zg ‘ olonchilar Mansurxo‘janing butun mol-mulkini taladilar. Qo‘zg‘olonchilar Mansurxo‘jaga tegishli mollarni, jumladan, ko'rpa-yostiqlami, gilamlarni, qo‘ylarni, samovarni, kiyim-kechaklarini va hatto

412

qozonigacha talon-taroj qildilar. Shuningdek, qo‘zg‘olonchilardan biri Mansurxo‘janing kambag‘allarga qarz bergan pullarini ko‘rsatuvchi veksellarini yondirib tashladi.

Q o‘ zg ‘olonchilar ellikboshi Mirzarayimni hushi ketguncha olomon qildilar. Shuningdek, ular Mansurxo‘ja mingboshining yaqin kishilaridan biri bo‘ lgan Mullais’hoq Hamroyevni ham qattiq jazoladilar. Qo‘zg‘olon bostirilgach, meni boshqalar qatori qamoqqa olib, sud qildilar va 4 yil muddat bilan katorgaga hukm qildilar. Chor hukumati ag‘darilgandan keyin turmadan qutuldim.

Z U L F IH O R M U SAXO ‘ JAYE V

Tug‘ilgan yili — 1890 Tug‘ilgan joyi — Marg‘ ilon shahri,Qalandarxona dahasi, Botirboshi

mahallasi Millati — 0 ‘zbekOtasining m ashg‘uloti — G ‘ isht

teruvchi0 ‘zining mashg‘uloti — Kosib H ozirgi vaqtdagi m ashg‘uloti —

NogironHozirgi vaqtdagi manzili — Maig‘ ilon

shahri, Pushkin ko‘chasi, 124-uy, 4-xona.

Birinchi jahon urushi tufayli Marg‘ ilon shahrida turli xildagi soliqlar yanada oshib, mehnatkashlarning ahvoli juda mushkul- lashdi. Shunday vaqtda chor hukumati mardikorlikka olish to‘g‘risida buyruq chiqardi. Bu buyruq kambag‘al aholining sabr-kosasini toldirib yubordi va 1916 yilgi 0 ‘ rdatagidagi qo‘zg‘olonga turtki boidi. Qo‘zg‘olon ko‘targan kambag‘allar mahalliy boylarga va chor hukumatiga qarshi ochiqdan-ochiq kurashdilar. Chunonchi, 0 ‘rdatagiga to‘plangan erkaklar, xotinlar va hatto bolalar zolimlarga hujum qilib, mingboshilardan Mavlonbek va Mahmudbekni, shuningdek chor amaldorlaridan bir nechtasini old ird ilar. Zolim larga qarshi kurashda 0 ‘ rdatagiga to ‘plangan kishilar

shunchalik ko‘p ediki, ular bir-ikki marotaba bolsa ham, g ‘ isht yoki tosh otib qolishga intilardilar.

0 ‘sha kuni kechki payt chor hukumatining jazo otradlari kelib, xalqqa nisbatan shunday adolatsizliklarni va xo‘ rlashlami qildiki, buni so‘z bilan tasvirlashga ojizlik qilaman. Boshqa kishilar bilan bir qatorda meni ham jazo otradlari qidirib vurganligini bilib, qochdim va oxirida Shohimardonga bordim. Bu yerda qo‘zg‘olon vaqtida telefon simini uzgan MuzafTar G ‘afurovni ham ko‘rdim. U ham yashirinib yurgan ekan. Shunday qilib, bir necha vaqt davomida yashirin ravishda qochib yurganligim uchun chor hukumati qafasiga tushmadim. 1917 yil fevral voqeasidan keyin ochiq ravishda yurish imkoniga ega bo‘ldim.

A B D U M O ‘M IN A B D U M U T A L IY E V

Tug‘ilgan yili — 1899 Tug‘ilgan joyi — Marg‘ ilon shahri,

Teshiog‘z dahasi, Taxtalik mahallasi Millati — 0 ‘zbekOtasining mashgliloti — Duradgor 0 ‘zining mashg‘uloti — Duradgor,

chorikor, xizmatkorHozirgi vaqtdagi manzili — Farg‘ona

shahri, Oqariq ko‘chasi, 21-uy.

M ahalliy boy lar va chor am al- dorlarining jabr-zulmi jon-jonimizdan

o ‘tib ketgandi. Otam, shuningdek, yoshgina boisamda men, boylarning va boshqa zolimlaming qolida tinmasdan ishlaganmiz. Ammo, qornimiz nonga, ustimiz kiyim-kechakka yolchimagan. Ochlikdan o lib qolmaslik uchun otam og‘ ir shartga rozi boiib, Ne’matboydan qarz olishga majbur bo‘lgan edi. Ammo, otam olgan 400 so'm qarzini 15 yil davomida qaytarolmasdan xarob boiib, o lib ketdi. 15 yil davomida 400 so‘m qarz bir necha marotaba ko‘payib, menga ota merosi boiib qoldi. Bu qarzni uzish uchun boyning ixtiyorida chorakor, xizmatkor va duradgor sifatida 4 yil xizmat qilsam ham, uni uzolmadim. Oxirida uy-joyimni sotib,

414

N e ’matboydan zo‘rg‘a qutuldim. Shu ravishda, boyning uzoq yillar davomida zulmini chekib xonavayron boidim . Shundan keyin xayolimda boylardan uch olish fikri uyg‘ona boshladi. Boylarning zulmidan xonavayron bo‘ lgan menga o ‘xshash kambag‘allaming soni ko‘p edi. Ana shundan g‘azablanib yurgan vaqtimda mardikorlikka olmoqchi bo'ldilar. Shundan keyin men va hamrohlarim boylarga va ularning tayanchi bo‘ lgan chor hukumatiga qarshi qo ‘zg‘olon ko‘tarishga maslahatlashib, 0 ‘ rdatagiga to‘plandik. Bu yerga men boylardan, jumladan N e ’matboydan qasdimni olay deb keldim.

U yerda mingboshilarga va chor hukumati amaldorlariga qarshi birinchi hujum boshlanishi bilan zolimlardan bir nechtasi o ‘ ldirildi. Afsuski, 0 ‘ rdatagida N e ’matboyni topolmadim.

