UNIVERSITETI ”FEHMI AGANI” GJAKOVË FAKULTETI I EDUKIMIT PROGRAMI FILLOR PUNIM DIPLOME TEMA: Emri dhe fjalëformimi i tij në romanin “Lamtumirë, guaska ime” të Viktor Canosinaj Udhëheqësi shkencor: Kandidatja: Prof. Asoc. Dr. Sindorela Doli Diellëza Sufaj Gjakovë, 2019
50
Embed
UNIVERSITETI ”FEHMI AGANI” GJAKOVË Sufaj.pdf · UNIVERSITETI ”FEHMI AGANI” GJAKOVË FAKULTETI I EDUKIMIT PROGRAMI FILLOR PUNIM DIPLOME TEMA: Emri dhe fjalëformimi i tij
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
UNIVERSITETI ”FEHMI AGANI” GJAKOVË
FAKULTETI I EDUKIMIT
PROGRAMI FILLOR
PUNIM DIPLOME
TEMA: Emri dhe fjalëformimi i tij në romanin “Lamtumirë, guaska ime” të
Unë Besjana Sufaj, në rolin e lektores, dëshmoj që e kam lekturuar punimin e diplomës me
titull Emri dhe fjalëformimi i tij në romanin „Lamtumirë, guaska ime“ të Viktor Canosinaj, të
punuar nga Diellza Sufaj, studente e Fakultetit të Edukimit - Programi Fillor, në Universitetin e
Gjakovës “Fehmi Agani”, nën udhëheqjen shkencore të Prof. Asoc. Dr. Sindorela Doli – Kryeziu.
Deklaroj që punimi është kontrolluar nga unë me seriozitet të plotë si nga ana gjuhësore
ashtu edhe nga ajo teknike.
Lektore: Besjana Sufaj Me datë: 3.10.2019
5
Abstrakt
Punimi Emri dhe fjalëformimi i tij në romanin „Lamtumirë, guaska ime” të Viktor Canosinaj do
të trajtojë emrin si pjesë të ligjeratës dhe mënyrat e fjalëformimit të tij, pra analizën trajtëformuese
dhe fjalëformuese të emrit. Analiza që do t’iu bëhet emrave do të jetë me emrat nga romani në
fjalë në faqet e para të tij, pasi që analiza e gjithë emrave është gati e pa mundur të bëhet, por që
nga kjo analizë do të kuptohet qartë emri, kategoritë gramatikore të emrit, trajtat e tij dhe mënyrat
fjalëformuese. Në analizën gramatikore do të analizojmë emrat dhe do të sqarojmë se cilit lakim i
përkasin, në cilën trajtë janë, rasën përkatëse, gjininë dhe numrin. Nga fjalëformimi i emrit kemi
analizuar emrin me mënyrat e fjalëformimit, ku kemi hasur në të gjitha mënyrat fjalëformuese
duke filluar nga mënyra më dominuese, prapashtesimi, pastaj me kompozim, me parashtesim, me
konversion, me nyjëzim, me parashteso-prapashtesor dhe me përngjitje. Ku metoda e analizës
është dominuese, por në bashkëpunim me metodën zbërthimit dhe përshkrimit.
Fjalët kyçe: emër, analizë gramatikore, fjalëformim, trajtëformim etj.
6
Hyrje
Punimi Emri dhe fjalëformimi i tij në romanin „Lamtumirë, guaska ime“ të Viktor
Canosinaj si trajtim kryesor do të ketë emrin si pjesë të ligjeratës dhe mënyrat e fjalëformimit të
tij. Për të kuptuar temën kryesore do të fillojmë së pari me Ç’është gjuha, gjuhësia dhe degët e saj
dhe Ç‘është morfologjia, të cilat do të zënë vend në kapitullin e parë të këtij punimi.
Në kapitullin e dytë dhe të tretë do të trajtohet emri dhe grupet e emrit, kategoritë
gramatikore të emrit rëndësitë dhe funksionet e tyre në fjali, tipat e lakimit të emrit dhe mënyrat e
ndarjes së emrave në tipat e caktuar.
Kapitulli i katërt do të trajtojë thellësisht fjalëformimin e emrave dhe mënyrat
fjalëformuese të tij, të cilat siç e dimë janë të një rëndësie të veçantë për pasurimin e fjalorit me
fjalë të reja. Për mënyrat e fjalëformimit, përhapjen e tyre dhe analizën e tyre në romanin që e kemi
si objekt studimi do të flitet në kapitullin V. Përveç analizës fjalëformuese këtu do të zë një vend
të veçantë edhe analiza gramatikore e emrit, ku do të analizohet emri dhe kategoritë gramatikore
të tij.
Si çdo punim tjetër edhe ky punim diplome do të ketë pjesën përmbledhëse ose përfunduese
të krejt asaj çka është përfshirë në punim.
7
KAPITULLI I
1. Ç’është gjuha
Gjuha është një mjet, me anën e të cilit njerëzit merren vesh dhe shkëmbejnë mendimet midis
tyre. Kur duan t’i shfaqin njëri-tjetrit një mendim a dëshirë, kur duan të kërkojnë mendimin a
ndihmën e njëri-tjetrit në jetën e përditshme (në familje, në punë, etj.), ata përdorin gjuhën si mjet
për t’u marrë vesh midis tyre.
Këtë mjet kaq të rëndësishëm e ka vetëm njeriu, i cili është një qenie shoqërore, d.m.th. një
qenie që nuk mund të jetojë jashtë shoqërisë1.
1.1. Gjuhësia dhe degët e saj
Shkenca që merret me studimin e gjuhës, quhet gjuhësi (linguistikë). Degët kryesore të
gjuhësisë janë: leksikologjia, fonetika dhe gramatika.
Gramatika (nga greqishtja gramatike tehne = arti i të shkruarit) është ajo degë e gjuhësisë që
studion rregullat e ndryshimit të fjalëve dhe të bashkimit të fjalëve në fjali. Gramatika përbëhet
prej dy pjesësh, të cilat janë morfologjia dhe sintaksa2.
1.2. MORFOLOGJIA
Morfologjia (nga greqishtja morfe = formë dhe logos = fjalë, dije) është ajo pjesë e gramatikës,
që merret në radhë të parë me studimin e trajtëformimit, d.m.th. me studimin e formave të
ndryshme, që marrin fjalët e lakueshme (emrat, mbiemrat, përemrat, dhe numërorët) ose të
zgjedhueshme (foljet), si dhe me studimin e këtyre formave. Por, në një vështrim më të gjerë
morfologjia merret me klasifikimin e fjalëve në kategori leksiko-gramatikore, që quhen pjesë të
ligjeratës3.
1 Sh. Demiraj, “Gramatika e gjuhës shqipe” (Fonetika - morfologjia), Biografika, Suboticë, 1971, f. 5. 2 Sh. Demiraj, “Gramatika e gjuhës shqipe” (Fonetika - morfologjia), Biografika, Suboticë, 1971, f. 7 3 F. Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe 1” Vëllimi I, Tiranë, 2002, f, 29.
8
Pra, objekt studimi për morfologjinë është fjala, e cila në këtë pjesë të gramatikës studiohet
edhe si pjesë e ligjeratës, edhe nga pikëpamja e formave dhe e kuptimeve gramatikore përkatëse.
Në këtë mënyrë morfologjia dallohet qartë nga leksikologjia, e cila ka si objekt studimi po fjalën,
por e vështron këtë si njësi të fjalorit, d.m.th. si një njësi që shërben për të emërtuar një send, një
veprim, një rrethanë etj., pra nga pikëpamja e kuptimit dhe e prejardhjes, nga pikëpamja e
përdorimit të saj në stile të ndryshme etj. Morfologjia studion edhe disa klasë fjalësh, që nuk e
ndryshojnë formën si parafjalët, lidhëzat, pjesëzat, pasthirrmat4.
Morfologjia nuk merret me studimin e fjalëve të veçanta. Ajo studion veçoritë e përbashkëta
të fjalëve të së njëjtës klasë, duke nxjerrë kështu rregulla me karakter të përgjithshëm, që kanë
vlerë për mbarë klasën e dhënë e, si rrjedhim, edhe për secilën nga fjalët e asaj klase. Kështu, p.sh.,
paradigma e lakimit të emrave sipas tipit të lakimit, në rasat e ndryshme të trajtës së pashquar dhe
të së shquarës në njëjës dhe në shumës, ka vlerë për gjithë klasën e emrave, pra edhe për çdo emër
të veçantë, i cili lakohet kështu sipas tipit të lakimit përkatës. Po kështu edhe paradigma e
zgjedhimit të foljeve sipas tipit të zgjedhimit, në mënyrë e kohë të ndryshme, ka vlerë për gjithë
klasën e foljeve, pra edhe për secilën folje të veçantë5.
1.3. Lidhjet e morfologjisë me sintaksën dhe fonetikën
Morfologjia dhe sintaksa, si dy pjesë përbërëse të gramatikës, që vështrojnë anë të ndryshme
të të njëjtave fakte, janë të lidhura shumë ngushtë midis tyre. Ato plotësojnë njëra - tjetrën dhe nuk
mund të bëjnë pa njëra-tjetrën.
