Uliwma psixologiya uzb.

1

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI

Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti

Pedagogika fakul`teti

Pedagogika va psixologiya kafedrasi

Katta o’qituvchi Z.Sherimbetova

«UMIMIY PSIXOLOGIYA»

fani bo`yicha o`quv uslubiy majmuasi

(bakalavriat bosqichi talabalari uchun)

NUKUS - 2012

2

MUNDARIJA

1-ma`ruza Psixologiya faniga kirish

2-ma`ruza Psixika va ong taraqqiyoti

3-ma`ruza Bilish jarayonlari sezgi.

4-ma`ruza Shaxs va faoliyat

5-ma`ruza Idrok

6-ma`ruza Xotira

7-ma`ruza Diqqat

8-ma`ruza Tafakkur

9-ma`ruza Xissiyot

10-ma`ruza Xayol fantaziya

11-ma`ruza Iroda

12-ma`ruza Temperament

13-ma`ruza Хarakter

14-ma`ruza Кobiliyatlar

15-ma`ruza Faoliyat. Faoliyatning psixologik tashlili

3

PSIXOLOGIYa FANIGA KIRISh

Reja:

1. Yangi davr va psixologiya

2. Psixologiya fanining soxalari va ularning iziga xos xususiyatlari.

3. Psixologiya fanining asosiy yunalishlari.

4. Psixologiyaning ilmiy tadqiqot metodlari.

5. Psixika xakida tushuncha

6. Aks ettirish psixologik muammo sifatida.

7. Ongning psixologik tavsifi va uning shakllari ti\risida umumiy tushuncha

Tayanch siz va iboralar.

Psixologiya – miyada voqeylikning obrazi sifatida sodir buluvchi psixika xakidagi, psixik

faktlar, qonuniyatlar va psixikaning mexanizmi tugrisidagi fandir, insonning shaxsiy xarakterga ega

bulgan faoliyati vokeylikning miyadagi obrazi asosida va shu obraz yordamida qilinadi.

Psixologiya sizi yunoncha «psyuxe», ya`ni jon va «logos», ta`limot degan ma`noni anglatadi.

Sezgi, idrok, diqqat, xotira, tafakkur, Iroda, xayol va boshkalarni psixika yoki psixik jarayonlar

deb ataymiz.»

Yangi davr va psixologiya. Psixologiya soxasida mukammal darsliklar yozila boshlangan davrga sal kam

160 yil buldi. Shu davr ichida juda kuplab ilmiy tadkikot natijalarini uz ichiga olgan monografiyalar, darsliklar,

kullanmalar yozildi. Lekin, bu bilan fanning jamiyat xayotida tutgan urni juda oshib ketdi, deb bulmadi. Sababi,

psixologiya soxasida faoliyat kursatgan barcha olimlar kuprok diqqatlarini mavxum shaxe va individual

psixologiyaga karatdilar. Vaxolanki, inson, uning barkamolligi, jamiyat taraqqiyotiga bevosita ta`siri masalasi

utib borayotgan asr imizn ing oxiriga kelib, ita dolzarb va muxim muammolar katoridan joy oldi.

XX asr va uning erishilgan yutuklaridan eng muximi shu buldiki, texnika, elektronika va boshka shunga

uxshash murakkab texnologiyalarni yaratgan inson va uning bevosita kundalik xayoti bilan boglik muammolar

kupayib borishi bilan xarakterlanadi. Vakti kelganda, shunday faktga tugri kelamizki, murakab elektron texnikani

yaratgan ita aklli inson uzi va uz atrofdagilarning ruxiy kechinmalarini tugri baxolay olmasligi sababli, uzini

nochor va kuchsiz sezishi mumkinligini xaet isbotladi.

XXI asr busagachida juda kuplab davlatlarda bulgani kabi dunyo xaritasida munosib urin olgan mustakil

Uzbekiston da xam barcha soxalarda tub isloxatlar boshlandi. Bu isloxatlarning barchasi inson omilini xar

kachongidan xam yukori saviyaga kitarib, un ing kuchi, idroki, saloxiyati, ruxiy xamda ma`naviy barkamolligini

bevosita tarakkkiyot, rivojlanish va tsivilizatsiya bilan uzviy bogladi. Bundam inson va un ing mukammalligi, uz

ustida ishlashi, uz mukammalligi xususida kaygurishi muammosm xar kachongidan xam dolzarb masalaga

aylandi.

4

Inson psixologiyasini bilish, uz taraqqiyotini va iktidorini tashkil etishni bilish, xar kamlay yosh davrda

xam optimal ravishda ishga yaroklikni, turli uzgarishlarga psixologik jixatdan tayyorgarlikni taminlash,

yangicha fikrlash va tafakkur kilish kobiliyatini rivojlantirish muammosini il gari surdi.

Shunday qilib. yangi davr xar bir insondan uz ichki imkoniyatlarini adekvat bilish, shu bilimlar zaxirasi

bilan yakinlari va xamkasblari psixik dunyosini bilishni talab kilmokda. Buyuk Sukrot uz davrida «Uz-uzingni

bil»! degan shiorni urtaga tashlagan edi. Yangi davr bu bilimlar yoniga uz yongdagilarni va ularning

kilayotgan ishlarini xam bil», degan shiorni xar kachongidan xam dolzarb qilib kuydi. Ayn i shu muammoni

echishda xozirgi zamon psixologiya ilmi va amaliyotining roli bbenixoya kattadir.

Anànaga aylanib kolgan xodisalardan biri shuki, psixologiya va u urganadigan xodisalarni fakatgina

Ushbu Fan bilan bevosita shugulnadigan kimsalar urganib kelishgan, zero, psixologik xodisalar bilan xar kanday

inson xam tanish bulishi va u inson xayotining asosini tashkil etishi kerak. Yangi davr va uning uzgarishlarga

boy xayoti endi xar bir k ishining psixik xodisalar qonuniyatlarini bili shva shunga moe tarzda okilona va

omilkorona ish yuritish zaruratini talab kilmokda.

Psixologiyaning predmeti. «Psixologiya» sizi ikkita grek sizlaridan -

«rxusGge» -jon, Rux va «Logos» - ta`limot, ilm sizlaridan iborat bulib, anànaviy ma`nodagi inson ruxiy

dunyosiga aloqador batcha xodisalar va jarayonlar uning predmetniy tashkil etadi. Boshkacha qi l ib aytganda,

Psixologiyaning predmeti xar birimizning tashki olamni va uz-uzimizni bi l ishimnzning asosida yotgan

jarayonlar, xodisalar, xolatlar va shakllangan xislatlar tashkil etadi. Psixologiya buyicha adabiyotlarda uning

predmetini kiskacha qilib, psixikadir, deb ta`rif berishadi.

Psixika- bu inson ruxiyatining shunday xolatiki, u tashki olamni (ichki ruxiy olamni xam) ongli tarzda aks

ettirishimizni , ya`ni bilishimiz, anglashimizni ta`minlaydi. Lekin bu kiska ta`riflardan psixikaga aloqador

jarayonlar ongning aks ettirish shakllari ekan, degan yuzaki xulosaga kelish notugri buladi. Chunki inson

psixikasi va un ing ruxiy olamiga aloqador xodisalar va jarayonlar shu kadar murakkab va xilma-xilki, biz

ba`zan uz-uzimizni xam tushunmay kolamiz. Shunday qilib, psixologiya fani urganadigan jarayonlar va xodisalar

murakkab va xilma-xil. Ularni urganishning ikki jixati bor: bir tamondan, ularni urganish kiyin, ikk inchi

tamondan oson xam, oxirgi jixatida xusisida shuni aytish mumkinki, bu xodisalar bevosita bizning uzimizda

berilgam, ularni uzokdan kidirish, mavxum analogiyalar kilish shart emas, boshka bir tamondan, ular uzaro bir-

birlari bilan boglik va umumiy qonuniyatlar va printsiplarga buysunadi. 1- jadvalda psixik jarayonlarning

namoyon bulish shakllari, ular urtasidagi uzaro bogliklar aks ettirilgan.

Demak, kiska qilib, Psixologiyaning predmeti konkert shaxe, un ing jamiyatdagi xul k atvori va turli

faoliyatlarining uziga xos tamonlaridir, deb ta`riflash mumkin. Psixologiya konkert Fan sifatida psixik faoliyat

qonuniyatlarini, un ing ruy berishi mexanizmlari va omillarini urganuvchi fandir.

Psixologiya yaxlit va mustakil Fan sifatida odamlarda gumanistik meitalitetning shakllanishiga

xizmat qilib, inson omiliga aloqadorligi uning shu yunalishdagi muammolarni ma`lum ma`noda

urganadigan barcha fanlar bilan bevosita aloqasini takoza etadi. Bular birinchi navbatda ijtimoiy

gumanitar Fan soxalari bulib, psixologiyaningular orasidagi mavkei uziga xos va etakchidir.

5

Psixologiya voqeylikning aloxida soxasi bilgan psixik (yoki ruxiy) xayot soxasini irganadi. Shar

kimga malum xodisalar sezgilarimiz ,idrok tassavurlarimiz, fikr, xis intilishlarimiz va shunga uxshashlar

psixika xodisalari jumlasidandir. Shaxsning psixik va individual xususiyatlari deb ataladigan

xususiyatlari;odamning temperamenti (mijoz), sharakteri fe`l atvori), qobiliyati, extiyoji, mayl va

xavaslari xam psixika soxasiga kiradi.

Psixik (ruxiy) xodisalarning butun majmui odatda psixika degan siz bilan ataladi. Psixika iziga

aloxida bir olam emas: u organikxayotning yuksak formalaridan bilib, faqat xayvonlar bilan odamga

xosdir. Odam psixikasi xayvonlar psixikasidan sifat jixatidan farq qilib odamda psixik xayotning yuksak

formasi-ong bor. Odam ongli zotdir.

Psixik xayot xodisalari juda xilma-xil bilib bir-biri bilan izaro boglangan biladi.

Psixologiyaning vazifasi ana shu bo\lanish va munosabatlarning qonuniyatlarini ochib berishdir.

Psixik xodisalar va butun psixika rivojlanib kelgan va rivojlanmokda.

Psixologiya psixik xayot xodisalari yoki kiskacha qilib aytganda psixikadan baxs yuritadi. Psixika-

bu yuksak tashkil topgan materiyaning sistemali xossasi (xususiyati), subekt tomonidan obektiv borliqni

faol aks ettirish, mazkur borliq manzaralarini subèkt izidan izoklashtirmay ifodalashi,xuddi shu asnoda

iz xulkini va faoliyatini shaxsan boshqarishdir. Psixikada utmish,xozirgi davr va kelasi zamon

xodisalari ifodalangan va tartibga solingandir. Utmish xodisalari inson xotirasida mujassamlashib,

shaxsiy tajribalarda namoyon biladi. Psixikani aniqlovchi asosiy belgilar mavjuddir: predmet

muxiti obrazini aks ettirish , tirik tana a`zolarining sharakat qilishi, ularning mazkur muxitda

orientatsiyasi, bu bilan aloqaga kirishish extiyojidan konikish, ti\ri aloqalar teskari aloqalar qilish

printsipi buyicha aks ettirish ti\riligini nazorat qilish kabilar. Teskari aloqa sharofati tufayli obraz bilan

sharakat natijasini taqqoslash amalga oshiriladi, paydo biluvchi xolat bu natijadan oldin sodir biladi,

chunki u borliqning iziga xos modeli sifatida namoyon bilish imkoniyatiga ega. Genetik kelib

chiqishiga binoan psixika iz reflektor tipiga va tarixiga ega bilgan aloxida siklli tizim sifatida yuzaga

kelgan. Reflektorlik organizm xayotining obèktiv sharoitlari birlamchiligini va ularni psixika yordami

bilan idrok qilishning ikkilamchiligini bildiradi. Idrok qiluvchi mazkur tizimning tarkibiy qismlari ijro

etuvchanligi sharakatlarning maqsadga yinalganligiga. Obraz ta`siriga «teskari» qonuniy itish jarayoni

xisoblanadi. Psixikaning reflektor tabiatining birinchi shunday ilmiy talqini rus fiziologi I.M.Sechenov

tomonidan amalga oshirilgan bilib, bir qancha asrlar davomida psixika aloxida tanasiz narsa, uni

sharakatga keltiruvchi kuch uning izida yashiringan degan, uning faolligini rad etuvchi, uni nerv

jarayoni bilan almashtiruvchi, unga tenglashtiruvchi mexanik materialistik yinalishga kuchli zarba edi.

Psixikaning faolligi reallik bilan bevosita mulokatga kirishish jarayonida namoyon biladi, chunki

nerv apparatlarida sharakatlanuvchi fizikaviy, kimyoviy kizgatuvchilarni qayta kirish kizda tutiladi.

Kizgatuvchilarda, ularning doirasidagi xatti-sharakatlarga kuch-kuvvat beruvchi, uzluksiz ravishda

intiluvchi, xulk atvor dasturi bajarilishini ta`minlovchi, unga kidiruv jarayoni va variantlar tanlashni

izida qamrab oluvchi faollikning xususiyatlaridir. Psixika biologik evolyutsiyaning ma`lum bir

6

boskichidan vujudga kelgan bilib, uning izi omillarning biri sifatida organizmni ularning yashash

sharoitiga tobora kuchayib boruvchi moslashuvni taminlab turadi. Psixikaning insonda paydo bilishi

sifat jixatdan mutlaqo yangi tizilishga ega, chunki ijtimoiy tarixiy taraqqiyotning qonuniyatlari bilan

shartlangandir. Faoliyat regulyatsiyasining yuksak darajasi sifatida ong vujudga keladi psixika

faolligining yuksak kirinishi manbai tariqasida esa shaxs shakllanadi.

Aks ettirish materiyaning umumiy xususiyatidan iborat bilib , obèktlarning belgilari va

alomatlarini turli darajada adekvat ( ti\ri ) idrok qilishga kobilyatliligi, boshka obèklarning

munosabatlari va tuzilishining tavsiflarini ifodalaydi. Inìkosning xususiyati materiyaning tashkil

topganlik darajasiga bo\liq, chunki organik va noorganik tabiatda, xayvonot olamida, ijtimoiy xayotda u

ita sodda va yuksak tashkil topgan tizimda sifat jixatdan xilma xildir. Organizmda dastlabki aks

ettirishning vujudga kelishi tirik tananing ichki va tashki tsimullarining javob reaktsiyasiga tanlab

munosabatda bilish manbaidan kelib chikuvchi seskanuvchanlikdan boshlanadi.

Bu psixikagacha bilgan aks ettirishning soda kirinishi bilib,u organikdunyoni rivojlanish jarayonida

sezuvchanlik qobiliyatiga ega bilgani sezgi vazifasini bajaruvchi birlamchi psixologik obrazlar paydo

billa boshlaydi, ular organizm sharakati extiyojini, fazoviy chamalash maqsadini amalga oshirish uchun

xizmat qiladi. Xuddi shu davrdan boshlab muxitga , ekologiyaga ti\ri moslashish va sharakatni idora

qilish funktsiyalari yuzaga keladi. Aks ettirishning sodda shakllari murakkabrok shakllarining

rivojlanishi uchun zarur shart sharoitlar sifpatida xizmat qiladi.Organikdunyoning keyingi evalyutsion

taraqqiyot davrida voqeylikning xam sensor,xam aqliy obrazlarini qamrab oluvchi sodda sababiy

aloqalar va vaktni idrok qilish yuzaga keladi,buning natijasida xatti sharakatni ti\ri ifodalash imkoni va

faollik xususiyati tu\iladi.