0 ‘rdatagidagi voqeadan keyin men qamoqqa olindim va Farg‘onada sud qilinib, osib o ‘ldirishga hukm qilindim. Bizlaming oramizdagilardan qo‘zg‘olonda katta tashabbusko‘rsatgankambag‘al Nurmat osildi. Meni va boshqa o ‘rtoqlarimni osish hukmi bekor qilinib, uzoq muddatli qamoq jazosiga almashtirildi. Qamoqxonada bizlarga vahshiylarcha munosabatda bo‘lishardi. Shaxsan men o'zimni qamoqxona boshlig'i «senmisan hali podshohi azamga qarshi chiqadigan», deb har kuni kaltaklardi. Kun issiq, ammo j o ‘ rtaga suv berishmasdan qiynalganligimizni ko‘ rib bizni mazax qilishardi. Ko‘plab begunoh kishilami tunda olib chiqib ketishib kaltaklashardi. Bu azoblaiga chiday olmay ular o ‘ lib ketishardi. Men 1917 yildan keyin ozod boMdim.

U S M O N J O N R A H IM O V

Tug‘ilgan yili - 1900 Tug‘ilgan joyi — Andijon shahri,O lik daha, Horamulla mahamasi Millati - O zbek Otasining mashg‘uloti — N ow oy-

chilik0 ‘zining mashg‘uloti — Novvoy-

chilikHozirgi vaqtdagi manzili — Andijon shahri, Ikkinchi bo'lim.

Otam aslida kambag‘al oilasidan bo‘ lib, nowoychilik bilan kun o'tkazardi. Bu ishda men otamga yordamchi edim. Nowoychilikdan keladigan daromad shu darajada oz boiib , turmushimiz doimo yo^qchilik va muhtojlikda olardi. Bizga o ‘ xshash nowoylarni va boshqa ko‘p kambag'allarni ahvoli juda achinarli edi. Boylarni, chor hukumatining adolatsizliklari va jabr-zulmi menga o ‘xshash qashshoqlarni q o ‘ zg ‘ olon ko ‘ tarishga majbur qilgan edi. Qo^g'donni aynan 1916 yilda ko‘tarilishiga sabab, kambag‘allarni mardikorlikka olish voqeasi boid i. Chunonchi, kambag'allar Andijon shahrining markazi hisoblangan Jomiga to'plandilar. Bu yerda shahar amaldorlari mardikorlikka olish to ‘g ‘ risida o g lz ochganlarida xalq orasidan, «Mardikorlikka bormaym iz!», «M ard ikorlik zulm ini tortm aym iz!», «Boylarn ing o ‘ zlari mardikorlikka borsin!» — degan ovozalar ko‘tarildi. Zolimlarga qarshi ana shunday xitoblaiga qaramasdan mingboshilar xalqqa qarab do'q qila boshladilar. Xaloyiq shu ondayoq, «Zolimlarni oldirish payti keldi!» — deb ulardan birini majaqlab tashladilar. Buni ko‘ rgan chor hukumatining amaldorlari va mahalliy boylar yangi shaharga qarab qocha boshladilar. Ularning ketidan kambag'allar qollarida tayoq, ketmon, pichoq, tosh va boshqa shunga o ‘xshash narsalar bilan quvib ketdilar va taxminan bir chaqirim y o i bosilgandan keyin zolimlarning askarlari bilan qonli to ‘qnashuv boshlandi. O'sha yerda men qochib ketayotgan chor hukumatining shahar hokimi o ‘tirgan izvoshini to‘xtatmoqchi boiib otning jilovini tortib qoldim. Q o ‘ zg‘ olonchilar esa hokimga yopishdilar. Bir askar izvoshni to ‘xtatganimda menga qilich solib, qolim ni tirsagidan chopib tashladi, engagim ham yaralangan edi. Shundan keyin hushimdan ketdim va kasalxonadagina o'zimga keldim. Bu yerda men bilan birga yarador boigan qo‘zg‘olonchilardan 20 kishi olib keltirilgan ekan. Bizlar qattiq nazorat ostida kasalxonada yotdik. Bizning oramizda qattiq yaralanganlardan og'zidan o'q yegan Sharibboy guzarlik kambag‘al Sayidahror, mahalla qorovuli Xojiboy, boshidan yaralangan Maqsudali qori va boshqa bir necha yaralanganlar kasalxonada ko'z yumdilar.

Bu hodisalar hozirga Andijon viloyat kasalxonasi binosida yuz bergan edi. Qo‘zg'olonning faol qatnashchilaridan va katta tashabbus

416

ko‘rsatganlardan 20 kishini va meni sud qilib, turli muddat bilan qamoq jazosiga hukm qildilar. Sud Andijon shahrida bo lib o ‘tdi. Meni qo ‘ limdan ayrilganim va yoshligimni hisobga olib, shartli ravishda bo‘shatdilar.

Y O ‘L D O S H M IR ZA Y E V

Tug‘ilgan yili — 1879 Tug‘iigan joyi — Andijon shahri,Beshtosh dahasi, A ’ lam -om la

mahallasi Millati — 0 ‘zbekOtasining niashg‘uloti — Chorakor 0 ‘zining mashg‘uloti — Ro'zioxunbov

paxta zavodida yuk tashuvchi, boylarning eshigida xizmatkor

Hozirgi vaqtdagi manzili — Andijon shahrida.

Boylarga chorakorlik qilgan ota o ‘g i i savod chiqarish baxtidan mahrum edi. 0 ‘sha seraziyat dunyoda ko'p yashamay, otadan ham judo boldim. Kunim boylami eshigida malay bo‘lishga qoldi. Balog'atga yetgach, Ro‘zioxunboyning paxta zavodida yuk tashidim. Bu bilan hayotim yaxshilanmadi. Chunki zavod egasi bo'lgan boy bizni ertayu-kech ishlatib juda oz ish haqi berar edi. Shuning uchun menga o ‘xshash zavod ishchilarining turmushi juda tang bolgan. Og‘ ir sharoit va xo'rlik natijasida men zavoddan chiqib ketdim. Ammo, hech qayerdan qornimni nonga to'yg‘azadigan ishni topolmadim va boylarning uyida xizmatkorlikda ezildim.

Boylar va chor hukumatining zulm idan azob chekkan kambag‘allar soni juda ko‘p edi.