Ndarja e tyre si dy disiplina më vete bëhet më shumë për arsye metodike. Lidhja e tyre e
ngushtë e ndërsjelltë kushtëzohet, në vija të përgjithshme, nga lidhja e ngushtë midis formës dhe
përmbajtjes (funksionit) të saj. Kështu nuk mund të studiohen format gramatikore të fjalës në
morfologji, pa pasur parasysh edhe funskionet e tyre sintaskore, që dalin në shesh gjatë përdorimit
të fjalës në fjali të ndryshme. Po kështu edhe studimi i funksioneve të fjalës në sintaksë nuk mund
4 A. Jashari, B. Kryeziu, “Gjuhë Amtare”, Prishtinë, 2011, f, 129. 5 F. Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe 1” Vëllimi I, Tiranë, 2002, f, 29.
9
të bëhet pa vënë në dukje edhe mjetet e ndryshme morfologjike, nëpërmjet të cilave shprehen këto
funksione6.
Morfologjia ka marëdhënie të ngushta edhe me fonetikën. Disa dukuri fonetike që tashmë janë
morfologjizuar, siç janë ndërrimet e fonemave, bëjnë të dallohen forma të ndryshme gramatikore
të një fjale, si p.sh., kundërvënia njëjës: shumës tek emrat e tipit: dash:desh, natë:net, me anë të
ndërrimit –a : -e, ose po ky ndërrim fonetik te format e kohës së tashme të njëjësit të mënyrës
dëftore të foljeve, si jap:jep , flas:flet etj. Pra, këto dukuri gjuhësore nuk i studion vetëm fonetika,
por këto janë objekt studimi edhe të morfologjisë. Kanë të bëjnë me kategoritë gramatikore të
numrit (njëjës:shumës), të mënyrës, të kohës dhe të vetës (jap, flas – veta e parë; jep, flet – veta e
dytë dhe e tretë njëjës7.
1.4. Kuptimet gramatikore dhe format gramatikore
Fjala, duke u përdorur në fjali gjatë ligjërimit, shpreh një kuptim leksikor të caktuar, të cilit
zakonisht i mbishtrohen edhe një a më shumë kuptime të përgjithshme të karakterit gramatikor, që
quhen kuptime gramatikore të fjalës. Nëpërmjet kuptimeve gramatikore të fjalës shprehen lidhjet
e saj me fjalë të tjera në fjali, marëdhëniet kohore të veprimit, qëndrimi i folësit ndaj asaj që kumton
etj. Kuptimi gramatikor ka një karakter shumë të përgjithshëm. Ai është karakteristik për një klasë
të tërë fjalësh me kuptim leksikor (kategorial) të përbashkët dhe me veçori gramatikore të
përbashkëta. Kuptimet gramatikore gjejnë shprehjen e tyre në format e ndryshme gramatikore, që
merr fjala gjatë përdorimit të saj në fjali.
Kuptimet gramatikore dhe format gramatikore përkatëse ekzistojnë vetëm në bazë të
kushtëzimit të ndërsjelltë8.
1.4.1. Format gramatikore – shprehin kuptime gramatikore të caktuara. Kjo do të thotë se
pa forma gramatikore nuk ka kuptime gramatikore dhe anasjelltas. Format gramatikore
në gjuhën shqipe janë: sintetike dhe analitike9.
6 Po aty, f, 30 7 M. Nushi, “Gjuha e sotme shqipe 1”, Prishtinë, 2003, f, 53. 8 Akademia e shkencave e Shqipërisë, “Gramatika e gjuhës shqipe 1” Vëllimi I, Tiranë, 2002, f, 31-32 9 M. Nushi, “Gjuha e sotme shqipe 1”, Prishtinë, 2003, f, 54.
10
1.4.2. Format gramatikore sintetike
Format gramatikore sintetike ndërtohen :
1) Me anë mbaresash që i shtohen temës së fjalës, si p.sh.: (një) mali-i, fush-e; hap-a, hap-e, hapi-
i, hap-ëm, hap-ët, hap-ën etj.
2) Me anë ndërrimesh fonetike që pëson tema e fjalës.
3) Njëherazi me anë mbaresash (a prapashtesash temëformuese) dhe ndërrimesh fonetike.
4) Pa asnjë tregues gramatikor, d.m.th. me mbaresë zero, si te foljet e tipit hap, di, në tri vetat e
numrit njëjës të kohës së tashme të mënyrës dëftore: (unë, ti, ai) hap, mbyll, qep, di, rri, ha etj.
5) Me anë formash supletive, si unë: mua, ai: atij: atë: asi etj10.
1.4.3. Format gramatikore analitike
Format gramatikore analitike janë të përbëra prej dy (a më shumë) elementesh. Si bartës i
kuptimit leksikor është rregullisht element i fundit, kurse elementet e tjera shërbejnë si mjete
gramatikore për ndërtimin e këtyre formave.
Format gramatikore analitike ndërtohen:
1) Me anë të foljeve ndihmëse kam dhe jam, si p.sh.: kam punuar, kisha punuar, kam për të punar
etj.: jam përpjekur, isha përpjekur, jam duke u përpjekur etj.;
2) Me anë pjesëzash formante, si p.sh.; të punoj, të punoja, do të punoj, do të punoja, duke punuar,
pa punuar, për të punuar etj.;
3) Me anë të nyjave; formohet kështu rasa gjinore, e cila, me anë të këtij mjeti gramatikor, dallohet
formalisht prej dhanores, si p.sh.; libri i nxënësit, fletorja e nxënësit etj11.
10 F. Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe 1” Vëllimi I, Tiranë, 2002 f, 31-32 11 F. Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe 1” Vëllimi I, Tiranë, 2002 , f, 33-34
11
Format gramatikore të një fjale, përkatësisht të një klase të tërë fjalësh me tipare të
përbashkëta, që shprehin një kuptim gramatikor dhe formojnë një unitet të pandashëm, quhen
kategori gramatikore.
Gjuha shqipe ka kategoritë gramatikore të gjinisë, të numrit, të rasës, të shquarsisë e të
pashquarësisë (të trajtës), të vetës, të mënyrës, të kohës dhe të diatezës. Këto kategori gramatikore
janë të mëvetësishme (të pakushtëzuara e josintaksore) dhe të pamëvetësishme (të kushtëzuara e
sintaksore)12.
1.5. Pjesët e ligjeratës
Të gjithë fjalët e një gjuhe, sipas veçorive të përbashkëta leksikore e gramatikore, grupohen
nëpër klasa e kategori leksiko-gramatikore, që quhen pjesë të ligjeratës.
Pjesët e ndryshueshme të ligjeratës janë fjalët që lakohen:
Emri,
Mbiemri.
Përemri, e, në një farë mase,
numërori, ose që zgjedhohen,
folja.
Pjesë të pandryshueshme të ligjeratës janë fjalët që as lakohen, as zgjedhohen:
Ndajfolja,
Parafjala
Lidhëza
Pjesëza dhe Pasthirrma13
12 M. Nushi, “Gjuha e sotme shqipe 1”, Prishtinë, 2003, f, 56. 13 F. Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe” Vëllimi I, Tiranë, 2002, f, 36-39.
12
KAPITULLI II
2. EMRI
Emër quhet ajo pjesë e ligjeratës që emërton qenie të gjalla dhe sende dhe ka kategoritë
gramatikore të gjinisë, të numrit, të rasës dhe të shquarsisë e të pashquarsisë.
Nga pikëpamja kuptimore në klasën leksiko-gramatikore të emrave përfshihen fjalë të
ndryshme që mund të emërtojnë veta e frymorë të tjerë (njeri, burrë, grua; ka, dele, flutur), sende
(bukuri, dashuri, mirësi, shkathtësi), veprime ose gjendje (ecje, drejtim, përkrahje, lodhje, tmerr),
nocione abstrakte ( e mira, e vërteta)14.
Siç shihet, në gjuhën shqipe ka emra që emërtojnë cilësi (ashtu si mbiemrat) dhe veprime
a gjendje (ashtu si foljet). Ku qëndron ndryshimi? Mbiemrat tregojnë cilësi që u përkasin sendeve,
pra, emrave të caktuar, kurse cilësitë që tregojnë emrat, janë të shkëputura nga mbartësi i tyre,
d.m.th, ato dallohen (veçohen). Krahasoni:
1. Anila është vajzë e bukur dhe fisnike.
2. Bukuria dhe fisnikëria e saj i habiti të gjithë.
Gjithashtu, emrat që tregojnë veprime a gjendje, dallohen nga foljet, sepse veprimi a
gjendja janë të shkëputura nga personi a sendi që e kryejnë, si dhe nga koha kur kryhet. Krahasoni:
1. Makina ecte në rrugën e larë nga shiu.
2. Ecja me shpejtësi është e rrezikshme.
Nga pikëpamja sintaksore, emri kryen shumë funksione, ndryshe nga pjesët e tjera të ligjeratës,
që i kanë më të kufizuara këto funksione. Emri përdoret si kryefjalë, përcaktor, ndajshtim,
rrethanor, përcaktor kallëzuesor etj15.
