Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri. Klaudeta Merollari 1 Universiteti i Tiranës Fakulteti i Ekonomisë Departamenti i Financës TEZË DOKTORATURE Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri. Ne kerkim te grades “Doktor” Kandidati: Udhëheqës Shkencor: Klaudeta MEROLLARI Prof. Dr. Beshir CICERI Tiranë, Qershor 2012
158
Embed
Universiteti i Tiranës Fakulteti i ... - Doktoratura ne UTdoktoratura.unitir.edu.al/wp-content/uploads/2013/03/Doktoratura... · Ne kerkim te grades ... 3.3 Roli i shtetit në zhvillimin
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
1
Universiteti i Tiranës
Fakulteti i Ekonomisë
Departamenti i Financës
TEZË DOKTORATURE
Teori dhe strategji të financimit të kompanive.
Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.
Ne kerkim te grades “Doktor”
Kandidati: Udhëheqës Shkencor:
Klaudeta MEROLLARI Prof. Dr. Beshir CICERI
Tiranë, Qershor 2012
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
2
Dedikim
Punën për këtë material ia kushtoj bashkëshortit dhe dy fëmijëve të
mij, Kristit dhe Sofias për kohën e munguar pranë tyre.
Mirënjohje
Shpreh mirënjohen time për Fakultetin e Ekonomisë, Departamentin
e Financës, që më krijoi mundësi për kryerjen e këtij studimi.
Një falenderim dhe mirënjohje të veçantë profesorit tim udhëheqës,
Prof.Dr.Beshir Ciceri, për besimin që pati tek unë dhe për këshillat e
vyera gjatë gjithë kohës së kushtuar së bashku kësaj teme.
Ju faleminderit!
Klaudeta Merollari
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
3
STRUKTURA E TEMËS
HYRJE
Përmbledhje ekzekutive
Arsyet e zgjedhjes së temës
Objektivat
Metodologjia e studimit
I. Nevoja e kompanive për financim dhe burimet e financimit
1.1 Burimet e brendëshme
1.2 Burimet e jashtme
II. Teori të strukturës së kapitalit
2.1 Kostoja e kapitalit aksioner
2.2 Kostoja e borxhit
2.3 Struktura optimale e kapitalit
2.4 Leva financiare dhe risku
2.5 Faktorët që ndikojnë në vendimet e strukturës së kapitalit
- Strategji të financimit të kompanive franceze
III.Problemet e financimit të kompanive në vendet në zhvillim
3.1 Pamjaftueshmëria e burimeve të financimit
3.2 Sistemi financiar në vendet në zhvillim. Roli i bankave dhe i tregjeve
financiare
3.3 Roli i shtetit në zhvillimin e sistemit financiar
3.4 Kriza financiare botërore dhe ndikimi i saj në financimin e kompanive
IV. Tregu i kapitalit në Shqipëri
4.1 Nevoja për zhvillimin e tregut të kapitalit në Shqipëri
- Argumente që mbështesin zhvillimin e tregut të kapitalit
- Argumente kundër zhvillimit të tregut të kapitalit
4.2 Shkaqet e mosfunksionimit të Bursës së Tiranës
4.3 Avantazhet e aktivizimit të Bursës së Tiranës
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
4
V. Probleme të financimit të kompanive shqiptare
5.1 Burimet e financimit që përdoren më shpesh nga kompanitë shqiptare
5.2 Problematika midis sistemit bankar dhe kompanive
5.3 Problematika midis tregut të kapitalit dhe kompanive
Konkluzione dhe rekomandime
Anekse
Literatura
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
5
Hyrje
Pas viteve ’90, Shqipëria ka kaluar nëpër një sërë ndryshimesh të mëdha ekonomike dhe
sociale. Me kalimin në ekonominë e lirë të tregut filluan të krijoheshin bizneset e para private
dhe më pas kompanitë. Kompanitë kanë nevojë për burime financimi që në momentin e
krijimit dhe në vazhdim, për të financuar rritjen e tyre, për të financuar investimet në aktive të
qëndrueshme, financimin e projekteve afatgjata etj.
Shqipëria nuk vuan nga mungesa e kapitalit por nga mungesa e përdorimit efektiv të tij. Kjo
sepse rezervat e kapitalit të depozituara në sistemin bankar shqiptar për frymë të popullsisë,
janë më të larta krahasuar me disa vende postkomuniste të ballkanit.
Kapitali i depozituar në sistemin bankar shqiptar është investuar në biznesin vendas në
nivelin më të ulët krahasuar me disa vende të tjera ballkanike. Kreditimi i ulët është një nga
faktorët e defiçitit të lartë tregtar që ka Shqipëria. Përdorimi efektiv i kapitalit do të kishte
ndikuar në zbutjen e këtij defiçiti.
Qëllimi i punimit
Ky punim ka për qëllim të japë një trajtim teorik të metodave të financimit të kompanive
dhe të analizojë problemet e financimit të kompanive shqiptare në tregjet vendase. Gjatë
studimit do të analizohet gjithashtu edhe përvoja e vendeve të zhvilluara në lidhje me çështjet
e financimit të kompanive.
Ai synon të japë një kontribut modest për të argumentuar se çfarë nevojitet të bëhet për të
përmirësuar situatën dhe problemet aktuale që kanë kompanitë shqiptare në sigurimin e
fondeve të nevojshme.
Rezultatet e aritura në këtë studim, do të shërbejnë si bazë për të çelur një fushë të mirë
kërkimi për studime të mëtejshme.
Objektivat e studimit
Realizimi i këtij punimi do të synojë përmbushjen e disa objektivave:
Të evidentohet situata e përgjithshme e tregjeve financiare në Shqipëri.
Të vihet në dukje roli i shtetit në funksionimin e tregjeve financiare në Shqipëri.
Të evidentohen problemet që kanë kompanitë shqiptare në lidhje me financimin.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
6
Të evidentohet eksperienca e vendeve të zhvilluara, duke e krahasuar atë me
vendet në zhvillim.
Të përcaktohen drejtimet kryesore ku duhet të bëhen përmirësime në të ardhmen.
Të evidentojmë disa konkluzione dhe të japim disa rekomandime modeste për
përmirësimet që duhen bërë.
Arsyet pse është zgjedhur kjo temë:
Zgjedhja e temës u orientua nga problematika aktuale si dhe risitë që ofrojnë në këtë fushë
vendet e zhvilluara.
Në argumentimin tonë për këtë zgjedhje të bërë, morëm në konsideratë:
vështirësitë në gjetjen e burimeve të financimit si një problem i mprehtë ekonomik për
bizneset.
ndihma modeste që mund të jepet në përmirësimin e situatës aktuale të bizneseve në
lidhje me problemin e financimit.
Ekzistenca e punimeve të pakta të mëparshme mbi këtë temë në vendin tonë, nga
studiues e kërkues të fushës.
Ekzistenca e burimeve të mundshme të informacionit në terenin shqiptar dhe atë të
huaj.
Ndër arsyet e zgjedhjes së temës mund të përmendim :
1. Kompanitë shqiptare nuk janë më në fillimet e tyre, ato tashmë janë “rritur” dhe
për të vazhduar më tej këtë rritje si dhe për të financuar investimet e tyre në
aktive të qëndrueshme dhe në projekte afatgjata, ato kanë nevojë për burime
financimi. Gjetja e fondeve me kosto sa më të ulët po bëhet një sfidë, duke patur
parasysh dhe krizën financiare botërore.
2. Ndihma modeste që mund të jepet në përmirësimin e funksionimit të tregut të
kapitalit në Shqipëri.
Metodologjia
Për realizimin e punimit të Doktoraturës, vënd të veçantë ka pasur metodologjia e përdorur si
bazament i sigurt dhe orientim i qartë në fazën e konceptimit, përpunimit metodologjik, e
punës empirike të çështjeve që përmbledh ky punim. Për këtë ndoqëm hapat e mëposhtëm:
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
7
Faza e parë: Zgjedhja e Literaturës
Ky hap konsiston në rishikimin e literaturës në lidhje me objektin e studimit. Ai përfshin
studimin e librave, artikujve, kumtesave të konferencave kombëtare dhe ndërkombëtare etj.
Për konceptimin e këtij punimi u shfrytëzuan një sërë shkrimesh nga fusha e kërkimit duke
bërë paraprakisht një përzgjedhje të tyre. Në këtë proces janë klasifikuar ato më të
përshtatshmet dhe në të njëjtën kohë është bërë një inventarizim i tyre. Reçensionimi i
shkrimeve shërbeu edhe si bilanc i asaj se çfarë është shkruar në këtë fushë.
Mbi këtë bazë, u parashtruan dhe u formuluan një sërë çështjesh që lidhen me studimin.
Literatura e zgjedhur na ndihmoi edhe në konturimin e përmbajtjes, të mjaft koncepteve të
nevojshme që u përfshinë në punim. Gjithashtu, ajo na ndihmoi edhe për të evidentuar teoritë.
Qëllimi ynë i përzgjedhjes të literarurës bashkëkohore ishte përcaktimi i mirë i fushës së
studimit, gjenerimi i pyetjeve kërkimore, evidentimi i asaj ç’ka është arritur dhe çfarë mbetet
për t’u arritur nëpërmjet thellimit të njohjes.
Zgjedhja e literaturës është shtrirë mbi një numër relativisht të konsiderueshëm autorësh të
huaj si dhe informacioneve vendase, duke marrë në konsideratë natyrën komplekse të
problematikës së financimit të kompanive në vendin tonë. Punimet mbi këtë temë, pjesë apo
aspekte të veçanta të saj, patën vlerën dhe rëndësinë e tyre si burime reference. Nga këto
punime u përftuan mjaft nga burimet e informacionit të përdorur. Në aspektin e brendshëm u
përdorën mjaft burime informacioni dhe të dhëna sekondare.
Faza e dytë: Mbledhja e të dhënave
Mbledhja e të dhënave përfshin grumbullimin e të dhënave nga publikime të Bankës së
Shqipërisë, statistika të BSH, Buletine të BSH, INSTAT, të cilat u përdoren për të mbledhur
informacione, për të mbledhur informacione u përdorën pyetësorë dhe anketa..
Faza e tretë: analiza e të dhënave
Në realizimin me sukses të objektivave të caktuara në këtë studim jemi mbështetur në
metodën e analizës dhe sintezës dhe në analizën e të dhënave sekondare.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
8
Përcaktimi i problemit të studimit.
Pas përmbysjes së rregjimit komunist, Shqipëria ka kaluar nëpër një proçes të ndryshimeve të
mëdha ekonomike e sociale. Natyrisht në këtë proçes të gjerë e të gjithanshëm, në fokus kanë
qenë edhe problemet që kanë hasur kompanitë në gjetjen e fondeve për financim.
Në Shqipëri, ashtu sikurse edhe në vendet e tjera në zhvillim, kompanitë kanë probleme me
gjetjen e një burimi financimi. Vendet në zhvillim kanë pamjaftueshmëri të burimeve të
financimit, ato karakterizohen gjithashtu edhe nga probleme që lidhen me funksionimin e
tregjeve financiare. Prandaj, një nga ojektivat kryesor të këtij studimi është analiza e
problemeve që kanë kompanitë shqiptare në lidhje me financimin e tyre. Gjatë studimit do të
analizohen gjithashtu përvoja e vendeve të BE dhe vendeve në zhvillim, me synim përfitimin
nga përvojat më të mira.
Formulimi i çështjeve të studimit
Gjatë fazës së konceptimit të punimit u përcaktuan edhe një grup çështjesh dhe nënçëshjesh,
si pyetje që orientuan kërkimin tonë drejt gjetjes së përgjigjeve të nevojshme të kësaj
përpjekjeje. Ato u formuluan në kohezion dhe mbi bazën e një logjike që kërkonte spjegimin
e fenomenit reformues të marrë në studim. Analiza e të dhënave është strukturuar mbi këtë
logjikë çështjesh :
Cilat janë burimet financiare disponible për kompanitë në vendet në zhvillim?
Cilat janë mundësitë e zgjedhjes së burimeve të financimit në vendet e
zhvilluara?
Cilat janë problemet dhe vështirësitë që ekzistojnë aktualisht në gjetjen e
burimeve të financimit nga kompanitë shqiptare?
A do të zgjidhte problemet që kanë kompanitë shqiptare në gjetjen e burimeve
financiare funksionimi i Bursës së Tiranës?
A i plotësojnë kushtet kompanitë shqiptare për t’u listuar në Bursën e Tiranës?
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
9
Kapitulli i parë
Nevoja e kompanive për financim dhe burimet e financimit
1.1 Burimet e brendëshme
1.2 Burimet e jashtme
1.1 Burimet e brendëshme
Burimet e financimit të kompanive mund t’i ndajmë në dy grupe kryesore (figura 1) :
Burimet të brendëshme
Burimet të jashtme
Kompanitë sigurojnë kapital financiar nga brenda duke mbajtur fitimet e gjeneruara. Këto
fonde përfaqësojnë ndryshimin pozitiv ndërmjet shpenzimeve që krijon kompania dhe të
ardhurave që krijon ajo.
Një burim tjetër i mbrendshëm i financimit janë kursimet e gjeneruara përmes menaxhimit
më eficient të kapitalit qarkullues. Ky kapital është i shkrirë në aktivet dhe detyrimet
afatshkurtra. Menaxhimi më eficient i kërkesave ndaj blerësve, detyrimeve ndaj furnitorëve,
stoqeve të mallrave dhe rezervave monetare, mund të zvogëloj mbitërheqjet nga llogaria
bankare dhe ngarkesat me interesa dhe të rris rezervat monetare. Burim i mbrendshëm
financimi janë dhe fondet e amortizimit të aktiveve të qëndrueshme të trupëzuara.
Figura 1. Burimet e financimit të kompanive
Burimet e financimit
Burimet e brendëshme Burimet e jashtme
Fitimet e mbajtura
Kursimet nga menaxhmenti
Amortizimi
Instrumentet e borxhit
Instrumentet e kapitalit
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
10
Kompanitë preferojnë të përdorin fitimet e mbajtura si burime financimi sepse ato paraqiten
si burime më të lira, por shuma e tyre është e kufizuar. Për këtë arsye ato duhet të
konsiderojnë edhe burimet e jashtme të financimit.
1.2 Burimet e jashtme
Ekzistojnë shumë burime të jashtme të financimit, të cilat ndahen në dy lloje kryesore :
a) financimi me borxh dhe b) financimi me kapital aksioner. Financimi i jashtëm mund të
klasifikohet edhe nga aspekti i afatit të fondeve (financim afatshkurtër dhe financim afatgjatë)
dhe nga aspekti institucional (sigurimi i fondeve financiare përmes tregut financiar apo
përmes ndërmjetësve financiarë).
Figura 2. Burimet e jashtme të financimit
Edhe pse korporatat e mëdha, kohë pas kohe, sigurojnë kapitalet përmes emetimit të borxhit,
mënyra më e rëndësishme e sigurimit të kapitalit nga burimet jashtë firmës, por që përdoret
më rrallë, është emetimi i aksioneve.
Raporti midis burimeve të brendëshme dhe burimeve të jashtme
Burimet e brendëshme të financimit përbëjnë pjesën më të madhe të fondeve për financimin e
aktivitetit të kompanive, zakonisht ndërmjet 50-70%. Edhe pse në periudha të caktuara
kohore burimet e jashtme të financimit shënojnë një rritje të konsiderueshme, ato mbeten me
një rëndësi më të vogël në krahasim me burimet e brendëshme të financimit.
Letrat me vlerë nëtregjet e kapitalit
Borxhi Aksionet
Huatë bankare
Obligacionet
Letra komerciale
Kontratat me qira
E zakonshme
Të preferuara
Dëftesat e garantuara
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
11
Faktorët që ndikojnë në raportin midis burimeve të financimit
Raporti midis burimeve të brendëshme dhe burimeve të jashtme të financimit varet nga disa
faktorë, si vijon:
Shuma e fondeve të nevojshme
Shkalla e fitimit e operacioneve
Kosto oportune e fitimeve të mbajtura
Kostot që shoqërojnë burimet e jashtme të financimit
Disponueshmëria e burimeve të jashtme për kompaninë
Politika e dividentit e kompanisë
Burimet e financimit afatshkurtër1
Burimet e financimit afatshkurtër përdoren për financimin e aktiveve afatshkurtra dhe
shlyerja e tyre bëhet brenda një viti.
Burimet kryesore të financimit afatshkurtër janë:
Kredia tregtare
Është një burim financimi i rastit dhe është tepër e rëndësishme për biznesin e vogël.
Kreditë nga bankat tregtare
Kredia afatshkurtër nga bankat tregtare paraqitet në bilancet kontabël të shoqërive në
zërin “Hua nga bankat tregtare” dhe është e dyta për nga rëndësia pas kredisë tregtare
si burim financimi afatshkurtër.