Bevosita sharakat qiluvchi kizgatuvchi organizmning ti\ridan ti\ri reaktsiyasigajavobi oldindan

ilgarilab aks ettirishni keltirib chikaradi.Inson faoliyatining ijtimoiy shartlanganligi tufayli inikos faolligi

oshibgina qolmasdan balki sifat jixatdan mutlaqo boshka xususiyat kasb eta boshlaydi.Aks ettirishning

tanlovchanlik va maqsadga yinalganlik xususiyatlari xamkorlik faoliyati jarayonida mexnat kuroli orkali

tabiatni izgartirish darajasi kursatkichi aniqlanadi. Mazkur jarayonlarda psixik aks ettirish nafaqat xissiy

obrazlarni balki mantiqiy tafakkurlar, madaniyat maxsulini izida ifodalovchi ijodiy fantaziya, iz

navbatida til tarkibiga kiruvchi belgilar alomatlar tizimining moxiyatiga qorishib yaratuvchi sifatida aks

ettirishni tubdan radikal izlashtirishga olib keladi. Bunday toifadagi i`nikosning oqibatida ideal

obrazning paydo bilishiga puxta zamin xozirlaydi, imkoniyatlarning ruyobga chiqishi uchun barcha shart

sharoitlarni yaratadi. Aks ettirishning ti\riligi,adekvatligi izini kelib chiqish manbaiga kira,mazkur

manbaaning moddiy tavsifi bilan miyada nerv im`pul`slarini qayta ishlash urtasidagi kiyosiy jarayonni

mujassamlashtiradi va subèktning psixologik jixatdan namoyon bilishi , rivojlanishi ,izgarishi

,takomillashishi kabi xolatlarni xam bevosita, xam bilvosita usullar bilan turlicha shaklda tarzda

kirinishda ifodalaydi.

Odam ongining ayrim tomonlari va funktsiyalari tarixan taraqqiy qilib kelgan.

7

Psixologiya faning asosiy kategoriyalari ichida (shaxs,motivatsiya,faoliyat, muomala va xokozo)

ong aloxida urin egallaydi va u borliqda insonning yuksaqlik darajasini egallashga muxim zamin, kafolat

negizini yaratadi. Insonni xayvonot olamidan ajralib chiqishining bosh omili xam ong xisoblanadi, xuddi

shu boisdan u taraqqiyot va kamolotning eng zarur mezoni. Ulchami sifatida muxim rol uynaydi.

Psixologik nuktai nazardan olib qaralganda u ijtimoiy tarixiy (filo-genetik) va individual (ontogenetik)

taraqqiyotning maxsuli xisoblanmish insongagina xos bilib, psixik aks ettirishning va iz-izini

boshqarishning yuksak darajasi sanaladi. Ong kategoriyasi amaliy jixatdan tavsif kilinganda ;

A) u xam xissiy ,xam aqliy obrazlarning uzluksiz ravishda izgarib turuvchi majmuasi sifatida,

B) bevosita subèktning oldida uning «ichki tajribasi» tariqasida ,

V) Amaliy faoliyatdan kutiluvchi maxsulni oldindan sezuvchi (paykovchi) psixologik xodisa sifatida

xukm suradi.

Ong muammosi bir qancha fanlarning,jumladan falsafa (uning asosiy masalasi-bu ongning turmushga

nisbatan munosabatidan iboratdir), mantik lingivistika, etnografiya, antropologiya, sotsiologiya,

neyrofiziologiya, pedagogikalarning tadqiqot predmetiga aylangandir.

Psixologiya Fani individda ongning vujudga kelishi, uning tuzilishi rivojlanishi va xukm surishini

tadqiq qiladi. Ong predmetiga faollik,yinalganlik,intentsiallik,xususiyatlariga ega:Ong doimo nimanidir

tushunish sifatida;b)refleksiyaga nisbatan qobiliyatlilik; iz-izini kuzatish,ya`ni izligini

anglash;g)motivatsion kadriyxususiyat yaqqollikning yoki ravshanlikning turlicha darajasi yoki boskichi

ekanligi.

Psixologik ma`lumotlarga qaraganda shar qaysi individningongi noyob betakror,ammou ixtiyoriy

emas,chunki birinchi navbatda maxsus tizimda xukm suruvchi tizilish bilan unga bo\liq bilgantashki

omillar ,shamda xech kanday aloqasi bilmagan omillar shartlangandir.Xuddi shu tufayli ongni tadqiq

kilinishning ikkita muxim kiyinchiligi mavjud:

A)Barcha psixologik xolatlar individning kiz ungida namoyon biladikim,bunda birinchidan,ular kay

tarika anglashilmokda (ongsizlikning roli qanchalik),ikkinchidan,anglash darajasiga etkazishning

maxsus tashki va ichki Mashki natijasida inson tomonidan anglashiniladi,uchinchidan,bilvositalikda ong

funktsiyasida yangilishlik vujudga keladi.

Iz-izini kizatish natijalariga kira ong izining yaqqol psixologik iziga xosligidan maxrumdir,chunki

uning yagona alomati shundan iboratki,uning sharofatibilan individoldida(u yoki bu ravshanlik

aniqlikdarajasida)yaqqol psixologik funktsiyalarmoxiyatini yuzaga keltiruvchi turli xolatlar xodisalar

namoyon biladi.Xuddi shu boisdan ong psixikani xukm surishining sifatiga ega bilmagan umumiy sharti

(sharoiti tariqasida talqin kilingan buning natijasida umajoziy belgilangan.

Jaxon psixologiyasi fani kontsepsiyalarida bu xodisa aksariyat xollarda «ong nuri»,»ongning

maydoni»,xatto «psixik funktsiyalarningumumiiy xokimi»kabi taxlil etilgan,goxo u qaysidir psixik

funktsiyalar bilan gayritabiiy ravisshda (kupincha diqqat,bilan)aniqlashtirilgan.shu munosabat bilan

birinchi galda ongni urganish,tekshirish ti\risida umuman gap bilishi mumkin emas.Ikkinchi xolda esa

8

ushbu masala unga muttanosib Funktsiyasi bilan almashtiriladi.Bunday talqinlarning barchasi shunday

fikrni tugdiradiki, giyoki ong ilmiy psixologiya Fani uchun shunchaki kayd kilinishi. Ya`ni fiktsiya

xalos.Ongni tadqiq qilishdagi ikkinchi qiyinchilik xam bevosita birinchisidan kelib chikad:a)ong bir

kator psixik funktsiyalar kabi tashki fazoda lokalizatsiyalashmydi; b)Ong psixik funktsiyalardan farqli

ularok vaktni (zamonni,davrni) muayyan qismlarga ajrata olmaydi.Tadqiqotchilar ongni urganish uchun

ommabop sodda psixologik metodlarni kullaganliklari tufayli uning ma`lum tavsifini topa

olmadilar,jumladan vaktning aniq birliklari yordamida uni ulchash, muayyan vakt oraligida ongni

solishtirish. Adabiyotlar taxlilining kursatishicha ,ongni kontsruktiv tarzda talqin qilishning muxim

jabxasi I..Kant tomonidan kitarilgan.

Shaxslararo munosabatda xamkorlik faoliyatining tuzilishi ong strukturasini vujudga keltirib, uning

quyidagi asosiy xususiyatlarini aniqlashga xizmat qiladi a)ijtimoiy xususiyati xatto simvolik va verbal

tizilishga ega bilgan belgilar bilvositalanganligini qamrab olganligi b) Refleksiyaga, ya`ni iz-izini

tushunishga nisbatan qobiliyatlilik, v)ichki diologizm,ya`ni nutqqa, fikrlash mexanizmi negiziga

kurilishi; g)predmetlilik,ya`ni shar kanday psixologik xolatmuayyan yaqqol tasvirlarga va alomatlarga

ega bilishligi va xokozo.

Endi ongning psixologik tavsifidan kelib chikkan xolda uning shakllari yuzasidan kiskacha

muloxaza yuritamiz.Ongning genetik jixatidan talqini ongsizlik birlamchiligini bildirib u iziga xos

xususiyatga ega ekanligini,inson xayot iva xatti sharakatida muayyan darajada rol` uynashini tan

olishni takkoza etadi.Chunki inson onginingt yuksakrok shakllari izok ijtimoiy tarixiy taraqqiyotining

keyingi davrida vujudga kelgandir. Xudi shu boisdan ongning paydo bilishi ti\risida muloxaza

yuritilganda ijtimoiy borliq ,ijtimoiy taraqqiyot,ularga nisbatan munosabat uslubi asosiy me`zonlar

vazifasini bajarib kelgan va xozir xam xudi shunday bilib kolaveradi.

Psixologik talqinga kira,ongsizlik birinchidan,voqeylikning xodisalari bilan shartlangan.Ruxiy

jarayonlar,aktlar va xolatlarning majmuasi;ikkinchidan,tashki va ichkita`sirlarga nisbatan subèktning

iziga xech kanday xisobat bermasligi;uchinchidan.psixik aks ettirishning shakli yaya`ni voqeylikning

obrazi :tasviri. Timsoli vaungaunga nisbatan subèktning munosabati refleksiyaning maxsus predmeti

sifatida vujudga kelmaganligi;turtinchidan,qismlarga ajralmovchi yaxlitlik tarkibiga ega ekanligi va

xokozo.

Ongsizlikning onglilikdan farqi shuki. Uning tomonidan aks ettiriluvchi voqeylik subèktning

kechinmalari uning borliqka munosabati bilan kushilib,arulashib ketadi.Shuning uchun ongsizlikda

subèkt tomonidan amalga oshiriluvchi xatti –sharakatlar natijasini ixtiyoriy ravishda nazorat qilishi va

baxolash imkoniyati mavjud emas. Ongsizlikdan voqeylik subèktning uxshashlik,ayniyat singari

mantiqiy shakllari asoslanib aks ettiriladi.

Bu xolda bevosita emotsional xis qilish.emotsional yukish va identifikatsiyalashga daxldorlik tuygusi

orkali turlicha xodisalar izining tuzilishi,moxiyati jixatidan iziga xoslikdan kati nazar bir tiximga

9

birlashtiriladi.psixologik obektlar urtasidagi uyoki bu xususiyatli alomatlar urtasidagi tafovutllar

mantiqiy qarama-qarshiliklar ochilmasidan namoyon biladi,inikos etiladi.

Ongsizlikda utmish bilan kelajak kupincha bir davrda xukm surayotganday giyoki ular Biron-bir

psixik aktga bevosita birlashgan tarzda aks ettiriladi,bunga tush kirish jarayoni erkin misoldir. Ongsizlik

borliqni bola tomonidan bilishning ilk shakllarida ,ibtidoiy tafakkurida intuittsiyada .affektiv xolatlarda

sarosimaga(paniqaga )tushishda,gipnoz xolatida tush kirishda.,odatiy sharakatlarda subsensor idrokda,

ixtiyorsiz esda olib qolishda shuningdek, intilishlarda, xissiyotda, xulk-atvorda iz ifodasini topib,

ularning sabablari va oqibatlari shaxs tamonidan tubdan anglashilmaydi. Odatda ongsizlikning namoyon

bilishining turt turkumi psixologlar tamonidan tan olinib kelinmokda.

1.onglilik xolatlari.

2.Faoliyatining anglashilmagan kizgatuvchilari. Anglashilmagan motivlar va ma`no anglatuvchi

ustanovkalar, odatda ular shaxsga oid ma`no kasb etib, kelajakka xoxish, istak orkali shartlangandirlar.

Bunday xolatlarning turkumi gipnoz xolatidan chiqib subèktning xatti-sharakatini urganishda kulga

kiritilgan, ushbu jarayonda unga aniq sharakat datsuri orkali kuchli ta`sir itkazilgan (masalan bozorga

bori shva aytilgan narsalarni sharid qilish kabilar). Kuyilgan datsuriy topshiriklarni topshirish jarayonida

inson iz xulk atvori sabablarini izoxlash va tushuntira olish imkoniyatiga ega bilmaydi. Mazkur

xodisalarning psixoloigk tartibini psixoanalitik pozitsiyasidan turib tushuntirishga sharakat kilgan

Zigmund Freyd «ongzislikning dinamik kisilishi» terminini fanga olib kirgan. Z.Freyd, ongsizlik deb,

ijtimoiy normalar talabi bilan nizoli xolat, qarama-qarshilik tufayli ongga kira olmagan, amalga oshmay

kolgan mayllar kisilish mexanizmi yordami bilan begonalashib, individ yanglish aytgan sizida, gapda

yanglishib ketishida, tush kirishida va xakozolarda aks etishini tushunadi.

Ongsizlikning shunga uxshash tarzda namoyon bilish xususiyati shundan iboratki, subèktining amalga

oshmay kolgan mayllari psixoterapevtik xolatlar bilan sababiy bo\liqligini anglashi mazkur mayllar

bilan shartlangan kechinmalarning yuqolishiga olib kelmaydi (masalan, kurkuvning yuqolishga), chunki

anglanish subèkt tamonidan kandaydir u bilan yuz bermayotgan, giyo shaxsga aloqasiz, begona xodisa

sifatida idrok kilinadi.

Xulk atvordagi ongsizlik samaradorligini ularni keltirib chikaruvchi xodisalar shaxsning boshka

odamlar bilan xamkorlikda boshidan kechirishida (masalan, psixologik seans chogida) yoki gurux

psixoterapiya davrida izgalarda kechishda sodir bilsa individni koniktiradi. Chet El psixologiyasida eng

avvalo, Z Freydning psixoanalizida va uning izdoshlari karashlarida ongsizlikning yuzaga kelishini tor

ma`noda cheklanib tushunish uning dinamik shabxalarini shakllanishining bir tamonlama taxlil qilish

bilan shartlanganligidir. Chunki, ongsizlikning inson bilan borliqning izora ta`siridan bevvosita ajratib

olmaslik, ajratib olmaslik bir kator anglashilmovchiliklarga olib keladi, ularni differentsiyalash orkali

shunday konteksdagina uning asl moxiyati, funktsiyalari shaxs xulk-atvoridan ochilishi mumkin xolos.

Bunday cheklanishlar sobik sovet psixologiyasida ustanovka nazariyasida, psixologik xodisalarni

urganishda faoliyati yondoshuvda psixikani dialektik materialitsik tushunishdan kelib chikkan xolda

10

anglashilmagan motivlarning funktsiyalari, tabiati, ma`no anglatuvchi ustanovkalar inson xayotida

shaxsiy ma`no kasb etuvchi \oyalarida bartaraf qilib borildi.

Faoliyatni bajarish usullarining anglashilmovchi regulyatorlarda (avtamatlashgan xulk atvor

tsereotiplari iva operatsion ustanovkalar) uni kechishining barqaror va yinalgan xususiyatini ta`minlaydi.

Ular avtamatlashgan va ixtiyorsiz sharakatlar regulyatsiyasi negizida yotadi (masalan, topshirikni echish

jarayoni) va anglashilmagan xodisalarni oldindan sezish (paykash) obrazlari sharakat usullari bilan

shartlangan bilib, turli vaziyatlardagi utmish tajribalariga bevosita shartlangan bilib, turli vaziyatlardagi

utmish tajribalariga bevosita tayanadi. Avtamatlashgan odatiy xulk-atvor yilida kutilmagan tusiklar

paydo bilganda ular subèkt tamonidan anglashinishi mumkin.