14 F. Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe” Vëllimi I, Tiranë, 2002, f, 82. 15 A. Jashari, B. Kryeziu, “Gjuhë Amtare”, Prishtinë, 2011, f, 157-158.
13
2.1. Grupet leksiko-gramatikore të emrave
Duke u mbështetur në kuptimin e tyre të përgjithshëm leksikor dhe në veçoritë
morfologjike, gjithë emrat e gjuhës shqipe ndahen, së pari, në emra të përgjithshëm e në emra të
përveçëm. Emrat e përgjithshëm ndahen në emra konkretë e në emra abstraktë. Dallohen si grupe
më vete emrat përmbledhës dhe emrat e lëndës.
2.1.1. Emra të përgjithshëm dhe të përveçëm
Emrat e përgjithshëm emërtojnë një klasë të tërë qeniesh të gjalla e sendesh sipas tipareve
të përbashkëta të tyre (dele, ujk, nxënës, nënë, fletore, traktor, revolucion, çlirim, fitore, urdhër),
ose secilën prej këtyre qenieve e sendeve (ky plep, kjo shkollë). Emrat e përgjithshëm, pra,
shërbejnë për të emërtuar në mënyrë të përgjithësuar qeniet e gjalla e sendet e së njëjtës klasë.
Emrat e përveçëm janë fjalë që emërtojnë veta, frymorë të tjerë dhe sende të veçanta, që
bëjnë pjesë në një klasë sendesh të një fare, pa pasur në vetvete asnjë tregues të veçantë të klasës
së cilës i përkasin (Petrit, Agron, Balo, Berat, Korab, Myzeqe, Sazan). Në emrat e përveçëm
përfshihen:
1. Emrat dhe llagapet e njerëzve, pseudonimet: Vjollcë, Flutur, Genc, Konstandin Kristoforidhi,
Shkurte Vata, Migjeni (pseudonimi i Millosh Gjergj Nikollës);
7. emrat e trupave qiellorë: Arusha e Vogël, Jupiteri, Marsi etj16.
Emrat e përveçëm dallohen nga emrat e përgjithshëm edhe nga ana gramatikore. Emrat e
përgjithshëm përdoren në të dy numrat, kurse emrat e përveçëm përdoren kryesisht në numrin
njëjës dhe në trajtën e shquar.
Ka raste kur emrat e përveçëm përdoren në numrin shumës. Kjo ndodh kur me anë të
llagapit tregohen tërë njerëzit që e mbajnë atë: Demirajt, Kryezit, ose kur disa njerëz a sende kanë
të njëjtin emër: 1. Në klasën tonë ka dy Petritë. 2. Në rrethin e Tiranës ka dy Vjollca.
Kufiri midis emrave të përgjithshëm e të përveçëm nuk është i mbyllur. Ka emra të
përveçëm që kanë dalë nga të përgjithshmit dhe anasjelltas: Gëzimi (nga gëzim), Bukurie (nga
bukuri), amper (nga Amper), herc (nga Herc), om (nga Om), rëntgen (nga Rëntgen) etj.
Emrat e përveçëm shkruhen me shkronjë të madhe, kurse emrat e përgjithshëm me shkronjë
të vogël17.
2.1.2. Emrat konkretë dhe abstraktë
Emrat konkretë shënojnë frymorë, sende dhe dukuri të ndryshme, që mund të veçohen
nga sendet, frymorët dhe dukuritë e tjera të po asaj klase dhe për këtë arsye edhe mund të
numërohen. Pra, emrat konkretë emërtojnë sende të numërueshme, prandaj mund të quhen edhe
emra të numërueshëm: det, libër, mal, njeri, qytet, shkollë, shtëpi, luftë etj.
Gjithë emrat konkretë nga pikëpamja morfologjike karakterizohen nga fakti se mund të
marrin numërorë themelorë: një njeri, dy njerëz, një qytet, katër qytete dhe të përdoren në të dy
numrat, në njëjës e në shumës: qytet – qytete, shkollë – shkolla etj. Por ka edhe emra konkretë që
përdoren vetëm në shumës: pantallona-t, syza-t, gërshërë-t etj.
Emrat abstraktë janë fjalë që tregojnë veprime, gjendje, cilësi dhe veçori të abstraktuara
ose nocione abstrakte: lëvizje, vrapim, durim, dyshim, gjelbërim, trimëri, art, kujtesë, liri, lavdi etj.
16 . Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe” Vëllimi I, Tiranë, 2002, f, 82-83. 17 A. Jashari, B. Kryeziu, “Gjuhë Amtare”, Prishtinë, 2011, f, 159.
15
Emrat abstraktë përfshihen në kategorinë më të gjerë të emrave të panumërueshëm. Me
përjashtim të disa fjalëve si: frikë, gënjeshtër, hare, punë, shëndet, tmerr etj., shumica e emrave
abstraktë janë fjalë të prejardhura18.
2.1.3. Emrat përmbledhës
Emrat përmbledhës janë një grup i veçantë brenda emrave të përgjithshëm. E veçanta e
tyre është se nga forma janë në numrin njëjës, por emërtojnë një tërësi njerëzish, kafshësh e
sendesh të një fare: popullsi, grari, djemuri etj.
Emrat përmbledhës nuk përdoren në shumës dhe nuk marrin numërorë. Vetëm në ndonjë
rast mund të shoqërohen nga përemri i pacaktuar ca: Vetëm gra e ca djemuri mund të shihje atë
ditë.
Emrat përmbledhës janë zakonisht emra frymorësh, rrallë edhe emra sendesh, p.sh. drizër
(një tërësi drizash). Emrat përmbledhës janë zakonisht të prejardhur me anë të prapashtesave -i, -
18 F. Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe” Vëllimi I, Tiranë, 2002, f, 84. 19 A. Jashari, B. Kryeziu, “Gjuhë Amtare”, Prishtinë, 2011, f, 160. 20 M. Nushi, “Gjuha e sotme shqipe 1”, Prishtinë, 2003, f, 77.
16
KAPITULLI III
3. KATEGORITȄ GRAMATIKORE TȄ EMRIT
3.1. Kategoria e gjinisë
Gjinia është kategori e mëvetësishme, e pavarur – josintaksore. Emri në gjuhën e sotme
shqipe ka tri gjini: gjininë mashkullore, femërore dhe asnjanëse. Gjinia e emrit zakonisht
përcaktohet nga mbaresat që merr emri në rasën emërore, në trajtën e shquar, në numrin njëjës.
Emrat e gjinisë mashkullore dhe femërore mund të dallohen dhe nga fjalët përcaktuese; si:
ky lis, lis i gjatë; kjo shtëpi, shtëpi e bukur etj21.
3.1.1. Klasifikimi i emrave në gjini
Për dallimin e gjinisë së emrave në gjuhën shqipe mbështetemi në mjete të jashtme. Këto
mjete të jashtme janë:
1. Mbaresat rasore të trajtës së pashquar e të shquar njëjës;
2. mbiemrat dhe fjalët e tjera përcaktuese si përemrat ky, kjo, ai, ajo, im, ime etj.;
3. tingulli fundor i temës22.
a) Sipas mbaresave:
Janë të gjinisë mashkullore ata emra që në rasën emërore, në trajtën e shquar, njëjës marrin
Janë të gjinisë femërore ata emra që në rasën emërore, në trajtën e shquar, në njëjës marrin
mbaresën –a ose –ja, p.sh.: nëna, shkolla, vegla, shtëpia, lundra, dritarja, rrufeja etj.
21 M. Nushi, “Gjuha e sotme shqipe 1”, Prishtinë, 2003, f, 77. 22 F. Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe” Vëllimi I, Tiranë, 2002, f, 89-90
17
Janë të gjinisë asnjanëse ata pak emra që në rasën emërore, në trajtën e shquar, në njëjës
marrin mbaresën –t (ë), p.sh.; kryet, të folurit, të menduarit, te qarët; të zitë, të kuqtë, të ftohtët, të
nxehtët etj.
b) Fjalët përcaktuese që marrin emrat, përshtaten në gjini me emrin të cilit i përkasin: libër
i ri, shkollë e re, ky libër, kjo shkollë.
c) Si tingull fundor të temës, në përgjithësi emrat mashkullorë kanë një bashkëtingëllore,
kurse emrat femërorë një zanore23.
3.1.2. Gjinia tek emrat e frymorëve - Tek emrat e frymorëve përcaktimi i gjinisë bëhet
jo vetëm nga pikëpamja morfologjike (me anë të mbaresave), por edhe sipas kuptimit leksikor.