Letrat tregtare
Letrat tregtare përdoren si burim financimi afatshkurtër nga kompanitë e mëdha. Ato
përbëhen nga kambiale që kompanitë e mëdha u shesin shoqërive të tjera, shoqërive të
sigurimit, fondeve të pensioneve dhe bankave.
Faktoringu
Është një formë tjetër financimi afatshkurtër. Shoqëritë u shesin klientët
institucioneve financiare që luajnë rolin e blerësit të kredive (faktorit). Kjo formë
financimi është e përshtatshme dhe me përparësi por mund të jetë e kushtueshme. Në
vendin tonë kjo formë financimi nuk përdoret pasi mungojnë institucionet financiare
që të luajnë rolin e faktorit.
Pak firma mund të ekzistojnë pa fonde me afat të shkurtër2.
1 Beshir Ciceri, Halit Xhafa, “ Drejtim Financiar 2”, ribotim 20112 Herbert B. Mayo « Finance : an introduction »
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
12
Burimet e financimit afatmesëm
Burimet e financimit afatmesëm shlyhen brenda një periudhe 1-5 vjeçare dhe përdoren për
financimin e investimeve afatmesme.
Format kryesore të burimeve të financimit afatmesëm janë:
Kredia bankare afatmesme
Kjo kredi i jepet një biznesi nga bankat tregtare për një kohë mbi 1 deri 5 vjet. Shlyerja bëhet
me këste dhe interesi llogaritet mbi borxhin e mbetur. Si garanci përdoret hipoteka e
ndërtesave, por kompanitë e mëdha mund të marrin hua edhe pa garanci.
Kontratat e shitjes së kushtëzuar
Shitja e kushtëzuar parakupton ruajtjen e pronësisë së shitësit mbi pajisjen derisa blerësi të
bëjë pagesën tërësore. Përdoren për të financuar blerjen e pajisjeve të reja nga shoqëritë.
Kontratat e qirasë (leasing)
Kontratat e qirasë janë një formë bashkëkohore financimi afatmesëm. Ato marrin forma të
ndryshme, por më të rëndësishmet janë:
Shitja dhe dhënia e përkohshme me qira (leaseback). Shoqëria që ka në pronësi
pajisje, fillimisht ja shet ato një institucioni financiar. Njëkohësisht bën një
marrëveshje për marrjen e tyre me qira nga institucioni financiar.
Kontratat e qirasë oprerative (full service leasing). Qiradhënësi merr përsipër
mirëmbajtjen e pajisjeve. Qiramarrësi mund ta prishë kontratën para mbarimit të
afatit të saj.
Kontrata e qirasë financiare. Qiradhënësi nuk merr përsipër mirëmbajtjen e
pajisjeve. Këto lloj kontratash nuk mund të prishen para mbarimit të afatit të tyre.
Burimet e financimit afatgjatë
Kompanitë përdorin burime afatgjata për financimin e projekteve afatgjata. Në burimet e
financimit afatgjatë futen aksionet e zakonshme, aksionet e parapëlqyera dhe borxhi afatgjatë
(obligacionet). Kuptohet se emetimi dhe shitja e titujve afatgjatë kanë një kosto.
Vlerësimi i aksioneve të zakonshme si burim financimi
Aksionet e zakonshme si burim financimi kanë një sërë përparësish dhe mangësish për
kompaninë emetuese.
Përparësitë
1. Aksionet e zakonshme nuk kanë kosto fikse. Kompania paguan dividendë vetëm nëse
realizon fitim.
2. Aksionet e zakonshme nuk e kanë detyrimin e kthimit si obligacionet.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
13
3. Shitja e aksioneve rrit mundësinë e kompanisë për të marrë borxh.
4. Aksionet e zakonshme shiten më lehtë se titujt e borxhit, sepse:
a) Kanë kthyeshmëri më të lartë se aksionet e parapëlqyera ose se titujt e borxhit.
b) I japin investitorit një mbrojtje më të mirë kundër inflacionit, sepse ata
përfaqësojnë një pronë të kompanisë.
Mangësitë
1. Shitja e aksioneve të zakonshme shton të drejtat e votës, ose kontrollin e
aksionerëve të tjerë që futen në kompani. Për këtë arsyje financimi me aksione
të zakonshme shpesh mënjanohet nga kompanitë. Pronarët-drejtues mund të
mos jenë të prirur për të ndarë kontrollin e kompanisë së tyre me të tjerët.
2. Aksionet e zakonshme u japin një numri më të madh pronarësh të drejtën e
ndarjes së fitimeve. Përdorimi i borxhit mund ta verë kompaninë në gjendje të
përdorë fonde me shpenzime të vogla, ndërsa aksionet e zakonshme u japin
aksionerëve të rinj të drejtën e marrjes së fitimeve neto të kompanisë.
3. Shpenzimet e nënshkrimit dhe të tregtimit të aksioneve të zakonshme, janë
zakonisht më të larta nga ato për nënshkrimin dhe tregtimin e aksioneve të
parapëlqyera ose të titujve të borxhit.
4. Kostoja e aksioneve të zakonshme është më e madhe se ajo e borxhit. Prandaj
nëse kompania ka një borxh më të vogël nga ai që duhet për një strukturë
optimale kapitali, kosto mesatare e kapitalit do të jetë më e lartë nga sa duhet.
5. Dividentët e aksioneve të zakonshme nuk zbriten për efekt të llogaritjes së
tatimit, ashtu siç ndodh me interesat e obligacioneve.
Vlerësimi i borxhit afatgjatë si burim financimi
Nga këndvështrimi i kompanisë që emeton obligacione, borxhi afatgjatë ka një sërë
përparësish dhe mangësish.
Përparësitë
1. Kostoja e borxhit (interesi) është e përcaktuar që me emetimin e titujve dhe nuk
ndryshon deri në mbarim të afatit të shlyerjes së tyre. Zotëruesit e obligacioneve nuk
marrin pjesë në fitimet e mëdha që mund të realizojë kompania.
2. Përqindja e kthyeshmërisë së parashikuar për borxhin është më e ulët nga ajo e
aksioneve të zakonshme ose të parapëlqyera.
3. Aksionerët nuk humbasin asnjë pjesë të kontrollit mbi kompaninë, nëse ajo përdor
financimin me anë të borxhit.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
14
4. Pagesat e interesit të borxhit zbriten për efekte fiskale. Kjo bën që një pjesë të kostos
së borxhit ta përballojë shteti.
5. Fakti që kontrata obligacionare përmban kushtin e shlyerjes së borxhit para mbarimit
të afatit, ndihmon në krijimin e një strukture financiare të luhatshme për kompaninë.
Mangësitë
1. Borxhi ka një kosto fikse, e cila duhet përballuar edhe në kushtet e mosrealizimit të
fitimeve. Kjo mund të çojë në mospagimin e interesave, gjë që nga ana e vet shton
frikën e huadhënësve, të cilët mund të kërkojnë kthimin e shumave kryesore. Një
gjendje e tillë mund të çojë derë në falimentimin e kompanisë.
2. Një risk më i madh përmban përqindje më të larta të kapitalizimit të fitimit aksioner.
Pra, edhe nëse leva financiare është e favorshme dhe shton fitimin për aksion,
përqindjet më të larta të kapitalizimit, që sjell leva mund të bëjnë që të ulet vlera e
aksioneve të zakonshme.
3. Borxhi ka zakonisht një afat shlyerje të përcaktuar me saktësi. Për këtë arsye drejtuesi
financiar duhet të marrë masa paraprake për shlyerjen e tij. Një masë e tillë siç dihet
është krijimi i një fondi amortizimi financiar.
4. Me që borxhi afatgjatë është një angazhim për një kohë të gjatë, ai përmban një risk të
lartë. Parashikimet dhe planet sipas të cilave ka qenë emetuar borxhi mund të
ndryshojnë. Borxhi mund të bëhet një barrë ose mund të jetë përparësi. Për shembull,
nëse fitimi dhe niveli i çmimeve ulen shumë mendimi për të marrë shumë borxh mund
të quhet një politikë financiare jo e drejtë.
5. Në një marrëdhënie kontraktore kushtet e kontratës obligacionare mund të jenë shumë
më të rrepta se në një marrëveshje të kredisë afatshkurtër. Pra, kompania mund t’u
nënështrohet detyrimeve më të mëdha të cilat çregullojnë dhe paralizojnë kontratën
obligacionare afatgjatë më shumë se kur merret borxh afatshkurtër ose kur emetohen
aksione të zakonshme.
6. Sigurimi i fondeve me anë të borxhit afatgjatë ka një kufi. Disa rregulla të politikës
financiare, përgjithësisht të pranuara, përcaktojnë se raporti i borxhit nuk duhet të
kalojë disa kufij. Këto rregulla financiare parandaluese përcaktojnë kufijtë deri në të
cilët mund të sigurohen fonde me anë të borxhit afatgjatë.
Vlerësimi i aksioneve të parapëlqyera si burim financimi
Nga këndvështrimi i kompanisë emetuese, emetimi i aksioneve të parapëlqyera ka një sërë
përparësish dhe mangësish.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
15
Përparësitë
1. Përparësia më e madhe është se kompania nuk ka detyrimin për të kryer pagesën e
dividentëve kur nuk ka mundësi.
2. Një kompani me kthyeshmëri të lartë, që dëshiron të zgjerohet, mund të sigurojë
fitime më të mëdha për aksionerët fillestarë, me anë të shitjes së aksioneve të
parapëlqyera, në krahasim me aksionet e zakonshme.
3. Duke shitur aksione të parapëlqyera, drejtuesi financiar mënjanon kushtin e
pjesëmarrjes së barabartë në fitim, i cili është i pranishëm kur shiten aksione të reja të
zakonshme.
4. Aksionet e parapëlqyera e lejojnë kompaninë të mënjanojë ndarjen e kontrollit, me
anë të pjesëmarrjes në votime.
5. Meqë aksionet e parapëlqyera, zakonisht nuk kanë as afat shlyerje dhe as fond
amortizimi financiar, ata janë më fleksibile nga obligacionet.
Mangësitë
1. Përgjithësisht, aksionet e parapëlqyera shiten me një përqindje kthyeshmërie më të
lartë se ajo e obligacioneve.
2. Dividentët e parapëlqyer nuk zbriten për efekte fiskale, gjë që e bën shumë më të lartë
koston e tyre në krahasim me atë të obligacioneve.
Aksionet e parapëlqyera mund të jenë një formë e dëshirueshme financimi kur përdorimi i
borxhit do të sillte një risk të tepruar, ndërsa emetimi i aksioneve të zakonshme do të
ndikonte në problemet e kontrollit të kompanisë.
Nëse shitjet dhe fitimi i kompanisë paraqiten me luhatje të mëdha përdorimi i borxhit me
shpenzime fikse të interesit mund të jetë me rrezik. Në këtë rast aksionet e parapëlqyera
mund të ofrojnë një kompromis të pranueshëm. Përdorimi i tyre si burim financimi do të ishte
me shumë efektivitet nëse kompania ka një raport borxhi shumë të rënduar.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
16
Kapitulli i dytë
Teori të strukturës së kapitalit
2.1 Kostoja e kapitalit aksioner
2.2 Kostoja e borxhit
2.3 Struktura optimale e kapitalit
2.4 Leva financiare dhe risku
2.5 Faktorët që ndikojnë në vendimet e strukturës së kapitalit
2.5.1Strategji të financimit të kompanive franceze “një analizë
empirike”
Teori të strukturës së kapitalit3
Kjo teori nuk jep shpjegim për gjithçka, ajo siguron një vështrim të vlefshëm mbi dobinë e
financimit me borxh krahasuar me financimin me aksione. Kuptimi i teorisë së strukturës së
kapitalit i ndihmon menaxherët në krijimin e strukturës optimale të kapitalit për kompaninë.
Teoria moderne e strukturës së kapitalit starton që në vitin 1958 me Modigliani dhe Miller.
Ata vërtetuan se vlera e një kompanie është e pavarur nga struktura e kapitalit. Përfundimet e
MM sugjerojnë se nuk ka rëndësi si e financon veprimtarinë e saj një kompani pasi struktura
e kapitalit është e pavarur nga vlera e kompanisë. Studimi i MM ishte bazuar mbi disa
supozime jorealiste. Pavarësisht nga këto supozime apo hipoteza joreale, rezultatet e teorisë
së MM janë mjaft të rëndësishme. Duke treguar kushtet në të cilat struktura e kapitalit është e
pavarur, MM paraqitën gjithashtu të dhëna se çfarë duhet të ketë një strukturë kapitali që të
jetë optimale dhe të ketë kështu ndikim në vlerën e kompanisë.
Ekziston një teori e dytë e strukturës së kapitalit që është “teoria e sinjaleve”. MM supozuan
se investitorët dhe menaxherët kanë ekzaktësisht të njëjtin informacion mbi treguesit
financiarë të kompanisë – ky quhet informacion simetrik. Sidoqoftë, shpesh menaxherët kanë
më tepër informacion se sa investitorët e jashtëm. Ky quhet informacion asimetrik dhe ka
ndikim të rëndësishëm në strukturën e kapitalit.
2.1 Kostoja e kapitalit aksioner (kapitali i vet)
Shumë pak kompani operojnë pa përdorim të dyanshëm të financimit me anë të borxhit dhe
financimit me anë të kapitalit aksioner. Burimet e fondeve nuk janë pa pagesë, kreditorët
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
63
Rritja ekonomike është një faktor i rëndësishëm në zhvillimin e tregut të kapitaleve, pasi ajo
çon në krijimin e tregjeve dhe mundësive të reja për bizneset, që i shtyn ato të kërkojnë më
shumë financim (nevojën për treg kapitali dhe letrash me vlerë) për zgjerimin e veprimtarisë
së tyre ekonomike.
Eksperienca e shumë bankave ka treguar se zhvillimet e sistemit financiar janë prociklike
dhe, një nga arsyet kryesore të kësaj sjelljeje të institucioneve financiare lidhet me rritjen dhe
uljen e ofertës për kredi gjatë cikleve të biznesit dhe të ekonomisë. Gjatë fazës së
ekspansionit të ekonomisë, kreditimi rritet me rritme shumë të larta dhe ulet ndjeshëm kur
ekonomia është në rënie. Gjatë fazës së rënies ekonomike, ulet niveli i kreditimit dhe
përkeqsohen treguesit e performancës së kredive, pasi edhe kreditë me probleme ndjekin
ciklin e ekonomisë. Treguesit e kredive me probleme janë shumë të ulët gjatë fazës së
ekspansionit ekonomik dhe rriten ndjeshëm në fazën e rënies ekonomike.
Ekspertët e bankave si dhe Guvernatori i Bankës së Shqipërisë janë shprehur se sistemi
bankar shqiptar nuk u prek nga kriza financiare botërore, por gjithashtu kanë paralajmëruar
bankat që të forcojnë politikat e kreditimit me qëllim për t’u ruajtur nga ndonjë pasojë e kësaj
krize.
Pasojat e krizës financiare globale u ndjenë në Shqipëri në fillim të vjeshtës së vitit 2008. Në
këtë periudhë, perceptimi për një krizë financiare të bankave në mbarë botën, ndikoi në
lëkundjen e besimit të publikut tek bankat vendase. Për pasojë, gjatë muajve tetor – dhjetor
2008, tërheqja e depozitave nga bankat ishte e theksuar. Edhe pse në masë të moderuar, ky
fenomen vazhdoi edhe në tremujorin e parë të vitit 2009. Në tremujorin e dytë e në vazhdim,
vihet re një stabilizim i likuiditetit si rezultat i ndërprerjes së rrjedhjes të depozitave dhe
kthimit të besimit të publikut në institucionet financiare. Një rol të rëndësishëm për forcimin
e besimit të publikut në sistemin bankar luajti dhe miratimi në Kuvend i rritjes së shumës
maksimale të sigurimit të depozitave, i cili u bë efektiv në muajin prill 2009. Megjithatë, në
tremujorin e dytë të vitit 2009, sistemi bankar ka ushtruar veprimtarinë financiare nën një
situatë të pasigurt dhe ka vazhduar të përballet me vështirësi në likuiditet.
Me fillimin e krizës financiare botërore si dhe me falimentimin e disa prej bankave më të
fuqishme në botë, bankat shqiptare rritën interesin e kredisë dhe shtrënguan standartet e
kreditimit. Kjo gjë ndikoj në shumë kompani shqiptare, të cilat zvogëluan investimet e tyre.
Gjatë vitit 2008, bankat tregtare në Shqipëri panë si një mundësi me leverdi kreditimin e
kompanive private për të blerë makineri dhe pajisje. Por fundi i vitit 2008 dhe viti 2009 ka
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
64
rezultuar me bilance negative për biznesin shqiptar. Kjo gjë shkaktoi vonesa të shumta në
shlyerjen e kësteve të kredive dhe të interesave të tyre.