Anglashilmagan avtomatlashganxulkning psixolofiziologik mexanizmlari ti\risidagi ilmiy tasavvur,

nazariya N. A. Bernshteynning «Xatti-sharakat tizulish darajalari» kontsepptsiyasida ishlab chikilgan.

IV. Subsensor idrok qilishning vujudga kelishi. Ongsizlikning tabiati ti\risidagi ilmiy tasavvurlarning

tabora usishi, uni paydo bilishining iziga xos xususiyatlari, keltirib chikaruvchi mexanizmlari va

funktsiyalari inson xulk atvorining regulyatsiyasi shaxs xayotining yaxlit obèktiv manzarasini

yaratishning zarur shart-sharoiti xisoblanadi. Lekin, bu muammo xali tilakonli ilmiy ma`lumotlarga ega

jemas, xudi shu sabbadan uning psixofiologik asoslari, mexanizmlari, sharakatga keltiruvchi kuchlar

ti\risida atroflicha muloxaza yuritish imkoniyatini bermaydi.

Shar kanday usulda itkaziladigan psixologik tekshirishlar kator prinsiplarga rioya qilishni talab etadi:

subèktiv (psixologik) asosga nisbatan obèktiv (material) asosning birlamchiligi , psixikaning

taraqqiyotida faoliyatining etakchilik roli, psixik xodisalarning izoro bo\liqligi printsipli, psixik

faoliyatini urganishda obèktivlik printsipi, nazariya bilan amaliyotning bo\liqligi printsipi.

Subèktiv asosga nisbatan obèktiv asosning birlamchiligi printsipi psixika material bilmasa xam

materiyadan ayrim xolda yashay olmasligidan kelib chiqadi. Shuning uchun xam psixologlar

psixikaning tashki material kirinishidan irganadilar. Insonni urganishda biz psixik faoliyatining kuplab

tashki kirinishlariga duch kelamiz. Ulardan asosiylariini kursatib itaylik.

a) ogzaki va yozma nutq. Psixolog uchun kishining iz-izi (shaxsiy xisobot ma`lumotlari) xakidagi

muloxazalari \oyat kizikarli biladi. Nutq orkali kishilarning fikrlari, xissiyotlari, karashlari, intilishlari,

bilimlari va boshkalar xakida xulosaga kelish mumkin.

b) Inson faoliyatining maxsulotlari. Kishilar psixikasi xakida ularning iz kullari bilan yasagan

buyumlar: mexanizmlar, asboblar, kontsruktsiyalari, turli yasamalar, rasmlar va boshkalar ma`lumot

beradi.

v) Psixik faoliyatining balanda namoyon bilishi. Bu kiz karashlari mazmundorligi, yuz mimikasi, imo-

ishorasi,Yu nafas olish va kon aylanishining izgarishi, miya elektr aktivligining izgarishi va xakoza.

Shuni xam ta`kidlab itish joizki, bunday xolda faqat psixikaning tashki namoyon bilishigina emas,

balki psixikaning tashki namoyon bilishiga karb urganiladi. Agar iquvchi, masalan, siz yozishda xatoga

11

yil kuydi. Buning uchun faktni aniqlash (bir sharf urniga boshka sharf yozilgandan) avval xatoning

sabablarini bilish lozim.

Psixikani tashki namoyon bilish shakli orkali urganish izok yillarga kadar psixikani urganishning

asosiy metodi sifatida iz-izini kizatish (introspentsiya) metodidan foydalanib kelingan. Biz iz ichki

dunyomizni bevosita xis kilamiz. Psixologiya uchun iz izini kizatish metodi ita kulay tuyiladi. Lekin

masalaga bunday karash xatodir: iz-izini kizatish kupincha umumiydan shaxsiy, yoki tasodifiyni farq

qilish imkonini bermaydi. Psixik faoliyat jarayonini noti\ri kursatadi. Xayovonlar psixikasini bu metod

bilan urganish mutlaqo mumkin emasligini gapirmasa xam biladi.

Psixika taraqqiyotida faoliyatning etakchi rol` uynashi printsipi inson psixikasining mexnatda yuzaga

kelganligi va faoliyatda tarkib topishidan kelib chiqadi. Shunga kira psixikani kishining Amaliy

faoliyatidan ayrim xolda urganish mumkin emas.

Psixik xodisalarning izoro bo\liqlik prinsipini bizning ichki dunyomiz yagona bir butunligimizdan,

ma`lum shart-sharoitda shakllangan, aniq shaxslarga xos miyaning yagona maxsuli ekanligidan kelib

chiqadi. Shu jixatdan shaxslarning ayrim tamonlari, uning psixikasini urganishning izi asosiy maqsad

bilib qolmasligi kerak. Shar bir tekshirishda Biron psixik xodisaning boshka psixik xodisalar bilan izviy

aloqasini va ta`sirini xisobga olish lozim biladi. (masalan, iquvchi qiziqishlarining iquv materiallarini

esda olib qolish natijalariga ta`siri, xotiraning tafakkurga, tafakkurning idrokka vash u kabilarga ta`siri).

Psixik faoliyatni urganishda obèktivlikning printsipi boshka tekshiruvlar katori psixologdan xam real

ma`lumotlarni urganishni va real axvolni tasvirlamaydigan shoshilinch umumlashtirish va xulosalarga

yil kuymaslikni talab qiladi.

Nazariya bilim amaliyotning bo\liqligi printsipi nazariya amaliyotni etaqlab borishini, iz kobigiga

uralib olmasdan amaliyotga yangi-yangi yillarni kursatishni talab etadi. Bu printsip pedagog

psixologiyaga kullanganda ukituvchi uchun juda kimmatli Amaliy axamiyatga ega bilgan tekshirishlar

itkazish zaruriyati tu\ildadi. Xaddan tashkari abstraktlashtirib yuborilgan tekshirishlar Amaliy jixatan

kiymatsiz bilgani singari, etarli nazariy muloxaza kilmay, ukituvchining odatdagi ishini shunchaki

tasvirlab berishnigng xam axamiyati yuk. Psixologik tekshirishlarning prinsiplari birgalikda kullaniladi

va shar bir konkret psixologik metodning asosini tashkil qiladi.

3. Psixologiyaning eng kup tarkalgan metodlari: eksperiment (tajriba sinash) kizatish, suxbat faoliyat

maxsulini urganish, biografik metod, anketa metodi.

Ilmiy tadqiqot metodlari muammosi psixologiya Fani uchun juda muxim axamiyat kasb etib,uning

materiallari obèktivlikdarajasini dalillashiga xizmat qiladi.Chunki shar kanday xakikiy bilish tadqiqot

larning obèktiv metodlariga asoslanadi,bu esa iznavbatida inson ongidan tashkarida xukm suruvchi

psixik xodisalar xolatlar qonuniyatlar va mexanizmlarini ochishga imkon beradi.Determinizm ong va

faoliyat birligi, psixikaning taraqqiyoti,tarixiylik tamoyillariga asoslangan metodlar izining ilmiyligi

bilan ishonchli nazariy va Amaliy ma`lumotlar tuplash kudratiga egadir.

12

+uyidagi ijtimoiy va individual tajribalarda eng kup kullaniladigan empirik(Amaliy)metodlar

xakida kengrok ma`lumot beramiz.

Kizatish metodi.Kizatish metodi obèktiv (tashki)va subèktiv (ichki,izini-izi)kizatish deb ikkita

turga ajratiladi.Kizatish uchun quyidagilarga e`tiborqilish talab kilinadi:1)kizatish maqsadi .vazifasi

belgilanadi;2)kizatish obèkti tanlanadi;3)sinaluvchining yoshi,jinsi oldindan aniqlanadi;4)tadqiqot

itkazish vakti,sanasi rejalashtiriladi;5)kizatish doimiyligi katìylashtiriladi;6)kizatish insonning qaysi

faoliyatida (uyin,ukish,mexnat,sportamalga oshirilishi tavsiya kilinadi;7)kizatish qaysi

shaklda(yakka,guruxiy.jamoa bilan0itkazilishi oydinlashtiriladi;8)kizatish jarayonini kayd qilib borish

vositalari (kundalik,suxbat daftari,kizatish varakasi,magnitafon videomagnitafon va boshkalar)ajrim

kilinadi.

Kizatish orkali ayrim odamlarning diqqati xis tuygusi nerv sistemasidagi tashki

ifodalar,temperament xususiyatlari ,imo ishorasi,xulk-atvor nutq faoliyati kabilar urganiladi.Ammo ita

murakkab psixik protsesslar kechinmalar.yuksak xislar. tafakkur,mantiqiy xotira,aql-zakovattadqiqiga

kizatish metodining kurbi etmaydi.Tashki kizatish yordami bilan ba`zida tafakkurning kechishi buyicha

ma`lumot olish mumkin.jumladan.ish utsidagi kayfiyati fikrning muayyan obèktga yunaltirilganligi

tashki kizgatuvchilar ta`siriga berilmasligi yuz alomatlaridagi tashvish va iztirob kizdagi gayritabiylik

iziga qaratilgan (egotsentrik)nutqning namoyon bilishisinchkovligi teranligi termulishikabi ruxiy

xolatlarnikizatish orkali tafakkurni kechishi izgarishiyuzasidan ilmiy Amaliy metodik ma`lumotlarni

tuplash mumkin.Bundan tashkari kul titrashi.asabiylashish.nutqning bizilishi. Xissiyotning

beqarorlashuvi xam inson ruxiyatidagi izgarish buyicha ma`lumot beradi.

Psixologiya fanida iz-izini kizatishdan xam foydalaniladi kupincha tajribali psixolog yoki yukori

malakali moxir ukituvchi iz-izini kizatish orkali ilmiy xulosa chikara oladi,masalan iz tafakkurini ichki

mexanizmlari vujudga kelishi va kechishi yuzasidan ma`lumot olinadi.natijada tafakkurning

sifati.mazmuni, moxiyati va ularning kay tarzda, kay tezlikda.kay shaklda ruy berish kizatiladi.Iz-izini

kizatishning inson ruxiyatini urganishidagi roli ti\risida chet El psixologiyasida ilmiy-amaliy material

tuplangan.Introspektsiya yinalishlarining yirik namoyondalari izlarini –izlari kizatganlar va anna shu

materiallarni taxlil qilish asosida umumpsixologik qonuniyat yaratishga sharakat kilganlar.Lekininson

turli vaziyatlarda iz-izini boshkara oladi deb. Bilmaydi.Shuning uchun ushbu metodning ilmiy kiymati

birmuncha pasayadi

Shunday qilib, kizatish metodining kulay va samarali jixatlari bilan unga zayif tomonlari xam

mavjud. Anna shu sababdan boshka metodlardan foydalanish orkali insonnig murakkab psxikasi tadqiq

kilinadi.

Suxbat metodi. Ushbu metod yordami bilan inson psixikasini urnanishda suxbat maqsadi va vazifasi

belgilanadi, suxbat obèkti va subèkti tanlanadi, mavzu, sana, vakt aniqlanadi, yakka shaxs bilan guruxi

va jamoa shaklda itkazish rejalashtiriladi.

13

Urganilayotgan narsa bilan izviy bo\liq bilgan savol- javob tartibi tayyorlanadi. Suxbat olida turgan bosh

maqsad muayyan bir vaziyat yoki muammoni xal qilish jarayonida inson ruxiyatidagi izgarishlarini

urginishdir. Suxbat orkali turli yoshdagi odamlarning tafkkuri, aql zakovati, xuk –atvori, qiziqishi,

tiyraqligi, bilim saviyasi, e`tikodi, dunyokarashi,irodasi, sharakteri ti\risida ma`lumot olinadi.Suxbat

chogida izaro ketma-ket boglangan savollar beriladi.

Faoliyat maxsulini tekshirish metodi. Inson xotirasi. Tafakkuri.qobiliyati va xayolining xususiyatlarini

aniqlash maqsadida ushbu metod yosh davrlari psixologiyasida keng kullamda foydalaniladi Bolalarning

chizgan rasmlari.yasaganuyinchoklari modellari.yozgan she`larini taxlil kili shorkali ularning xotirasi.

Tafakkur maxsuldorligi texnik badiiy va abadiy qobiliyati.ijobiy xayoli yuzasidanmateri tuplash

mumkin.Mazkur metoddan foydalanganda maxsulotni yaratgan shaxs bevosita ishtirok etmaydi.Shuning

uchun obèkt bilan subèkt urtasida mulokat urnatish maqsadida sirtdan turib shaxs ruxiyati ti\risida

muayyan xukm va xulosa chikaradilar.

Ijodiy faoliyat maxsulini taxlil qilish orkali bolalar, iquvchilar talabalar, kotsruktorlar

olimlar.xunarmandlar, ishchilarning ruxiyati xususiyatlari ti\risida ma`lum daraja ma`lumot tuplash

mumkin, lekin insondagi ruxiy izgarishlar taraqqiyot va ularning kechishi yuzasidan material yigish

uchun ushbu metodning kurbi etmadi .Shuning uchun inson psixikasini urganish maqsadida boshka

metodlardan foydalanish makul.

Test (sinash) metodi «test»inglizcha siz bilib sinash tekshirish ma`nosini anglatadi. Shaxsning

aqliy taraqqiyotini ,irodaviy sifatlari va boshka psixik xususiyatlarini tekshirishda kullaniladigan kiska

tsandart masala,topshirik, misoljumboklar test deb ataladi. Test ayniksa odamning kanday kasb egallash

mumkinligini anglashda, kasbga loyikligi yoki yaroksizligini urganishda, is`tedodlilarni va aqli zaiflarni

tanlashda, kishilarni saralashda keng kullaniladi. Test metodining kiymati tajribaning ilmiy darajasiga,

tekshiruvchining ilmiy-amaliy maxoratiga, qiziqishiga yigilgan psixologik omillarning obèktivligiga,

ularni ilmiy taxlil kila bilishga bo\liqdir. Anna shunday sharoitlarda test metodini kullash orkali turli

yoshdagi inson shaxsning funktsional, operatsional, kognitiv imkoniyatlari yuzasidan real darajadagi

prognotsik va diognotsik axamiyatga molik ma`lumot tuplash mumkin. Test metodi psixologiya fanida

1905 yildan, ya`ni frantsiz psixologi A.Bine va uning shogirdi A.Simon insonning aqliy taraqqiyot

darajalarini yoshlarga karab ulchash va ularni aqliy is`tedod darajalariga karab taksimlash imkoniyati

borligi xakidagi \oyani olga surgan vaktdan boshlab keng kullanila boshlandi.