Emrat e gjinisë femërore, që emërtojnë frymorë, mund të kenë rrënjë të ndryshme nga gjinia
mashkullore, si: baba – nënë, vëlla – motër, burrë – grua, cjap – dhi etj. Pjesa më e madhe e emrave,
që emërtojnë frymorë, e formojnë gjininë femërore duke i shtuar temës së emrit të gjinisë
emra të pjesëve të trupit: ballë, sy, tru, bark, vesh etj;
emra sendesh: rrjetë, shtrat;
emra vendesh: krua, kopësht;
emra abstraktë: dëm, faj, muaj, peng, mend;
emra të formuar nga mbiemra të mirëfilltë: të keqtë, të bardhtë;
emra të formuar nga mbiemra prejpjesorë: të dalë-të, të ngrënë-të26;
Janë të gjinisë asnjanëse:
a) Disa emra të prejardhur nga folje. Këta quhen emra prejfoljorë ose prejpjesorë.
b) Disa emra të prejardhur nga mbiemra, që quhen emra prejmbiemrorë27.
25 F. Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe” Vëllimi I, Tiranë, 2002, f, 92. 26 K. Topalli, “Bazat e gramatikës historike të gjuhës shqipe”, Tiranë, 2011, f, 31. 27 A. Hamiti, I. Hamiti, “Gjuhë shqipe për klasën VI të Arsimit Fillor nëntëvjeçarë”, Shkup, 2011, f, 15.
19
3.2. Kategoria e numrit
3.2.1. Njohuri mbi numrin
Edhe numri është një nga kategoritë karakteristike të emrit. Gjuha shqipe njeh dy numra:
njëjësin dhe shumësin, të cilët i kundërvihen njëri- tjetrit si me anën e formave të vetë fjalës: mal
– male, ashtu edhe me anën e fjalëve që përshtaten me emrin në numër: shtëpi e re – shtëpi të reja,
kjo shtëpi – këto shtëpi etj.
Në formën e numrit njëjës emri tregon një frymor ose një send, që bën pjesë në një klasë
të caktuar frymorësh ose sendesh të një fare: libër, student, punëtor, mal, fushë etj. Emrat që kanë
vetëm njëjës përbëjnë shumicën e emrave që emërtojnë sende të panumërueshme: uthull, sheqer,
mendjemadhësi, errësirë, vapë.
Në formën e numrit shumës emri tregon një shumicë të pacaktuar frymorësh ose sendesh
të një fare: libra, studentë, puntorë, male, fusha etj. Në shumës mund të përdoren edhe disa emra
që tregojnë lëndë homogjene, por në këtë rast ata fitojnë një element të ri në kuptimin e tyre, marrin
domethënien e llojeve të ndryshme të lëndës: vajra, kripëra, djathëra, verëra etj, por edhe emra
abstraktë që përfaqësojnë shfaqje konkrete: një mendim – dy mendime, hidhërim – hidhërime, liri
– liritë etj.
Emrat që përdoren rregullisht në të dy numrat, tregojnë sende të numërueshme. Këta emra
mund të përcaktohen me lehtësi nga një numëror themelorë, i cili tregon sasinë e saktë të sendeve:
një djalë – dy djem, një fshat – katër fshatra etj28.
3.2.2. Emrat që përdoren vetëm në njëjës janë:
– emra abstraktë në kuptimin e tyre të mirëfilltë: guxim, mbarim, krenari, nxehtësi;
– emra përmbledhës: djemuri, grari, rini;
– emra lënde: benzinë, çimento, uthull;
– emra sëmundjesh që afrojnë nga kuptimi me emra abstraktë: fruth, li, kollë, zgjebe;
28 F. Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe” Vëllimi I,
Tiranë, 2002, f,. 94-95.
20
– emra që tregojnë drejtime të horizontit: veri, jug;
– dukuri atmosferike: vapë, brymë, vesë;
– bimë: spinaq, thekër;
– emra të përveçëm: Shqipëri, Mira, 28 Nëntori, 17 Shkurti etj.
3.2.3. Emra që përdoren vetëm ose kryesisht në shumës janë:
– emra që tregojnë masa të një lënde, sende të mbrujtura prej një lënde, bimë, mbeturina, shuma e
grumbuj të hollash: krunde-t, makarona-t, të korra-t, të fshira-t etj.;
– emra që tregojnë sende të përbëra prej dy a më shumë pjesësh: pranga-t, ski-të, syze-t, pantallonat
etj.;
– emra që tregojnë një shumicë frymorësh si diçka e pandashme: dhen-të, shqerra-t, vetë (persona;
dy, tre vetë);
– emra abstraktë që tregojnë veprime a gjendje abstrakte, sëmundje, lojra etj.; naze-t, gjepura-t,
ethe-t etj.
– disa emra të përgjithshëm ose të përveçëm që tregojnë vende: lugje-t, vise-t, Alpe-t, Dardanelet
etj.;
– disa emra që shënojnë festa fetare: pashkë-t, kërshëndella-t, të shtatat etj29.
Mjetet gramatikore që shërbejnë për formimin e numrit shumës janë:
a) prapashtesat trajtëformuese: lis-lis-a, mal-e, ulli-nj, prind-ër, fush-a;
b) ndërrimi i tingujve të temës: dash- desh, mik- miq, plak- pleq;
c) ndërrimi i tingujve të temës dhe prapashtesa njëkohësisht: breg- brigje, pyll- pyje, at- etër, kunat-
kunetër;
29 A. Jashari, B. Kryeziu, “Gjuhë Amtare”, Prishtinë, 2011, f, 164.
21
d) pa mjet gramatikor, pra, shumësi del i njëjtë me njëjësin: nxënës, dëgjues, ditë, javë, rrufe, kala
etj30.
3.3. Kategoria e rasës
3.3.1. Njohuri mbi rasën - Emri në fjali përdoret në funksione të ndryshme sintaksore, në
rolin e gjymtyrëve të ndryshme të fjalisë. Në varësi nga kjo ndryshon edhe forma e tij. Këto forma
të emrit, me anën e të cilave shprehen lidhjet e tij me fjalët e tjera në fjali, quhen rasa. Tërësia e
gjithë ndryshimeve që pëson emri, kur përdoret në rasa të ndryshme, quhet lakim. Në gjuhën shqipe
lakohen të gjithë emrat, pa përjashtim, cilido qoftë burimi i tyre. Emri në gjuhën shqipe ka pesë
rasa: emëroren, gjinoren, dhanoren, kallëzoren dhe rrjedhoren. Meqenëse ekziston kategoria e
shquarsisë, e cila formohet në mënyrë sintetike, me anë ndajshtesash përgjithësisht të ndryshme
për secilën trajtë, dallohet lakimi i shquar dhe i pashquar, prandaj edhe çdo rasë paraqitet në dy
trajta, në trajtën e shquar dhe të pashquar31.
3.3.2. Funksionet kryesore të rasave - Në rasat e ndryshme emrat mund të përdoren pa
parafjalë ose me parafjalë.
1. Rasa emërore pa parafjalë - Emri në rasën emërore pa parafjalë në fjali shërben si
kryefjalë, si përcaktor kallëzuesor i kryefjalës, si ndajshtim dhe si thirror: 1. Shkolla është vend i
shenjtë (kryefjalë dhe pjesë e kallëzuesit emëror). 2. Agroni u emërua mësues (përcaktor
kallëzuesor i kryefjalës). 3. Profesor Xhuvani ka qenë gjuhëtar i shquar (ndajshtim). 4. O malet e
Shqipërisë e ju o lisat e gjatë (thirror).
Me parafjalën te(k), nga – emri në këtë rasë kryen funskionin e rrethanorit ose të
kundrinorit: 1. U nis herët nga Tirana (rrethanor); 2. Nëna është e madhe nga zemra ( kundrinor).
3. Qëndruan tek ura (rrethanor).
2. Rasa gjinore pa parafjalë - Përdoret kryesisht tek emrat me funskione përcaktuese, duke
treguar të përkitur, tipar të sendeve, raport të pjesës me të tërën, krahasim etj.; librat e biblotekës,
lulet e majit, këngët e dasmës, gjysma e bukës, shumica e studentëve, më i madhi i djemve.
30 A. Jashari, B. Kryeziu, “Gjuhë Amtare”, Prishtinë, 2011, f, 164-165. 31
F. Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe” Vëllimi I,
Tiranë, 2002, f, 105-106.
22
Në gjinore emri mund të përdoret me parafjalë në trajtën e lokucioneve, duke shprehur
marëdhënie të ndryshme, si: mjet, shkak, zëvendësim etj.: 1. Lajmi u përhap me anën e mjeteve të
medias. 2. Nuk mbollëm dot për shkak të shiut. 3. Në vend të leksionit kemi ushtrime.
3. Rasa dhanore - Emri në rasën dhanore kryen funksionin e kundrinorit të zhdrejtë dhe të
ndajshtimit të veçuar: 1. Gjithçka duhet t’ia kushtojmë popullit, atdheut. 2. Për këtë thuaji Petritit,
agronomit të ri.
4. Rasa kallëzore pa parafjalë - Në këtë formë rasore emri mund të jetë kundrinor i drejtë,
përcaktor kallëzuesor i kundrinorit të drejtë, rrethanor dhe ndajshtim i veçuar: 1. Ai e kryen mirë
detyrën. 2. Petritin e cilësuan si këngëtarin më të mirë. 3. Javën e shkuar bëmë ekskurzionin. 4.