Gjatë vitit 2009 kriza e kreditit vazhdon të jetë prezente në vend, duke pasur një impakt në
rritje për biznesin, i cili vazhdon që të vuajë një sërë vështirësish, të cila lidhen më mungesën
e financimit, të shoqëruar me kosto në rritje që po kthehen në barrë për sipërmarrjen. Pas një
sjelljeje tërësisht të shtrënguar, të ndjekur edhe nga një kërkesë në rënie, klima e biznesit në
vend është përkeqësuar, ndërsa sektorë si ndërtimi kanë mbetur tërësisht pa financim.
Gjatë periudhës janar- mars 2009, kreditimi nga ana e bankave të nivelit të dytë për bizneset e
mëdha, për blerjen e makinerive dhe pajisjeve ishte rreth 40% 12më i ulët sesa në tremujorin e
parë të 2008. Kjo erdhi si pasojë e frikës që patën bankat nga mospagimi në kohën e duhur të
kësteve të kredive nga kompanitë, të cilat nisën të përballeshin me vështirësitë e krizës
financiare botërore.
Tabela 23. Kredia për makineri dhe pajisje për biznesin e madh
Viti Janar Shkurt Mars Prill Maj Totali
2009 5,704 14,514 14,064 30,431 25,533 90,246
2008 13,606 21,402 21,811 19,223 15,034 91,076
Diferenca
(%)
-58,08 -32,18 -35,52 58,31 31,69 -0,91
Burimi : Statistikat e Shoqatës së Bankave
Gjatë vitit 2009, bankat ishin më të prirura drejt ofertave joshëse për depozitat, duke rritur
përqindjet e interesit për grumbullimin e një sasie sa më të madhe likuiditeti. Një politikë e
tillë u ndoq nga bankat në Shqipëri si pasojë e rritjes së portofolit të kredive me probleme.
Bankat hoqën dorë nga politika agresive e ofertave për dhënie kredish dhe nisën rritjen e
ofertave për depozitat. Këto të fundit, edhe pse shihen si pozitive, pasi eleminojnë nga
qarkullimi paranë kesh dhe atë informale, përsëri konsiderohen si politikë jo e favorshme për
ekonominë e Shqipërisë e cila ka akoma nevojë për kreditim. Kredia, gjatë vitit 2009,
përveçse më e vështirë u bë edhe më e kushtueshme, sidomos kredia në euro. Banka e
Shqipërisë e shtyu sistemin bankar të kreditojë në monedhën vendase. Kjo do të shmangte
rezikun e humbjeve nga luhatshmëria e kursit të këmbimit.
12 Statistikat e Shoqatës së Bankave
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
65
Ecuria e riskut të kredisë
Risku më i rëndësishëm dhe më i prekshëm, me të cilin përballen bankat gjatë veprimtarisë së
tyre, është risku i kredisë. Sipas rregullores “Për administrimin e riskut të kredisë”13 bankat
klasifikojnë kreditë e tyre në pesë kategori: kredi standarte, kredi në ndjekje, kredi
nënstandarte, kredi të dyshimta dhe kredi të humbura. Kreditë e klasifikuara në grupin e parë
dhe të dytë përbëjnë grupin e kredive cilësore. Kreditë e klasifikuara në grupin e tretë, të
katërt dhe të pestë përbëjnë grupin e “kredive me probleme”. Ecuria e klasave të kredisë për
periudhën 2005-2010 pasqyron qartë tendencën rritëse të klasave të riskueshme të kredisë, që
përbëjnë totalin e kredive me probleme.
Sipas kategorive të klasifikimit vërehet që në fund të vitit 2009, rreth 75% e portofolit të
kredisë konsiderohet “standart”, nga 78.3% që përfaqësonte kjo kategori në të njëjtën
periudhë të vitit 2008. Ndërkohë, evidentohet një zhvendosje e kredisë në klasat me cilësi më
të ulët, konkretisht, në “hua të dyshimta” dhe “hua të humbura”, pesha e të cilave llogaritet
2.7% dhe 3% në fund të vitit 2009, nga 1.4% dhe 1.3% që ishin në fund të vitit 2008. Ritmet
rritëse të “kredive të humbura”, “kredive të dyshimta” dhe “kredive nënstandarte” janë më të
larta se ato të “kredive në ndjekje”. Kjo tendencë rritëse është më e theksuar duke filluar nga
tremujori i tretë i vitit 2008, periudhë kur sistemi bankar shqiptar ndjeu efektet negative të
krizës financiare botërore. Kjo krizë pati ndikimet e saj dhe në vendin tonë. Pasiguria që
përcolli tronditja e sistemit financiar botëror u reflektua në tërheqjen e një pjese të depozitave
nga bankat gjatë tremujorit të fundit të 2008. Këto tërheqje sollën probleme likuiditeti.
Nga ana tjetër, kjo situatë ndikoi në mënyrë të natyrshme në uljen e gadishmërisë së sistemit
për të kredituar ekonominë dhe rrjedhimisht edhe në ngadalësimin e dukshëm të rritmit të
kreditimit, duke filluar nga kjo periudhë. Ky zhvillim, i shoqëruar dhe me uljen e
remitancave, ndikoi në ngadalësimin e aktivitetit ekonomik. Përsa i përket riskut të kredisë,
raporti i kredive me probleme ndaj totalit të portofolit të kredisë, në fund të vitit 2009 u rrit
në nivelin 10.5%, kundrejt 9.75% në tremujorin e tretë dhe 6.6% në fund të vitit 2008. Ndërsa
në qershor 2010 ky tregues ishte 12% dhe në shtator 2010 ishte 13.1%.
Sipas monedhës, në fund të vitit 2009, raporti i “kredive me probleme në lekë”/ tepricës së
kredive në lekë dhe raporti i “kredive me probleme në valutë”/ tepricës së kredive në valutë
llogariten në nivele të përafërta rreth 10%, nga 7.5% dhe 6.5% që ishin në fund të vitit 2008.
Grafiku më poshtë tregon kreditë me probleme ndaj kredive gjithsej për disa vende të rajonit.
13 Vendim nr. 47, datë 10.06. 2009 të Këshillit Mbikqyrës të Bankës së Shqipërisë
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
66
Grafiku . 18 Kredi me probleme ndaj kredive gjithsej për disa vende të rajonit (2010)
Burimi : FMN “Global Financial Stability Report” October 2010
Një fenomen i konstatuar sot në Shqipëri është se, për shumë kredimarrës ka mospërputhje
midis monedhës së kredisë dhe monedhës së fluksit hyrës të parasë. Për shkak të politikës së
bankave, kredimarrësit janë të detyruar të marrin kredi në një monedhë të ndryshme nga ajo
që sigurojnë të ardhurat. Kështu që, një zhvlerësim i monedhës në të cilën ata sigurojnë të
ardhurat, ndaj monedhës së kredisë, do të ulë aftësinë paguese për kredimarrësit dhe do të
sjellë pagimin me vonesë ose mospagimin e detyrimit ndaj bankave. Në qershor 2010 kreditë
në valutë, ku të ardhurat e huamarrësve janë në lek, përfaqësonte 37.7% të kredisë totale dhe
54% të kredisë në valutë. Por 80% e kredive në valutë janë në euro, kështu që kreditë në euro
kur të ardhurat e huamarrësve janë në lek, përfaqësonte 31.64% të kredisë totale dhe 45.6% të
kredisë në valutë.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
67
Kapitulli i katërt
Tregu i kapitalit në Shqipëri
4.1 Nevoja për zhvillimin e tregut të kapitalit në Shqipëri
- Argumente që mbështesin zhvillimin e tregut të kapitalit
- Argumente pro dhe kundër zhvillimit të tregut të kapitalit
4.2 Shkaqet e mosfunksionimit të Bursës së Tiranës
4.3Avantazhet e aktivizimit të Bursës së Tiranës
Shoqëritë janë dhe mbeten e ardhmja e zhvillimit ekonomik të vendit tonë. Zhvillimi dhe
modernizimi i një ekonomie nuk mund të perceptohet pa një treg kapitali e bursë të zhvilluar,
pa tregues të lartë makro e mikroekonomikë dhe financiarë.
Nuk është e lehtë të saktësohet kur filloi të funksionojë formalisht bursa e parë e letrave me
vlerë. Mendohet se bursat e para kanë qenë me origjinë italiane. Rreth vitit 1400, në Venedik
bëhej tregtimi i borxheve publike dhe hartohej një listë për këtë qëllim. Në vazhdim,
gjenovezët dhe milanezët i dhanë një shtysë të madhe panaireve të këmbimit. Ndërkohë që në
vitin 1531, në Anversë të Belgjikës, lindi e para bursë e madhe e letrave me vlerë. Por duhej
pritur viti 1785 që bursa e Amsterdamit (Hollandë), të ishte e organizuar zyrtarisht. Sot në
botë kemi mbërritur në një numër të madh bursash, ku ndër më të rëndësishmet mund të
përmendim atë të New York-ut (NYSE), atë të NASDAQ, të Tokios (TSE), Bursën e Londrës
(LSE), të Frankfurtit etj. Këto bursa quhen ndërkombëtare, për shkak të numrit të madh të
shoqërive aksionere të listuara nga e gjithë bota, shtrirjes gjeografike të këtyre shoqërive,
klientelës së ndryshme të blerësve dhe shitësve, që përdorin tregun.
4.1 Nevoja për zhvillimin e tregut të kapitalit në Shqipëri
Bankat e nivelit të dytë në vendin tonë po shtohen dhe po fuqizohen financiarisht, por ato në
asnjë rast nuk mund të zëvendësojnë rolin e institucioneve të tjera të tregut, një ndër të cilat
është dhe Bursa e Tiranës. Një sistem financiar i shëndoshë kërkon praninë e bankave, por
edhe të institucioneve të tjera jobankare. Bursa është edhe më e ndjeshme se sa bankat e
nivelit të dytë ndaj informalitetit ekonomik, mungesës së bilanceve reale, mentalitetit
njëpronësor të biznesit etj.; fenomene që ende ekzistojnë në vendin tonë.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
68
Tregu i kapitaleve është i nevojshëm:
Për të garantuar një sistem likuid dhe të qëndrueshëm, në të cilin investitorët mund të
kryejnë akte shitblerjeje të letrave me vlerë.
Për t’u mundësuar shoqëritë aksionere, qeverisë dhe enteve të tjera, të sigurojnë fonde
për rritjen dhe investimet e tyre, nëpërmjet emetimit dhe shitjes së aksioneve,
obligacioneve dhe llojeve të tjera të letrave me vlerë.
Për të mundësuar investimin e kursimeve të subjekteve që kanë teprica fondesh
financiare.
Bursa e Tiranës, e para bursë në Shqipëri, u hap në 2 maj 1996, në formën e një departamenti
të Bankës së Shqipërisë. Si në të gjitha vendet e Europës Qëndrore dhe Lindore, me një të
kaluar të ngjashme me Shqipërinë, shteti ishte promotori dhe mbështetësi kryesor i krijimit të
bursës. Në Shqipëri u ndoq një model i ndryshëm (shih aneksin) nga eksperienca e të gjitha
këtyre vendeve14, pasi u vendos që Bursa e Tiranës të krijohej nën administrimin e Bankës
Qëndrore dhe kjo për këto arsyje:
- Mungesa e një tradite të mëparshme në këtë drejtim,
- Gama e kufizuar e instrumenteve financiare,
- Një sektor privat më i dobët sesa në vendet e tjera të Europës Qëndrore dhe Lindore,
- Mosfillimi ende i privatizimit të ndërmarrjeve strategjike
- Shanset e vogla të sigurimit, brenda një periudhe afatshkurtër, të eficiencës
ekonomike të këtij institucioni të ri.
- Mungesa e ekspertëve dhe e eksperiencës përkatëse jashtë institucioneve shtetërore të
sferës financiare (në rastin tonë banka e Shqipërisë).
Të ndërgjegjshëm se aktiviteti i kësaj burse, për një periudhë afatmesme nuk do të ishte
tregtimi i aksioneve, qeveria në bashkëpunim me Bankën e Shqipërisë dhe Komisionin e
Letrave me Vlerë, vendosën të organizojnë pranë Bursës së Tiranës tregun primar dhe
sekondar të bonove të thesarit. Pavarësisht se këto nuk janë aktivitete “natyrale” të bursave,
me këtë lëvizje iu shërbye më shumë objektivave të tjerë si :
Krijimit të një tradite të funksionimit të aktivitetit operacional të Bursës së Tiranës,
Kryerjes së një marketingu dhe edukimin e publikut dhe institucioneve, mbi
funksionimin e bursës dhe funksionimin e ndërmjetësave financiarë,
14 CLAESSENS, Stijn and DJANKOV, Simeon and KLINGEBIEL, Daniela: “Stock Markets in Transition Economies” f.1 September 2000
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
69
Grumbullimit nga stafi ekzistues i Bursës së Tiranës të një eksperience të nevojshme
mbi parimet e tregtimit dhe të pastrimit e rregullimit të letrave me vlerë,
Përgatitjes graduale teorike dhe praktike të këtij stafi për të përballuar më tej
angazhimin e Bursës së Tiranës në aktivitetet e reja në të ardhmen.
Pak ose aspak u bë për futjen e produkteve të reja apo zhvillimin dhe konsolidimin e atyre
ekzistuese. Normalisht, duhej që Bursa e Tiranës të ingranohej në proçesin e privatizimit që
do të vijonte pas vitit 1996, listimin e shoqërive aksionere, si dhe të konsolidonte më tej
tregun e bonove të thesarit. Por, aktualisht, Bursa e Tiranës:
o Nuk ka ende të listuar asnjë aksion, qoftë të ndërmarrjeve të dala nga privatizimi
ashtu dhe nga biznesi privat,
o Tregu primar i bonove të thesarit nuk zhvillohet më në Bursën e Tiranës që nga 1
gushti 1998,
o Bonot e privatizimit nuk u tregtuan asnjëherë në bursë, duke mos u shndërruar
asnjëherë në një objekt real tregtimi
Produktet e domosdoshme dhe të mundshme që mund të tregtohen në Bursën e Tiranës.
Pa dyshim, produkti më thelbësor i një burse kapitalesh është aksioni. Burimet e “furnizimit”
të Bursës së Tiranës me aksione janë dy: sektori privat dhe shteti.
Sektori privat
Sektori privat, të paktën për një periudhë afatshkurtër, duket se do të vazhdojë të qëndrojë
larg Bursës së Tiranës. Ndër pikat që nuk favorizojnë një listim të mundshëm të këtyre
shoqërive në Bursën e Tiranës përmendim:
Mosplotësimi i kritereve cilësore për listim.
Ndër këto kritere mund të përmendim nivelin e ulët të administrimit dhe cilësinë e
raportimeve financiare.
Lloji i aktivitetit të bizneseve
Biznesi i madh është i përqëndruar në aktivitete me qarkullim të shpejtë të kapitalit15. Kjo
tregon që në përgjithësi biznesi i madh shqiptar është ende i angazhuar në aktivitete që
kërkojnë pak investim dhe kanë fitim më të shpejtë16.
Forma e pronësisë dhe kultura e biznesit
15 Dr.Sh. Cani, Prof. Dr. M. Muço, T. Baleta “Sistemi bankar shqiptar. Probleme të zhvillimit të tij.”, gusht 2000, f.69 dhe f.5816 Dr.Sh. Cani, Prof. Dr. M. Muço, T. Baleta “Sistemi bankar shqiptar. Probleme të zhvillimit të tij.”, gusht 2000, f.69 dhe f.58
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
70
Biznesi i madh shqiptar është i organizuar kryesisht në formën e shoqërisë me përgjegjësi
të kufizuar. Ende në Shqipëri është në nivel të ulët organizimi në formën e shoqërisë
aksionere. Përveç të tjerash, ky është një tregues i traditës dhe i kulturës së zhvillimit të
biznesit, që do të thotë se preferohen më tepër forma me një ose pak pronarë se sa
bashkimi i shumë aksionerëve. Kjo, deri diku, ndikon në shkallën e ulët të nevojave për
zhvillimin e tregut të kapitaleve17.
Kultura e dobët financiare e administratorëve dhe stafit drejtues
Administratorët dhe stafi drejtues i kompanive shqiptare kanë pak ose aspak njohuri mbi
tregun e kapitaleve, instrumentet financiare dhe përdorimin e këtij tregu për financimin e
aktivitetit të tyre ekonomik.
Mungesa e konkurencës së mirëfilltë midis kompanive
Një ndër nxitësit kryesorë që bizneset të kërkojnë financime nëpërmjet bursës është dhe
faktori i konkurrencës, por në Shqipëri konkurrenca brenda sektorëve respektivë të
ekonomisë nuk është në ato nivele që domosdoshmërisht të kërkojë financimin në shkallë
të gjerë të bizneseve shqiptare nëpërmjet bursës.