Xozirgi davrda nodir, testlar katoriga chet El psixologlaridar Rorshax, Rozentsveyg, Ketell, Vartegg,

Veksler, Meyli., Ayzenk, Anatsazi, Raven kabilarning ijodiy namunalarini kiritish mumkin. Eng keng

tarkalgan testlar katoriga yutukka erishish (maqsadga etish) testlari ular darslik saxifalarida aks ettirili,

bilim, malaka darajalarini baxolashga qaratilgandir, intellekt testlari, (intellektual-aqliy taraqqiyot

darajasini ulchashga muljallangan), shaxs testlari- (inson irodasi, emotsiyasi, qiziqishi, motivatsiyasi,

xulkni boxalashga yunaltirilgan diagnotsik usullardan iboratdir), shaxs loyixasi (proektiv) testlari

(testning savollariga aniq bita javob berish talab kilinadi, sung anna shu javoblarni taxlil kili shorkali

14

shaxsning xususiyati «loyixasi» ishlab chiqiladi) kiradi. Eksperiment (tajriba) metodi. Ushbu metod

turli yoshdagi (chakoloklik, bolalik, iquvchilik, uspirinlik, etuklik, keksalik) odamlar psixikasini

chukurrrok aniqrorok tadqiq qilish metodlari ichida eng muxumi xisoblanadi. Eksperiment metodi

yordamida sunìy tushunchalarni shakllantirish, nutq usishini tekshirish, favkuloddagi xolatdan chiqish,

mammoli vaziyatni xal qilish, bilish jarayonlari, shaxsning xis tuy\ulari, sharakteri va tipologik

xususiyatlarini urganiladi. Xullas, inson psixikasining nozik ichki bo\lanishlari, munosabatlari,

qonuniyatlari, qonunlari, xossalari, muorrakkab mexanizmlari tajriba yordamida tekshiriladi. Buning

uchun ekspirement material tekshiruvchi tamonidan sinchkovlik bilan tiklanishi , obèktiv tarzda shar xil

xolat va vaziyatlar yaratilishi, sinaluvchi yoshiga, aql-idrokiga, sharakter xususiyatiga, xis-tuygusiga,

qiziqish va saviyasiga, turmush tajribasiga, kinikma va malakasiga e`tibor berilishi lozim.

Eksperiment metodi iz navbatida tabiiy va labaratoiya metodlariga ajratiladi. Tabiiy metod psixologik-

pedogogik vazifalarni xal qilishda kullaniladi. Tabiiy metodning ilmiy asosalarini 1910 yilda

A.F.Lazurskiy ta`riflab bergan. Ushbu metoddan foydalanib , ishlab chiqarish jamoasi a`zolari, ilmiy

muassasa xodimlari, ukituvchilar, keksaygan kishilardagi psixologik izgarishlar, shaxslararo

munosabatlar, ishchanlik qobiliyati, mitaxasislikka yaroglilik kabi muammolarni xal qilish nazarda

tutiladi. Tabiy sharoitda inson psixikasi urganilishida sinaluvchilar ulardan boxabar bilishlari, ta`lim

jarayonida berilayotgan bilimlar tadqiqot maqsadiga muofiklashtirilishi , voyaga etgan odamlarga

tarbiyaviy ta`sir itkazish kundalik mexnat tarzi darajasiga etkazilishi, zavod va fabrika esa moddiy

maxsulot ishlab chiqarish samaradorligiga karatilish lozim.

Labaratoriya (klinik) eksperimenti kupincha individual shaklda sinaluvchilarga oshkora ravishda,

maxsus psixologik asboblar, yil-yriklar, tavsiyalar, kursatmalar va ilovalardan foydalangan xolda olib

boriladi. Xozirgi davrda inson psixikasidagi izgarishlarni aniqlaydigan asboblar, murakkab elektr

xisoblash mashinalari (displeylar), kurilmalar, moslamalar, jixozlar mavjud bilib, ular odamlardagi

psixologik jarayonlar, xolatlar, funktsiyalar, yangidan vujudga kelayotgan fazilatni kayd kili shva

ulchash uchun kullaniladi. Kupincha amaliyotda dedektorlar, elektron va radio ulchagichlar,

sekundomer, refleksometer, xronorefleksometer, lyuksmeter, anamaloskop, taxitsoskos, audiometr,

etseziometr,EMG, EEG kabilardan foydalaniladi. Labaratoriya metodi yordami bilan diqqatning

sifatlari, sezgi, idrok, xotira va tafakkur xususiyatlari, emotsional shamda irodaviy zurikish (tsress),

aqliy jiddiylik singari murakkab ruxiy xolatlartekshiriladi. Kupincha labaratoriya sharoitida kishi

faoliyatining ayrim tamonlari (uchuvchi, shofyor, operator, elektronchi) va favkuloddagi kutilmagan

vaziyatlarning (xaloqat, portlash, izdan chiqish, shovkin kitarilish) modellari yaratildi. Asboblar

kursakichiga karab izgarishlar, tarkkiyot dinamikasi, jismoniy va aqliy tolikish, emotsional-irodaviy,

asabiy zurikish, jiddiylik, tanglik kanday sodir bilayotganligi xakida ma`lumot olinadi.

Tajriba-eksperiment (aniqlovchi, tarkib toptiruvchi, tarbiyalovchi) va tekshirish qismlariga bilinadi.

Tajribaning aniqlovchi qismida ruxiy xususiyat, jarayon yoki xolat uyin, mexnat, ukish kabi

faoliyatlarda tadqiq kilinadi. tadqiqot obèktining aynan xozirgi davrdagi xolati, darajasi, imkoniyati

15

aniqlanadi, lekin tekshiruvchi sinaluvchiga subèktiv ta`sir itkazmaydi. Ushbu Pallad sinaluvchiga

yordam bermaslik, xatto yillovchi savol tariqasida bilsa xam tajriba koidasi xisoblanadi. Tarkib

toptiruvchi tajriba esa sinaluvchilarda u yoki bu faoliyatni shakllantirish, shuningdek.yu ularni

maqsadga yunaltirilgan muayyan malaka, yil-yurikka va usulga urgatish rejalashtiriladi. Ushbu tajriba

yakkama-yakka, guruxiy va jamoa tarzda itkazilishi mumkin. Buning uchnu tajriba materialining xajmi,

kulami, necha minutga muljallanganligi, nimalarga urgatilish, ularni psixologik jixatdan tayyorlash

oldindan belgilab kuyilish shart. Tekshirish tajribasida tarkib toptiruvchi boskichida shakllantirilgan

usul, vosita, yil yurik, kinikma, malaka,shaxs darajsini aniqlash, barqarorligini belgilash,

ta`sirchanligiga ishonch xosil qilish uchun turlicha moxiyatdagi mutsakil topshirik beriladi. tekshirish

tajribasi itkazish orkali tarkib toptiruvchi eksperimentivning samarasi, maxsuldorligi ulchana3di.

Mazkur tajribada tekshiruvchi sinaluvchiga yordam berishi mumkin emas, aks xolda tadqiqot itkazish

printsipi kupol ravishda bizuladi.

Aniqlovchi,tarkib toptiruvchi (tarbiyalovchi)va tekshiruvchi tajribalarida yigilgan ma`lumot.mikdor

tsatitsik metodlardan foydalangan xolda qaytadan ishlab chiqiladi,shuningdek,mikdor taxlili itkazish

uchun tayyorgarlik kuriladi. Statitsik metodlar yordamida insonning bilish jarayonlari bilan uning

individual-tipologik xususiyatlari urtasidagi korelyatsiyasi,ya`ni izaro bo\liqligi va ta`siri.bilish

jarayonlarining xis-tuygu tomonidan boshkarilishi,aql-zakovatni omiliy(faktor) taxlil qilish amalga

oshiriladi.Sungra,mikdorning shamda kullanilgan metodikaning ishonchlilik aniqlik

darajasianiqlanadi.Ungacha xam matematik tsatitsikaning sodda metodlaridan foydalanib. Ayrim

xisoblashlar amalga oshiriladi.jumladan,urtacha arifmetik kiymat,mikdorlarni tartibga soli shva

medianani xisoblash.kvadrat chetga ogishni topi shva boshkalar.

Xozirgi davrda injener psixologlar matematiklar bilan xamkorlikdainson psixikasining modelini

yaratish utsida tadqiqot ishlarini olib bormokdalar,shuningdek ,mediklar.fiziologlar ,kibernetiklar

ruxiyatini programmalashtirishni nixoyasiga etkazmokdalar.Ishlab chiqarishdagi «sunìy

intelektlar»,robotlar,EXM kabilar anna shu izlanishlar debochasi bilib xisoblanadi.

Biografiya (tarjimai xoll)metodi.Inson ruxiyatini tadqiq qilish uchun u yoki bu odamning xayoti,

fvoliyati, ijodiyoti ti\risidagi ogzaki va yozma ma`lumotlar muxim axamiyatga. Ayniksa, kishilarning

tarjimai xoli, kundligi, xatlari, turlicha bitiklari, etsaliklari,yodgorliklari, izgalar ijodiga berilgan

izoxlari, tanbexlari, takrizlar aloxida urin egallaydi. Shuning bilan birga izgalar tomonidan tuplangan

tarjimai xoll xakidagi materiallari, jumladan, biografik ma`lumotlar, esdaliklar, xatlar, rasmlar, tasniflar,

baxolash, magnetofon lentasidagi, ovozlar, fotolavxalar, xujjatli fil`mlar, takriazlar urganilayotgan shaxs

ti\risidagi tilarok tasavvur xosilqilish uchun xizmat qiladi.

Tarjimai xoll ma`lumotlariinson psixikasidagi urganishlarni namoyon bilishini kizatish, suxbat va tajriba

metodikalari bilan urganish imkoniyati yuk tomonlarini ochishga xizmat qiladi.

16

Biografik ma`lumotlar odamlarning iz- izini tarbiyalash.iz-izini nazorat qilish. Iz-izini kulga olish , iz-

izini idora qilish,iz individual uslubini yaratish.shaxsiy kamolat chukkisiga erishish jarayonida namuna

vazifasini itaydi.

Jaxon adabiyotida yaratilgan talay asarlar avtobiografik xususiyatga

egadir,masalan,A.N.Tolstoy,A.M.Gorkiy,S.Ayniy,Oybek, Abdulla Kaxxor kabi adiblarning esdaliklari

tarjimai xolga uxshash tusda bilib. Asarlar bilan tanishish natijasida ularning xis tuygusi, temperamenti,

sharakteri ,qobiliyati ,itse`dodi.qiziqishi ,intilishi ,mayl,layokati, dunyokarashi, e`tikodi ma`naviyati

nafosati, axlok va odobi ti\risida ma`lumot olish mumkin.

Anketa (varaka)metodi. Psixologiyada keng kullaniladigan metodlardan biri varaka metodi bilib

xisoblanadi.Ushbu metod yordami bilan turli yoshdagi odamlarning psixologik xususiyatlari,narsa va

xodisalarga munosabati urganiladi.

Anketa odatda uch toifada tiziladi.Ulardan biri anglashilgan motivlarni aniqlashga yunaltirilgan ti\ri

savollardan tizilgan anketadir.Ikkinchisi,tanlash toifasiga taalukli bilib shar bir savolga bir nechtadan

tayyor javob tavsiya kilinadi. Uchinchi toifadagi anketada sinaluvchiga tavsiya kilingan ti\ri javoblarni

ballarda baxolash nazarda tutiladi.Turli yoshdagi odamlar layokatlarini muayyan soxaga qiziqishlari va

qobiliyatlarini. Iz-iziga tengdoshlariga ,katta va kichiklarga munosabatldarini aniqlash maqsadida

anketadan foydalaniladi.

Tarkatilgan anketalar yigishtirilib.elektron xisoblash mashinalarida xisoblab

Chiqiladi,atroflicha mikdoriy taxlil kilinadi,sungra tadqiqotga yakun yasalib.ilmiy va Amaliy

sharakterdagi xulosa chikariladi.Anketa metodi inson psixikasini urganishda juda boy material tuplash

imkonini beradi, lekin olingan ma`lumotlar xamisha xam xolisona xususiyatga ega emas. Anna shu

kamchilikdan xalos bilish uchun anketa ichidagi nazorat funktsiyasini bajaruvchi savollarni puxta ishlab

chiqish maqsadga muofikdir.

Sotsiometriya metodi. Ushbu metod kichik gurux a`zolari urtasidagi shaxslarraro emotsional bevosita

munosabatlarini urganish va darajasini ulchashga qaratilgan bilib, unga amerikalik sotsiolog Djon

Moreno asos solgan. Uning yordamidamuayyaan guruxga taalukli shar bir a`zoning izaro munosabatini

aniqlash uchun ishtirokchidan faoliyatining qaysi turida birga katnashishini yakka tartibda suraladi.

Olingan ma`lumotlarmatritsia, gafik, sxema, jadvaltarzda ifodalanadi. Mazkur mikdor

kursatkichlarigurux ichidagi shaxslararo munosabatlar ti\risida tasavvur yaratadi.

Bu ma`lumotlar guruxiy munosabatning tashki kirinishini aks ettiradi, xolos. Ana shuning uchun xazirgi

davrda sotsiometriyani Ya.L.Klominskiy, I. P.Volkovlar tomonidan izgartirilgan kirinishlari ishlab

chikilgan.Ularning moxiyati izgartirilgan sotsiometrik metodikasi shaxslararo bir-yuirini tanlash

motivlari ti\risida keng kulamda tasnif berish imkoniyatiga. Ega.Ayniksa Ya.L.Kolominskiy tomonidan

ishlab chikilgan sotsiometriyaning izgartirilgan turi bolalar jamoasida shaxslararo munosabat xakida

tilarok axborot beradi.

17

Psixologiyaning tadbikiy va Amaliy soxalari. Xozirgi zamon ilm-fanining kadri va axamiyati

uning nechogli amaliyotga kirib borib, tadbikiy saloxiyati ortib borishi bilan baxolanadi.

Psixologiyaning oxirgi yillardagi taraqqiyoti xam aynan anna shu mezon talablariga javob berishi bilan

xarakterlanadi.

Amaliy xamda tadbikiy psixologiya soxalarining uziga xos jixatlari avvalo shundan iboratki, ular

jamiyatning bevosita bugungi kundagi talablari va buyurtmalariga kura ish yuritadi. Jamiyatimizda esa

psixologik bilimlarni bevosita amaliyotga jamiyatimizda esa psixologik bilimlarni bevosita amaliyotga

tadbik etishga extiyoj katta. Birgina Uzbekistonda kadrlar tayyorlashning milliy dasturini oladigan

bulsak, uning bajarilishi va muvaffakiyatli amalga oshirilishi uchun Psixologiyaning aralashuvi zarur.

Joylarda tashkil etilgan Tashxis markazlarida faoliyat kursatayotgan mitaxasisilar ukuvchilardagi

rivojlanish tendentsiyalari, akliy usish omillari va iktidoriga karab ta`lim tarbiyani tashkil etishlari uchun

kator diagnostik tadbirlarni utkazishlari zarurki , bu tadbirlar oxir- oqibat real Samara berishi lozim.

Amaliy Psixologiyaning aloxida tarmogi bulmish sotsial psixologiya bilimlarga amaldagi extiyojni

uch asosiy sabab bilan tushuntirilishi mumkin:

a) kichik korxona yoki yirik firmalardan tortib, toki xukimat darajasidagi idoralar xam uz faolpyati

va ulardagi rezevlardan omilkorona foydalanishning psixoloik manbalarini kidirish lozimligini tushunib

etmokdalar:

b) professional psixologlarning uzi xam uz ishlaridan keladigan obru e`tiborning Amaliy

soxalarida ishlay olish kobiliyatlariga boglik ekanligini xam agar psixologik tayyorgarlikdan utgan

bulsalar, ishni tashkil kilishga ukuvlari yaxshirok va ishlari unumlirok bulishini tushunib etmokdalar.

V)Amalietda ishlaetgan boshka soxa vakillari xam agar psixologik tayyorgarlikdan utgan bulsalar ishni

tashkil kilishlariga ukuvlari yaxshirok va ishlari unumlirok bulishini tushunib etmokdalar. Shuning

uchun xam kuplab Yangi turdagi markaz va firmalar, kushma korxonalarlarda amaliyotchi psixologlar

ishlamokdalar.