Lexuam “Albumin”, veprën poetike të Nolit.
Në rasën kallëzore me parafjalë emri shpreh kuptime të ndryshme (vend, kohë, tipar, mjet,
kuptim sqarues etj.). Përdoret në funksionin e kundrinorit të zhdrejtë me parafjalë, të rrethanorit,
të përcaktorit: 1. Në mbrëmje arritëm në fshat. 2. Folëm për rezultatet e semestrit të parë. 3.
Besniku është njeri me vullnet.
Në kallëzore emri përdoret dhe me lokucionet parafjalore në lidhje me, në krahasim me, në
bashkëpunim me: Ekspozita u bë në bashkëpunim me muzeun.
5. Rasa rrjedhore pa parafjalë - Emri në këtë rasë mund të jetë në funksionin e përcaktorit
për të treguar të përkitur, tipar, lëndë, raporte pjese etj., si dhe në funksionin e rrethanorit: turma
udhëtarësh, bukë gruri, vegël metali, këngë kurbeti. Dimrit maleve bie shumë dëborë etj.
Në rrjedhore emri përdoret me parafjalët: prej, afër, larg, përmes, prapa, anës, përballë etj; 1. Roja
rrinte majë shkëmbit. 2. U mblodhën të gjithë rreth zjarrit32.
3.4. Tipat e lakimit
Si kriter për klasifikimin e emrave në tipa të lakimit zakonisht merret emri në trajtën e
shquar të numrit njëjës në rasën emërore. Duke u bazuar në mbaresat e emrave në trajtën e shquar
të numrit njëjës në rasën emërore, emrat ndahen në katër lakime.
3.4.1. Lakimi i parë - Lakimit të parë i takojnë emrat e gjinisë mashkullore, që në rasën
emërore të shquar njëjës marrin mbaresën –i, p.sh.; deti, liqeni, shkëmbi, dreri, vëllai, ftoi etj.
32 A. Jashari, B. Kryeziu, “Gjuhë Amtare”, Prishtinë, 2011, f, 166-167.
23
Njëjës Shumës Njëjës Shumës
E. (një) laps (ca) lapsa laps-i lapsa-t
Gj. i (një) laps-i i (ca) lapsa-ve laps-it lapsa-ve
Dh. (një) laps-i (ca) lapsa-ve laps-it lapsa-ve
K. (një) laps (ca) lapsa laps-in lapsa-t
Rr. prej (një) laps-i (ca) lapsa-sh
(lapsa-ve)
laps-it lapsa-ve
Siç shihet nga pasqyra, emrat e lakimit të parë në rasën emërore dhe në kallëzore të trajtës
së pashquar njëjës dhe shumës nuk marrin mbaresë. Këta emra në rasat gjinore, dhanore, rrjedhore
të njëjësit të pashquar marrin mbaresën –i, ndërsa në trajtën e shquar dalin me këto mbaresa:
emërore –i, gjinore, dhanore dhe rrjedhore –it, kallëzore –in ose –në. Me mbaresën –në dalin emrat
në rasën kallëzore të shquar, si: vëllai, babai, xhaxhai etj. (rasa kallëzore: vëllanë, babanë,
xhaxhanë etj.).
Në trajtën e pashquar shumës emrat e lakimit të parë (si dhe gjithë emrat e tjerë) dalin me
këto mbaresa: emërore – (s’ka mbaresë), gjinore, dhanore –ve, rrjedhore –sh ose –ve dhe në të
Emrat e pashqur: ftua, krua, përrua, thua, që në trajtën e shquar dalin: ftoi, kroi, përroi, thoi
(në emërore), në rasën kallëzore të shquar mund të përdoren në dy forma: ftuan ose ftoin, kruan
ose kroin, përruan ose përroin, thuan ose thoin etj33.
3.4.2. Lakimi i dytë - Lakimit të dytë i takojnë emrat e gjinisë mashkullore, që në emëroren
e shquar njëjës marrin mbaresën –u, p.sh.: peshku, shelgu, bregu, krahu, dheu etj.
33 M. Nushi, “Gjuha e sotme shqipe 1”, Prishtinë, 2003, f, 88-89.
24
Trajta e pashquar Trajta e shquar
Njëjës Shumës Njëjës Shumës
E. (një) peshk (ca) peshq peshk-u peshqi-t
Gj. i (një) peshk-u i (ca) peshq-ve peshk-ut i peshq-ve
Dh. (një) peshk-u (ca) peshq-ve peshk-ut peshq-ve
K. (një) peshk (ca) peshq peshk-un peshq-it
Rr. prej (një) peshk-u (ca) peshq-ish
(peshq-ve)
peshk-ut peshq-ve
Edhe emrat e lakimit të dytë në emëroren dhe kallëzoren e numrit njëjës dhe shumës nuk
kanë mbaresa. Në trajtën e pashquar njëjës të rasave: gjinore, dhanore dhe rrjedhore këta emra
marrin mbaresën –u.
Në trajtën e shquar njëjës emrat e lakimit të dytë marrin këto mbaresa: emërore –u, gjinore,
dhanore e rrjedhore –ut, kallëzore –u, ndërsa në shumës: emërore e kallëzore –t(ë), gjinore,
dhanore e rrjedhore –ve34.
3.4.3. Lakimi i tretë - Lakimit të tretë i takojnë gjithë emrat e gjinisë femërore si dhe një pjesë
e emrave të gjinisë mashkullore që shënojnë frymorë (dajë, axhë, fëmijë), që marrin mbaresën –a ose
–ja, p.sh.: dita, anija, dritarja, Kola, Deda etj.
Trajta e pashquar Trajta e shquar
Njëjës Shumës Njëjës Shumës
E. (një) arkë (ca) arka ark-a arka-t
Gj. i (një) ark-e i (ca) arka-ve i arkë-s i arka-ve
Dh. (një) ark-e (ca) arka-ve arkë-s arka-ve
K. (një) arkë (ca) arka arkë-n arka-t
Rr. prej (një) ark-e (ca) arka-sh
(arka-ve)
arkë-s arka-ve
34 M. Nushi, “Gjuha e sotme shqipe 1”, Prishtinë, 2003, f, 90.
25
Trajta e pashquar Trajta e shquar
Njëjës Shumës Njëjës Shumës
E. (një) dele (ca) dele dele-ja dele-t
Gj. i (një) dele-je i (ca) dele-ve i e dele-s i dele-ve
Dh. (një) dele-je (ca) dele-ve dele-s dele-ve
K. (një) dele (ca) dele dele-n dele-t
Rr. prej (një) dele-je (ca) dele-sh
(dele-ve)
dele-s dele-ve
Ashtu si emrat e lakimit të parë dhe të dytë, edhe emrat e lakimit të tretë në rasat emërore
dhe kallëzore të pashquar njëjës nuk marrin mbaresa, ndërsa në rasat gjinore, dhanore, rrjedhore
marrin mbaresën –e.
Emrat e lakimit të tretë në trajtën e shquar njëjës marrin këto mbaresa: emërore –a ose ja,
gjinore, dhanore e rrjedhore –s (ë) dhe kallëzore –n (ë).
Ashtu si emrat e lakimit të parë dhe të dytë, edhe emrat e lakimit të tretë në rasat emërore
dhe kallëzore të pashquar njëjës nuk marrin mbaresa, ndërsa në rasat gjinore, dhanore, rrjedhore
marrin mbaresën –e.
Emrat e lakimit të tretë në trajtën e shquar njëjës marrin këto mbaresa: emërore –a ose ja,
gjinore, dhanore e rrjedhore –s (ë) dhe kallëzore –n (ë).
Emrat femërorë që mbarojnë me zanoren –o të patheksuar (si: pako, radio, pallto, depo etj.)
lakohen kështu: emërore e kallëzore –pako, gjinore dhanore e rrjedhore – pako-je (trajta e pashquar
njëjës); emërore –pako- ja, gjinore, dhanore e rrjedhore – (i) pako-s, kallëzore – pako-n (trajta e
shquar njëjës). Trajta e pashqur shumës: emërore e kallëzore – (ca) pako, gjinore, dhanore – (i)
(ca) pako-ve, rrjedhore pako-sh a pako-ve; trajta e shquar shumës: emërore e kallëzore – pako-t,
gjinore, dhanore – (i) (ca) pako-ve35.
3.4.4. Lakimi i katërt - Lakimit të katërt i përkasin emrat e gjinisë asnjanëse, që në
emëroren e shquar të njëjësit marrin mbaresën –t (ë), p.sh.: të menduarit, të folurit, të dëgjuarit, të
ecurit, të ngrohtët, të kuqtë etj.