Megjithtë ekzistojnë dhe pika optimizmi në këtë drejtim. Një pjesë e kritereve sasiore, që
kanë të bëjnë më madhësinë e kapitalit aksioner dhe me numrin minimal të aksionerëve,
plotësohen në një nivel të kënaqshëm nga shoqëritë aksionere18. Kriteret e Bursës së Tiranës
(të paktën ato sasiore) nuk përbëjnë pengesë serioze për kompanitë shqiptare për t’u kuotuar
në të. Gjithashtu, ekziston dyshimi se pavarësisht nga niveli i ulët i fitimeve që bizneset
raportojnë në zyrën e tatim-taksave, niveli i fitimit dhe gjendja financiare e biznesit privat
duhet të jetë më e mirë sesa realiteti formal, gjë që duhet të shihet si një fakt pozitiv për të
ardhmen.
Shteti.
Në kushtet kur sektori privat në periudhën afatshkurtër dhe afatmesme mbetet vetëm një
burim potencial aksionesh për Bursën e Tiranës, Shteti mbetet shpresa e fundit dhe e vetme
për t’i siguruar aksionet Bursës së Tiranës. Këto aksione duhet të sigurohen nëpërmjet
përfshirjes së saj në proçesin e privatizimit të kompanive strategjike. Një përfshirje e Bursës
së Tiranës në këtë proçes, përveç garantimit të zhvillimit të mëtejshëm institucional dhe
operacional për të, do të jepte dhe efekte të tjera pozitive si:
17 Dr.Sh. Cani, Prof. Dr. M. Muço, T. Baleta “Sistemi bankar shqiptar. Probleme të zhvillimit të tij.”, gusht 2000, f.69 dhe f.5818 Dr. E. Meka, B. Kreshpa, “Biznesi shqiptar përkundrejt Bursës së Tiranës (analizë vrojtimi)” mars 2001, f.40
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
71
Privatizimin transparent të kompanive strategjike,
Krijimin e menjëhershëm të disa mijëra aksionerëve, të cilët pas blerjes së aksioneve
në tregun primar do të fillojnë t’i shesin ato në tregun sekondar dhe kjo nënkupton të
ardhura për bursën,
Rritjen e kredibilitetit të Bursës së Tiranës,
Listimin e shpejtë dhe plotësimin më me lehtësi të të gjitha kritereve të Bursës së
Tiranës nga këto kompani,
Nxitjen dhe promovimin tek sektori privat i përparësive të kuotimit në bursë,
Edukimin dhe tërheqjen e popullatës drejt titujve të pronësisë, si një alternativë
investimi të fondeve të lira dhe kursimeve të tyre,
Përdorimi i mundshëm i bonove të privatizimit, duke i shërbyer dhe qëllimit të
angazhimit të këtyre letrave me vlerë në proçesin e privatizimit
Eksperienca të tilla (privatizimi i ndërmarrjeve shtetërore nëpërmjet ofertës publike) gjenden,
pothuaj pa përjashtim, në të gjitha vendet e Europës Qëndrore dhe Lindore. Një pjesë e
konsiderueshme e kompanive, që janë aktualisht të listuara në bursat respektive të këtyre
shteteve, janë kompanitë e dala nga privatizimi me këtë formë (përmendim këtu Poloninë,
Hungarinë, Slloveninë, Kroacinë dhe Bullgarinë). Madje, Bursa e Zagrebit, ka organizuar dhe
ankandet primare të shitjes së paketave të aksioneve për disa ndërmarrje shtetërore.
Në Shqipëri, oferta publike si metodë privatizimi, nuk u aplikua në asnjë prej privatizimeve të
kryera gjatë vitit 2000 si privatizimi i Bankës Kombëtare Tregtare, Fabrikës “Ajka”, Fabrikës
së çimentos në Fushë-Krujë dhe në Elbasan, Kantinës së pijeve “Gjergj Kastriot Skënderbeu”
etj., apo privatizimeve të mëvonshme si Banka e Kursimeve, Albtelekom, OSSH, AMC,
Birra Tirana etj.
- Argumente që mbështesin zhvillimin e tregut të kapitalit
Ka pasur qëndrime të skajshme për Bursën e Tiranës: për mbylljen e saj, por edhe për një
zhvillim të suksesëshëm të saj. Ndër faktorët që lehtësojnë këtë mundësi zhvillimi mund
të përmendim19:
Niveli i kënaqshëm i kursimeve të popullsisë,
Niveli i kënaqshëm i rritjes ekonomike në vend,
Përmirësimi i vazhdueshëm i klimës së biznesit për sektorin privat,
Raporti kredi/PBB është shumë i ulët. Shqipëria është një nga vendet me raport më të ulët të
kredisë ndaj PBB krahasuar me disa vende të rajonit. Për vitin 2009 ky raport ishte:
36 Banka e Shqipërisë “Vrojtim për aktivitetin kreditues tremujori i tretë” 2009
37 Banka e Shqipërisë “Vrojtim për aktivitetin kreditues tremujori i katërt” 2009
38 Banka e Shqipërisë « Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes » 2009
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
93
Vendet Shqipëri Rumani Serbi Turqi Maqedoni Ukrainë
Kredi/PBB(%) 36.6 40 40.6 40.8 43.1 76.9
Cilësia e portofolit të kredisë ka vijuar prirjen rënëse edhe në gjashtëmujorin e parë të 2010,
ku raporti “kredi me probleme ndaj totalit të kredisë bruto” u ngjit në nivelin 12,2 % kndrejt
10.48% që ishte në fund të vitit 200939.
Kompanitë kanë vlerësuar në një shkallë më të ulët ndikimin e këtyre faktorëve në kërkesën
e tyre për kredi në valutë40 krahasuar me tremujorin e fundit të 2009.
Burimi: Banka e Shqipërisë
39Banka e Shqipërisë “Raporti i Stabilitetit Financiar për gjashtëmujorin e parë” 201040 Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues tremujori 1 dhe 2” 2010
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
94
Në fund të vitit 2010, analiza sipas subjektit dhe qëllimit të përdorimit të kredisë, evidenton
peshën më të madhe të kredisë “overdraft” për bizneset, me rreth 22.9%, e ndjekur nga kredia
për “investime në blerje pajisjesh”, me rreth 18.6%. Gjatë vitit 2010, rritje më të lartë paraqet
kredia për “investime në pasuri të paluajtshme”, me rreth 16.7%, kredia për “investime në
blerje pajisjesh”, me rreth 14.1%, kredia “overdraft”, me rreth 11.9% dhe kredia për “kapital
qarkullues”, me rreth 10.9%.
Tabela: 30 Kredia sipas sektorit dhe qëllimit të përdorimit (në mld. lekë)
Përshkrimi Dhjetor
2009
Pesha në % Dhjetor
2010
Pesha në % Ndryshimi
në %
Kredia gjithsej 431 100 472.6 100 9.7
Kredia dhënë biznesit 291.2 67.6 330.4 69.9 13.5
Overdraft 96.8 22.4 108.3 22.9 11.9
Kapital qarkullues 49.6 11.5 55 11.6 10.9
Investime në blerje pajisjesh 77.1 17.9 88 18.6 14.1
Investime për pasuri të
palujtshme
67.8 15.7 79.1 16.7 16.7
Burimi Banka e Shqipërisë
Grafiku.20 Faktorët që kanë ndikuar kërkesën e kompanive për kreditim në valutë të huaj.
Burimi Banka e Shqipërisë
Standartet e kreditimit për 3-mujorin e dytë të 2010, janë shtrënguar disi krahasuar me
3-mujorin e parë. Shtrëngimi është aplikuar vetëm për bizneset e vogla dhe të mesme. Bankat
kanë vazhduar të lehtësojnë disi standartet për kompanitë, por në një masë më të ulët se në
3-mujorin e parë të 2010. Sipas qëllimit të përdorimit të kredisë, shkalla e shtrëngimit të
standarteve ka qënë më e lartë për kredinë për investime se sa për atë për kapital qarkullues.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
95
Faktorët me kontributin kryesor në shtrëngimin e standarteve janë : ecuria e kredive me
probleme, problemet specifike të sektorit ku zhvillon aktivitetin biznesi dhe situata
makroekonomike në vend. Faktori i vetëm i cili ka dhënë një kontribut të lehtë pozitiv në
lehtësimin e standardeve është niveli i konkurencës në sistemin bankar. Politika shtrënguese
e bankave gjatë 3-mujorit të dytë të vitit 2010 është realizuar nëpërmjet rritjes së marzheve
për kreditë me rrezik më të lartë dhe rritjes së kërkesës për kolateral. Rritja e madhësisë së
kredisë të miratuar si dhe zgjatja e maturitetit maksimal të shlyerjes së kredisë kanë shërbyer
për zbatimin e një politike më lehtësuese kreditimi.
Grafiku.21 Ndryshimet në standartet e kredisë të aplikuara në kreditë për kompanitë dhe ndikimi i faktorëve
të ndryshëm në to.
Burimi :Banka e Shqipërisë
Tabela.31 Përmbledhje e përgjigjeve të bankave për ecurinë e standarteve të miratimit të kredisë 3-mujori i
Dhe gjatë tremujorit të tretë të 2011 standardet e kredisë vazhdojnë prirjen shtrënguese të
tremujorit të mëparshëm, për SME dhe për korporatat, si për kredinë për kapital qarkullues
ashtu dhe për kredinë për investime. Të njëjtët faktorë të tremujorit të mëparshëm ndikuan në
shtrëngimin e standardeve. Politika shtrënguese u realizua nëpërmjet rritjes së marzhit për
kreditë me risk dhe rritjes së kërkesës për kolateral. Kërkesa për kredi nga bizneset e mëdha
vijoi në rënie .
Ekspertët e bankave presin rritje të kredive të miratuara në lekë dhe ulje të atyre të shprehura
në monedhë të huaj. Pritjet për normat e interesit të kredive në tremujorin e parë të vitit 2011
kanë një prirje rënëse, si për kredinë në lekë ashtu dhe për atë në valutë.
Faktorët kryesorë që nxitën kërkesën e bizneseve për kredi në valutë, në tremujorin e katërt të
vitit 2011 ishin diferenca në normat e interesit dhe burimi i të ardhurave në valutë.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
100
Grafiku.26 Kredia në lekë dhe kredia në valutë
Burimi: Banka e Shqipërisë
Burimi: Banka e Shqipërisë
Grafiku. 27 Faktorët që kanë ndikuar në kërkesën e bizneseve për kreditim në valutë të huaj
Burimi: Banka e Shqipërisë
Gjatë tremujorit të katërt të 2011, standartet e kreditimit u shtrënguan më tej, si për SME dhe
për korporatat. Standartet janë shtrënguar si për kredinë e marrë për qëllime financimi të
kapitalit qarkullues ashtu dhe për atë marrë për qëllime investimi. Faktorët që kanë kontribuar
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
101
për shtrëngimin e standarteve të kredisë për biznesin janë gjendja e huave me probleme në
sistemin bankar, situata makroekonomike në vend dhe probleme specifike të sektorit ku
zhvillon aktivitetin ndërmarrja. Politika shtrënguese u realizua kryesisht nëpërmjet rritjes së
kërkesës për kolateral dhe rritjes së marzhit për kreditë me rrezik.
Grafiku:28 Ndikimi i faktorëve të ndryshëm në standartet e kredisë për bizneset
Burimi: Banka e Shqipërisë
Grafiku: 29 Ndryshimi i kushteve për miratimin e kredive të bizneseve
Burimi: Banka e Shqipërisë
Kërkesa për kredi në tremujorin e fundit të 2011 u përmirësua pak krahasuar me tremujorin e
mëparshëm. Kërkesa për kredi me qëllim financimin e investimeve u përmirësua, ndërsa
kërkesa për financimin e kapitalit qarkullues u vlerësua në rënie.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
102
Grafiku: 30 Faktorët ndikues në kërkesën për kredi të bizneseve
Burimi: Banka e Shqipërisë
II. Lizingu financiar
Një nga produktet financiare, që po zgjon një interes të veçantë vitet e fundit është lizingu.
Kjo formë financimi është shndërruar ndoshta në një nga mjetet më të suksesshme të tregut
financiar botëror vitet e fundit.
Historia ka provuar se aktiviteti i lizingut daton mijëra vjet më parë. Por, në 50 vitet e fundit
kjo industri ka patur një rritje të jashtëzakonshme. Një e treta e mallrave kapital në Shtetet e
Bashkuara të Amerikës janë financuar përmes lizingut. Në tregun e automjeteve të SHBA,
kjo formë financimi është përhapur me ritme të jashtëzakonshme, derisa në vitin 1996, një në
tre makina ishte e financuar me lizing.
Në vendet e OECD, një e treta e investimeve të reja private financohen sot përmes lizingut45.
Një studim i fundit i korporatës financiare ndërkombëtare, pjesë e Bankës Botërore, vëzhgon
se lizingu po luan një rol të rëndësishëm në promovimin dhe qëndrueshmërinë e sektorit
privat, sidomos në ekonomitë në zhvillim. Raporti vjetor i “White Clarke Global Lesing
Report” i bërë publik në vitin 2011 tregon se investimet në tregun global të lizingut për vitin
2010 ishin përkatësisht: në Europë rreth 34.4% , në Amerikën e Veriut 34.6% , në Azi 24.1%,
në Amerikën e Jugut 4.1% , në Afrikë 1% dhe në Australi 1.8%. Aktualisht, shpërndarja e
45 I. Tomori, F.Kalemi, R. Keco, I.Kapaj “Përdorimi i lesingut si një metodë financimi bashkëkohore” 2011 Buletini Shkencor Universiteti Fan S. Noli, Korçë Nr.22 ISSN:2078-7111
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
103
tregut botëror të lizingut është e tillë që Amerika e Veriut , Europa, Azia dhe Amerika e Jugut
zënë rreth 97.2% të tregut botëror.
Tabela.34 % e tregut sipas kontinenteve
Vendet Vëllimi vjetor
(bilion $)
% në tregun botëror
2009
% në tregun botëror
2010
Europa 212.5 37.9 34.4
Amerika e Veriut 213.3 34.2 34.6
Azia 148.4 20.2 24.1
Amerika e Jugut 25.4 5.4 4.1
Afrika 6.4 1 1
Australia 10.8 1.2 1.8
Gjithsej 616.83 100% 100%
Burimi: “White Clarke Global Lesing Report”
Duhet theksuar rritja e rëndësisë së lizingut në ekonomitë në zhvillim të Europës Lindore dhe
Ballkanit Perëndimor. Ndryshimet e mëdha midis Ballkanit Perëndimor dhe tregjeve të
zhvilluara, qëndrojnë në përqindjen e lartë që zënë fondet e brendshme dhe kreditë nga
familjarët dhe miqtë, karakteristikë për bizneset e Ballkanit Perëndimor, kundrejt përdorimit
të lartë të lizingut financiar në ekonomitë e zhvilluara.
“Era e zhvillimit” ka përfshirë dukshëm edhe vendet e rajonit. Zgjerimi i madh i kompanive
të lizingut në Serbi ka qenë rrjedhojë e politikës monetare shtrënguese. Në Bosnje-
Hercegovinë, sektori i lizingut është rritur shumë shpejt, pavarësisht mungesës së
legjislacionit përkatës. Ndërkaq, Maqedonia është shumë e përparuar përsa i përket zbatimit
të legjislacionit dhe mbikqyrjes, por lizingu përdoret vetëm për blerjen e mjeteve të
transportit.
Tabela.35 % e tregut në disa vende të Europës
Shteti Volumi vjetor 2011
(bilion $)
% në tregun botëror
2010
% në tregun botëror
2011
Gjermani 52.49 13.9 14.3
Britani e Madhe 13.38 17.6 18.5
Francë 30.89 10 10.5
Itali 25.46 13.1 13.1
Suedi 9.12 17.5 19.2
Burimi: “White Clarke Global Lesing Report”
Aktiviteti i lizingut ka filluar të përhapet edhe në Shqipëri, por ndryshe nga prirja e
përgjithshme që vihet re në rajon dhe më gjerë, lizingu shqiptar ka mbetur në një segment
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
104
mjaft të ngushtë, me një peshë të parëndësishme në ekonominë e vendit. Lizingu nuk po
bëhet një instrument financiar masiv dhe nxitës i zhvillimit të biznesit.
Produkti i lizingut shfaqet atraktiv në tregun shqiptar për arsye të përparësive që ai zotëron në
raport me format e tjera të financimit të tilla si: mungesa e kërkesës për kolateral, fleksibilitet
i lartë, lehtësira proçeduriale, financim i plotë i investimit, lehtësira tatimore, shmangie e
riskut të tjetërsimit të fondeve dhe përfitim i burimeve shtesë të kapitalit.