Qomimiz och va yalang oyoq edik. Bu bizni tekinxo‘r!arga qarshi kurashishga undadi. Shu ravishda biz Andijon shahrida bo‘lib o ‘tgan qo ‘ zg ‘ olonga kirib kelgan edik. Q o ‘zg ‘olonda mardikorlikka yuborishlikka qarshi ham chiqqanmiz. Qo‘zg“olondan bir kun ilgari shaharda mardikorlikka faqat kambag‘allar olinar emish degan

so‘ zlar tarqalgandan keyin har joyda y ig ‘ in bo ‘ lib, bunda kam bag‘ allar, « 0 ‘ lish yoki qo lish !», «Z o lim la rga b o ‘ sh kelmaymiz!» — degan so‘zlar bilan shovqin-suron qildilar. Bu yig‘ inlardan xabardor boigan chor hukumati amaldorlari va boylar bir qancha kambag‘allarni kaltakladilar, qamoqqa oldilar. Shundan keyin xalqning noroziligi juda kuchaydi va butun kechasi bilan mahallalarda harakat to ‘xtamadi. Ertasiga bir necha ming kishi shaharning Jomi maydoniga to‘ plandilar. Qo‘zg‘olonchilar o ‘tin bozordagi saksovullarni va bozordagi katta soyavonlarning uzun-uzun yog‘ochlarini olib va osmonga ko‘tarib shovqin-suron soldilar. Odamlarning qo lida tosh va g ‘ ishtlar ham bor edi.

Olomon orasida xotin-qizlar va bolalar ham ko‘ rinardilar. Jomi maydoniga chor hukumatining askarlari bilan birgalikda shahar hokimi, amaldorlari va boshqa boylar kelishi bilanoq ularga hujum boshlandi. Ular qochishga tushdilar, biz esa ta’qibga oldik. Shundan keyin chor xukumati askarlari bizga qarshi o ‘q uzdilar va bir cholni o'ldirdilar. Bir yosh yigit oyogldan yaralandi. Hozirgi «Mehnat guli» artelining oldida ham chor hukumati o ‘qidan bir kambag‘al va qo‘zg‘olonchi halok boidi. Qo‘zg‘olon qatnashchilaridan bir nechtasi jazolandi va qamoqqa olindi.

Men 1917 yilgi fevral voqeasiga qadar, harjoylarda yashirinib yurdim.

M U H A M M A D DARVISIIEV

Tug‘ilgan yili — 1900 Tug‘ilgan joyi — Andijon shahri, Qiyalik dahasi, Omonjo‘ ra mahallasi Millati — 0 ‘zbekOtasining mashg‘uloti — Chorakor 0 ‘zining mashg‘uloti — Chorakor Hozirgi vaqtdagi manzili — Andijon shahri, Baynalminal ko‘ chasi, 10-uy.

Jomidagi qo‘zg‘olonda otam va men ham qatnashdik. Q o‘zg ‘olondan oldin otam Darvish Qosimov Suvonboyhoji

va Rahmatullahoji boylarning yerida yetishtirilgan hosilini beshdan b ir q ism in i olish sharti b ilan mehnat q ila r edi. M en yoshligimdanoq otam bilan birgalikda ishlab chorakor boMganman. Kuzda hosil yig‘ ib olinayotgan vaqtda boy yoki boyning yaqin kishilaridan biri shartlashilgan hosilning beshdan bir qismini ko‘pincha bermas edi. Chunki otam shu darajada kambag'al ediki, doimo qarzdorlikdan qutulmas edi. Ana shu olingan qarz o ‘ rniga bizga berilishi lozim bo‘ lgan hosilning bir qismini boy olib qolardi. Natijada biz qarzdorlik zulmiga yanada chuqurroq botib qolganmiz. Masalan, otam Mamajon boydan 100 so‘m pulni 130 so‘m qilib berish sharti bilan oldi. Ammo otamni chorakorlikdan topgan puli hatto kundalik ovqatga yetmasligi natijasida o ‘z qarzini vaqtida berolmadi. Shuning uchun bizning olgan 100 so‘m qarzimiz yil davomida 390 so‘mga yetdi. Bu pulni otam va men juda qattiq mashaqqat va mehnatlartufayli zo‘ rg‘a uzgan edik. Qarzdan uzilgan bolsak ham, xonavayronlikka uchrab juda qashshoqlashdik. Buning ustiga bizga o ‘xshash kambag‘allarni mardikorlikka olmoqchi bo‘ ldilar. Shuning uchun men va otam mahallamizdagi kambag‘aUar bilan birgalikda bosh ko‘tarib Jomiga keldik.

Mingboshilar, amaldorlar va boshqa boy kishilar xalqqa qarab mardikorlikka yuborish to'g‘risida gapirgan vaqtda xaloyiq « Boylarga boqib qo ‘ygai bolamiz yo‘q!», «Bormaymiz» — deyishib hujum boshlashdi. Zo lim lar qochdilar. U larni quvib borayotib, Qatorterakda chor hukumati askarlari bilan to'qnashdik.

Kambag‘al novvoy Usmonjon Muhammadrahimxojivev o ‘z ketidan bir tuda kambag‘allarni ergashtirgani holda izvoshda q o ch ib ketayotgan shahar h ok im in i (c h o r hukum ati amaldorlarini) yoqasidan tortib yiqitmoqchi bo‘ ]ganida bir askar uni qo ‘ liga qilich urdi. Natijada Usmonjonning butun qo ‘ li tirsagigacha kesilib tushdi.

Q o ‘zg ‘oIonchilar bo‘sh kelmagandan so‘ng chor hukumati askarlari Yangi shaharga qochdilar. Oradan bir-ikki soat o ‘ tgandan keyin ko'p sondagi askarlar bir qancha kishilarni qamoqqa oldilar.

Men 1917 yilgacha, ya’ni chor hukumati ag‘darilgunclia qochib yurdim.

M U H IT D IN N A J M IT D IN O V

Tug‘ilgan yili — 1888 Tug‘ilgan joyi — Andijon shahri, Qilliq dahasi, Baqa kurillak mahallasi Millati — 0 ‘zbek Otasining mashg‘uloti — Dehqon 0 ‘zining mashgôti — Egar-jabdiq ustasi Hozirgi vaqtdagi manzili — Andijon

shahri, Jumhuriyat ko‘cha, 32-uy.Mahallamizdagi aholining ko‘pchiligi

turli hunarmand kishilardan iborat bo‘ - lib, hammamiz boylami siquvi va jabr- zulm i ostida hayot kechirar edik. Shuning uchun shaharning boshqa

kambag'allari bilan bir qatorda bizning mahallamiz kambag‘allari ham 1916 yili Jomida bo‘lgan qo‘zg‘olonda qatnashdi.