Amaliy Psixologiyaning asosiy yunalishlari. Sanoat va ishlab chikarish soxasi. Sanoat va

maxsulotlar ishlab chikarish soxasida tadbikiy ishlar birinchi navbatda konkert tashkilotli kadrlar

zaxirasini tugri va okilona tashkillashdan tortib, xodimlar ish sharoitlari va mexnat unumdorliga

ta`sir etuvchi omillar komleksini ilmiy ravishda urganib, xayotda natija olib olishga karatilgan xarakatlar

majmuidir .Xozirgi bozor munosabatlari sharoitida Ushbu yunalishdagi tadbikiy ishlarning ikki soxasini

ajratish mumkin.

1.marketing xizmatlari

2.xodimlar bilan ishlash(personal)

Birinchisi eng zamonaviy va eng muxim ish bulib ,bu erda psixologning vazifasi «nimani?» va

«Kim?» xarid qilib olishga extieji borligini urganishga kumaklashishdir. Chunki bu talab bilan extiej

bevosita shaxsga va uning psixologik tizimiga aloqador kategoriyalar bulib ,bozor va rakobat sharoitmda

korxona eki tashkilotlarning samarali ishlab ketishi eng avvalo xaridorgir tovar maxsulotlarni ajratib

18

,ularning odamlar talab extiejiga kanchalik mosligini aniq taxlil kilishdan boshlanadi.Marketing

munosabatlari aslidaodamlar urtasidagi sof psixologik munosabatlar bulib uning negizida odamlar

urtasidagi jonli mulokat va ta`b va didlartarbiyasi yotadi. Shuning uchun biz bugun odamlarda tugri

marketint tafakkurini shakllantirish vositalarini kidirishimiz va talab -taklif munosabatlarini real ishlab

chikarish imkoniyatlari bilan muvofiklashtirishda inson psixologiyasi xususiyatlarini inobatga olib

ishlashga urganishimiz kerak.

Ikkinchi soxa - kadrlar va ular bilan bevosita ishlash soxasi.Bu kadrlarni ishga jalo etishda bilish

zarur yuulgan kobiliyatlar va shaxsiy fazilatlardan tortib, ularni tugri yunaltirish, uz joiga kuyish,

tashkilot doirasida guruxlarni shakllantirish, uz joyiga kuyish, tashkilot doirasida guruxlarni

shakllantirish, xodimlarga ma`lumotlarni uz vaktida etkazish bilan boglik kadrlar siyosatini olib

borishga aloqador xizmatdir. Psixologik bu urinda asosan maslaxatchi - konsul`tant va eksprert sifatida

rol` uynaydi.

Siyosat soxasidagi psixologiya. Xar bir davr uz kishilari ongida beixtiyor siyo'siy ongni

shaklantiradi va odamlar uning tamoyillariga buysunadilar. Siyosat borasidagi psixologik masalalarga

psixologik aralashuvining zarurati xar doim bulsada, ayrim paytlarda - yirik isloxatlar boshlanishi

arafasida, saylov oldi kompaniyalarda, Yangi siyosiy ledirlarning xalk tamonidan kabul kilinishi

jarayonlari, kupchilik auditoriyaga zarur ma`lumotlarni etkazish, ijtimoiy ustanovkalarni uzgartirish,

siyosiy arboblar imidjini omma ongiga singdirish paytlarida psixologik ta`sir vositalaridan urinli

foydalanish, maslaxatlar beri shva ayrim guruxlar e`tikodiga ta`sir etish kerak bulganda kerak buladi:

Siyosiy soxada ishlayotgan psixolog ishininguziga xso jixatlari bulib, unga kuyidagilar kiradi: A)

siyosatda psixolog aralashuvi kupchilik ommaga bevosita aloqador bulmaydi;

B) zarurat tu\ilganda, psixolog shunday tez va ishonchli ulchaydigan metodikalarni ishlatadiki,

ularning natijalari sir saklanib, usha buyurtmachi - siyosatchining talabiga kura izlanishlar olib boriladi;

V) psixolog xar bir siyosatchi uchun shunday ishonchli shaxe bulishi lozimki, undan odamlarning

kayfiyatlari, reaktsiyalari, xis kechinmalari xususida aniq ma`lumotlar suraladi;

G) uziga xos kiyinchilik shundan iboratki, jamoatchilik psixolog kiyofasida kupincha liderning

bevosita «odamini» kurishga moyil bulib, liderning uzi xam ba`zan ita professional psixologdan

xadiksirab kolishi mumkin.

Uzbekistan sharotida siyosiy psixologiyaning uzi juda zaif rifojlangan tarmok bulgani sababli xam

uni rivojlangan davlatlar tajribasiga tayangan xolda rivojlantirish davr talablaridan biridir. Oila va nikox

borasidagi tadbikiy ishlar Uzbekistonda endi shakllanayotgan, lekin nazariy nuktai nazardan ma`lum

anànalarga ega bulgan soxadir. 1998 yilning Prezdentimiz tamonidan « Oila yili» deb e`lon kilinishi

joylarda psixologik xizmat uchoklarining paydo bulishiga va u erlarda psixologik xizmatidan

foydalanishni anglashga turtki buldi. Psixolog bu erlarda yoshlardagi oila va nikox borasidagi

tasavvurlarning tugri shaklanishidan tortib, toki muammoli, xattoki, ajrim bulgan olia a`zolariga

psixologik maslaxatlar berish, «ishonch telifonlari» orkali xizmatlar uyushtirishni uz zimmasiga oldi.

19

Maorif soxasidagi Amaliy ishlar boshka soxalarga nisbatan anchagina yaxshi tajribaga ega.

Ayniksa, Uzbekistonda kadrlar tayyorlashning milliy dasturi kabul kilingandan sung tashkil kilingan

Yangi timdagi ta`lim muassasalari - akademik litseylar va kasb-xunar kollejlariga bir nechtadan

psixologlar shtagi kiritilgan va ular aynan tadbikiy muammolar - bolaning ukuv jarayoniga psixologik

jixatdan tayyorgarligini diagnostika kilishdan tortib, professional va kasb maxoratini rivojlantrishiga

bulgan barcha muammolarni xal kilishga aralashadi.

Xukukbuzarlikning oldini olish va qonunga zidj xarakat kilganlarni psixologik reabelitatsiya

kilish muammosi xam xar doim xam psixolog aralashuvini talab qilib kelgan. Chunki jinoyatchi yoki

xukukbuzar shaxsi uz-uzidan shakllanib kolmaydi, uni shakllantiruvchi omillar, motivlar va bolani qayta

tarbiyalash va reabelitatsiya masalalari ijtimoiy psixologik jarayonlar moxiyatini bili shva ularga faol

ta`sir kursatish talab kiladi. Shuning uchun xam mamalakatimizda yoshlar urtasida xukukiy ma`rifat va

xukukiy madaniyatni shakllantirishga juda katta e`tibor karatilgan va bu ishda amaliyotchi xodim-

psixologning urn iva roli katta buladi.

Mustaxkamlash uchun savollar

1. Psixologiya Fani nimalardan baxs yuritadi?

2. Psixik jarayonlar deganda nimalarni tushunasiz?

3. Psixikaning yuksak shakli ong deganda nimani tushunasiz?

4. Psixologiya fanining falsafa fanidan ajralishida buyuk faylasuflarning roli kanday?

5. Psixologiya fanining rivojlanishida shark muttafakkirlarining roli kanday?

Adabiyotlar:

1. Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. 2. Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. 3. Gòziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. 4. Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. 5. Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. 6. Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. 7. Gòziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.

20

Psixika va ong taraqqiyoti.

REJA.

1. Psixika materiya evolyutsiyasi maxsuli ekanligi.

2. Psixikaning taraqqiyot muammosi.

3. Ta`lim, tarbiya va psixik taraqqiyot nisbatlari.

4. Bolalar psixikasining tarakkiy etishida aktiv faoliyatning roli.

5. Odam ongining ayrim tomonlari va funktsiyalarining tarixiy taraqqiyot

Tayanch siz va iboralar

Seskanuvchanlik, instinkt, ontogenez, filogenez, materiya, evolyutsiya.

Psixika materiya evolyutsiyasining maxsulidir.

Kishi psixikasining paydo bulishi va rivojlanishi eng murakkab muammolardan biri bulib, tabiat

qonunlarining moxiyatini tushunib etishga xarakat kiladigan tadkikotchilarni bu muammo xama vakt

kiziktirib kelgan. Materialistik yunalishdagi olimlar psixikaning paydo bulishini materiyaning uzok

davom etgan rivojlanishining natijasi deb ixoxlashadi. Ular materiyaning tabiatini tadkik kilisharkan,

xarakat materiyaning xayot kechirish usuli, uning tarkiban uziga xos ajralmas xsusiyati ekanligi uchun

xam materiya xarakatining terli xil shakllarini urganadilar. Xarakatsiz, xamisha mutlaqo

xarakatsizlikdagi materiya umuman bulmaydi. Odamdagi butun materiya jami noorganikva

organiktabiat xarakatlanish, uzgarish va rivojlanish xolatida buladi.

Jonsiz tabiatda xarakat jism va moddalarning mexaniq, fizikaviy yoki ximiyaviy ta`siri tarzida yuz

berishi mumkin. Noorganiktabiatdagi xarakatning oddiy musollariga e`tibor kiling: dengizdagi koya

suvning ta`siriga muayyan karshilik kursatadi – tulkinlar koyaga urulib qaytadi, lekin koyaning uzi xam

sekin-asta emirila boshlaydi; kuyosh nuri suv yuzasiga kelib urulgach, sinib qaytadi; elektr razryadlari

natijasida ozon molekullari xosil buladi. Jonli mteriyaga utishda uning xarakati tarzi xam sifat jixatidan

uzgaradi. Jonlimateriyaga inìkosning biologik shakllari xos bulib, jonli materiyaning ma`lum bir

boskichida esa inìkosning Yangi shakli sifatidagi psixika paydo buladi.

Olarinning gipotezasiga kura, taxminan ikki milliard yil ilgari atmosferada erkin kislorod ajralib chikib,

organikmoddalarda fotoximiyaviy reaktsiyaning va fotosintezning yuz berishiga olib keladi. Birinchi

galgi okean bamisoli xudi organikmoddalardan tayyorlangan allakanday «shurva»ga uxshash bulgan.

Organikbrikmalarning rivojlanishi jarayonida uglerodning juda xam murakkab brikmalari – benixoya

katta molekullar paydo buldi. Molekullar shunisi bilan ajralib turiladiki, ular tarkibiy kismlarga osongina

parchalanishardi. Bu birikmalarning mavjud bulib turishini ta`minlash uchun muxit Bilan doimiy modda

almashinuvi bulib turishi, ya`ni bu molekulalar muxitdan Yangi moddalarni tanlab olib, chatishtirishlari

(uzlashtirishlari) va parchalanish maxsulini uzga tusga kiritgan xolda tashki muxitga ajralib chikarishlari

21

lozim edi. Shunday qilib, bu benixoya katta molekulalar muxit Bilan moda almashinuvini avtokatalitik

tarzda uynaltirib, uzini-uzi qaytadan xosil kiluvchi sistemaga aylanib kolishdi. Oksilli molekula Bilan

muxit urtasidagi moda almashinuvi avval boshlanok faoli jarayon edi. Bu benixoya katta molekulalar

koatservatlar degan nom Bilan atala boshladi. Koattservat tomchilari ma`lum ma`lum manoda tuyimli

moddalar uchun kurashda uzaro rakobat kilishardi, degan taxminlar xam bor. Bu tomchilarning ancha

kulay kimyoviy takibiga yoki strukturaga ega bulgan ba`zi birlari boshkalariga nisbatan tezrok usdi. Ular

ertarok kattalashib, bekaror bulib kolishar va ancha mayda zarrachalarga parchalanib ketishardi. Sungra

jarayon Yana takrorlanardi: usish, parchalanish va xokazo. Kimyoviy tarkibi bir muncha fark kiladigan

tomchilarning kushilishi xam sodir bulib turadi. Shunday qilib, kaotservatlar bir kancha xususiyatlarga

ega edi, shu tufayli ularni tirik moddaning strukturasi sifatida kabul kilish mumkin.

Kontservatlar xayot kechirishi kullab-kuvvatlash uchun zarur moddalarga nsbatan ma`lum darajada

kuzgaluvchanligini namoyon kilgan va uzlarining xayotiy faoliyatida bevosita ishtirok etishini xojati

bulmagan moddalarga nisbatan indefferent (lokayd) bulib kolgan xolda tashki muxitdagi «ozuka»

moddalarni tanlab uzlashtirishardi. Modda almashuvidagi bunday extiyoj uzini tartibga solish

kobilyatining samarasi buladi. Kontservatlar kimyoviy tarkibi turlicha bulgan molekulalarni ajratish va

kushishga, ya`ni tabiiy tanlash chogida evolyutsiyada uzining rolini uynagan turfa materialni yaratishga

layokatli bulib chikdi. Bundan tashkari, bu urinda tashki ta`sirotlarning fakat kuchi va xarakteriga emas,

balki shuningdek organikbirikmalar - kontservatlarning ichki xolatiga xam boglik edi.

Xozirgi tirik organizmlarning extimoldan uzok bulmagan prototiplari- kontservatlarda bulgani kabi

xar kanday jonli materiyada inìkos jonsiz tabiatdagi inìkosga qaraganda sifat jixatdan Yangi shakl

kasb etadi. U fakat tashki ta`sirotning kuchi va xarakteriga emas, balki organizmning ichki xolatiga xam

boglikbuladi. Xar kanday jonli organizm barcha tashki kuzgatuvchilarga nisbatan tanlangan xolda

(faol) munosbatda buladi va bu Bilan jonli materiyaning sifat jixatidan Yangi xususiyatini-uz-uzini

tartibga solish xususiyatini namoyon kiladi.

Usimlik va xayvonlarga mansub shakllar evolyutsiyasining barcha boskichlarida jamiki jonli

organizmlar inìkosning aloxida, bialogik shakli- ta`sirlanuvchanlikka ega buladi. Ta`sirlanuvchanlik

tirik organizmning biologik axamiyatiga ega bulgan(biotik) ta`sirotlarning ta`siriga javob berish

kobiliyati demakdir.

Oddiy ta`sirlanuvchanlik soda, bir xujayrali tirik organizmdayok seziladi. Ular muxitning ta`siriga

xarakatlanish Bilan javob berdi.Muxit biotik ta`sir utkazishi mumkin bulib, buning natijasida jonli

organizmda protoplazmaning xossasi uzgaradi. Kuzgatish ta`siriga uchraydigan uzini tartibga soluvchi

sistema sifatidagi tirik xujayrada kidiruv xarakatlari xosil buladi. Agar muxit ta`siri mazkur xujayraga

xos kimyoviy tarkib va protoplazma strukturasini qayta tiklashga yondam bersa, xujayraning izlash

xarakati tuxtaydi.