Alternativa të reja financuese si lizingu, faktoringu dhe huamarjet në tregjet e kapitalit, që
kanë përdorim të madh në vendet me ekonomi dhe tregje financiare të zhvilluara, janë
pothuaj inegzistente për kompanitë shqiptare.
Lizingu dhe faktoringu, janë në faza shumë të hershme të zhvillimit dhe mbeten të kufizuara
nga infrastruktura e kredive në Shqipëri. Në rajon, lizingu dhe kreditë tregtare përbëjnë
mesatarisht rreth 6 % të financimit të qëndrueshëm, ndërsa në Shqipëri subjektet marrin më
pak se 2 % të financimit të tyre prej këtyre burimeve. Në Shqipëri, veprimtaria e
përgjithshme e lizingut përfaqëson më pak se 0.5 % të kredive bankare për sektorin privat,
krahasuar me Bosnjën dhe Rumaninë (mbi rreth 10 % në të dy rastet). Në Shqipëri,
faktoringu, praktikisht, nuk ekziston.46
Lizingu është një kontratë nëpërmjet të cilës qiramarrësi përdor pajisje që zotërohen nga
qiradhënësi. Qiradhënësi blen pajisjen nën autoritetin e qiramarrësit, sepse është qiramarrësi
ai që zgjedh aktivin dhe furnizuesin e tij, më pas i’a jep në përdorim qiramarësit me kusht që
ky i fundit të paguajë këste periodike. Tipari kryesor i lizingut është që përdorimi i aktivit
është i ndarë nga pronësia e tij.
Lizingu financiar është një mënyrë për të financuar pajisjet. Periudha e qiramarrjes është
fikse dhe përcaktohet përafërsisht sa jeta ekonomike e parashikuar e pajisjes. Këstet e qirasë
janë të përcaktuara në mënyrë të tillë, që totali i pagesave gjatë periudhës së qiramarrjes të
mbulojë koston e aktivit bashkë me interesat dhe fitimin e qiradhënësit. Në fund të periudhës
së qiramarrjes zakonisht qiramarrësi ka të drejtën të blejë pajisjen.
46 Banka Boterore “Shqipëria aksesi për kredi” 2008
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
105
Figura.3 Skema e funksionimit të një operacioni të financuar me Lizing Financiar
Shitje
Pagesa
Pagesa e këstit
Qiraja
Lizingu operativ është një kontratë që qiramarrësi lidh më qiradhënësin, për përdorimin e
pajisjes. Qiradhënësi ble pajisjen dhe përfiton nga dhënia me qira e aktivit në përdorues të
ndryshëm. Qiradhënësi mbart riskun që përbën vlera e mbetur e pajisjes si dhe riskun e
vjetërimit të saj.
Lizingu është një mjet financimi afatmesëm, i përdorur më shumë për biznesin e vogël dhe të
mesëm, aksesi i të cilit në bankë është i kufizuar e shoqërohet me norma të larta interesi dhe
afate të shkurtra huaje. Vërtet Shqipëria ka përjetuar një rritje të shpejtë të kredidhënies këto
vitet e fundit, por gjithsesi kredidhënia ndaj sektorit privat përbën një shifër modeste,
krahasuar me vendet e rajonit. Kredidhënia është e përqëndruar në kompanitë e mëdha dhe në
sektorë specifikë të ekonomisë, rreth 75% e kredidhënies47 përbëhet nga një numër i vogël i
bizneseve të mëdha.
Kufizimi më i madh përsa i përket huadhënies për kompanitë e mëdha lidhet me probleme që
kanë të bëjnë me të drejtat e pronësisë së aseteve nga pasuria e paluajtshme e subjekteve,
ndërsa, përsa i përket huadhënies për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, kufizimi i madh
është informaliteti. Informaliteti i përhapur, që është shkaktuar nga frenimet në mjedisin e
biznesit, kufizon kërkesën e efektshme për kredi dhe, si rrjedhojë, mundësitë e subjekteve
për investime dhe zhvillim.
Mjedisi i dobët i biznesit krijon kushtet për informalitetin, duke i mbajtur subjektet larg
fushës së veprimit të rregullave shtetërore dhe duke kufizuar zhvillimin dhe aksesin e tyre për
47 A. Korbi, Dr. A. Kotori(2010) “Analizë e tregut të lizingut financiar në Shqipëri” Revista “Ekonomia dhe Tranzicioni”
Qiradhënësi
Furnizuesi
Qiramarrësi
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
106
fonde. Studimet të ndryshme tregojnë se informaliteti u kushton vendeve në zhvillim 1– 2 %
të rritjes vjetore të PBB-së. Kjo ndodh për shkak të dy efekteve që lidhen me njëri-tjetrin.
Së pari, shumë subjekte dhe punonjës nuk kanë rrugë tjetër, veçse të jenë informalë, për
shkak të kostove shumë të larta që kërkohen për t’u bërë formal. Si rezultat, burime të
konsiderueshme shpenzohen në veprimtari me rendiment të ulët, pa patur akses te kapitali.
Së dyti, rritja e kompanive produktive formale është ngadalësuar në mënyrë të ndjeshme për
shkak të detyrimeve financiare dhe rregullatore. Këto detyrime i pengojnë subjektet formale
që t’i konkurrojnë subjektet informale, pavarësisht nga fakti se ato janë tri herë më
produktive.
Sipas një studimi të kryer nga Korporata Ndërkombëtare e Financës (IFC), tregu potencial
për lizing financiar në Shqipëri është 98.4 milionë euro në kontrata të reja për vit. Sipas
këtyre vlerësimeve, potenciali për rritje është i konsiderueshëm si për lizing automjetesh edhe
pajisje e makinerish, përkatësisht 37.6 milionë euro dhe 30.8 milionë euro në kontrata të reja
për vit. Studimi vlerëson që për një periudhë afatmesme, lizingu mund të përbëjë 13 – 19% të
totalit të investimeve në Shqipëri. Nëse do të krahasonim aktivitetin e lizingut me vendet e
rajonit, nga pikëpamja e kontributit që ky aktivitet jep në PBB-në e një vendi, do të thonim që
shifrat e Shqipërisë janë shumë të ulëta. Tek në ai përbën më pak se 0.5% të PBB, ndërsa në
vende si Rumania apo Bosnjë Hercegovina ai përbën mbi 3% të PBB. Këto fakte krijojnë
bindje se sektori i lizingut mund të jetë një sektor potencial për zhvillim në të ardhmen.
Zhvillimi i lizingut dhe faktoringut do të varet gjithashtu nga infrastruktura e përshtatshme e
kredive, si dhe nga eleminimi i paqartësive ligjore. Shqipëria, për shembull, duhet të
qartësojë mjedisin rregullator për lizingun dhe trajtimin financiar të tij lidhur me tatimin mbi
vlerën e shtuar, si dhe të lejojë njohjen e faturave si instrumente të borxhit, për të mundësuar
përdorimin e tyre si kolateral i plotë për huatë dhe për kapitalin në qarkullim. Përveç kësaj,
ekziston nevoja e rritjes së sensibilizimit publik lidhur me lizingun dhe faktoringun si
zgjedhje financimi.
Sipas Vëzhgimit të Performancës së Mjedisit të Biznesit dhe të Ndërmarrjeve, për nevoja të
kapitalit në qarkullim dhe investimeve të reja, subjektet shqiptare marrin mesatarisht 50% më
pak financim të huaj, sesa vendet e tjera të Evropës Juglindore. Në mënyrë më të veçantë, ato
mbështeten te financimi i tyre i brendshëm për rritjen dhe investimet e reja, më shumë se çdo
vend tjetër i rajonit, si dhe marrin 38 % më pak kredi bankare për kapitulin qarkullues.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
107
Lizingu dhe kreditë tregtare zënë mesatarisht rreth 6 % të financimit të qëndrueshëm, ndërsa
subjektet shqiptare marrin më pak se 2 % të financimin të tyre nga këto burime48. Ndonëse
dërgesat janë dukshëm të larta, financimi informal duket se është, në mënyrë të
konsiderueshme, më i ulët se në vendet homologe.
Tabela:36 Burimi i kapitalit në qarkullim (KQ) dhe i investimeve të reja (IR), përqindja e shumë së
përgjitshme
Burimi: Banka Botërore
Burimi: Vëzhgim i Performancës së Mjedisit të Biznesit dhe të Ndërmarrjeve
48 Banka Botërore “Mundësitë e Shqipërisë për financimin e sektorit të ndërmarrjeve” Raport
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
108
Në Shqipëri, sektori i lizingut është ende në fillimet e tij, por mundësia për zhvillim është e
konsiderueshme. Në mars 2007, veprimtaria e përgjithshme e lizingut në Shqipëri, arriti në 80
milion lekë (rreth 800.000 dollarë amerikanë). Kjo përfaqëson më pak se 0.05 % të kredive
bankare për sektorin privat. Nga ana tjetër, lizingu është krijuar si alternativë ndaj huadhënies
bankare, për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme dhe për individët. Në shumë ekonomi në
zhvillim, në Evropën Lindore, bankat janë treguar të paduruara për të krijuar kompani lizingu
me qëllim që të shtrihen te segmentet e klientëve, të cilët nuk janë të aftë të marrin hua.
Volumi i veprimtarive të lizingut në vende të tilla si Bosnja dhe Rumania (mbi 3 % të PBB-së
në të dy rastet), ofron njëfarë reference përsa i përket potencialit të këtij sektori në Shqipëri.
Sipas një studimi të kohëve të fundit, që ka ndërmarrë Korporata Ndërkombëtare e
Financave, tregu i mundshëm i lizingut në Shqipëri është rreth 98.4 milion euro në kontrata
të reja, në vit. Sipas këtyre vlerësimeve, potenciali për zhvillim është i konsiderueshëm si në
lizingun e automobilave, ashtu edhe në atë të pajisjeve (përkatësisht, 37.6 milion euro dhe
30.8 milion euro në kontrata të reja, në vit). Duke përdorur shifra nga vende të tjera të rajonit,
studimi vlerëson se, në një periudhë afatmesme, lizingu mund të zërë nga 13% deri në 19% të
investimit të përgjithshëm në vend.
Burim: Përllogaritjet mbështeten te Lease Europe
Lizingu në Europë u rrit 7.3% gjatë vitit 2011, duke kapur vlerën 222 bilion euro, krahasuar
me 208 bilion euro në vitin 2010.
Mungesa e vetëdijes nga ana e kompanive dhe stimujt e kufizuar për të nxitur bankat që të
përfshijnë produke të reja, gjithashtu, kufizon mundësitë e lizingut në Shqipëri. Përveç
problemit të trajtimit të paqartë financiar të kontratave për lizingun, duket se ka faktorë të
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
109
tjerë që e kufizojnë rritjen e tij në Shqipëri. Koncepti i lizingut është relativisht i ri për
Shqipërinë dhe do të duhet të bëhen përpjekje të konsiderueshme për të rritur sensibilizimin e
tregut. Në të njëjtën kohë, bankave shqiptare u mungon ekspertiza lidhur me këto produkte
dhe mungesa e përvojës ndërlikon çështjet e vënies së çmimeve dhe të sekuestros. Për më
tepër, stimujt për të nxitur bankat që të krijojnë produktet dhe ekspertizën e nevojshme janë
shumë të kufizuara, duke patur parasysh faktin se kërkesa e paplotësuar për kredi lejon
shtrirjen e shpejtë të operacioneve në segmente më tradicionale. Së fundi, sipas studimit që ka
bërë Korporata Ndërkombëtare e Financave, tregu dytësor i aktiveve, për të cilat është ofruar
lizingu, është i pazhvilluar, duke ndikuar në këtë mënyrë tek mëkëmbja e parashikuar në rast
mosplotësimi.
Pjesëmarrësit në tregun e lizingut financiar në Shqipëri
Lizingu është një koncept i ri për individët si dhe për një pjesë të mirë të SME dhe
kompanive shqiptare. Kjo i referohet mungesës së traditës në tregun financiar, e cila është
shoqëruar me një sektor bankar ende në fazën e konsolidimit e të zhvillimit të tij, por që
gjithësesi është një nga sektorët më të rregulluar dhe të zhvilluar të sistemit financiar.
Zhvillimi i lizingut financiar në Shqipëri morri një hov pozitiv me miratimin e ligjit “Për
qiranë financiare” në 12 maj 2005. Ndërkohë që qiraja operative ishte prezente në treg
përpara majit 2005, bazuar në ligjin tregtar. Që nga viti 2005 kompanitë shqiptare kanë një
mjet të ri financimi për të plotësuar nevojat e tyre për makineri dhe pajisje. Ky instrument i ri
i lejon ato të rinovojnë teknologjinë e tyre dhe të bëhen më konkuruese. Ato nuk kanë nevojë
të paguajnë makineritë që në fillim, apo të plotësojnë kërkesat e një kredie bankare për
kolateral apo garanci.
Duke patur parasysh faktorët që nxitën rritjen e shpejtë të përdorimit të lizingut në Evropën
Lindore dhe Qëndrore, ai do të jetë një alternativë e rendësishme financimi afatmesëm për
kompanitë dhe biznesin shqiptar në përgjithësi, i cili karakterizohet nga burime financimi të
kufizuara, mundësi kolaterali të kufizuar etj.
Lizingu është një mekanizëm efektiv për t’i dhënë shtytje ekonomive në zhvillim,
Financimi me lizing u krijon mundësi sipërmarrësve të fillojnë të përdorin një aktiv
përpara se ata ta kenë realisht në pronësi,
Në fund të periudhës së financimit me lizing financiar, klienti ka mundësinë e
ushtrimit ose jo të së drejtës së blerjes së mjetit, që në ndryshim nga kredia, i lehtëson
atij menaxhimin e mjeteve në fund të periudhës së një projekti të caktuar,
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
110
Lizingu është një mënyrë për të rritur nivelin e investimeve në një vend,
Lizingu është një formë financimi që mund të quhet si zëvendësues i borxhit,
Një financim me lizing është më fleksibël se sa kredia, duke qënë se është një
financim për mjetin. Meqënëse kemi të bëjmë me mjete që mund të shiten në një treg
dytësor të qëndrueshëm, shoqëria e lizingut (pronare ligjore e këtyre mjeteve), brenda
normave të lejuara të menaxhimit të riskut, tregohet më tolerante se sa bankat në
rastin e kredisë. Pra, një financim me lizing, është teorikisht më i lehtë për t’u marrë
se sa një financim me kredi,
Një përparësi tjetër, që rrjedh nga përdorimi i lizingut, është efekti pozitiv që ka ai në
uljen e informalitetit në ekonomi, pasi hyrja në marrëdhënie lizingu shoqërohet
përgjithësisht me një formalizim më të madh të biznesit.
Në Shqipëri gjatë vitit 2005 operonin tre kompani që zhvillonin aktivitetin e lizingut: Tirana
Leasing, Bi- Leasing, dhe Landeslease. Në vitin 2006 në tregun e lizingut shqiptar hyn dhe
Raiffeisen Leasing, për t’u pasuar më pas në vitin 2008 nga Credins Leasing. Tregu aktualisht
sundohet nga Raiffeisen Leasing dhe Tirana Leasing. Në fund të vitit 2009, Raiffeisen
Leasing dhe Tirana Leasing së bashku kishin një tepricë financimi rreth 40 milionë EURO
(përfshirë TVSH).
Tabela: 37 Tregu i qerasë financiare (deri në dhjetor 2008)
Kompanitë e Lizingut Total në Mil/Euro Pjesa e tregut
RLAL 23.4 51%
Tirana Lesing 15.6 34%
Credins Lesing 4.2 9%
Landeslease 2.9 6%
Totali 46.1 100%
Burimi: Banka e Shqipërisë, Raporti Vjetor
Lizingu në Shqipëri përdoret më shumë nga biznesi i vogël dhe i mesëm dhe më pak nga
kompanitë. Ai është përdorur më shumë për blerje autoveturash sesa për makineri apo linja
prodhimi. Tregu i lizingut duket se po njeh rritje. Kjo duket po të shohim të dhënat e dy
kompanive RLAL dhe Tirana Lesing, të cilat zotërojnë 85% të tregut të lizingut në vendin
tonë.
Tabela më poshtë jep zhvillimin e lizingut në Shqipëri gjatë periudhës 2009 – 2011
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
111
Tabela.38 Zhvillimi i Lizingut në Shqipëri Milion lekë
3-mujori I 3-mujori II 3-mujori III 3-mujori IV
2009 514,04 577,53 605,9 759,27
2010 709,33 599,95 505,95 488,34
2011 463,93 504,99 465,89 743,64
Burimi: Banka e Shqipërisë
Tabela:39 Portofoli i RLAL sipas viteve dhe tipit të klientit të financuar.