Qo‘zg‘olon vaqtida Qosim Inoq boyning o ‘g‘li Hoshimjon hojini o ‘taketgan zolim bo‘lganligi uchun xaloyiq toshbo‘ron qilib oldirdi. Shundan keyin ham kambag‘allar kurashni davom ettirib, qochib ketayotgan amaldorlami va boylami quvdilar. Ammo, yo‘lda askarlar hokim tushgan izvoshga hujum qilayotgan kambag‘allarga qarata o ‘q uzdilar. Bu hujumda katta tashabbus ko‘rsatayotgan kambag‘al bir chol va yigit halok bo'ldi. Qo‘zg‘olon vaqtida kambag‘al Ahmadali Qiyizgi mahallasidagi kambag‘allarga boshchilik qilib, katta ish ko‘rsatdi.

A B D U L A Z IZ A SQ A R H O JIYE V

Tug‘ilgan yili — 1890 Tug‘ilgan joyi — Andijon shahri,

Anayliy dahasi, Kiygizchi mahallasi Millati - O zbek Otasining mashg‘uloti — Baqqol 0 ‘zining mashg‘uloti — Baqqol Hozirgi vaqtdagi manzili — Andijon

shahri,Sobir Rahimov ko‘chasi, 20-uy.

20' ggjcsSofc*

Otam Andijon shahrining katta bozorida baqqollik bilan shug‘ullangan. Men otamga ko‘p yordamlashardim. Shuning uchun bozorda u yoq- bu yoqqa tentib yurgan va o ‘z yerlaridan ajralgan dehqonlaming, gadoylaming va boshqa kambag£allaming ahvolini juda og‘ ir ekanligini yaqindan bilar edim. Uy-joysiz va yalang‘och holda sarson bo‘lib yuigan kambag‘allaming soni qo‘zg‘olon arafasida juda ko‘payib ketgan edi. Xuddi ana shunday kambag‘allami birinchi galda mardikorlikka majburiy suratda yuborishga qaror qilingani ma’ lum bo‘lib qoldi.

Shundan keyin kambag‘allaming zolimilarga qarshi nafratlari juda zo ‘ raydi. Shaharning har mahallalaridagi kambag‘allar va o ‘ rtahol kishilar peshinga yaqin jomega keldilar. Bu yerda boylar va chor hukumatining vakillari mardikorlikka olishmoqchi ekanliklarini bildirdilar. Xaloyiq, «Bermaymiz!», «Bormaymiz!» — degan so‘zlar bilan baqirdilar va olomon boshlab, xalqqa ko‘p zulm qilgan Mansur Inoqning o ‘g1ini o ‘ldirdilar. Chor hukumati amaldorlari va askarlari qochdilar, qo‘zg‘o1onchilar ulami tosh va g‘ ishtlar otib quvlab bordilar. Qatorterak joygacha kelganlarida kazak askarlari qo‘zg‘olonchilarni hujumini qaytarish uchun o ‘q otdilar. Buning natijasida qo‘zg‘olonchilardan 2 kishi o ‘ldi. Qurolsiz qo‘zg‘olonchilar har tomonga qochdilar. Chor hukumati faol qo‘zg‘olonchilami, jumladan, kambag‘al Muhammadali Abdukarimovni osdilar.

O X U N B U V A X O LBO B O YEV

Tug‘ilgan yili — 1888 Tug‘ilgan joyi — Andijon shahri, Soy dahasi, Yakanshiq mahallasi Millati — 0 ‘zbekOtasining mashg‘uloti — Yamoqchi

kosib0 ‘zining mashg‘uloti — Boylarning

eshigida xizmatkorHozirgi vaqtdagi manzili — Andijon

shahri, 0 ‘ zgarish mahallasi, Obod ko‘chasi, 23-uy.

Boylar eshigida xizmatkor sifatida turli ishlami bajarib, bir kunimni o'tkazib yurgan vaqtimda meni majburiy sur’atda mardikorlikka oldilar.

Andijonda mardikorlikka olish Jomidagi qo‘ zg‘olondan keyin boshlangan edi. Bu qo‘zg‘olon vaqtida Segaza degan qishloqda bo'lganligim uchun kambag‘allarning zolimlarga qarshi kurashida ishtirok etish menga nasib etmaganidan juda afsuslangan edim. Andijondan mardikorlikka jo ‘ natilayotgan 1000 ga yaqin kishi tushgan poyezdga yaqinlashib, «xayrlashm oqchi» b o ‘ lgan mingboshilar kambag‘al laming nafrat to la so‘ zlari ostida qolishdi. Mardikorlikka ketayotganlarning to ‘ satdan hujumga o ‘tib qolish xavfi b o ‘ lganligidan ch o ‘ chigan boy lar chor hukumati askarlarining himoyasida o ‘zlarini chetlatib qolishga erishdilar.

Ammo mardikorlikka olingan kambag‘allarni boylarga qarshi va chor hukumatiga qarshi harakati zo‘ rayib bordi. Bundan xavf sezgan chor hukumati amaldorlari Abdujabbor mingboshini o ‘z amalidan bekor qilganliklarini vokzalda e ’ lon qildilar. Shundan keyin bizlami Odessa tomonga yuborib qattiq ishlatdilar va ko‘p zulm o'tkazdilar

1917 yilda o ‘z vatanimizga qaytish imkoniga ega boMdik.

Y O ‘L D O S H M A D A Z IM O V

Xolmurod qo‘rg‘oncha qishlog‘ ida asosan qoraqalpoq va o ‘zbeklar yashab, ular dehqonchilik bilan shug‘ullanganlar. Esonali Rahimqulov va uni yordamchisi Yoldosh Erqo‘ziyev kabi ellikboshilar qishloqni boshlig‘ i va zolimlari bo‘ lib hisoblangan. Bular o ‘z xohishlaricha hech qanday qonunga bo‘ysunmasdan amaldorlik qilar va xalqni ezar edilar. Kunlarning birida shunday voqea ro‘y berdi.