35 M. Nushi, “Gjuha e sotme shqipe 1”, Prishtinë, 2003, f, 91-92.
26
Trajta e pashquar Trajta e shquar
Numri njëjës
E. (një) të ftohtë të ftohtë-t
Gj. i (një) të ftoht-i i të ftoht-it
Dh. (një) të ftoht-i të ftoht-it
K. (një) të ftohtë të ftohtë-t
Rr. prej (një) të ftoht-i të ftoht-it
Emrat asnjanës ose emrat e lakimit të katërt dallohen prej emrave të lakimit të parë vetëm
në emëroren e kallëzoren të trajtës së shquar, meqë në këto dy rasa marrin mbaresën –t (ë), ndërsa
në rasat e tjera në të dy trajtat kanë mbaresa të njëjta me emrat e lakimit të parë.
Emrat asnanjës prejpjesorë, në rasat emërore dhe kallëzore, marrin zanoren –i-, midis temës
dhe mbaresës, që përdoret për ta lehtësuar shqiptimin (të folur-i-t, të menduar-i-t etj.). Kjo shtesë
fonetike do të konsiderohet pjesë përbërëse e mbaresës36.
3.5. Kategoria e shquarsisë dhe e pashquarsisë
3.5.1. Trajta e shquar
Kuptimi që fiton emri në trajtën e shquar, quhet kuptim gramatikor i shquarsisë. Por ç’është
shquarsia në përgjithësi? Cila është arsyeja që një emër të përdoret në trajtën e shquar?
Dihet se emrat e përgjithshëm, që përbëjnë shumicën e emrave në një gjuhë, shërbejnë për
të emërtuar edhe një send të veçantë, që zotëron një sasi tiparesh individuale, të cilat e dallojnë atë
nga sendet e tjera të së njëjtës klasë, edhe gjithë klasën e sendeve, sipas tipareve të tyre të
përbashkëta e më të përgjithshme.
Kur emri i përgjithshëm tregon një send të veçantë , unik, të dalluar nga sendet e tjera të
po asaj klase, ai ka një kuptim të individualizuar. Individualizimi i emrit të përgjithshëm bëhet ose
duke e shoqëruar atë në trajtën e tij të pashquar, që është edhe forma bazë e emrit, me një përemër
36 Po aty, f, 93.
27
dëftorë: ky djalë, ajo shkollë, ose duke e vënë në trajtën e shquar. Në përgithësi, emri përdoret në
trajtën e shquar, me kuptim të individualizuar, kur, në një situatë të caktuar sendi apo sendet për
të cilat bëhet fjalë, mendohen si të vetme, të dalluara nga sende të tjera të po asaj klase. P.sh., kur
vjen ndokush në ndonjë shkollë për t’u takuar me drejtorin e saj, pyet: A ka ardhur drejtori? Këtu
emri drejtori është vënë në trajtë të shquar, sepse nga situata kuptohet se bëhet fjalë për një drejtor
të vetëm, të caktuar, për drejtorin e asaj shkolle37.
3.5.2. Përdorimet kryesore të trajtës së shquar
Përgjithësisht emri del në trajtën e shquar në këto raste:
1. Kur në të njëjtin kontekst përmendet për të dytën herë. Ky tip shquarsie quhet anaforik.
Një emër duke u ripërmendur në të njëjtin kontekst, mendohet si i caktuar, sepse tashmë ai njihet
jo vetëm nga folësi, por edhe nga dëgjuesi, prandaj edhe vihet në trjatën e shquar. P.sh.: - Ç’ke që
shtyn, more djalë, më shkele! – bërtiti një grua dhe e vështroi me inat një djalosh, i cili u skuq
dhe aty për aty i kërkoi ndjesë. Gruas i erdhi keq, kur pa fytyrën e turpëruar të djaloshit.
2. Kur ka njëfarë lidhjeje objektive, marrëdhënie, me një emër tjetër të një konteksti të
mëparshëm ose me tërë kontekstin në përgjithësi. Në këtë rast shkak i shquarsisë nuk është
përsëritja, por lidhja logjike e dukurive, sendeve midis tyre, karakteri i lidhjeve të ndërsjella që
ekzistojnë midis sendeve. P.sh.: E në mes të bisedës iu bë sikur dëgjoi një të trokitur në portë. Pasi
heshtën, ai ndenji të mbajë vesh. E trokitura u përsërit, po kësaj radhe i panjohuri po i binte derës
me grusht. Në këtë kontekst fjala i panjohuri, që del për herë të parë, vihet në trajtë të shquar,
sepse këtu kemi një lidhje midis një veprimi (trokitjes) dhe personit që e kryen atë, d.m.th. këtu
nuk flitet për çdo të panjohur, por pikërisht për atë që trokiste në portë.
3. Kur nga situata konkrete në të cilën zhvillohet ligjërimi, merret vesh se për çka flitet.
Sendi për të cilin bëhet fjalë, ndodhet para syve të atyre që bisedojnë, ata mund ta shohin dhe ta
prekin, prandaj edhe flasin për të si një send të caktuar; p.sh.: Shikoni xhenierët, - tha Ajseli. –
Përsëri po rregullojnë një urë. Në këtë rast emrin xhenierët e përdor në të shquar, sepse ai tregon
persona që janë të pranishëm dhe shihen nga bashkëbiseduesit.
37 F. Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe” Vëllimi I,
Tiranë, 2002, f, 120-121.
28
4. Kur nga informacioni që kanë bashkëbiseduesit, merret vesh se bëhet fjalë për një send
a person për të cilin ata kanë biseduar më parë, në një situatë tjetër: Mos flitni me zë të lartë se
do të më zgjoni djalin - tha nëna.
5. Kur shënon sende unike, të vetme në llojin e tyre. Emra të tillë janë: dielli, hëna, marsi,
toka etj., si emërtime trupash qiellorë: Atë do ta kishte aty mbi krye për sa kohë të shndriste dielli
e hëna. Në trajtën e shquar vihen edhe emrat e stinëve, të muajve të vitit dhe të disa erërave: veri,
jugë, goren etj, p.sh.: Vera kalohej si jo më mirë. Dielli i marsit filloi te digjte. Ulërima e gorenit
zbriste nga pllajat.
Shënim. Emrat e stinëve ose të muajve, kur vështrohen në përsëritjen e tyre periodike,
vihen edhe në trajtën e pashquar: Kaloi një verë të gëzuar. Një mars kaq i ftoftë e me shira si ky i
sivjetshmi s’mbahet mend etj38.
6. Kur pas emrit vjen një përemër pronor, si p.sh.: Zëri im ishte aq i ulët, aq i dobët, sa u
tret menjëherë.
7. Kur emri përcakohet nga një emër tjetër në rasën gjinore, si p.sh.: Buzët e Burbuqes
sajuan një shenjë hidhërimi e mospajtimi.
8. Kur emri përcaktohet nga përemrat e pacaktuar gjithë dhe tërë, p.sh.: Gjithë nxënësit
kishin dalë në oborr të shkollës. Shërbëtorja e tij rrinte në dritare tëtë ditën dhe shikonte kalimtarët.
9. Emrat që tregojnë farefisni të prirë nga nyja, si: i ati, i biri, e bija, e ëma etj. P.sh.: Tash
e ëma e pati të qartë se i biri dëshiron t’i tregojë ndonjë sekret39.
3.5.3. Trajta e pashquar
Në trajtën e pashquar emri përdoret kryesisht me kuptimin e tij më të përgjithshëm,
abstrakt, si përfaqësues i një klase të tërë sendesh që formojnë një tip të vetëm në bazë të tipareve
të tyre të përbashkëta. Atëherë emri paraqitet thjesht si një emërtim abstrakt. Në fjalinë: Unë nuk
kam vëlla, emri vëlla emërton një klasë të tërë frymorësh si një tip abstrakt. Në fjalinë: Bisedova
38 F. Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe” Vëllimi I,
Tiranë, 2002, f, 121-123. 39 M. Nushi, “Gjuha e sotme shqipe 1”, Prishtinë, 2003, f, 85
29
me vëllanë i njëjti emër, i përdorur tashmë në trajtën e shquar, emërton një frymor të caktuar, të
dalluar nga të tjerët40.
3.5.4. Përdorimet kryesore të trajtës së pashquar
1. Kur është në funksionin e pjesës së kallëzuesit emëror, si p.sh.: Ky ishte një qytet i
çuditshëm, që dukej sikur kishte dalë në luginë papritur... Ky është mysafir. Mysafiri është mik i
shtëpisë.
2. Kur emri përcaktohet nga ndonjë numëror themelor (i mirëfilltë); p.sh.: Dy muaj me
radhë jam matur të t’i them të gjitha. Tri ditë më parë ai e kishte mësuar për herë të parë këtë fjalë
dhe e pëlqente.
3. Kur emri përcaktohet nga përemri dëftor, si p.sh.: Atë ditë ne po luanim.. Ishim të
djersitur dhe na dukej sikur do të pëlcisnim nga kjo hare e madhe.
4. Kur emri përcaktohet nga përemrat pyetës cili, sa, ç’, çfarë, si p.sh.: Cili student mungon
sot? Sa ditë pushove? Ç’punë bëre? Çfarë ngjyre është kjo41?
40 F. Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe” Vëllimi I, Tiranë, 2002, f, 127 41 M. Nushi, “Gjuha e sotme shqipe 1”, Prishtinë, 2003, f, 86.