Klientët (në %) 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Bizneset e mesme dhe të mëdha 85.75 92.78 92.5 92.33 61.2 62.2
Individët 12.93 6.88 7.5 7.67 37.3 37.6
Të tjerë 1.32 0.33 - - 1.5 0.24
Burimi: Raiffeisen Lesing Annual Report
Nëse do ti referoheshim të dhënave të Raiffeisen Leasing në Shqipëri, do të vërenim që
portofoli i RLAL përbëhet mesatarisht nga 57% për SME, rreth 34% për kompanitë dhe pjesa
e mbetur prej 9% për individët. Prirja trevjeçare 2006- 2009 tregon për një rënie të peshës së
SME-ve, ndërkohë që është rritur pesha e kompanive, kjo për faktin se është rritur financimi
i aktiveve të sektorit të ndërtimit. Ndërsa sipas produkteve, portofoli përbëhet 20% në pajisje
dhe 80% në automjete. Pajisjet janë të ndara në dy grupe të mëdha, pajisje mjekësore dhe
informatike e telekomunikacioni, ku secila ka një peshë të barabartë ndaj totalit të portofolit
me 10% secila. Autoveturat janë financimi kryesor me lizing në grupin e automjeteve me një
peshë prej 48%.
Një peshë të konsiderueshme kanë dhe automjetet që përdoren në ndërtim, rreth 20% dhe më
pak kanë automjetet e rënda dhe të lehta respektivisht 7% dhe 5%. Pesha e automjeteve të
lehta dhe të rënda ka qënë pothuajse e qëndrueshme gjatë kësaj periudhe trevjeçare, ndërsa ka
patur rritje të financimit me lizing në automjetet e ndërtimit dhe humbje të peshës ndaj totalit
të portofolit të autoveturave, duke patur parasysh këtu që në vitet e para, financimi me lizing i
këtij aktivi përbënte pjesën dërmuese. .
Grafiku. 31 Portofoli i RLAL sipas klientëve
Burimi: Raiffeisen Lesing Annual Report
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
112
Grafiku. 32 Portofoli i RLAL sipas produkteve
Burimi: Raiffeisen Lesing Annual Report
Dy vitet e fundit 2010-2011 vihet re një ndryshim në peshën që zenë SME dhe korporatat në
portofolin e RAAL. Në vitin 2010 korporatat përbënin 29.2% dhe SME 32% ndërsa individët
37.3%. Për 2011 korporatat përbënin 31.6% të portofolit dhe SME 30.6%, ndërsa individët
37.6%. Edhe pse peshën më të madhe në portofolin e RAAL vazhdojnë ta zenë kompanitë
dhe SME, kjo peshë dy vitet e fundit ka ardhur në rënie dhe është rritur pjesa e individëve.
Tabela:40 Kontratat dhe portofoli i Tirana Lesing gjatë viteve 2006-2009
Emërtimi 2006 2007 2008 2009
Kontratat e lesing 228 555 100 1146
Portofoli i lesingut (në /000 Euro) 4,061 9,306 13,50 13,131
Grafik.42 Problematika në lidhje me tregun e kapitalit
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
126
Burimi: Rezultatet e pyetësorit
E rëndësishme është të përmendim faktin se pjesa më e madhe e shoqërive aksionere të
vrojtuara ndjejnë nevojën për burime të reja financimi.
Grafik. 43 Domosdoshmëria për burime të reja financimi
Burimi: Rezultatet e pyetësorit
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
127
Konkluzione dhe rekomandime
Burimet e financimit të aktivitetit të kompanive mund t’i ndajmë në dy grupe
kryesore:
- Burimet të brendëshme
- Burimet të jashtme
Kompanitë preferojnë të përdorin për financim fitimet e mbajtura (burime të
brendëshme), sepse ato janë më të lira. Por shuma e tyre është e kufizuar. Për këtë, ato
duhet të përdorin edhe burimet e jashtme të financimit.
Raporti midis burimeve të brendëshme dhe burimeve të jashtme të financimit, varet
nga disa faktorë si vijon:
- Shuma e fondeve të nevojshme,
- Shkalla e fitimit e operacioneve,
- Kosto oportune e fitimeve të mbajtura,
- Kostot që shoqërojnë burimet e jashtme të financimit,
- Disponueshmëria e burimeve të jashtme për kompaninë,
- Politika e dividentit e kompanisë.
Teoria e strukturës së kapitalit nuk jep spjegim për gjithçka, ajo siguron një vështrim
të vlefshëm mbi dobinë e financimit me borxh, krahasuar me financimin me aksione.
Në vendimet e strukturës së kapitalit ndikojnë disa faktorë:
1. Konservatorizmi i menaxherëve. Menaxherët janë më konservatorë në përdorimin e
huamarrjes, krahasuar me aksionerët.
2. Qëndrimet e huadhënësve dhe agjensive të vlerësimit. Pavarësisht nga analiza
vetjake e një menaxheri mbi huamarrjen e duhur për kompaninë e tij, nuk mund të
vihet në dyshim se qëndrimet e huadhënësve dhe agjensive të vlerësimit, shpesh janë
përcaktues të rëndësishëm të strukturave financiare.
3. Kapaciteti i huamarrjes rezervë dhe fleksibiliteti i financimit. Është venë re se
kompanitë mbajnë pak kapacitet huamarrës rezervë, që i mundëson atyre huamarrje
në afate të favorshme. Për të siguruar fleksibilitet financimi, kompanitë përgjithësisht
përdorin më pak borxh në kushte normale, duke paraqitur kështu një kuadër financiar
më të fortë në krahasim me ç’mund të kishin në rast të kundërt.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
128
4. Kontrolli. Ndikimi i borxhit në pozicionin e kontrollit të menaxhimit të një
kompanie, mund të ndikojë edhe vendimin e strukturës së kapitalit. Gjykimet mbi
kontrollin nuk sugjerojnë domosdoshmërisht përdorimin e borxhit apo të kapitalit
vetjak, por nëse menaxhimi nuk ka kontrollin mazhoritar, duhet marrë në konsideratë
ndikimi i vendimeve të financimit mbi kontrollin.
5. Struktura e aktiveve. Kompanitë, aktivet e të cilave përdoren si garanci për huatë,
tentojnë të përdorin borxh disi me tepricë. Kështu, kompanitë e pasurive të
patundshme tentojnë të përdorin shumë huamarrje.
6. Kompanitë me normë rritjeje. Kompanitë me zhvillim të shpejtë, tentojnë të
përdorin më shumë borxh, se sa kompanitë me zhvillim më të ngadaltë.
7. Përfitueshmëria. Kompanitë me përqindje shumë të larta të kthimit nga investimet
përdorin relativisht pak borxh.
8. Tatimet. Interesi është një shpenzim i zbritshëm ndërsa dividentët nuk janë të
zbritshëm. Kështu, që sa më e lartë të jetë përqindja e tatimit të kompanisë, aq më e
madhe është përparësia e saj për të përdorur borxh.
Në vendet e zhvilluara si Franca, kompanitë kanë një tendencë për të çuar borxhin e
tyre drejt nivelit të përcaktuar. Ato janë më të prirura që të emetojnë borxh kur borxhi
i tyre është më i ulët se niveli i synuar edhe kur janë rentabile. Lëvizja e kthimit në
treguesin e synuar është asimetrike. Kjo asimetri është e parashikueshme. Situatat e
mbiborxhit zgjidhen më ngadalë meqënëse ndërmarrjet hezitojnë të emetojnë aksione
dhe preferojnë vetëfinancimin. Në të kundërt, situata e nënborxhit mund
të zgjidhen lehtësisht me emetimin e borxhit.
Të gjitha testet vërtetojnë që variabli largësi, i cili përfaqëson ndryshimin midis
treguesit të borxhit real në fillim të periudhës dhe treguesit të synuar, lidhet pozitivisht
me daljen nga borxhi: një largësi pozitive e rëndësishme (që i korespondon një mbi
borxhi) shoqërohet me një paksim të mëtejshëm të marrjes borxh dhe nënborxhi
shoqërohet me një rritje të mëtejshme të treguesit të borxhit. Rentabiliteti dhe
madhësia që lidhen të dyja në mënyrë të kundërt me rritjen e borxhit dalin si dy
përcaktues të tjerë të rëndësishëm të zhvillimit të marrjes borxh.
Në parim lidhja e rritjes me borxhin është pozitive. Kur kapaciteti i vetëfinancimit ka
shteruar ndërmarrjet përdorin borxhin.
Nevoja për fonde qarkulluese dhe treguesi i investimeve lidhen pozitivisht me
borxhin.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
129
Në vendet në zhvillim, në përgjithësi, ka mungesë kapitali. Kjo mungesë e kapitalit
është burim vështirësish për kompanitë; ndërkohë që në vendet e zhvilluara ka një
zgjedhje reale të burimeve të financimit, në vendet në zhvilim nuk mund të flitet
veçse për disponibilitet të burimeve të financimit.
Burimet e financimit për kompanitë publike vijnë kryesisht nga ndihma e shtetit dhe
nga kredi afatgjat. Kompanitë private mbështeten para së gjithash mbi vetëfinancimin
dhe kreditë bankare afatshkurtra.
Vështirësitë e financimit të kompanive private në vendet në zhvillim ndeshen në dy
nivele:
- Në nivelin e brendëshëm: pamjaftueshmëria e vetëfinancimit.
- Në nivelin e jashtëm: tregu financiar (vështirësi e hyrjes dhe përdorimit të
tregut financiar primar dhe sekondar), sistemi bankar (kreditë afatshkurtra në
formë huaje, kredi arke ose garanci) dhe shteti (për të financuar investimet
produktive, projekte të interesit të përgjithshëm).
Vështirësitë e financimit të kompanive publike në vendet në zhvillim janë në dy
nivele:
- Në nivelin e brendëshëm: pamjaftueshmëri e vetëfinancimit
- Në nivelin e jashtëm: pamjaftueshmëria e ndihmës së shtetit, kredi bankare
afatmesme dhe afatgjata.
Në vendet në zhvillim vihet re një epërsi e bankave tregtare ndaj organizmave
financiare të specializuara.
- Bankat tregtare japin kredi kompanive pas vlerësimit të disa elementeve si:
veprimtaria e kompanisë, kapitali qarkullues, rrjedhja e cash-it, aftësia e
vetëfinancimit, referencë ndaj kapacitetit të borxhit të kompanisë për të
analizuar riskun imediat, analiza e aftësisë së rimbursimit, analiza e
solvabilitetit e kompanisë.
- Organizmat financiare të specializuara financojnë investimet e kompanive
industriale. Roli i bankave të zhvillimit është që të kanalizojnë dhe orjentojnë
kapitalin në funksion të objektivave të zhvillimit të caktuara në plan, duke
dhënë kredi për veprimtari ekonomike kryesore të braktisura nga bankat
tradicionale për mungesë mjetesh dhe mospjesëmarrje me preteksin që janë
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
130
veprimtari me risk të lartë (tërheqin kursimin privat kombëtar drejt
veprimtarive me risk të lartë por të nevojshme për zhvillim).
Efektet e krizës financiare botërore janë ndjerë edhe në Shqipëri. Kriza ka ndikuar në:
Rënien e ritmeve të remitancave. Rënia e remitancave ka sjellë uljen e
investimeve të biznesit të vogël dhe të mesëm.
Rënien e ritmeve të depozitave të kursimit.
Frenimin e kreditimit bankar sidomos në valutë. Që prej tetorit 2008 ritmi i
rritjes së kreditimit ka ardhur në rënie. Gjatë vitit 2009 e në vazhdim kreditë
në valutë u tkurën. Që prej 3-mujorit të fundit të vitit 2008 u rritën kreditë me
probleme.
Rënien e ritmeve të import- eksportit.
Dobësimin e lekut ndaj euros dhe dollarit amerikan.
Bankat e nivelit të dytë në vendin tonë po shtohen dhe po fuqizohen financiarisht, por
ato në asnjë rast nuk mund të zëvendësojnë rolin e institucioneve të tjera të tregut, një
ndër të cilat është dhe Bursa e Tiranës. Një sistem financiar i shëndoshë kërkon
praninë e bankave, por edhe të institucioneve të tjera jobankare.
Zhvillimi i tregut të kapitaleve në Shqipëri përbën ende një sfidë për t’u ndërmarrë,
duke menduar se në vendin tonë është nisur nga një trashëgimni “zero” dhe nga vetë
karakteri i ndërlikuar i zhvillimit ekonomik dhe i vetë biznesit shqiptar.
Mungesa apo mosfunksionimi i tregut të kapitaleve në ekonomi bën që raporti “borxh/
kapital aksioner” i kompanive të rritet, duke dobësuar strukturën financiare të tyre.
Kjo, në një periudhë afatgjatë, rrezikon jo vetëm aftësinë paguese të këtyre
kompanive, por dhe gjëndjen e likuiditetit të vetë huadhënësve. Në qoftë se ato do të
përdornin në mënyrë të kombinuar huanë dhe aksionet, si mjete për sigurimin e
fondeve të nevojshme, atëherë aftësia paguese e tyre do të rritej.
Bursa është edhe më e ndjeshme se sa bankat e nivelit të dytë ndaj informalitetit
ekonomik, mungesës së bilanceve reale, mentalitetit një pronësor të biznesit etj.;
fenomene që ende ekzistojnë në vendin tonë. Biznesi shqiptar zhvillon aktivitet të
ndërfutur mes pjesës formale dhe informale të ekonomisë. Është e lehtë të arihet në
përfundimin se thuajse të gjitha shoqëritë shqiptare janë në një pozitë më të mirë
financiare se sa tregojnë pasqyrat financiare të tyre.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
131
Në shqipëri nuk ka dhe nuk zbatohen lehtësi fiskale për investimet në letra me vlerë
dhe veçanërisht në titujt e pronësisë, duke mos krijuar asnjë përparësi për këtë
instrument në treg.
Pak ose aspak u bë për futjen e produkteve të reja, apo zhvillimin dhe konsolidimin e
atyre ekzistuese në BT. Normalisht, duhej që Bursa e Tiranës të ingranohej në
proçesin e privatizimit, që do të vijonte pas vitit 1996, listimin e shoqërive aksionere,
si dhe të konsolidonte më tej tregun e bonove të thesarit.
Sektori privat, të paktën për një periudhë afatshkurtër, duket se do të vazhdojë të
qëndrojë larg Bursës së Tiranës. Ndër pikat që nuk favorizojnë një listim të
mundshëm të këtyre shoqërive në Bursën e Tiranës përmendim:
Mosplotësimi i kritereve cilësore për listim. Ndër këto kritere mund të
përmendim nivelin e ulët të administrimit dhe cilësia e raportimeve financiare.
Lloji i aktivitetit të bizneseve. Biznesi i madh është i përqëndruar në aktivitete
me qarkullim të shpejtë të kapitalit. Kjo tregon që në përgjithësi, biznesi i
madh shqiptar është ende i angazhuar në aktivitete që kërkojnë pak investim
dhe kanë fitim më të shpejtë.
Forma e pronësisë dhe kultura e biznesit. Biznesi i madh shqiptar është i
organizuar kryesisht në formën e shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar. Ende në
Shqipëri është në nivel të ulët organizimi në formën e shoqërisë aksionere.
Përveç të tjerash, ky është një tregues i traditës dhe i kulturës së zhvillimit të
biznesit, që do të thotë se preferohen më tepër forma me një ose pak pronarë,
sesa bashkimi i shumë aksionerëve. Kjo deri diku ndikon në shkallën e ulët të
nevojave për zhvillimin e tregut të kapitaleve.
Kultura e dobët financiare e administratorëve dhe stafit drejtues.
Administratorët dhe stafi drejtues i kompanive shqiptare kanë pak ose aspak
njohuri mbi tregun e kapitaleve, instrumentet financiare dhe përdorimin e këtij
tregu për financimin e aktivitetit të tyre ekonomik.
Mungesa e konkurencës së mirëfilltë midis kompanive. Një ndër nxitësit
kryesorë që bizneset të kërkojnë financime nëpërmjet bursës është dhe faktori
i konkurrencës, por në Shqipëri konkurrenca brenda sektorëve respektivë të
ekonomisë nuk është në ato nivele që domosdoshmërisht të kërkojë financimin
në shkallë të gjerë të bizneseve shqiptare nëpërmjet bursës.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
132
Megjithtë, ekzistojnë dhe pika optimizmi në këtë drejtim. Një pjesë e kritereve sasiore, që
kanë të bëjnë më madhësinë e kapitalit aksioner dhe me numrin minimal të aksionerëve,
plotësohen në një nivel të kënaqshëm nga shoqëritë aksionere. Kriteret e Bursës së
Tiranës (të paktën ato sasiore), nuk përbëjnë pengesë serioze për kompanitë shqiptare
për t’u kuotuar në të. Gjithashtu, ekziston dyshimi se, pavarësisht nga niveli i ulët i
fitimeve që bizneset raportojnë në zyrën e tatim-taksave, niveli i fitimit dhe gjendja
financiare e biznesit privat duhet të jetë më e mirë sesa realiteti formal, gjë që duhet të
shihet si një fakt pozitiv për të ardhmen.