Dehqon Mamatqul degan kambag‘ alning uyiga Y o ‘ ldosh Erqo‘ziyevning iti kirib tovoqdagi unni iskaydi. Buni ko‘ rgan Mamatqulov itga kesak otib, ko‘chaga haydab chiqqan. Shunda u Esonali ellikboshiga duch kelib qoladi. Shundan so‘ng mingboshi, mening yordamchimning itini kambag‘al uradimi deb, unga 80 so‘m jarima soladi. Bu pulni berish uchun dehqon Mamatqulov butun mol-mulkini sotib xonavayron bo'ladi.

Bunga o ‘xshash voqealar qishlog‘ imizda tez-tez bo‘ lar, bizlarni zolimlarga qarshi, jumladan, Esonali ellikboshiga qarshi g'azabimiz

422

va nafratimiz to ‘ lib-toshib borardi. Bu g ‘ azab va nafratlar mardikorlikka olmoqchi bo‘ lganliklarini eshitganimizdan keyin qo ‘ zg‘olonga aylandi. Qishlog‘ imizda Esonali mingboshi bizlarni chor hukumatini xizmati uchun mardikorlikka yubormoqchi ekanligi bilinib qoldi. Shundan keyin, bizlar — kambag‘al Tojiboy Murodov va Orziqul Matisov boshchiligida ellikboshiga qarshi hujum qildik va olomon ostida Esonalini o ‘ldirdik.

Y o ‘ ldosh ellikboshi esa qochib qutuldi. 2 kundan keyin qishlog‘ imizga soldatlar keldi va 60 ga yaqin kishi qamoqqa olindi. Soldatlar qishloq aholisini, hatto ayollarni ham kaltakladilar va mol-mulklarimizni taladilar. Men to ‘qaylarda yashirinib yurgan edim, ammo kampir onamni o ‘giingni topib berasan deb qamab qo‘yganlarini eshitib ixtiyoriy ravishda o ‘zimni soldatlar ixtiyoriga topshirdim. Meni Andijon qamoqxonasiga tashladilar. Bu yerdan keyinchalik qutulib qishlog‘ imga qaytdim.

M O ‘M IN B O Y B O B O R A H IM O V

0 ‘rmonbek qishlog‘i Andijon uyezdining chekka qishloqlaridan biri edi. Bu yerda dehqonlaming suvga boMgan muhtojliklaridan boylar o‘zlari uchun foydalanardilar. Chunonchi, kambag'al dehqonlar suvdan foydalanish uchun qishloq boylariga va amaldorlariga pul to‘lashlari yoki ishlab berishlari lozim edi. Suvning boylar va amaldor qo‘l ostida bo‘lishi tufayli dehqonlaming ixtiyori ham boylarda qolgan edi.

Suv tufayli boylar va dehqonlar o ‘ rtasida ko‘ pincha janjallar va to ‘qnashuvlar ham bo‘ lib turar edi. Suv tashvishidan boshqa turli xildagi og‘ ir soliqlar ham qiynardi. Qishlog‘ imizdagi Bovudqul Yorchiboyev degan ellikboshi o ‘ taketgan zolim bo‘ lgan. Bu ellikboshi bizlarni mardikorlik ro‘yxatiga yozib yanada qattiqroq zulm kishaniga boglamoqchi bo‘ldi.

Bizlar jabr-zulmga va buni q o ‘ llab-quvvatlayotgan chor hukumatiga qarshi qo‘ zg‘olon ko‘tardik. Butun qishloq aholisi ketmon, tayoq va pichoqlar bilan qurollanib boylarni o ‘ ldirish va ozodlikka chiqish uchun kurashdik. Chunonchi, bizlar Dovudqul ellikboshining o'yiga bostirib bordik va uni o ‘ ldirimoqchi boMdik, ammo bizning bu maqsadimizdan xabardor bolgan Dovud'oek

ellikboshi va boshqa boylar qochib ketgan ekanlar. Ularni bir necha soat axtarib topolmadik.

0 ‘ rmonbek q ish log ‘ ida chor hukumatining soldatlari qo‘ zg‘olonchilarni qo‘lga tushirmoq uchun ko‘p harakat qildilar, ammo faol qo ‘zg‘olonchilar har tomonga tarqab ketgan edilar. Men ham yashiringan edim.

A B D U LLA H A S A N H A SA N O V

Tug‘ilgan yili — 1892 Tug‘ilgan joyi — Andijon shahri,

Oltinko‘1 volosti, Dalvarzin qishlog‘ i Millati — Ozbek

Otasining mashg‘uloti — Kambag al dehqon

0 ‘zining mashg‘uloti — Kambag‘al dehqon

Hozirgi vaqtdagi manzili — Andijon shahri,

Oltinko‘ 1 tumana, Telman kolxozi, Dalvarzin qishlog'i.

Bizning oilamiz ham boylarning va chor hukumatining zulmidan azob chekkan oilalardan biri edi. O'zimizga qarashli kichkina yerdan olgan hosil turli xildagi soliqlarni to ‘ lashdan ortmas edi.

Boylarning zulmiga va adolatsizligiga qarshi so‘z aytuvchilar yoki o ‘ larga bo‘ysunishdan bosh tortganlar qattiq jazoga tortilar edi. Masalan, kunlardan birida qishloqning amaldorlaridan Mansurqul Amin bizning o ‘yimizga kelib o ‘ lponni tezda to ‘ lashimizni talab etdi. Ammo uning talabini qondirishga bizning imkonimiz yo‘q edi. Shuning uchun Mansurqul Amin mening otamni olib chiqib ketib qattiq xafa qilibdi. Buni otam qaytib kelgandan keyin g ‘azablanib menga gapirib bergan. Boylar chor hukumatiga tayangan holda katta yerlarni o ‘ zlariga olgan va ko‘ p mayda dehqonlarni chorakorga aylantirib ishlatardilar. Yakvalxojiboy kambag'al dehqon Shokir Quvvatovning yerini majburiy suratda

• 424

o ‘z yeriga qo ‘shib oldi. Chunki Shokir undan olgan qarzini berolmagan edi.

Qiynalib, azob chekib turganimizda bizlarni mardikorlikka olmoqchi va boshqa shaharlarga yubormoqchi bo‘ ldilar. Boylarning va chor hukumatining bu maqsadi Dalvarzin qishlog‘ idagi aholini zulmga qarshi chiqishlariga turtki bo‘ ldi.