Biotik omillarga nisbatan uziga xos xarakatlar bilan javob berish usullari tropizmlar yoki taksirlar

deb ataladi. Uning fototropizm-jonli organizmning yoruglik ta`siri ostida xarakatlanish tendentsiyasi;

22

termotropizm – issiklik ta`siri ostida xarakatlanish tendentsiyasi; xemotropizm – muayyan fizikaviy-

kimyoviy muxitni tanlash tendentsiyasi; topotropizm – mexnat usul Bilan kuzgatuvchining ta`siri ostida

xarakatlanish tendentsiyasi kabi turlari va boshka bir kancha tropizmlar mavjuddri. Usimliklarning

biologik inìko etish shakli uzini tartibga solishga yordam beradigan tropizmlarning mavjudligi Bilan

mukammallik kasb etadi.

Xayvonlarga mansub shakllarda ta`sirlanuvchanlikning Yangi turi – sezuvchanlik paydo buladi.

A.N.Leontèvning gipotezasiga kura, sezuvchanlik «genetik jixatdan qaraganda, muxitning organizmni

boshka ta`sirotlar Bilan boglovchi, orgaizm muxitda muljal olishga yordam beruvchi, signallik

vazifasini utovchi ta`sirlarga javob ta`siridan bulak narsa emas». Ta`sirlanuvchanlikdan sezuvchanlik

utilishi xayot tarzini uzgachaligi Bilan boglikdir. Yuksak tarkkiy etgan xayvonlarda sezuvchanlik oshib,

sezgi organlari shakllanadi. Narsalarning uzicha (Biron-bir organikextiyojni ular yordamida kondirib

bumasligi ma`nosida) axamiyatsiz belgilari (xidi, shakli, rangi) signallik axamiyatiga ega buladi.

Inìkos etish darajasi kup xujayrali xayvolarda ancha yuksakrokdir. Bir xujayralilarga uxshab suvli

muxitda xayot kechiradigan kovakichaklar eng sodda kup xujayralilar jumlasiga kiradi.lekin bu

organizmlarning kup xujayrali ekanligida emas,balki ulardagi xujayralarning nisbatan bir xil

emasligidadir: masalan; ta`nasining tashki kismida sanchiladigan(chakadigan) xujayralar joylashgan

bulsa, ichki kismi esa ovkat xazm kiladigan xujayralar bilan koplangan buladi. Kup xujayralilarning

organizmida, shuningdek organizmning Biron-bir kismida ruy bergan kuzgalishning utkazgichi

funtsichsini bajaradigan aloxida sezuvchi protoplazmali xujayralar xam buladi.Aloxida sezuvchan

(nerv) xujayralari uzaro birikib, xayvonning butun ta`nasiga yoyilgan nerv shoxoyuchasini tashkail

etadi. Kovakichaklilardagi kisgichlar-uljani ushlab turish organlari yuksak darajada sezuvchandir.

Evolyutsion zanjirda kovakichaklilardan yuksak turadigan va erda xayot kechiradigan kup

xujayralilarda xayot tarzining uzgarganligi munosabati bilan tananing tuzilishi murakkablashadi,

kuzgatuvchilarning ma`lum bir turlarini aks ettiradigan uziga xos organlar-sezgi a`zolari rivojlanadi,

aks ettirish shakllari xam ancha murakkablashadi. Endilikda chuvalchanglarda xam tananing

murakkblashgan (segment) tuzilishini, shuningdek sezgi a`zolari ( kuz murtaklari,sezish, xidi va tam

bilish a`zolari murtaklari) ni kursa buladi. Chuvalchngning xar bir segmentida nerv xujayralarining

tudalari-ganglilar mavjud buladi.

Kup sonli nerv tugunchalarining pado bulishi va xali-veri Yana xam nafisrok aks ettirish va demak

tevarak-atrofdagi tshki muxitga moslashish uchun sharoit tugdirishi mumkin bulagan usha xakikiy

foydali murakkablikni ta`min eta olmaydi.lekin xozirdayok ancha murakkab aks ettirish imkoniyatlari

paydo bulla boshladi-ular asosiy gangly da mujassamlashgandir.Asosiy ganglii funktsiyalari va

boglanishlariga kura bir xil bulmagan nerv xujayralarining birikuvidan tarkib topadi. Bu gangliy

gangliylar zanjirida asosiy etakchi uch xisoblanadi.u xayvon tanasining istalgan kismida yuz beradigan

kuzgalishlarni jamlaydi, ularni taxlil kiladi, boshka xujayralarga utkazadi, impul`slarni segmentlarning

mushak apparatiga yunaltiradi. Sudraluvchilar va kavlovchi xayvonlar sifatidagi chuvalchanglarda

23

asosiy gangliylar mavjud buganligi tufayli tananing bosh kismila ixtisoslashgan sezuvchi organlar:

paypaslash imkonini beradigan tukchalar, muylovchalar, kuz mitaklari paydo buladi.

Gangliy funktsiyali nerv sistemasiga ega bulgan xayvonlarning aks ettirish imkonlari shartsiz

reflekslar bilangina cheklanmaydi. Xayotkechirish jarayonida ular tugma reaktsyalarga nisbatan Yangi,

ancha xarakatchan reaktsiya shakllari-shartli reflekslar paydo buladi.

Gangliy funktsiyali nerv sistemasining uziyok, cheklanmagan mikdordagi ta`sirlarga javob kilishning

etarli darajada murakkab vositasidan iboratdir. Etakchi gangliy Bilan idora kilinuvchi ganglioz nerv

sistemasiga ega bulgan xayvonning xatti-xarakatlaridan jiddiy ravishda fark kiladi. Chuvulchanglarda

xatti-xarakatlarning nasliy yul Bilan karor topgan, programmalashtirilgan shakllari (genezisiga kura,

instinktlardan xam avval pydo bulgan) yuzaga yaikadi va Ayni paytda aks ettirishning ancha nafis shakli

– shartli reflekslar namoyon bulla boshlaydi.

Bugimoyoklilarda, ayniksa xashoratlarda, muxitning muayyan sharoitlariga munosabat bildirishning

murakkab tugma shukli – instinktlar mavjuddir.Instinktlar izchil raivshda bir kancha moslashuvchi

xarakatlarni keltirib chikargan xolda xalkasimon xarakter kasb etadi.

Instinktiv xarakatlar muayyan shart-sharoitlarga katìy boglik buladi.Instinktning amal kilish

mexanizmi shundan iboratki tashki shart-sharoitlar reflektor munosabat bildirishga undaydi ,eng oxirida

esa navbatdagi munosabat bildirish uchun kuzgaydi vax. K.Shu tarzda refleksning butun bir zanjirini

xarakatga keltiridi va bu Bilan nasliy yul Bilan mustaxkamlangan programmani amalga

oshiradi.Instinktiv xarakatlar standart shart-sharoitlar uzgarishi bilanok uzining maksadga muvofikligini

yukotadi.Shunday qilib,xatti-xarakatlarning instinktiv shakllari fakat doimiy sharoitlardagina maksadga

muvofikdir.Yosh xayvonlarda instinktiv xarakatlarni kuzgotib, bu xarakatlarning steriotip tarzda

oldingan urgatilmasdan yuz berayotganini kurish mumkin birok bu xarakatlar yosh xayvonlarda

karilariga nisbatan ancha besunakay tarzda yuz beradi.Jonzotning individual xayot kechirishi jarayonida

orttirilgan va tugma xatti-xarakat programmasining puxta bajarilishini ta`minlaydigan tajriba

instinktlarning rivojlanishiga yordam beradi.

Ganglioz nerv sistemasiga ega bulgan xayvonlarda biologik jixatdan axamiyatga molik xabar

etkazuvchi belgilari bulgan predmetlarga nisbatan muvakkat boglanishlar ancha oson yuzaga

keladi.Shartli boglanishlar fakat fe`l atvorning instinktiv xattixarakatlar programmalari doirasida xosil

buladi.Shuni xisobga olish kerakki ,ganglioz nerv sistemasiga ega bulgan xayvonlarda aks ettirishning

asosiy shakli instinktiv xarakatlar Bilan boglikdir.Xarakatning instinktiv shakllarini fakat bugma

oyoklilarda emas, balki yuksak tarakkiy etgan barcha umurtkali xayvonlar (baliklar ,amfibiyalar,

sudralib yoki urmalab yuradigan xayvonlar kushlar ,sut emizuvchilar )da utkazish mumkin .Baliklarning

ayrim turlarida jumladan naslini kuriklashdek juda murakkab instinkt namoyon buladi.

Instinktiv reaktsiyalar xatti-xarakatlarning tugma shakllarini tushurishga olib keladigan oddiy

omillar tufayli sodir buladi .Bu jixatdan xayvonlar xatti-xarakatning tugma shakllarini urganayotgan

24

etologlarning tadkikotlari katta kizikish uygotdi .Mazkur fanning vakillari instinktiv xarakatlar mutloko

aniq shakllangan signallar orkali kuzgotilishini kursatib berdilar.

Ayrim narsalar urtasidagi murakkab munosabatlarning aks ettirilishi intellektual xatti-xarakatlar

negizini tashkil etadi.Kuyidagi tajribada intellektual xatti-xarakatga misol bulla oladi.

Yuksak tarakkiy etgan xayvonlar narsalar urtasidagi munosabatlarni paykash kobiliyatiga va mazkur

vaziyatning natijasini oldindan bilish ya`ni usha narsa agar u xarakat kilayotgan bulsa kaerda paydo

bulishini xisobga olishkobiliyatiga egadir.Bunday xatti-xarakatni endi akliy xattixarakat deb atay

olamiz.

Olimlar yubksak tarakkiy etgan xayvonlar orasida primatlarni (odamsimon maymunlarni0aloxida

uringa kuyadilar.Primatlar kuplab boshka sut emizuvchilardan farkli ularok fakat ozuka emas balki

turli xildagi narsalar vositasida kilingan xiylalarga xam befark karab turishmaydi.

Bu xildagi kizikishni katìy va (begaraz) kizikish (I.P.Pavlov), «tadkikot impul`si»

(N.Yu.VOYTONIS)deb atashadi.

Maymunlar intelekti (akli) ular bajaradigan vazifalarning fakat murakkabligi Bilan emas balki ular

faoliyatning yunaltirilganligi Bilan xam belgilanadi.Maymunlar kuliga tushgan narsani soatlab titib

utirishi odamni kafasiga xar xil usullar Bilan maxliyo etishi ,sudralib ketayotgan kurt-kumurskalarni

kuzatishi vax. K .Maymunlar xatti-xaratiningg bunday xususiyatlariga ega ekanligi ularning xayot

kechirish usuli Bilan izoxlanadi.Tabiiy sharoitlarda maymun ozuka izlab uzluksiz ravishda «tekshirish»

faoliyati Bilan mashgul buladi.Yovvoyi shimpanzelarda « tamoillarning»81 ta xili mavjud

.Ularningyarmisi meva chevalar bulsa ,turtdan bir kismi barglardan iborat.

Maymunlar ovkatining rang barangligi ularning analizatorlik kobiliyatini oshiradi.

Maymun shu kadar rang barang ovkalana boshlagach endi ozukaning katìyan belgilab kuyilgan

turlariga yoki ovkatlanishning muayyan bir vaziyatiga instinktiv ravishda munosabat bildirib kola

olmaydi.Xar gal u xammasini va atrofdagi xama narsani tekshirishi vash u tarzda uziga kerakli ozukani

topishi lozim .

Birok yuksak tarakkiy etgan katta maymunlarning instinktiv xatti-xarakati bir xujayrali tuban

xayvonlar instinktidan jiddiy fark kiladi.Yuksak tarakkiy etgan maymunlar ( jumladan shimpanze )da

xatti-xarakatning uya kurishdek tugma shakli mavjuddir.Tabiiy sharoitdlarda ular xar kuni daraxtlarda

sho-shabalardan uya kurishadi.Kuzatishlar shuni kursatadiki ,maymunlar uya kurishda materiallarni

tanlash chogida amaliy taxlilga binoan ish kurishadi.

Maymunlarningindividual tajribada xosil kilingan xatti-xarakatlari uziga xos xususiyati bildan ajralib

turadi.

Maymunlarning .intelektual xarakatlariga taxminiy xarakatlar jarayonida konkret amaliy tafakkur

shaklida yuz beradi. Yuksak tarakkiy etgan maymunlardagi xatti-xarakatning uziga xos xususiyati

ularning taklidchiligidir.

25

Aks ettirishning barcha shakllari (tropizmlar,instinktlar ,malakalar, intellektual xatti-xarakatlar) keskin

chegaralanmaydi.Xayvonot olamida rivojlanishning yagona uzluksiz yakinligi mavjuddir.Instinktlar

,jumladan, malakalarin xosil kiladi, malakalar instinktlarga aylanadi.

Lekin rivojlanishning uzluksizligi konkret ifodalanish jarayonida uzilishning mavjudligi xam kurinib

koladi: xayvonlarning bir xil turlarida instinktlar ustun bulsa, boshkalarida shaxsiy tajriba jarayonida

orttirilgan boglanishlar ustunrok buladi.

Xayvonlarning «tilida» fakat bita narsa eshitmaydi- xayvonlarning «tili» odamlarning tilidan farkli

ulaok,tajribani ifoda etish vositasi bulib xizmat kila olmaydi. Shuning uchun xam Biron bir aloxida

buyuk nazoratvakili uzining individual tajribasida anchagina oson ovkat topishning bir kator usullarini

topti deb taxmin kilganimizda xam,u uz tajribasini xayvonlar ixtiyoridagi «til» da mavjud bulgan

vositalar bilan (xatto unda shunday extiyoj paydo bulgan takdirda xam ) ifodalashga kodir emas.

Agar jonli mavjudodlarning xayot kechirish muxiti xama joyda mutlaqo bir xil bulganida, extimol,

Er yuzi bir xil turdagi xyvonlar Bilan tulib ketgan bular edi. Xakikatda esa muxit iklim jixatidan xam,

yashash sharoiti jixatidanxam goyat rang-barang bulib, bu organizmlarning tabakalanishini takozo etadi.

Er yuzasida bir milliondan ziyodrok turdagi xar xil xayvonlar yashaydi. Er yuzasidagi xodisalar rang-

barang bulsaxam, ularning tsikli almashinuvi va xakazolar mavjuddir. Barcha jonzot mavjud shart-

sharoitlarga moslasha boradi.

Aks ettirish usullari kanchalik yuksalgan sari xayvonlarning mazkur turi muxitning bevosita ta`siridan

shunchalik ozod bulla boradi. Muxitning uzgarishida tropizmlar Bilan munosabat bildiradigan bir

xujayrali organizm muxit shart-sharoitlariga tamomila boglik buladi.

Xayvonlar muxitga bevosita bogliklikdan sekin-asta kutila boradi. Lekin jonli mavjudotlar

rivojlanishning xar kanday darajasida xam bunday bogliklikdan xech kachon batamom kutila olmaydi.

Muxit – jonli organizmning xayot kechirish shart-sharoiti, jonli mavjudotlar xayot kechirishining bosh

omili, boshkachasiga aytganda, jonli organizmlarning xayot kechirishi muxitning shart-sharoitlari Bilan

aniq belgilab kuyilgandir (sababli boglikdir).

Aks ettirishning bir-biriga uxshashligi eng avvalo sezgi a`zolari va nerv sistemasining tuzilishiga

boglikdir. Retseptor muayyan turdagi kuzgatuvchilarga kanchalik nafis javob kilsa, reaktsiya xam

shunchalik bir-biriga uxshash buladi. Bunda ma`lum darajada tugridan-tugri boglashish bor. Masalan,

kurish retseptor Kuyoshni tarkok nurini aks ettirishga moslashuv munosabati Bilan rivojlandi.