Në kushtet kur sektori privat, në periudhën afatshkurtër dhe afatmesme, mbetet vetëm
një burim potencial aksionesh për Bursën e Tiranës, Shteti mbetet shpresa e fundit dhe
e vetme për t’i siguruar Bursës së Tiranës aksionet. Këto aksione duhet të sigurohen
nëpërmjet përfshirjes së saj në proçesin e privatizimit të kompanive strategjike. Një
ingranim i Bursës së Tiranës në këtë proçes, përveç garantimit të zhvillimit të
mëtejshëm institucional dhe operacional për të, do të jepte dhe efekte të tjera pozitive
si më poshtë:
o Privatizimin transparent të kompanive strategjike,
o Krijimin e menjëhershëm të disa mijëra aksionerëve, të cilët pas blerjes së
aksioneve në tregun primar do të fillojnë t’i shesin ato në tregun sekondar dhe
kjo nënkupton të ardhura për bursën,
o Rritjen e kredibilitetit të Bursës së Tiranës,
o Listim të shpejtë dhe plotësim më me lehtësi të të gjitha kritereve të Bursës së
Tiranës nga këto kompani,
o Nxitjen dhe promovimin tek sektori privat i përparësive të kuotimit në bursë,
o Edukimin dhe tërheqjen e popullatës drejt titujve të pronësisë, si një
alternativë investimi të fondeve të lira dhe kursimeve të tyre,
o Përdorimi i mundshëm i bonove të privatizimit, duke i shërbyer dhe qëllimit të
angazhimit të këtyre letrave me vlerë në proçesin e privatizimit.
Nga zhvillimi i tregut të kapitalit do të kishim përfitime makroekonomike si:
- Mobilizimi i kursimeve dhe i kapitaleve vendase: njëra nga funksionet kryesore të
tregut të kapitaleve është sigurimi i financimeve për shoqëritë tregtare,
institucionet financiare dhe qeverinë. Nëpërmjet realizimit të këtij funksioni,
grumbullohen shuma të mëdha monetare të cilat mobilizohen dhe injektohen në
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
133
mënyrë efektive në ekonominë shqiptare, duke kontribuar kështu në promovimin e
rritjes ekonomike.
- Tërheqja e më shumë likuiditeteve në sektorin formal të ekonomisë: Aktualisht,
shuma e parave jashtë sektorit formal është e ndjeshme, kështu që tregu i
kapitaleve mund të jetë një mjet i rëndësishëm për të tërhequr të paktën një pjesë
të këtyre parave brenda sektorit formal, duke ndihmuar në reformat aktuale në
sektorin bankar, të cilat i shërbejnë të njëjtit qëllim.
- Krijimi dhe formimi i besimit, veçanërisht tek institucionet financiare dhe
shoqëritë (bizneset): Pas ngjarjeve të vitit 1997, është vënë re në vazhdimësi një
besim i dobët i publikut të gjerë tek institucionet financiare dhe biznesi.
Megjithatë, kursimet në banka janë rritur ndjeshëm që nga ajo kohë. Zhvillimi i
suksesëshëm i tregut të kapitaleve do të ndihmonte në rritjen e besimit, si tek
institucionet e tregut të kapitaleve dhe tek emetuesit e letrave me vlerë.
- Nxitja e zotrimit të letrave me vlerë në një shkallë më të gjerë, nga ana e publikut:
Rritja dhe zhvillimi i tregut të kapitaleve, do të ndihmonte në zhvillimin e
mëtejshëm të idesë së bërjes së njerëzve zotërues të letrave me vlerë dhe
promovimin e ndjenjës së pronësisë në ekonomi. Ky objektiv lidhet dhe me
objektivin e tërheqjes të sa më shumë parave në sektorin formal të ekonomisë.
Përfitimet mikroekonomike që vijnë nga zhvillimi i tregut të kapitaleve janë:
- Sigurimi i financimeve për ndërmarrjet produktive, institucionet financiare dhe
qeverinë: Nevoja gjithnjë në rritje e kërkesës për financime nga biznesi, po
përballet me kapacitetet e kufizuara të bankave për të dhënë hua, përveç huave të
mbështetura në kolateral. Në këto kushte, zhvillimi i tregut të kapitalit do t’u
siguronte atyre një alternativë financim për veprimtarinë e tyre, nëpërmjet
emetimit të letrave me vlerë të borxhit apo të kapitalit. Zhvillimi i tregut të
kapitaleve do të përbënte një alternativë financimi edhe për qeverisjen vendore,
për t’i mundësuar asaj realizimin e mjaft projekteve për zhvillimin e
infrastrukturës vendore. Gjithashtu, bankat do të jenë të interesuara e të motivuara
për të përdorur tregun e kapitaleve për emetimin e obligacioneve, për sigurimin e
dhënies së huave afatgjata. Kjo do t’u mundësonte bankave përputhjen e afateve,
të mesme dhe të gjata, të maturimeve për fondet pasive (depozitat) dhe të huave
për klientët e kategorisë “biznes”, sidomos për ato biznese që nuk mund ta
përdorin drejtpërdrejt tregun e kapitaleve.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
134
- Sigurimi i një mekanizmi për shitblerjen e letrave me vlerë ndërmjet investitorëve:
Investitorëve u nevojitet tregu i kapitaleve për sigurimin e likuiditeteve. Kjo, së
bashku me kthimet relativisht të larta që sigurohen në këtë treg në krahasim me
depozitat bankare, është njëra nga veçoritë kryesore që do të mundësonte
tërheqjen e tyre në këtë treg. Një lehtësi të tillë mund ta ofrojë vetëm një treg i
organizuar dhe i hapur, në dallim nga tregjet jozyrtare. Tregu i kapitaleve, me
kriteret specifike për listim, raportimet e rregullta dhe disiplinimin e
vazhdueshëm, mundëson promovimin e standardeve më të larta të transparencës,
informimit, përgjegjshmërisë dhe mirëmenaxhimit të bizneseve dhe të publikut.
Standardet më të larta të mirëmenaxhimit të shoqërive i tërheqin investitorët dhe e
kundërta, standardet e ulta i largojnë ata.
- Reduktimi i rreziqeve për bankat dhe shpërndarja e burimeve të të ardhurave:
Bizneset huamarrëse, që grumbullojnë fondet nëpërmjet tregut të letrave me vlerë,
në dalllim nga kredia bankare, do të ndihmonin në uljen e ekspozimit të bankave
ndaj këtyre huamarrësve.Gjithashtu, bankat që do të ngrenë struktura të
specializuara për investime në letra me vlerë apo fonde investimesh për
depozituesit e tyre, do të kenë mundësinë të diversifikojnë burimet e të ardhurave
të tyre, pasi do të kenë mundësi të arkëtojnë komisione për përgatitjen apo
pjesëmarrjen në emetimet e reja të letrave me vlerë, apo kur tërheqin klientë të rinj
në fondet e investimeve.
Përfitimet në rrafshin e politikës së jashtme, që vijnë nga zhvillimi i tregut të kapitalit:
- Promovimi i Shqipërisë si një vend me qëndrueshmëri ekonomike gjithnjë në
rritje: Përveç përfitimeve ekonnomike të sipërpërmendura, krijimi i një tregu
kapitalesh të suksesshëm, mund të ndihmojë në promovimin e Shqipërisë si një
shtet ligjor funksional, sipas standardeve ndërkombëtare.
- Tërheqja e më shumë investimeve të huaja në Shqipëri: Përmirësimet në
zhvillimin ekonomik të Shqipërisë dhe në qeverisjen e vendit, do të ndihmonin në
tërheqjen e investimeve të huaja direkte e më pas të investitorëve të portofoleve
financiare. Këta të fundit tërhiqen në çastin kur në vend ekziston një treg
kapitalesh, që ofron një gamë të gjerë letrash me vlerë dhe kur ky treg ka edhe
likuiditet.
- Zhvillimi i institucioneve dhe i skemave afatgjata të kursimeve: Nxitja e krijimit të
institucioneve të kursimeve afatgjata, që përfshijnë fondet e investimeve dhe ato të
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
135
pensioneve, jo vetëm që do të promovonte rritjen e kursimeve, por do të siguronte,
gjithashtu, një stabilitet mëtë madh për tregun e kapitaleve. Krijimi i një themeli të
qëndrueshëm investitorësh institucionalë, do të pakësonte rreziqet e luhatshmërisë
së madhe të tregut, si pasojë e horizonteve afatshkurtra të investimit të
investitorëve të vegjël individualë, si dhe do të rriste stabilitetin e tregut të
kapitaleve në Shqipëri.
- Ndihmesë për menaxhimin e borxhit publik: Ekzistenca e një tregu kapitalesh
mirëfunksional, do t’i siguronte qeverisë mjete shtesë për menaxhimin e borxhit
publik, qoftë ky i emetuar nga qeveria qendrore apo ajo vendore. Një treg ku
kryhen emetime të rregullta letrash me vlerë (veçanërisht ato me afate të gjata
maturimi), do të siguronte jo vetem likuiditet në favor të huamarrësit qeveritar,
por edhe referenca për çmimin e letrave me vlerë të borxhit të emetuara nga
ndërmarrjet.
- Ofrimi i një alternative shtesë për privatizimin e ndërmarrjeve shtetërore: Qeveria
mund të përdorë tregun e kapitaleve si një metodë shtesë për shitjen e paketave
kontrolluese apo të mbetura të aksioneve të ndërmarrjeve shtetërore. Ekzistenca e
opsionit të privatizimit nëpërmjet tregut të kapitaleve, i krijon qeverisë më shumë
fleksibilitet në drejtim të metodave që mund të përdorë për privatizim. Një gjë e
tillë mund të zvogëlojë dhe rezikun politik, në kuptimin që shitja e plotë ose e
pjesshme e një ndërmarrjeje shtetërore, me ofertë publike, të paktën mund të
shmangë shqetësimet dhe pretendimet për mungesën e transparencës dhe të
ekzistencës së interesave të personave të caktuar në privatizimin e tyre.
Shoqëritë aksionere shqiptare, nuk paraqiten problematike përsa i takon përmbushjes
së kritereve sasiore të listimit. Problematika e vërtetë qëndron në përmbushjen e
kritereve cilësore, që detyrimisht duhet t’i pëmbushin këto shoqëri, për të pasur më tej
mundësinë për t’u listuar në bursë.
Argumentet kundër zhvillimit të sotëm të tregut të kapitaleve në Shqipëri janë të
parëndësishme në krahasim me përfitimet e mundëshme që mund të sjellë zhvillimi i
këtij tregu. Një ekonomi që rritet, shoqëruar me rritjen e kursimeve dhe kërkesës për
financime, kërkon fillimin sa më shpejt të funksionimit të tregut të kapitaleve. Çdo
vonesë në këtë proces nuk ka asnjë lloj përparësie dhe patjetër që përbën një kosto të
madhe oportune. Kjo kosto mund të shfaqet në forma të ndryshme, ku më kryesoret
përmendim:
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
136
- nivelin e ulët të disponimit të fondeve për investime në ekonomi, e për rrjedhojë
një rritje e cunguar ekonomike,
- zgjatje e kohës së nevojshme për tërheqjen e parave nga sektori informal në atë
formal.
Kredia bankare mbetet një burim mjaft i përdorur për kompanitë shqiptare, megjithëse
ka norma të larta interesi, kjo për shkak të mungesës së alternativave të tjera të
financimit. Aktiviteti kreditues i bankave ka ardhur në rritje. Cilësia e portofolit të
kredive në sistemin bankar në Shqipëri, para krizës financiare botërore, ishte në
nivelet më të mira të rajonit(3,4%).
Pavarësisht renditjes së Shqipërisë ndër vendet e rajonit me rritjen më të lartë të
kredisë dhënë sektorit privat, pesha e kësaj kredie ndaj PBB e rendit ate ndër vendet
me nivel ende të ulët të këtij treguesi në rajon.
Që prej gjashtëmujorit të dytë të vitit 2007 e në vazhdim, bankat u treguan më
konservatore gjatë proçesit të miratimit të kredive të reja për biznesin. Kjo veçanërisht
për bizneset e mëdha dhe kreditë me afat të gjatë maturimi, në formën e kredive për
investime.
Kreditë me probleme që nga viti 2008 e në vazhdim kanë ardhur në rritje. Si rezultat i
krizës financiare botërore, bankat e nivelit të dytë në Shqipëri kanë hequr dorë nga
politika agresive për dhënie kredish, të friksuara nga rritja e kredive me probleme.
Kriteret për kreditë dhënë korporatave dhe për kredinë me qëllim financimin e
investimeve, kanë qënë më të shtrënguara sesa kriteret për kredinë dhënë bizneseve të
vogla dhe të mesme dhe për kredinë për qëllime financimi të kapitalit qarkullues.
Alternativa të reja si lizingu, faktoringu dhe huamarjet në tregjet e kapitalit, që kanë
përdorim të madh në vendet me ekonomi dhe tregje financiare të zhvilluara, janë
pothuaj inegzistente për kompanitë shqiptare.
Në mospërhapjen sa duhet të lizingut kanë ndikuar një sërë faktorësh si: infrastuktura
ligjore, niveli i zhvillimit të sistemit bankar, niveli i edukimit të biznesit etj. Por do të
veçonim këtu mungesën e një politike të qartë orientuese dhe mbështetëse për
zhvillimin e këtij biznesi dhe sidomos mungesën e një trajtimi të qartë e nxitës fiskal.
Vështirësitë e operimit të kompanive të lizingut në treg janë:
- Kërkesa e orientuar vetëm në një drejtim (automjetet).
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
137
- Mungesa e një tregu të mirëfilltë pajisjesh dhe të një tregu sekondar.
Sektori i lizingut mund të jetë një sektor potencial për zhvillim në të ardhmen. Në
Shqipëri, sektori i lizingut është ende në fazat e veta të hershme, por mundësia për
zhvillim është e konsiderueshme.
Kufizimi më i madh përsa i përket huadhënies për kompanitë e mëdha lidhet me
probleme që kanë të bëjnë me të drejtat e pronësisë së aseteve nga pasuria e
paluajtshme e subjekteve, ndërsa, përsa i përket huadhënies për ndërmarrjet e vogla
dhe të mesme, kufizimi i madh është informaliteti.
Mungesa e vetëdijes nga ana e kompanive dhe stimujt e kufizuar për të nxitur bankat
që të përfshijnë produke të reja, gjithashtu, kufizon mundësitë e lizingut në Shqipëri.
Në Shqipëri, faktoringu nevojitet si burim plotësues për qëllime të kapitalit në
qarkullim. Ai rezulton të jetë i mundshëm në Shqipëri, por pengohet nga:
- Mangësitë që lidhen me kuadrin ligjor,
- Nga pikëpamja e kërkesës, mundësia e faktoringut kufizohet ndjeshëm nga
volumi i veprimtarive ekonomike dhe informaliteti në sektorin real.
- Nga pikëpamja e ofertës, dëshira për krijimin e shërbimeve të faktoringut
mund të jetë e kufizuar.
- Si në shumë vende të tjera, faktoringu kufizohet edhe nga mundësia për
mashtrime, që buron kryesisht nga faturat e falsifikuara dhe pamundësia për
ta transferuar pagesën e faturave te faktori.
Për periudhën afatmesme kompanitë shqiptare do të vazhdojnë të përdorin gjerësisht
sistemin bankar për financimin e aktivitetit të tyre.
Kredia bankare mbetet një burim mjaft i përdorur për kompanitë shqiptare, megjithëse
ka norma të larta interesi, kjo për shkak të mungesës së alternativave të tjera të
financimit.
Huaja bankare përdoret nga kompanitë shqiptare më shumë për kapital qarkullues,
kjo nxjer në pah interesin e ulët që kanë kompanitë për të përdorur tregun e kapitalit
për financimin e projekteve afatgjata dhe rritjen e tyre të qëndrueshme në të ardhmen.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
138
Sistemi bankar nuk i plotëson kërkesat e kompanive për financimin e aktivitetit të
tyre ekonomik. Ekzistojnë problematika të ndryshme midis sistemit bankar dhe
kompanive aksionere si :
përqindja e interesit të kredive, kërkesa e bankave për kolateral, burokracia e bankave,
komisionet bankare.