Qo‘zg‘olondan oldin qishloqning harjoyida to‘planishlar boiib, bunda kambag‘al dehqonlar va chorakorlar, «Boylarning ta’ zirini berish vaqti keldi!», «Chor hukumatiga qarshimiz!» — degan so‘ zlar bilan kechasi qo‘zg‘olon ko‘tarishga ahd qildilar.

Shundan keyin boylarning zulmi ostida juda qashshoqlashgan va nafratga to‘lib-toshgan kambag‘allar, jumladan, Mahammadazim Umurzoqov, Shodmonali Saydaliyev va boshqalar — o 'z atroflariga qishloq kambag'allarini uyushtirib, qishloqdagi amaldorlar turadigan joyga bordilar. Bular bilan bir qatorda otam va men ham borib, qo ‘zg ‘olonda qatnashdik. Hammamizning maqsadimiz zulmdan va mardikorlikka borishdan qutulish edi. Shuning uchun bizlarga qarab qishloq mingboshisi Hakimbek va uning mirshablari o ‘q uzishga harakat qildilar. Shu ondayoq qo‘zg‘olonchilar ularga tosh, tayoq, bolta va pichoqlar bilan hujum qilib Hakimbek mingboshini va ikkita mirshabni oidirdilar. Mingboshiga pichoqni birinchi boiib kambag‘al Mahammadazim Umurzoqov urdi.

Qishloq mingboshisi va mirshablarni oidirishda kambag‘al dehqon Shodmonali Saydaliyev katta jasorat ko‘ rsatdi.

Tong otgandan so‘ng soldatlar kelib, qo‘zg‘olon qatnashchilarining oilalarini, jumladan, xotin-qizlami, hatto kampirlami ham savaladilar. Uylaridagi mol-mulkva mevalar soldatlar tomonidan talandi.

Soldatlar xotinlarni va onalarni azoblab, qochib ketgan erlari yoki o ‘g ‘ illarini topib berishni talab qildilar. Buni eshitgan qo‘zg‘olonchilar o ‘z oilalarini saqlab qolish maqsadida ixtiyoriy ravishda qishloqqa qaytib kelaboshladilar. Otam va men ham qishloqqa qaytishga majbur boidik. Qishloqqa bir nechta kishilami, jumladan, otam Hasan Quvvatov, men, Mahamadazim Umurzoqov, Shodmonali Saydaliyev, Qoraboy Ismoilov va boshqalar qanioqqa olindi. Otamni qamoqda olib qolib, meni yoshligim uchun chiqarib yubordilar. Otam sud qilinib, 15 yilga hukm etildi.

425

Mahamadazim Umurzoqov, Shodmonali Saydaliyev osib o ‘ ldirishga hukm etildi. Biroq, Mahamadazim osilib, qolganlar 15 yil qamoq jazosiga o ‘tkazildi.

Qishlog‘ imizdan yana bir necha kishi turli muddatga qamaldi. Otam 1917 yildan keyin qishlog‘ imizga qaytdi.

A B U L Q O S IM Y O ‘L D O S H E V

Tug‘ilgan yili — 1891Tug‘ilgan joyi — Andijon uyezdi, Jalaquduq volosti, So‘ fi qishlog‘ iMillati — 0 ‘zbekOtasining mashg‘uloti — N ow o y0 ‘zining mashg‘uloti — N ow o yHozirgi vaqtdagi manzili — Andijon viloyati, Jalolquduq

tumani, Oxunboboyev ko‘chasi.

Bizning turar joyimiz So‘fi qishloqning qo‘zg‘olon bo‘lib o ‘t.gan ko‘chasida joylashgan edi. Shuning uchun men qo‘zg‘olonni qay holda bo‘ lganligini o ‘z ko‘zim bilan ko‘ rganman. Men ko‘chadan shovqin- suronni eshitib chiqqanimda, bir tuda kambag‘allami akam Ismoil Madazimov (o ‘gay akam) boshchiligida So‘ fi qishlog‘ ining amaldorlaridan biri bo‘ lgan Qoraboy Eminni quvlab ketayotganliklarini ko‘rdim. Men ham ularga qo‘shildim va keyingi voqealarda qatnashdim. Bizlar amaldorlarga qarshi kurashayottan kambag‘allaming to‘dasiga qo‘shildik. Biz kelgunimizcha qo‘zg‘olonchilar boylardan bir nechtasini tosh, tayoqlar bilan olomon qilib, o ‘ ldirib qo‘ygan ekanlar.

Boylarning ko‘pchiligi kambag‘allarning jabr-zulmga qarshi ko‘tarilganliklarini anglab qochib ketgan ekanlar. Qo‘zg‘olonchilar boylarga qarshi nafrat so‘zlarini baqirib gapirganlari holda, boylarni axtarib topishga harakat qildilar. Ammo boylar yashirinishga erishgan ekanlar. Bir necha soatlardan keyin chor hukumatining askarlari qishlog‘ imizni ostin-ustin qilib, ko‘p kishilarni kaltakladilar va qamoqqa oldilar. Taxminan 50 kishiga yaqin qo‘zg‘olonchilar qamoqqa olingan edi. Mening akam boylarning qonli panjasiga tushmaslik uchun qochdi va revolutsiyadan keyingina o ‘z uyiga qaytdi.

So‘ fi qishlog‘ ida bo‘lgan 1916 yilgi qo‘zg‘olonda atrof-tevarakdagi

qishloqlardan ham ko‘p kambag‘allar kelgan edilar. Qo‘zg‘olonda qishloq dehqonlari va chorakorlar boylarning zulmidan va chor hukumatining og‘ ir soliqlaridan qutulish uchun bosh ko‘targan edilar.

Men boshqalar bilan bir qatorda qo‘zg‘olonda xuddi ana shu maqsad bilan qatnashgan edim.