30
KAPITULLI IV
4. Formimi i emrave
4.1. Mënyrat fjalëformuese. Emrat në gjuhën e sotme shqipe janë një nga pjesët e
ligjeratës që shtohen dhe pasurohen vazhdimisht me fjalë të reja.
Mënyra kryesore të fjalëformimit në klasën e emrave janë prejardhja dhe kompozimi.
Prejardhja mund të jetë: 1) prapashtesore; 2) parashtesore, 3) parashteso-prapashtesore, 4) pa
ndajshtesë. Prejardhja dhe kompozimi përbëjnë edhe mënyrat e mirëfillta morfologjike të
fjalëformimit. Me to krijohen njësi të reja leksikore nëpërmjët bashkimit të rrënjëve ose temave
të fjalëve me ndajshtesa të caktuara (parashtesa ose prapashtesa), ose duke bashkuar dy tema (në
kompozita).
Por klasa e emrave është pasuruar dhe pasurohet edhe me mënyra të tjera fjalëformimi si
me konversion, d.m.th me anë të emërzimit të pjesëve të tjera të ligjeratës, kryesisht të mbiemrave
dhe pjesoreve, dhe me rrugën thjesht semantike, duke larguar mjaft kuptimet e fjalëve ekzistuese,
çka çon në fund në lindjen e njësive të reja leksikore, në formimin e fjalëve homonime.
Ndër mënyrat e formmit të mbiemrave, për nga prodhimtaria dhe shtrirja, vendin kryesor
e zë prapashtesimi. Në vendin e dytë vijnë kompozimi dhe emërzimi. Mënyrat parashtesore,
prapashteso-parashtesore dhe ajo pa ndajshtesa janë pak prodhimtare. Të paktë janë emrat e
formuar me përngjitje.
Emrat në gjuhën shqipe formohen kryesisht prej foljeve, mbiemrave dhe emrave.
4.1.1. Formimi prapashtesor. Në analizën e formimeve me prapashtesë janë për t’u vështruar
këto çështje:
1. Tema fjalëformuese, nga e cila formohet drejtpërdrejt fjala e re, d.m.th. do të sqarohet nga
ç’pjesë e ligjeratës formohet ky ose ai emër me anë të një prapashtese të caktuar;
2. Prodhimtaria e prapashtesës;
3. Kuptimet e saj;
4. Lidhja midis prapashtesës dhe gjinisë së emrit.
Kështu, p.sh. emrat e prejardhur përgjithësim dhe përshendetje janë formuar nga foljet
përgjithësoj dhe përshendet, i pari me prapashtesën –im (si emër mashkullor) dhe i dyti me
prapashtesën –je (si emër femëror) dhe tregojnë të dy veprime abstrakte. Si njëri, ashtu edhe tjetri
tip janë prodhimtarë.
31
Kur analizojmë formimet me prapashtesa, duhet të kemi parasysh lidhjen kuptimore midis
temës fjalëformuese dhe emrit të prejardhur te formuar prej saj. Ka edhe emra, te të cilët lidhja
kuptimore tashmë është këputur dhe nuk ndihet më në vetëdijen e folëseve, ata nuk mund të
vështrohen më si fjalë të prejardhura. Të tilla janë, p.sh., emri frymë, që nuk ndihet më si një fjalë
e prejardhur nga folja fryj, po ashtu emri qëllim dhe bimë nga folja bij (mbij).
Në shumicën e fjalëve të formuara me prapashtesa, si rregull, theksi kalon mbi prapashtesën:
fshat-fshatar, (i) bukur- bukuri, lakër-lakror etj.
Vetëm në formimet me disa prapashtesa theksi nuk lëviz: vendës nga vend, nxënës nga nxënë,
nisje nga nis etj.
Prapashtesat emërore dallohen për pasuri dhe shumëllojshmëri kuptimesh. Sipas kuptimit që
kanë, emrat e formuar me prapashtesa i ndajmë në këto grupe kryesore:
1. Emra vetash sipas mjeshtrisë që ushtrojnë, ose vendi ku banojnë;
2. Emra sendesh;
3. Emra vendesh;
4. Emra që shënojnë veprime e nocione abstrakte;
5. Emra të prejardhur me prapashtesa që i japin fjalës një ngjyrë emocionale, zvogëlim,
përkdhelje, përbuzje etj.
Në emrat e vetave të gjinisë femërore shtohet edhe prapashtesa femërorizuese: gjykatës -
emra të përgjithshëm njerëzish të karakterizuar sipas veprimit që kryejnë, sipas një tipari
të tyre, sipas mjeshtërisë që ushtrojnë, po ashtu edhe sipas vendit ku banojnë, ose ku kanë
lindur42.
Me prapashtesën –ar formohen kryesisht emra profesioni prej temash emrore: argjendar,
gazetar, këpucar, kopshtar, librar, lopar etj.; emra të vepruesit nga foljet: kundërshtar
(kundershtoj) dhe mjaft emra banorësh të një vendi: fushar, fshatar, qytetar, gjakovar,
kolonjar, korçar, kosovar etj.
Me prapashtesën –tar formohen prej temash emërore emra që tregojnë njerëz të
karakterizuar sipas veprimit që kryejnë: dëshmitar, lajmëtar, luftëtar, shkaktar, udhëtar etj.;
dhe sipas mjeshtërisë, specialitetit: arsimtar, farkëtar, këngëtar, lundërtar, gjuhëtar,
shkrimtar.
Prapashtesa –or, që është mjaft prodhimtare në formimin e mbiemrave, tek emrat
ka një përdorim të kufizuar. Me të formohen kryesisht emra banorësh: malësor (malësi),
mirëditor, zadrimor, dhe pak emra të tjerë: dasmor, drejtor, këmbësor.
Me prapashtesën –tor dhe varianitn e zgjeruar të saj –ator janë formuar vetëm pak
fjalë, si: fajtor, minator, murator, punëtor, vjershëtor etj.
Me prapashtesën –ak (-arak) janë formuar disa emra banorësh: austriak, belshak,
durrsak, fierak, ulqinak, dhe pak emra të tjerë njerëzish sipas një karakteristike që përmban
tema fjalëformuese, e cila mund të jetë folje: dështak (dështoj), emër: pazarak (pazar),
mbiemër: zezak (i zi).43
2. Për formimni e emrave të sendeve, në gjuhën e sotme shqipe përdoren prapashtesa të
shumta e të ndryshme, disa nga të cilat shërbejnë për të formuar edhe emra vetash: -
(ë)s, -or(e), -ar. Me një kuptim konkret, për të formuar emra sendesh, janë përdorur
42 F. Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe” Vëllimi I, Tiranë, 2002, f, 134 43 F. Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe” Vëllimi I, Tiranë, 2002, 134
33
edhe prapashtesat e emrave abstraktë: -esë dhe –je. Prapashtesat e tjera janë: -ishte, -
(ë)sir(a), -urin(a), -ac, açe, -e.
3. Për formimin e disa emrave të përgjithshëm të vendeve përdoren prapashtesat –ishte
5. Disa prapashtesa u japin emrave ngjyrime të ndryshme ndjenjësore dhe shprehëse.
Shumë emra, duke marrë një prapashtesë, pa e ndryshuar kuptimin e tyre leksikor,
fitojnë një ngjyrim ndjenjësor përkëdhelie, përkëdhelie e zvogëlimi njëkohësisht, ose
45 Po aty, f. 142 46 F. Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe” Vëllimi I, Tiranë, 2002, f.143
35
vetëm zvogëlimi. Po ashtu, prej emrash ose prej pjesësh të tjera të ligjeratës formohen
emra me një kuptim përbuzës a keqësues (pejorativ).
Prapashtesat më të përdorshme me kuptim përkëdhelie e zvogëlimi janë: –th e –z(ë).
Prapashtesa –th u shtohet emrave mashkullorë, ndërsa –zë-ja emrave femëror: birth, djalëth,
4. Kompozitat të formuara me një emër dhe një mbiemër. Gjymtyra përcaktuese është
e dyta. Janë formuar në këtë mënyrë disa emra vendesh, si: Buzëmadh, Gruemirë,
Gurakeq, Gurazi, Kryezi, Qafëzez, gushëkuq, lulekuqe etj.
50 F. Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe” Vëllimi I, Tiranë, 2002, f, 148
39
5. Kompozita të formuara nga një folje dhe një emër. Sipas këtij tipi janë formuar
emrat dashamir, dredhalesh, vëmendje, thithlopë dhe disa fjlaë të tjera me një
përhapje të ngushtë dialektore: bjerrafat, djegagur, thirravajë etj51.
4.1.7. Emrat e përbërë të shkurtuar
Një lloj i veçantë kopozimi në formimin e emrave janë bashkimet e shkurtimeve të fjalëve,
të cilat quhen ndryshe edhe shkurtesa.