Retseptorlarning rivojlanishi ma`lum darajada muayyan turdagi nerv sistemasining rivojlanish

darajasi mukarrar ravishda psixik aks ettirishning darajasi va shaklini belgilab beradi.

Rivojlanishning kuyi boskichida (masalan ,kovakichaklilarda nerv sistemasi.butun organizm bulib

tarkalgan va uzaro chatishib ketgan usimtalari bulgan nerv xujayralaridan tarkib topgan nervdan

iborat buladi.Bu tursimon nerv sistemasidir.Tursimon nerv sistemasiga ega bulgan xayvonlar yukorida

aytib utilganidek asosan tropizmlar orkali reaktsiya bildiradi.Ularda muvvakat boglanishlar kiyinchilik

Bilan boglik buladi .va yaxshi saklanmaydi.

26

Rivojlanishning keyingi boskichida nerv sistemasi sifat jixatidan bir kator uzgarishlarga

uchraydi.Nerv xujayralari fakat turlar emas ,balki tugunlar (gangliylar)xam xosil kiladi.Tugunli yoki

gangliyli nerv sistemasi eng kup mikdordalgi kuzgatuvchilarni kabul kili va qayta ishlash imkonini

beradi. Negaki, sezuvchan nerv xujayralari kuzgatuvchilarga bevosita yakin joylashgan buladi va

kuzgalishni taxlil etish sifatini uzgartirib yuboradi. Ganglioz nervsistemasiga ega bulgan xayvonlarda

etakchi gangliy nerv sistemasining boshka barcha tugunlariga qaraganda ancha murakkab tuzilishga ega.

Tugunli nerv sistemasining murakkablashuvi yuksak tarakkiy etgan umurtkasiz xayvonlarda –

xasharotlada kuzatiladi. Tananing xam ìr kismida gangliylar kushilib, bir-biri Bilan nerv yullari orkali

boglangan nerv markazlarini xosil kiladi. Ayniksa bosh kismida joylashgan markaz murakkab

tuzilgandir. Xasharotlarning nerv sistemasi muxit Bilan etarli darajada murakkab tuzilishga ega bulgan

retseptorlaning yordamida boglanadi. Ganglioz nerv sistemasiga ega bulgan xayvonlar tashki muxitning

ta`siri xam tugma, xam individual tajribada orttirilgan reflekslarni ishlatgan xolda aks ettiradi. Birok bu

urinda kup sonli tugma reflekslar ustunlik kiladi.

Shubxa yukki, odam psixikasi Bilan eng yuksak tarakkiy etgan xayvonning psixikasi urtasida juda

katta tafovut mavjuddir.

Masalan, xayvonlarning «tili» Bilan odamning tilini bir-biriga takkoslab bulmaydi. Xayvon uz

kabiladoshlariga muayyan, bevosita vaziyat Bilan cheklangan xodisalar xakida fakat xabar berishigina

mumkin bulgan bir paytda kishi til vositasida boshka odamlarga utmish, xozirgi payt va kelajak xakida

axborot berishi, ularga sotsial tajribani etkazishi mumkin.

Insoniyat tarixida til tufayli aks ettirish imkoniyatlarining qayta kurilishi yuz berdi: borliq kishi

miyasida yanada ravshan aks etadi. Aloxida xar bir kishi til tufayli jamiyatning kup asrlik tajribasida

orttirilgan tajribadan foydalanadi, u uzi shaxsan xech kachon uchratmagan xodisalar xakidagi bilimlarga

ega bulishi mumkin. Bundan tashkari, til kishiga kuplab xissiy taassirotlarning mazmuni tugrisida uziga

xisob berish imkoniyatini yaratadi.

Xayvonlarning «tili» Bilan odamlarning tili urtasidagi tafovut tafakkardagi tafovutni xam belgilaydi.

Bu shu narsa Bilan izoxlanadiki, aloxida xar bir funktsiya boshka funktsiyalarning uzaro ta`sirida

rivojlanadi.

Xayvon fakat kurinib turgan tarzida idrok etiladigan vaziyat chegaralaridagina xarakat kilishi

mumkin, u bundan tashkarigi chiqishi, shu vaziyatni mavxumlashgan xolda aks ettirib, mavxum

printsipni uzlashtirish mumkin emas. Xayvon – vosita idrok kilinadigan vaziyatning kulidir.

Kishining xulk-atvori mazkur konkret faziyatdan abstraktsiyalashishiga (mavxumlashishga) va Ushbu

vaziyat munosabati Bilan kelib chiqishi mumkin bulgan oqibatlarni oldinrok paykash layokatiga kura

ajralib turadi.

Xayvonlarning konkret, Amaliy tafakkuri ularni muayyan vaziyatdan bevosita ta`sirotga buysundiradi,

odamning mavxumlashgan tarzda tafakkur yuritishga bulgan kobiliyati uning Ushbu muayyan vaziyatga

bevosita boglikligini bartaraf etadi. Kishi muxitning bevosita ta`sirinigina emas, balki uni xali

27

kitayotgan ta`sirlarni xam qaytarishga kodirdir. Kishi xsusan uzi anglagan zaruratga kura – ongli xatti-

xarakat kilishga egadir. Bu – inson psixikasining xayvon psixikasidan eng birinchi farkidir.

Odamning xayvondan ikkinchi farki uning kurollarni yaratishga va saklashga layokatli ekanligidir.

Xayvon kurolni konkret kurinib va ta`sir etib turgan vaziyatda yaratadi.

Shu tarika xayvonlar doimiy narsalar olamida yashamaydi. Narsa fakat konkret vaziyatda, faoliyat

jarayonidagi muayyan axamiyat kasb etadi. Bundan tashkari, xayvonlarning kurolsizlik faoliyati xech

kachon kollektiv tarzda ruy bermaydi, maymun,nari borsa, uz kabiladoshining faoliyatini kuzatib boradi,

lekin ular xech kachon birgalikda, bir-biriga yordam bergan xolda xarakat kilishmaydi.

Odam xayvondan farkli ularok, oldindan yullangan rejaga binoan kirol yaratadi, uni belgilangan

maksatda foydalanadi va saklaydi. Inson nisbatan doimiy narsalar olamida yashaydi. Kishi kuroldan

boshka odamlar Bilan birgalikda foydalanadi, birdan kuroldan foydalanish tajribasini uzlashtirsa, boshka

odamlar Bilan uni Baxam kuradi.

Inson psixik faoliyatining ajralib turadigan uchunchi belgisi – ijtimoiy tajribaning birdan ikkinchisiga

utkazilib turishidir. Xayvon xam, odam xam kuzgatuvchining muayyan turiga, ajdod0larning instinktiv

xatti-xarakatlari tarzidagi ma`lum tajribaga egadir. Unisini xam, bunisini xam xayot inòm etgan tarli

vaziyatlarda shaxsiy tajriba orttiradi. Lekin fakat odamgina ijtimoiy tajribani uzlashtiradi. Aloxida bir

kishining xulk-atvorida ijtimoiy tajriba asosiy urinni egallaydi. Kishi psixikasini kuprok darajada u

egallab oladigan ijtimoiy tajriba rivojlantiradi.

Xis-tuygularning rivojlanishida, xuddi abstrakt tafakkurning rivojlanishida bulgan kabi, vokealikni

kuprok darajada adekvat (bir xilda) aks ettirish vositasi mujassamlashgandir. Shuning uchun xis-

tuygulardagi tafovut xayvon bilan inson urtasidagi turtinchi, juda muxim tafovut xisoblanadi.

Insonning psixikasidan xayvonning psixikasidan eng farki ularning rivojlanish davomida psixikaning

tarkkiyoti biologik evolyutsiya qonunlariga binoan ruy bergan bulsa, xususan inson psixikasining, kishi

ongining rivojlanishi ijtimoiy-tarixiy tarkkuyot qonunlariga buysunadi. Insoniyat tajribasini

uzlashtirmasdan, uziga uxshaydiganlar Bilan muktda bulmasdan turib, rivojlangan, xususan insoniy xis-

tuygular bulmaydi, ixtiyoriy diqqat va xotira kobilyati, abstrakt tafkkur yuritish kobilyati rivojlanmaydi,

kishining shaxsi shakllanmaydi. Odam bolalarni xayvonlar orasida tarbiyalash xollari shunday dalolat

beradi.

Inson psixikasi materiya evolyutsiyasining butun jarayoni davomida tayyorgarlikdan utdi. Psixika

rivojlanishining taxlili bizga ong bulishining biologik shart-sharoitlari xakida gapirishimizga imkon

beradi. Odamning ajdodi, shak-shubxasiz, konkret xatti-xarakat tafakkuriga layokatli bulgan, kuplab

boglanishlar xosil kila olgan. Odamdan oldingi mavjudotkulga uxshagan oyoklari bulgani xolda oddiy

kurollarni yasab va ulardan konkret vaziyatlarda foydalana olgan. Bularning xammasini biz zozirgi

odamsimon maymunlarda xam kurishimiz mumkin.

Lekin ongli bevosita xayvonlarning evolyutsiyasidan keltirib chiqish mumkin emas: inson – ijtimoiy

munosabatlar maxsulidir. Ijtimoiy munosabatlarning biologik shart-sharoitlari munosabatlar

28

maxsulidir. Ijtimoiy munosabatlarning shart-sharoiti tudadan iborat edi. Odamning ajdodlari tudalashib

yashardi, bu barcha zotlarga dushmundan uzini ancha puxta ximoya kilish, bir-biriga uzaro yordam

kursatish imkonini beradi.

Maymunning odamga, tudaning jamiyatga aylanishiga ta`sir kursatgan omil – bu mexnatfaoliyati,

ya`ni kurollarni birgalikda yaratish va kullanish jarayonida odamlar tomonidan amalga oshiriladigan

tarzdagi faoliyat buldi.

Odam ajdaodlarining tuda ichidagi instinktiv muomalasi asta-sekin «ishlab chikarish» faoliyati

negizida muomala bilan almasha boradi. Tudaningn a`zolari urtasidagi munosabatlarni uzgarishi

birgalikdagi faoliyat, faoliyat maxsulini uzaro ayrboshlash- tudaning jamiyatga aylanishiga yordam

beradi. Shunday qilib,mexnatning paydo bulishi va kishilik jamiyatining tuzilishi odamning odamsimon

ajdodlarining odamga aylanish sababi bulib xisoblanadi.

Mexnatda kishining ongi-aks ettirishning evolyutsion yunalishdagi eng oliy shakli-ashyoviy

faoliyatning obèktriv barkaror xususiyatlarini ajrata olish va asosda atrofdagi shakli xam rivojlana

bordi.

Xayvonlar tasodifiy narsalar olamida yashaydi,odam esa uziga doimiy narsalar olamini yaratadi.

Odalar yaaratgan uzidan oldingi avlodlar bajargan ish jarayonlari, xatti-xarakatlar va faoliyatning

moddiy ifodasi xisoblanadi. Kurolar orkali bir avlod ikkinchi avlodga ish jarayonlari, xatti-xarakatlari,

faoliyat tarzida uz tajribasini utkazadi. Kishining faoliyati esa ongli faoliyatga aylanadi.

Mexnatning ta`siri ostida kulning Yangi fuktsiyalari karor topdi: kul xarakatlar kilishda goyat

darajada epchillik kashf etdi, anatomik tuzilish sekin-asta takomillasha borgan sari elka va bilakning

uzaro nisbati uzgara bordi, barcha bugimlarning, ayniksa kul barmoklarining xarakatchanligi oshdi.

Birok kul fakat ushlaydigan kurol sifatida emas, balki obèktiv vokelikni bilish organi sifatida xam

rivojlandi. Mexnat faoliyati shunga olib keldiki, faol xarakat kiluvchi kul sekin-asta faol (paypaslab)

sezishga ixtisoslashgan organga aylana boshladi.

Mexnatning paydo bulishi va rivojlanishi kishining ovkatga, òshpanaga vash u kabilarga bulgan

extiyojlarning bekiyos darajada muvaffakiyatli tarzda kondirilishiga olib keldi. Lekin odamlarning

ijtimoiy munosabatlari biologik extiyojlarni sifat jixatidan uzgartirib yubordi va Yangi, xsusan, insoniy

extiyojlarni keltirib chikardi. Mexnat muxsulotlarning rivojlanishi mexnat maxsulotlariga extiyojni

yaratdi.

Mexnat jarayonida meznat Bilan birga aloqa boglashning kishi tili yordamida amalga oshiradigan

oliy shakli rivoj topdi.

Ongning va vokelikni aks ettirishning ongga xos shakllari rivojlanishi Bilan birgalikda shaxs sifatida

odamning uzi xam uzgarmokda.

Bolalarning psixik jixatdan usish masalasi bolalar psixologiyasining markaziy muammosidir.Bu

problemani ti\ri xal etish bolalar psixologiyasining Fan sifatida yanada tarakkiy etishi uchun xam muxim

29

axamiyat kasb etadi.Bolalarning psixik jixatdanusish muammosini chinakkamiga ilmiy asosda xal etish

a)bolalar psixikasining tarakkiy etishini sharakatga keltiruvchi kuchlar rolini va bolalar psixikasining

tarakkiy etish qonuniyatlarini aniqlashga,b)shu qonuniyatlarga asoslanib.ta`lim tarbiya sistemasini

shuningdek, bolalar urtasida olib boriladiganta`lim-tarbiya ishining maxmuni va formalarini tizishga

imkon beradi.Tabiat va jamiyat tafakkur taraqqiyoti ning felosofik nazariyasi esa bolalarning psixik

jixatdan usishiga taalukkli faktlarni tushinishga juda kuchli va xal qiluvchi ta`sir kursatadi.

Bolalarning psixik jixatdan usishi ti\risidagi usishi ti\risidagi xozirgi zamon nazariyalari kelib

chikkuncha asrlar davom etgan izok davrda faktlar tajriba,emperik yil bilan tuplandi.Bu ishda

tabiatshunoslar,vrachlar va pedagoglar katta rol` uynadilar. Bolalar bilan munosabatda bilish praketikasi

bolalarningsh xulx – atvoriga tegishli ta`lukli bir qancha murakkab va kupincha tushinivb bilmaydigan

faktlarni kundalang qilib kuydi. Sekin-atsa tuplana borgan tfaktlarni nazariy jixatdan tushintirib berish

bilib koldi. X V III asrda, ayniksa XIX va XX asrlarda turli psixologik okimlar maydonga kelib, bolalar

psixikasi taraqqiyotining sharakatlantiruvchi kuchlari xakidagi savolga javob berishga urindi.

Bolalar psixikasining tarakkiy etish nazariyasini ishlab chiqishda taraqqiyot faktorlari, yoki

sharakatlantiruvchi kuchlari ti\risidagi masala xal qiluvchi axamiyatga egadir. Bolalar psixologiyasi

avvalo irsiyat psixikaning tarakkiy etishida xal qiluvchi rol uynaydi va xatto takdirni belgilab beradi

degan fikrni inkor kildi. Ammo ikkinchi tamonni xam unitmaydi, ya`ni bolalarning usib kamolga

etishida irsiyatning roli borligini inkor etmaydi. Bolalar iz ota-onasining tashki jismoniy belgilarini

masalan buy – batsini kiz va sochining rangini ayniksayuz tuzilishi vash u kabilarni meros qilib oladi.

Psixik xossalar qobiliyatlar xam naslga utmaydimi degan savol tu\iladi.