U S M O N A L I T O ‘X TA SIN O V

Tug‘ilgan yili — 1885T ug‘ilgan joyi — Andijon uyezdi, Jalolquduq volosti,

Jalolquduq qishlogiMillati — 0 ‘zbekOtasining mashg‘uloti — Yamoqchi kosib0 ‘zining mashg‘uloti - ChorakorHozirgi vaqtdagi manzili — Andijon viloyati, Jalolquduq

mahallasi kengashi

So‘ fi qishlogida boiib o ‘tgan xalq qo‘zg‘olonida bir nechta atrof qishloqlarning, jumladan, Jalolquduq qish login ing aholisi qatnashganligini guvohiman. Bizning qishlogimizdagi aholining turmushi boshqa qishloqlarga o ‘xshash juda o g ir boigan edi. Boylarning katta yerlarida chorakorlar paxta eksalar beshdan bir qismini, don eksalar uchdan bir qismini olish sharti bilan ishlar edilar. Ammo chorakorlar hosil yetishtirguncha qarzdor boiib qolishlari natijasida olish lozim boigan hosilning maium qismini boydan ololmas edilar. Xuddi shu tarzda men ham Madkarim boyning yerida chorakorlik qilganman.

Qishlogimiz aholisi chor hukumataning amaldorlariga o g ir va turli xildagi soliqlarni toiaganlar. Yuqoridagi sabablar va mardikorlikka olish to ‘g ‘ risidagi xabar kambag‘allarni So‘ fi qishlogida qo‘zg‘olon ko‘tarishiga olib kelgan edi. Bu yerdagi qo‘z- g ‘olonda bizning qishlogimizdagi kambag‘allar qashshoqlashgan va xonavayron boigan Yoqub Qalandarov boshchiligida faol qatnashganliklaridan mening xabarim bor edi. So‘ fi qishlogida q o ‘ zg ‘ olonchilar boylardan bir nechtasini olom on qilib oidirganliklari tez orada bizning qishlogimizga ham vetib keldi.

427

Qo‘zg‘olondan keyin qishlog‘ imizdan kambag‘al dehqon Xolmat Xudoyberdiyev, chorakorlardan Xo‘jamberdi Egamberdiyev va Yoqub Qalandarovlami soldatlar qattiq kaltaklab, qamoqqa olganliklarini o ‘z ko'zim bilan ko‘rgan edim. Bulardan, kambag'allarning yolboshchisi sifatida Yoqub Qalandarov osib oidirildi.

Qalandarov juda ham kambag‘al bo iib 0 ‘zining unumsiz va juda kichik yeriga ega edi. U mahalliy boylarni jabr-zulmi ostida ko‘ p mashaqqatlarni tortgan, shuning uchun ham bizning qishloglmizdagi kambag‘allarga bosh boiib S0T 1 qishlogldagi qo‘zg‘olonda zolimlarga qarshi kurashda jasorat ko‘ rsatgandi.

T O ‘X T A M U R O D T O ‘XTASINO V

Tug‘ilgan yili — 1886 Tug‘ilgan joyi — 0 ‘sh uyezdi, Buloqboshi, X o ‘jaobod qishlog‘ i Millati — 0 ‘zbek Otasining mashg‘uloti — Dehqon 0 ‘zining mashg‘uloti — Dehqon Hozirgi vaqtdagi manzili — Andijon viloyati, Oltinko‘1 tumani, Xo ‘jaobod qishloq kengashi.0 ‘sh uyezdining Xo‘jaobod qishloglda

1916 yilda qashshoqlashgan dehqonlarning qo ‘ zg ‘ oloni b o iib , bunda men ham

qatnashgan edim. Qo‘zg‘olon quyidagi sabablar natijasida paydo boigan edi: bizning qishloglmizda boylar o‘z qollariga katta yerlami to‘plab, mehnatkash aholini haddan tashqari ezganlar. Ular o ‘z yerlarida chorakorlami ishlatib va kambag‘al dehqonlarni oyoq osti qilib, katta boyliklaiiga ega boiganlar. Buning natijasida qishloglmizda xonavayron va qashshoq boigan kambag‘allaming soni juda ham ko‘payib ketdi, shu tufayli boylarga qarshi nafrat nihoyatda avj oldi.

X o ‘jaobod qishloglda Muhammad Soliqxo‘jaboy, Emin Oxunboy, Raximboy va mingboshilar kambag‘allarning eng ashaddiy ezuvchisi hisoblanganlar. Bu boylar chor hukumatining oldida tiz cho‘kib va o ‘zining manfaatini ko‘zlab, kambag‘allami

mardikorlik zulmiga mubtalo qilishi to‘g ‘ risida bir qator choralarni ko‘raboshladilar. Ular kambag‘allarni majburiy suratda Rossiyaning uzoq shaharlariga yubormoqchi bo‘ ldilar. Xalqning boshiga tushgan bu musibat boylarga va chor hukumatiga qarshi nafrat-g'azabi oshib-toshib ketgan qashshoqlarni ochiqdan-ochiq zolimlarga qarshi ko‘tarilishlariga olib keldi.

Yuqoridagilardan tashqari turli xildagi soliqlar va majburiyatlarni katta boylarning va chor hukumatining foydasiga to iar va tinimsiz ishlar edik. Shunday qilib, meni va boshqa menga o ‘xshash kishilarning qo‘zg‘olonda qatnashishlariga sabab boylarning va chor hukumatining zulmi hisoblangan edi.

Qo‘zg‘olon ko‘tarish haqida Xo ‘jaobod qishlog‘ ining hamma joyida kunduz kuni to ‘planishlar bo‘ lib, tayyorgarlik ko‘ rildi. Kechasi tosh, ketmon, tayoq va pichoqlar bilan qurollanib boylarni tutish va ularga jazo berish maqsad bilib qo'yildi. Bunga binoan kechasi qishlog'imizning aholisi to‘planib boylami qidira boshladilar. Birinchi galda qo‘zg‘olon ko‘targan kishilar, jumladan, men ham qishlog‘ imizning eng katta boyi va zolimi hisoblangan Emin Oxunboyni va uning akasining o ‘g i i , mingboshi Mahammadjon Soliyevni tutib olish uchun o ‘yiga bostirib bordik. Am mo, boylarning birortasi ham qoiim izga tushmadi. Chunki bizning qo‘zg‘olonni kechasi ko‘tarmoqchi ekanligimizni o ‘z ayg'oqchilari orqali bilgan boylar qochib ketgan edilar.

Qo‘ zg‘olonchilar Emin Oxunboyning uyiga borishib, uning darvozasini va oynalarini tosh, tayoqlar va boltalar bilan buzdilar va sindirdilar. Ertasiga Xo‘jaobod boylari harbiy jazo otradini olib kelib, qishloqdagi qo‘zg‘olonda boylarga va chor hukumatiga qarshi bosh ko‘taigan kishilami savalatdilar. Shundan so‘ng Usmon Mahammatov, Ibrohimxon Usmonov, Salohiddin Xoliqov, Tilaboldi Sheraliyev singari unga yaqin qo‘zg‘olon ishtirokchilari qamoqqa olindilar.