Kompanitë janë ato që kanë nevojë për fonde të mëdha për investime, të cilat mund
t’i sigurojnë nëpërmjet marrjes së financimeve të drejtpërdrejta nga tregu i
kapitaleve. Konkurenca është një nga faktorët shtytës më të fuqishëm që i bën
kompanitë të kërkojnë financim nëpërmjet bursës. Në Shqipëri, konkurenca brenda
sektorëve respektivë të ekonomisë nuk është në ato nivele, që domosdoshmërisht të
kërkojë financim të kompanive nëpërmjet bursës.
Ekziston një njohje empirike dhe thjesht si nocion e jo si praktikë e tregut të
kapitaleve dhe bursës nga ana e kompanive aksionere.
Midis tregut të kapitaleve dhe kompanive ekzistojnë disa probleme si: mosnjohja e
institucioneve të tregut të kapitaleve, mosnjohja e legjislacionit të këtij tregu, niveli i
kulturës financiare etj.
Shkalla e regjistrimit të Sh.a.pranë QRA-së varet shumë nga fakti nëse shteti është
pronar apo bashkëpronar në to.
Kriteri sasior i listimit në Bursën e Tiranës, mjaftueshmëria e kapitalit përmbushet
nga kompanitë aksionere, ndërsa kriteri sasior i mjaftueshmërisë së aksionerëve lë
për të dëshiruar.
Kriteret cilësore si: menaxhimi i shoqërisë aksionere, njohja e tregut të kapitaleve,
transparenca dhe cilësia e të dhënave financiare duhet të përmirësohen.
Rekomandime
Funksionimi i Tregut të kapitaleve në Shqipëri mendoj se do të sillte efekte pozitive jo
vetëm për kompanitë shqiptare, por edhe për ekonominë e vendit. Përvoja ka vërtetuar
se rritja ekonomike është më e madhe pas funksionimit të tregut të kapitalit. Kjo
lidhje pozitive është vërtetuar dhe në ekonomi të vogla. Në botë ka dhjetra bursa,
madje dhe në rajonin e Ballkanit, që nuk mund të krahasohen me bursat amerikane,
por që funksionojnë mirë dhe që u shërbejnë ekonomive.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
139
Funksionimi i bursës së Tiranës është plotësisht i mundshëm duke punuar në
disa drejtime:
Së pari, ndërtimi i një sistemi fiskal i cili favorizon shoqëritë aksionere të listuara në
bursë. Duke marrë parasysh eksperiencat e suksesshme të vendeve të Evropës Lindore,
qeveria shqiptare mund të ndërmerrte iniciativa ligjore për të detyruar listimin në Bursën
e Tiranës të kompanive të cilat arrijnë një nivel kapitali të caktuar. Gjithashtu, qeveria
mund të nxisë zhvillimin e tregut të kapitaleve nëpërmjet ofrimit të lehtësirave fiskale për
kompanitë e listuara në BT si përjashtim nga tatimet ose e tatimeve për një periudhë
kohore të caktuar. Të gjithë këto do të ndihmonin qeverinë në uljen e shkallës së
informalitetit në ekonomi, si dhe do të bënin të mundur që biznesi vendas të ishte
familiarizuar me një alternativë financimi të re dhe relativisht më pak të kushtueshme se
sa financimi nëpërmjet sektorit bankar.
Së dyti, krijimi i një mjedisi ligjor mbrojtës ndaj investitorëve në bursë. Kjo do të thotë
përcaktim i qartë në rregullore i ndarjes së përgjegjësive dhe detyrimeve të secilës prej
palëve të përfshira në proçesin e shitblerjes së aksioneve, në mënyrë që asnjëra prej tyre
të mos lejohet të manipulojë në kurriz të palës tjetër.
Së treti, rritja e nivelit të shkëmbimit të informacionit ndërmjet institucionit të bursës dhe
aktorëve pjesëmarrës në të. Ajo duhet t’i ofrojë tregut informacion të bollshëm, të
shpeshtë dhe periodik mbi mundësitë e investimeve në letrat me vlerë.
Meqënëse investuesit janë shumë të interesuar për të ardhurat neto nga investimet,
ngarkesa fiskale dhe niveli i tatimeve ndikon fuqishëm në zhvillimin e tregut të
kapitaleve dhe letrave me vlerë. Minimalisht do të sygjeroja që të ardhurat nga letrat
me vlerë të mund të tatohen në mënyrë të barabartë me të ardhurat e gjeneruara nga
investimet e tjera ( depozitat bankare). Në fazat e para të zhvillimit do të këshilloja
mundësinë e një tatimi të lehtësuar mbi të ardhurat nga letrat me vlerë.
Jam e mendimit se Bursa e Tiranës mund të ndërmarrë nisma e studime lidhur me
mundësinë dhe strategjinë e zhvillimit të tregut të kapitaleve, ndjekjen nga afër të
proçesit të privatizimit të kompanive shtetërore, hartimin e një pyetësori lidhur me
rezultatet financiare të shoqërive aksionere shqiptare dhe identifikimin e mundësive
për kuotimin e tyre në bursë, dërgimin e ftesave shoqërive aksionere për t’u listuar në
bursë etj., dhe jo të zhytet në seminare pa fund për edukimin e publikut dhe
biznesmenëve lidhur me rëndësinë e bursës.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
140
Biznesi vendas do të përballet në të ardhmen me një konkurrencë relativisht më të
lartë në treg. Një ndër problemet që pengon zhvillimin dhe rritjen e bizneseve në
Shqipëri është pamjaftueshmëria e kapitalit dhe e burimeve financiare të nevojshme
për të ruajtur ritmet e larta të rritjes. Biznesi vendas tashmë kërkon realizimin e
investimeve serioze, për të qënë sa më konkurues në treg. Shumë prej këtyre
bizneseve i kanë ezauruar hapësirat ligjore dhe kapacitetet e tyre kredimarrëse nga
sistemi bankar. E thënë ndryshe, sistemi bankar nuk plotëson nevojat në rritje për
kapital të biznesit vendas e për rrjedhojë këta të fundit janë në kërkim të alternativave
të reja të financimit. Ka ardhur koha kur biznesi vendas të mendojë seriozisht për
listimin e kompanive në bursë, si një nga alternativat më pak të kushtueshme dhe
aspak të përdorur për financimin e kompanive aksionere.
Ka shumë faktorë që e bëjnë jo të lehtë për shoqëritë aksionere afrimin drejt Bursës së
Tiranës brenda një periudhe afatmesme. Në këtë kuadër e shoh si domosdoshmëri
bashkërendimin e përpjekjeve të biznesit dhe institucioneve për minimizimin dhe më
pas eleminimin e këtyre faktorëve pengues.
Gjithkush është i ndërgjegjëshëm për cilësinë “e ulët” të raportimeve financiare të
shoqërive shqiptare dhe, mbi të gjitha për motivet e kryerjes së raportimeve të tilla.
Një fakt i tillë mund të paraqesë pengesë për t’i bërë tërheqëse dhe për të rritur
interesin e blerjes së aksioneve të ndonjë shoqërie që mund të ketë interes të kryejë
ndonjë OPF në të ardhmen. Mendoj se qeveria mund të ndërhyjë për të përmirësuar
cilësinë e raportimeve financiare të biznesit shqiptar, pasi vetë biznesi nuk po e
ndërmerr këtë hap. Në vendin tonë biznesi i frikësohet transparencës financiare sepse:
- është i shqetësuar lidhur me evazionin tatimor, të kryer gjatë periudhave të
mëparshme,
- është i frikësuar se një ekspozim i parakohshëm do të bëjë që organet tatimore
të përqëndrojnë vëmendjen më shumë mbi to se sa mbi shoqëritë e tjera, të cilat
duke mos qënë të hapura për publikun, mund të inspektohen me më pak
rigorozitet se ato të hapura për publikun.
Zhvillimi i lizingut dhe faktoringut do të varet gjithashtu nga infrastruktura e
përshtatshme e kredive, si dhe nga eliminimi i paqartësive ligjore. Shqipëria, për
shembull, duhet të qartësojë mjedisin rregullator për qiranë financiare dhe trajtimin
financiar të lizingut në fushën e tatimit mbi vlerën e shtuar (TVSH), si dhe të lejojë
njohjen e faturave si instrumente të borxhit për të mundësuar përdorimin e tyre si
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
141
kolateral i plotë për huatë dhe për kapitalin qarkullues. Përveç kësaj, ekziston nevoja e
rritjes së sensibilizimit publik lidhur me qiranë financiare dhe faktoringun, si
alternativa financimi.
Bazuar në përvojat më të mira, por edhe në problematikën me të cilën përballen
kompanitë rekomandoj:
- Të zvogëlohen kërkesat për kapitalin minimal, që një kompani lizingu të
fillojë operimin e saj në tregun e lizingut. Kjo do të çonte në zhvillimin e
konkurrencës si një kusht drejt konsolidimit të këtij aktiviteti.
- Duhet më shumë përpjekje nga ana e kompanive të lizingut që të jenë më
fleksibël dhe ta orientojnë aktivitetin e tyre duke marrë shembull nga praktika
botërore.
- Në të ardhmen, kompanitë e lizingut mund të shihen si konkurentet kryesore të
bankave të nivelit të dytë përsa i përket kredidhënies.
- Qartësimi i mjedisit rregullator për lizingun financiar në mënyrë që ai të nxitet
më shumë si alternativë financimi në Shqipëri.
- Mendoj se duhet që të përmirësohet kuadri ligjor që do të vendoste rregulla,
duke e disiplinuar tregun, që ai të jetë sa më transparent, i konsoliduar dhe
konkurrues.
Mendoj se Banka e Shqipërisë dhe i gjithë sistemi bankar mund të punojnë
intensivisht për uljen e përqindjes së interesit të kredive për biznesin.
Jam e mendimit se Bankat tregtare mund të tregohen më agresive në drejtim të
kreditimit të biznesit.
Mendoj se ka ardhur koha që Bankat tregtare duhet të përgatiten për ofrimin nga ana e
tyre të shërbimit të brokerimit, ndërmjetësimit dhe konsulencës financiare, në fushën
e tregut të kapitaleve.
Bursa e Tiranës duhet të shtojë përpjekjet për ndërgjegjësimin e biznesit në drejtim
të njohjes së institucioneve, legjislacionit dhe instrumentave të tregut të kapitaleve.
Ajo mund të bashkëpunojë me grupet e interesit dhe të përpiqet për përmirësimin e
kulturës financiare, ndërgjegjësimin e biznesit për transparencë të të dhënave
financiare .
Ministria e Financave mund të intensifikojë përpjekjet për sigurimin e një
zbatueshmërie më rigoroze të ligjit, në drejtim të një ekspozimi më cilësor të
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
142
dokumentacionit kontabël dhe pasqyrave financiare nga biznesi, me qëllim
minimizimin e fenomenit shqetësues të bilanceve false.
Qeveria mund dhe duhet të shqyrtojë mundësinë e lehtësimit të pjesshëm nga barra
fiskale për bizneset që do të kuotohen në bursë, kjo do të ndikonte në rritjen e
interesimit të bisnesit për t’iu afruar bursës. Gjithashtu mendoj se qeveria, në kushtet
e mungesës së një tradite bursiere, të shqyrëtojë mundësinë e një nisme nga ana e saj
për listimin në bursë të aksioneve të shoqërive publike.
Pavarësisht se vënia në jetë e këtyre lehtësive fiskale mund të sjellë uljen e
detyrimeve fiskale të vjela nga qeveria, gjykoj se ky do të jetë një efekt i përkohshëm,
pasi me kuotimin në bursë shoqëritë do të jenë të interesuara për të pasqyruar fitimin
real sepse ky është një tregues me ndikim të drejtpërdrejtë në çmimin e aksionit dhe
në të ardhurat e siguruara nga kuotimi në bursë.
Zhvillimi i ekonomisë dhe i sistemit financiar shtrojnë nevojën e intensifikimit të
procesit të zhvillimit të tregut të kapitaleve. Privatizimi i paketave të aksioneve
shtetrore në tregun e kapitaleve si dhe iniciativa të ndryshme fiskale dhe ligjore janë
rrugët përmes të cilave qeveria mund të ndihmojë në zhvillimin e këtij tregu.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
143
Anekse
PYETËSOR
I. TË PËRGJITHSHME1. Në cilin vit është themeluar shoqëria juaj? Shkruani vitin_____________________2. A jeni ju ai(ajo) që përfaqësoni shoqërinë në lidhje me bankat apo institucionet
shtetërore? Po Jo
Cili është funksioni juaj?
President Administrator Financier
3. Cila është forma ligjore e regjistrimit të shoqërisë suaj?
4. Cila është fusha kryesore e aktivitetit të shoqërisë suaj?
ProdhimNdërtimShërbimeTregtiTë tjera (specifikoni)
II. AKSIONERËT, AKSIONET DHE PAKETA E KONTROLLIT
1. A jeni të regjistruar tek Qëndra e Regjistrimit të Aksioneve? Po Jo
Në qoftë se jo ju lutem shënoni arsyjen____________________________________
2. Sa është numri aktual i aksionerëve? Shkruani __________________________
3. A është pjesa më e madhe e shoqërisë suaj e zotëruar nga një, dy, tre apo më shumë pronarë aksionerë?
AktualishtNjëDy ose treMë shumë se tre
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
144
4. Cila nga alternativat e mëposhtme është ajo që përdoret aktualisht nga shoqëria juaj për marrjen e vendimeve kryesore që kanë të bëjnë me drejtimin e shoqërisë?
PronariBordi i drejtorëve DrejtuesiAsambleja e përgjithshmeKëshilli mbikëqyrësTjetër(specifiko)
5. Sa është numri aktual i aksionerëve që zotërojnë:
Aksionerë që zotërojnë NumriMë shumë se 10% të aksioneveMë shumë se 15 % të aksioneveMë shumë se 20 % të aksioneve
6. Tregtueshmëria e aksioneve sipas viteve;
Tregtueshmëria e aksioneve sipas viteve Sasia (numri i aksioneve)199719981999200020012002200320042005200620072008200920102011
7. A është efektive rruga e ndjekur për tregtimin e aksioneve tuaja?
Po Jo
Në qoftë se jo, çfarë sygjeroni?___________________________________________
III. TË DHËNA FINANCIARE
1. Sa është kapitali i shoqërisë në lekë?_______________________________
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
145
2. Investimet e shoqërisë janë financuar zakonisht nga burimet e mëposhtme:
Fondet e brendëshme Familja dhe miqtëBankat privateMarrëveshje qeramarrjeBurime informale huadhënieTë tjera (specifiko)
3. A prisni ndryshime në investimet e shoqërisë suaj për periudhën afatmesme(3 vjet)?
Nuk ndryshon Rritet UletInvestimet
IV. MARRËDHËNIET ME SISTEMIN BANKAR
1. A ju plotëson sistemi bankar nevojën për financim? Po Jo
2. A keni ndërmend të merrni hua në të ardhmen e afërt? Po Jo
Në qoftë se po, për çfarë do ta përdorni atë(huanë)?
Kapital qarkulluesPasuri e paluajtshmeShlyerjen e borxhit ekzistuesTjetër (specifiko)
3. A e përdorni sistemin bankar për :
Aspak Pak Mesatarisht ShumëTransferta brenda venditTransferta jashtë venditTransaksione valutore
4. Sa problematike janë çështjet e mëposhtme për veprimtarinë dhe rritjen e shoqërisë suaj në lidhje me sistemin bankar?
Aspak Pak Mesatarisht ShumëKërkesa e bankave për korateralBurokracia e bankaveNevoja për lidhje të veçanta me bankatNiveli i komisioneve për shërbimetShpejtësia e shërbimevePërqindja e interesit të kredisëMungesa e kredive afatgjata
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
146
V. MARRËDHËNIET ME TREGUN E KAPITALEVE
1. A keni dijeni për tregun e kapitaleve si një nga alternativat për financimin e shoqërive aksionere?
Po Jo
Në qoftë se po, cili është shkaku kryesor që pengon shoqërinë tuaj për t’u listuar në Bursë?_______________________________________________________________
2. Sa problematike janë çështjet e mëposhtme për veprimtarinë dhe rritjen e shoqërisë suaj në lidhje me tregun e kapitalit?
Aspak Pak Mesatarisht ShumëMosnjohja e institucioneve të tregut të kapitaleve(KLV, BT, QRA)Mosnjohja e legjislacionit të tregut të kapitaleveNiveli i kulturës financiarePërmbushja e kritereve të listimit në Bursën e TiranësTransparenca dhe cilësia e të dhënave financiare Menaxhimi i shoqërisëNdërmjetësit financiarë(shtëpi brokerimi)Të tjera(specifiko)
3. A e keni ndjerë nevojën për burime të reja financimi?
Po Jo
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
147
Raportet e levës financiare për disa kompani aksionere që veprojnë në Korçë