Shumica e fjalëve të shkurtuara formohen duke bashkuar shkronjat ose tingujt nistorë të
fjalëve. Emra të shkurtuar të tipit shkronjor janë: ATSH (Agjencia Telegrafike Shqiptare), KSBE
(Konferenca për Sigurimin dhe Bashkëpunimin Evropian). KE (Komiteti Evropian), OKB
(Organizata e Kombeve të Bashkuara) etj52.
4.1.8. Emrat e përngjitur
Emrat e formuar me përngjitje nuk janë të shumtë. Emra të tillë janë, p.sh.: farefis,
gjëegjëzë, mirëseardhje, thashetheme, ecejake-t e ndonjë tjetër.53
51 F. Agalliu, E. Angoni, Sh. Demiraj, A. Dhrimo, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, “Gramatika e gjuhës shqipe” Vëllimi I, Tiranë, 2002, f. 150 52 Po aty, f. 151 53 Po aty, f. 152
40
KAPITULLI V
5.1 Pjesa praktike
„ Lamtumirë , guaska ime“ – Viktor Canosinaj
Viktor Canosinaj lindi në vitin 1960. Fëmijërinë dhe rininë e kaloi në qytetin e Durrësit.
Pas studimeve universitare për Gjuhë-Letërsi, punoi mësues letërsie, gazetar dhe përkthyes.
Aktualisht jeton në Tiranë, duke ia kushtuar pjesën më të madhe të kohës letërsisë.
Viktor Canosinaj është dy herë fitues i qmimit të Ministrisë së Kulturës për librin për fëmijë
e të rinj, fitues i Panairit të Librit, Tiranë 2006, fitues i çmimit të Panairit të Librit, Fier 2013 me
romanin „Lulemaji”. Me romanin „Meriyll“ është shpallur autori më i lexuar nga Biblioteka
Kombëtare e Prishtinës, për vitin 2010. Ai ka marrë pjesë në Festivalin e Librit, Berlin 2008.
Në romanin “Lamtumirë, guaska ime” flitet për një familje, e cila kalon një periudhë të
vështirë. Personazhet kryesore të këtij romani janë Toni dhe Klea. Një ditë Toni dhe Klea, motër
dhe vëlla njihen me një krijesë të çuditshme, që jetonte jo shumë larg shtëpisë së tyre. Miqësia me
të e ndryshon rrënjësisht fatin e familjes së tyre.
Një libër, ku tregohet se fëmijët janë zot të fatit të tyre dhe prindërit duhet t’i marrin tepër
seriozisht kur trajtohen probleme familjare.
Në analizën që i kemi bërë romanit jemi ndalur më shumë te emri si pjesë e ligjëratës dhe
te fjalëformimi i tij. Emrat për analizë trajtëformuese janë marrë në faqet e para të romanit, kurse
për analizë fjalëformuese janë marrë në mënyrë të rastësishme.
41
42
5.2. Analiza gramatikore
Ditësh - emër i përgjithshëm; lakimi i III-të; gjinia femërore; rasa rrjedhore; trajta
e pashquar; numri shumës;
Shi - emër i përgjithshëm; lakimi i II-të; gjinia mashkullore; rasa kallëzore; trajta e
pashquar; numri njëjës;
Erë - emër i përgjithshëm; lakimi i III; gjinia femërore; rasa kallëzore; trajta e
pashquar; njëjës;
E dielë - emërtim i ditës së javës; lakimi i III; gjinia femërore; rasa emërore; trajta
e pashquar; numri njëjës;
Kohë - emër i përgjithshëm; lakimi i III; gjinia femërore; rasa kallëzore; trajta e
pashquar; numri njëjës;
Diell - emër i përgjithshëm; lakimi i II; gjinia mashkullore; rasa kallëzore; trajta e
pashquar; numri njëjës;
Rrezet - emër i përgjithshëm; lakimi i III; gjinia femërore; rasa emërore; trajta e
shquar; numri shumës;
Dritare - emër i përgjithshëm; lakimi i III; gjinia femërore; rasa kallëzore; trajta e
pashquar; numri njëjës;
Enkelejda – emër i përveçëm, lakimi i III; gjinia femërore; rasa emërore; trajta e
shquar; numri njëjës;
Elton - emër i përveçëm, lakimi i I; gjinia mashkullore; rasa emërore; trajta e
pashquar; numri njëjës;
Të djeshmen – emër abstrakt, lakimi i IV; gjinia asnjanëse; rasa kallëzore; trajta e
shquar; numri njëjës;
Gjumi - emër i përveçëm, lakimi i I; gjinia mashkullore; rasa emërore; trajta e
shquar; numri njëjës;
Natën - emër i përgjithshëm, lakimi i III; gjinia femërore; rasa kallëzore; trajta e
shquar; numri njëjës;
Të trokiturave - emër abstrakt, lakimi i IV; gjinia asnjanëse; rasa dhanore; trajta e
shquar; numri shumës;
43
Të nënës - emër i përgjithshëm, lakimi i III; gjinia femërore; rasa gjinore; trajta e
shquar; numri njëjës;
Gjyshërit - emër i përgjithshëm, lakimi i I; gjinia mashkullore; rasa emërore; trajta
e shquar; numri shumës;
Byrekun - emër i përgjithshëm, lakimi i II; gjinia mashkullore; rasa kallëzore; trajta
e shquar; numri njëjës;
E drekës - emër i përgjithshëm, lakimi i III; gjinia femërore; rasa gjinore; trajta e
shquar; numri njëjës;
Frigorifer - emër i përgjithshëm, lakimi i I; gjinia mashkullore; rasa kallëzore; trajta
e pashquar; numri njëjës;
Kos - emër i përgjithshëm, lakimi i I; gjinia mashkullore; rasa kallëzore; trajta e
pashquar; numri njëjës;
Siklet - emër i përgjithshëm, lakimi i I; gjinia mashkullore; rasa kallëzore; trajta e
pashquar; numri njëjës;
Bisht - emër i përgjithshëm, lakimi i I; gjinia mashkullore; rasa kallëzore; trajta e
pashquar; numri njëjës;
Të syrit - emër i përgjithshëm, lakimi i I; gjinia mashkullore; rasa gjinore; trajta e
pashquar; numri njëjës;
Nëna - emër i përgjithshëm, lakimi i III; gjinia femërore; rasa emërore; trajta e
shquar; numri njëjës;
Një pamje - emër i përgjithshëm, lakimi i III; gjinia femërore; rasa emërore; trajta
e pashquar; numri njëjës;
Sy - emër i përgjithshëm, lakimi i I; gjinia mashkullore; rasa emërore; trajta e
pashquar; numri njëjës;
Punë - emër i përgjithshëm, lakimi i III; gjinia femërore; rasa emërore; trajta e
pashquar; numri njëjës;
Tregtie - emër i përgjithshëm, lakimi i III; gjinia femërore; rasa rrjedhore; trajta e
pashquar; numri njëjës;
Parash - emër i përgjithshëm, lakimi i III; gjinia femërore; rasa rrjedhore; trajta e
pashquar; numri njëjës;
44
Tigëllima - emër i përgjithshëm, lakimi i III; gjinia femërore; rasa emërore; trajta e
shquar; numri njëjës;
E zërit - emër i përgjithshëm, lakimi i I; gjinia mashkullore; rasa gjinore; trajta e
shquar; numri njëjës;
Sekretare - emër i përgjithshëm, lakimi i III; gjinia femërore; rasa emërore; trajta e
pashquar; numri njëjës;
Ditë - emër i përgjithshëm, lakimi i III; gjinia femërore; rasa emërore; trajta e
pashquar; numri njëjës;
Babai - emër i përgjithshëm, lakimi i I; gjinia mashkullore; rasa emërore; trajta e
shquar; numri njëjës;
Një javë - emër i përgjithshëm, lakimi i III; gjinia femërore; rasa emërore; trajta e
pashquar; numri njëjës;
Shtëpi - emër i përgjithshëm, lakimi i I; gjinia mashkullore; rasa kallëzore; trajta e
pashquar; numri njëjës;
Tregtia - emër i përgjithshëm, lakimi i III; gjinia femërore; rasa emërore; trajta e
shquar; numri njëjës;
Mesjetë – emërtim i një periudhe kohore, lakimi i III; gjinia femërore; rasa
kallëzore; trajta e pashquar; numri njëjës;
Anije - emër i përgjithshëm, lakimi i III; gjinia femërore; rasa kallëzore; trajta e
pashquar; numri njëjës;
Karvane - emër i përgjithshëm, lakimi i I; gjinia mashkullore; rasa kallëzore; trajta
e pashquar; numri shumës;
Kuajsh - emër i përgjithshëm, lakimi i I; gjinia mashkullore; rasa rrjedhore; trajta e
pashquar; numri shumës;
Tregtarët - emër i përgjithshëm, lakimi i I; gjinia mashkullore; rasa emërore; trajta
e shquar; numri shumës;
Muaj - emër i përgjithshëm, lakimi i I; gjinia mashkullore; rasa kallëzore; trajta e
pashquar; numri shumës;
Paratë - emër i përgjithshëm, lakimi i III; gjinia femërore; rasa emërore; trajta e