Dehqon Usmon Mahammatov qo‘zg‘olonni uyushtirishda va boylarga, qarshi ko‘ rashda katta ish ko‘ rsatgan edi. Shuningdek, kambag‘al dehqon Satim Yangiboyev ham kambag‘allarga boshchilik qilganlardan biri boigan. Ular safida men ham bor edim.

MUNDARIJA

Muqaddima......................................................................................3

MILODDAN AVVALGI ASRLARDA MUSTAQILLIK VA OZODLIK UCHUN OLIB BORILGAN KURASHLAR

Ahamoniylar davlatining bosqiniga qarshi kurash...............................8Makedoniyalik Aleksandr tajovuziga qarshi kurash.............................15

ARAB XAL1FAL1GIGA QARSHI OLIB BORILGAN JANGLARXalifalikning harbiy yurishlari........................................................ 21Mustaqil somoniylar davlatining tashkil topishi...............................30

M O‘G‘ULLAR TAJOVUZI VA HUKMRONL1GIGA QARSHIKURASHLAR

Xorazmshohlar imperiyasining ahvoli ............................................34Mo‘g‘ullar bosqinining boshlanishi.................................................39Temur Malik boshchiligidagi jang.................................................. 44Buxoro, va Ko‘hna Urganchdagi janglar............. ............................. 47Vatan uchun jonini tikkan Jaloliddin.............................................. 56Mahmud Tarobiy — ozodlik kurashchisi..........................................65

M O ‘G‘ULLAR HUKMRONLIGINING TUGATILISHIAmir Temur — xalq xaloskori....................................................... 69Yo ozodlik, yo o‘lim!.....................................................................74Amir Temur tomonidan Vatan mustaqilligining tiklanishi................80

CHOR ROSSIYASI HARBIY YURISHLARINING BOSHLANISHI VA RIVOJLANISHI

Oltin O'rda va Rus davlati................................................................93Amir Temurning Oltin 0 ‘rdaga zarbasi............................................971717 yilda Chor Rossiyasining Xiva xonligiga qarshi harbiyyurishi.......................................................................................... 101Qozog‘istonda chor hukumati hukmronligining o‘rnatilishi............ 1171839 yilda Xiva xonligiga qilingan tajovuz........................................ 120Xiva xonligiga qarshi qayta harbiy yurishni uyushtirish harakati........ 124

0 ‘ZBEK XONLIKLARINING CHOR ROSSIYASI TOMONIDAN ZABT ETILISHI

Oqmasjiddagi jang........................................................................ 127Avliyoota, Turkiston va Chimkentning bosib olinishi...................... 130Toshkentning urushib olinishi....................................................... 133Buxoro xonligining bo‘ysundirilishi.............................................. 143

Xiva xonligining zabt etilishi.... Qo‘qon xonligining tugatilishi.

148149

CHOR ROSSIYASINING HUKMRONLIGAGA QARSHI KURASHLAR

Mustamlakachilik siyosati va milliy zulm........................................ 1531892 yil qo‘zg‘oloni..................................................................... 154XIX asming 80-90 yillarida ko'tarilgan qo‘zg‘olonlar.......................1791898 yil qo‘zg‘oloni..................................................................... 185Qo‘zg‘olon qatnashchilarining jazolanishi.......................................214

XX ASR BOSHLARIDA TURKISTONDA ISTIQLOL UCHUNKURASHLAR

Samarqand viloyatidagi qo‘zg‘olonlar............................................ 248Sirdaryo viloyatidagi qo‘zg‘olonlar................................................. 261Farg‘ona viloyatidagi qo‘zg‘olonlar.................................................266

ROSSIYA VA TURKISTONDA SIYOSIY PARTIYALAR VA ISHCHILAR HARAKATIN1NG YU Z AG A KELISHI

Rossiyada siyosiy kurashlarning avjiga chiqishi................................. 284Jadidlar mustaqillik va ozodlik uchun kurashda...............................288Chorizmning ag'darilishi va burjua fevral-demokratik inqilobiningg‘alabasi........................................................................................296Turkistonda muvaqqat hukumatning tor-mor etilishi va sovet davlatining o'rnatilishi....................................................................................300

TURK1STON MIJXTORIYATINING TASHKIL TOPISHI VA TARIXIY AHAMIYATI...............................................................306

«BOSMACHILIK» — OZODLIK KURASHINING YORQINNAMUNASI

Farg'ona vodiysidagi «bosmachilik»................................................ 322Xiva xonligida «bosmachilik» kurashi..............................................335Buxoro amirligida istiqlol uchun kurashlar......................................342

0 ‘ZBEKIST0N MUSTAQILLIGINING TIKLANISHI YOXUD BUYUK INQILOBIY VOQEA

«Sotsializm» tuzumining mohiyati va yo'nalishi...............................3641989-1991 yillarda Mustaqillik uchun kurash.................................. 374Mustaqillikning o ‘ ziga xos xususiyatlari va buyuk tarixiy o‘zgarishlar...................................................................................382

ILOVA. 389

Adabiy nashr

Hamid Ziyoyev

0 ‘ZBEKISTON M U STAQ ILLIG I UCHUN KURASHLARNING TARIXI ( Miloddan oldingi asrlardan to

1991 yil 31 avgustgacha)

«Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi

Bosh tahririyati Toshkent — 2001

Muharrir Azimboy Boboniyozov Rassom Qayrat Akchulakov

Badiiy muharrir Mixail Samoilov Texnikaviy muharrir Diana Gabdraxmanova

Kompyuterda sahifalovchi Tatyana Ogay

Terishga beriidi 17.04.2001. Chop etishga ruxsat berildi 25.06.2001. Bichimi 84x108 '/„■ Tayms gamiturasi. Shaitli bosma tabog‘ i 23,52. Nashriyot hisob-tabog‘i 24,1. Adadi 50 dona. Buyurtma Ne 1917. Bahosi kelishilgan narxda.

«Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosmaxonasi.

700083, Toshkent shahri, Buyuk Turon ko‘chasi, 41.

o'zbekiston mustaqilligi uchun kurashlarning tarixi

Documents