Odam bir qancha intsintiktlarni yoki murakkab shartsiz reflekslarni irvsiyat yili bilan meros qilib

oladi. Odam iz-izini ximoya qilish intsinkti (ximoyalanish shartsiz refleksi) bilan tu\iladi, unda barvakt

sinchovkovlik (orentirovka, tadqiqot, «bu nima?» refleks) paydo biladi, odamlarda (ovkat eyish shartsiz

refleksii) va kupayish initsinkti (shartsiz jinsiy refleks) xosdir.

Odam bilan xayvon urtasidagi eng katta farq shuki, xayvonlar intsinktlarning kullaridir, ular muxitni

basharti izgartirsa, faqat yashashlik fakti bilan izgartiradi. Xayvonlarning muxitni ongli ravishda

tarakkiy etgan sayin unda tevarak atrofdagi tabiatni va ijtimoiy xayot sharoitini ma`lum bir maqsad

yilida izgartirish uchun tabora katta imkoniyatlar vujudga keladi.

Odam xayvonlardan farq qilib, intsinktlarning yuzaga chiqishini boshkara oladi va ularni tuxtatib tura

oladi bola usib kamolga etgan sayin iz intsinktlarini boshkara olishga irganadi. Bolalarning xammasi

intsinkt yili bilan ovkatga talpinadi, lekin tarbiya setsemasiga karab, bu intsinktni kondirish formalari va

yuzaga chiqish shakllari turlicha bilishi mumkin. Saqlanish intsinkti barcha bolalarga xos bilib, bu

intsinkt tushunib bilmaydigan, murakkab va xatarli sharoitda, masalan kurkish tarzida yuzaga chiqadi.

Ammo bu kurkuv bexosdan va sarosima bilan yuzaga chiqadimi yoki bola izinin tutib olib, xatto xatarli

sharoitda dadillik kursatadigan biladimi, bu albatta tarbiyaga bo\liq.

30

Yuksak nerv faoliyatining tipii va temprament xususiyatlari naslga itishi mumkin. Lekin tarbiyaga

karab, yuksak nerv faoliyatining bir tipii asosida sharakterning turli belgilari xosil bilishi mumkin.

Irsiyatning qobiliyatlarga dazxli bor. Xosil bilgan qobiliyatlar emas, balki bilgusi qobiliyatlarning

shart-sharoiti yoki anatomik-fiziologik kurtaqlari naslga itadi. Ammo kurtaqlarning izi qobiliyatiga

aylana olmaydi. Kurtaqlarni bilik, yaxshi donga uxshatish mumkin. Ijtimoiy tarixiy sharoit va tarbiya

sharoiti nokulay bilsa, kurtaqlar qobiliyatga aylanmay qolishi mumkin. Yuqorida aytilganlardan

quyidagi xulosalarni chikaramiz: 1) irsiyat takdiri belgilaydigan kuch emas; 2) irsiyat bee`tibor

koldirilmay xisobga olinishi lozim; 3) irsityaning u yoki bu kirinishlari ijtimoiy tarixiy xayot

sharoitiga, bolalarni ukitish va tarbiyalash sharoitga bo\liq.

Bolalarning usib kamol etishini sharakatga keltiruvchi ikkinchi kuch ijtimoiy muxitdir. «Muxit»

tushunchasi ikki ma`noda ishlatiladi. Keng maxnodagi «muxit» sizidan insoniyatning butun xayot

sharoiti: tabiiy-geografik va ijtimoiy –tarixiy sharoiti tushuniladi. Tor ma`nodagi «muxit» sizidan

kupincha oilaviy turmush sharoiti, tevarak –atrofdagi ijtimoiy xayot tushuniladi.

Psixologiya ijtimoiy borliq ongni belgilaydi, degan asosiy koidasiga tayanadi. Uning ma`nosi shuki,

moddiy va ijtimoiy xayot sharoiti kishilarning fikrlar, sezgilar va xatti-sharakatlarini, shaxsning Biron

bir sifati xosil bilishini belgilab beradi.

Bolalar avval boshdanok oilaviy turmush sharoitining ta`sirida usadi, kamol topadi. Bola usgan sayin

muxit doirasi kengaya boradi: tevarak atrofdagi kurshov (oila, xovli, kucha, kishlok) dan tabora keng

kurshov (tuman, viloyat, respublika, butun mamlakat) ga itadi. Oila xayotning umumiy tizumi bola

psixikasining tarakkiy etishiga ta`sir etmasdan kolmaydi. Oilaning uyushkoksizlik, poyma-poy yoki

katìyan puxta uylab kursatadigan ta`siri bolada chukur iz koldiradi. Oilaviy pedogogikani urganishga

intilish xudi shu sabadan tobora kiproq kengaymokda.

Bolarning psixik jixatdan usishida ta`lim va tarbiya shakllantiruvchi rol uynaydi. Degan ideya

XIX asrning urtalaridan mutsaxkamlana boradi. Bolalar pisxikasining tarakkiy etishi bilan tarbiya va

ta`limning izaro munosabatlari xakidagi masalani xal etishga urinayotgan nazariyalar xozir kup

topiladi. Xozirgi pedogoika va psixologiyada shu masalaga bagishlangan uch xil nazariya bor.

Birinchi guruxning davo qilishicha, ta`lim tarbiya va taraqqiyot protseslari bir-biridan mutsakil

mavjuddir ikkinchi guruxning davosicha, ta`lim (tarbiya) Ayni vaktda taraqqiyot demakdir. Nixoyat

uchunchi guruxning davosi , ta`lim (tarbiya) va taraqqiyot protseslari garchi boshka boshka protseslar

bilsa xam, bir-biriga mos keladi va bir-biriga ta`sir itkazadi.

Ta`lim va psixik taraqqiyot bir-biridan mutsakil, degan nazariyaning namoyandalari ta`lim va psixik

taraqqiyotni bir-biriga duch kelmaydigan ikkita parallel protsess deb xisoblaydilar. Bu nazariyaning

namoyandalari va ularning xozirgi izdoshlari aqliy qobiliyatni aniqlash uchun dastlabki testlarni

vujudga keltirgan edilar (Bein, Simon). Bu nazariyaning namoyandalari va ularning xozirgi izdoshlari

aqliy qobiliyat «tugma» bilib, unga ta`lim xam, muxit xam ta`sir etmaydi, degan fikrga asoslanadilar.

Ta`lim va psixik taraqqiyot bir-biridan mutsakil degan nazariya amalda ta`lim tarbiyaning ishlarning

31

xammasining bolalarning amalda ta`lim tarbiyaviy ishlarining xammasini bolalarning yosh

xususiyatlarini xisobga olmasdan tizushga olib keldi.

Ta`lim va psixik taraqqiyot bir-biriga mos keladigan nazariyaning namoyandalari (amerikalik

psixologlar Jems, Toridayk va ingliz psixologi Mak- Daugal)ning davo qilishicha: 1) ikala protsess bir-

biriga yakin va parallel xolda boradi-ta`lim va taraqqiyot kadam va bakadam boradi. 2) ta`lim va psixik

taraqqiyot bir vaktda boradi. Bu nazariya ikki protsesni aralashtirib bir-biriga tenglashtirib kuyadi.

Bu-ta`lim protsessii urganilsa, psixik trakkiyot protsessii xam urganilgan biladi, degan xulosaga olib

keladi. Bu nazariya \oyat bir tamonlama nazariya bilib, butun e`tiborini bilish faoliyatiga karatadi-yu,

bola shaxsining xissiyoti va irodasi e`tiborga olinmaydi. Odam ongining roli, odam shaxsin tarkib

toptiruvchi ijtimoiy xayot va praktikaning roli kamsitiladi youi inkor kilinadi.

Ta`lim (tarbiya) va psixik taraqqiyot garchi shar xil protsess bilsa-da, bir-biriga kushiladigan

protseslarlardir, degan uchunchi nazariyaning namoyandasi-Koffkadir. Bu nazariya dastlabki ikki

nazariyani kelishtirishga urinadi., nerv setsemasining etilish va ukitish protseslarining izaro

bo\lanishini va bir-biriga ta`sir etishin aniqlamokchi biladi. Nerv setsemasining etilish protsessii bolani

ukishga tayyorlaydi va ukiy oladigan qilib kuyadi, deb e`tirof etadi. Ukitish esa.yu iz navbatida, nerv

setsemasining etilish protsessni kuchaytiradi va oldinga suradi, deydi. Bu nazariya ikki protsessining

bir kadar izaro boglanganligini ta`kidlashi bilan oldinga karab bir kadam kuyadi. Ammo bu izaro

bo\lanishni abtsrakt ravishda, ijtimoiy-tarixiy xayot sharoitining ta`siridan tashkari, bolalarga ta`lim-

tarbiya berish ta`siridan tashkari tan oladi. Bu nazariyalarning xammasi bolalalr kamolotining xal

qiluvchi tamonini kurmaydi, ya`ni bolalar psixikasining tarbiya va aktiv faoliyat protsessii tarkib

topishini paykamaydi.

Ta`lim (tarbiya) va taraqqiyotning izaro munosabati problemasini psixolog L S Vigotskiy yangicha xal

etdi: ta`lim protsessii taraqqiyotdan ilgarilab ketadi va bolalar psixikasining tarakkiy etishini

ergashtirib boradi, unga yakin itsikbol ochib beradi, deydi u.

Vigotiskiy iz fikrlarini kengaytirib, taraqqiyotning ikki boskichi: aktual taraqqiyot boskichi va eng

yakin taraqqiyot boskichi muayyan davrda bolaning katta yoshli kishilar yordamisiz mutsakil sharakat

kila olishi bilan ta`riflanadi. Bu mutsaxkamlanib kolgan bilimlar, kinikma va malakalardan mutsakil

foydalanish boskichidir. Ikkinchi boskich yakin urtada taraqqiyot zonasi bolaning katta yoshli kishilar

yordami bilan kila oladigan xatti sharakati bilan ta`riflanadi. Bu psixik taraqqiyot yili uning eng yakin

perespektivasidir.

Darxaqiqat, butun ta`lim tarbiyaviy ishda bolaning xozirgi vaktda kanday ekanligi, xozir unda bilim,

kinikma, malakalar va sharakter sifatlari borligini xam, kelajakda bolalarning kanday billa olishini,

uning kanday sifatlar, bilim, kinikma va malakalar xosil eta olishini xam xisobga olish nixoyatda zarur

ishdir. Taraqqiyotning shu ikki boskichini takkoslab, bolaning ish paytidagi taraqqiyot darajasi va

kelajakdagi taraqqiyot imkoniyatlari xakida fikr yurita olamiz.Bu taqqoslash bolaning xususiyatlarini:

32

kiyin va sekinlik bilan, tez usib izi xosil qilib kilgan bilim, kinikma va malakalarning xammmasi

maxkam urnashib kolayotganligini kursatadi.

Psixolog Visotiskiyning nazariya fikrlari pedagog Makarenkoning fikrlariga mos keladi. Makarenko

shar bir bolaning kamolot imkoniyatlariga va taraqqiyotning perspektiv yillarini aniqlashga aniqlashga

katta e`tibor bergan edi. U shaxs loyixasini tizushga iz tarbiyalanuvchilarida xosil bilgan ijobiy

sifatlarni esa tuxtatish yoki ularga barxam berish uchun ijobiy sifatlarga tayanishga intilar edi.

Bollar psixikasining taraqqiyot tatbik etilganda bu sizning ma`nosi shuki, bolalar psixologiyasi

bolaga tarbiyaning passiv obèkti deb karamaydi, balki bola psixikasining taraqqiyotida bolaning aktiv

faoliyati rolini xisobga oladi. Tarbiya bolaning aktiv faoliyatini ti\ri tashkil etib, yilga solib tursa,

undagi mavjud sifatlar faoliyatining shar xil turlarida namoyon bilib usayotganini xisobga olib tursagina

tarbiya muvaffakkiyatli biladi.

Bola psixikasi uyin ukish, urganish, mexnat va ijtimoiy faoliyat protsessida tarakkiy etadi.

Faoliyat formalarining tarixan almashinuvi bilan shaxs xayotidagi almashinuvi urtasidagi Tila

parallelizm yuk. Tarixan avval mexnat, sungra ukish, urganish va uyin paydo bilgan. Tarixiy

taraqqiyotning birmuncha keyingi boskichlaridagina ba`zi bir kishilarning ijtimoiy faoliyati ajralib

chikkan. Taraqqiyotning individual yuulida faoliyat formalari tartibi butunlay boshqacha; uyin, ukish,

urganish mexnat va ijtimoiy faoliyat kelib chiqadi.

Uyinning axamiyati bu bola shaxsining usib kamolga etishiga shar tamonlama ta`sir kursatishdan

iboratdir. Uyin shar bir boskichida bolaning tevarak atrofdagi dunyoni va kishilar urtasidagi

munosabatlarni bilib olishni ifodalaydi. Bolalarning moddiy dunyoga, kishilarga, iziga munosabati

izgarayotgan uyinda namoyon biladi. Bolalarning extiyojlari, istak va qiziqishlari bevosita uyinda

ifodalanadi. Uyin bolalarning xayolparatsligi tufayli narsalar va kishilar dunyosini ular uchun ma`kul

tamonga izgartirish imkoniyatini beradigan faoliyatdir. Pedogogika nuktai nazaridan okilona yilga

kuyilgan uyin shaxsni shar tamonlama utsiradi. Bilish, iroda, va xissiy protsesslarni , sharaktier

sifatlarini tarakkiy ettiradi va sogligin mutsaxkamlaydi. Bolalar uyinlari ma`naviy sifatlarning

mutsaxkamlanishi uchun va odob-axlok koidalarini bilib olish uchun keng imkoniyatlar beradi.

Ukish-urganishda bolalarning mayl va qobiliyatlari namoyon biladi va mutsaxkamlandi. Bilish, iroda

va xissiyot protsesslari ukish va urganishda yuzaga chiqadi va tarakkiy etadi. Bolalar aqliy jixatdan

ancha izgaribgina kolmay, ularning sharakter sifatlari xam izgaradi, axlokiy jixatdan xam izgaradilar.

Ta`lim va tarbiya protsessida psixikaning qanchalik tez va samarali tarakkiy etishi pedagoglarning

diqqat e`tiboriga va uylab ish titishga kup jixatdan bo\liqdir.

Mexnat odam psixikasining tarkib topishi faktorii sifatida buyuk pedagoglardan Yan Amos

Komenskiy, Petsallotsi, Robert Ouen va Ushinskiylarning e`tiborini jalb etgan. Bundan yuz yil ilgari

(1890 yilda) K.D.Ushinskiy katta makola yozib, uni keyinchalik qayta botsirib chikardi. U «Mexnatning

psixologik va tarbiyaviy axamiyati» degan bu makolasida mexnatga katta axamiyat berdi. K.D

Ushinskiy bunday deb yozgan edi. «Mexnatning samarali odamzod mulkidir; lekin mexnatning ichki

33

manaviy, xayotbaxsh kuchi odamzod kadr kiymatining manbai bilib xizmat qiladi. Shu bilan birga odob-

axlok va baxt-saodat manbai bilib xam xizmat qiladi. Ishlayotgan kishi uchun kilinadigan shaxsiy

mexnatgina anna shunday ta`sir kursatadi. Mexnatningn moddiy samaralarini tortib olish, meros

kolidirish xam, Kaliforniyaning jami tillasini berib sotib olish mumkin emas: bu kuch mexnat kilgan

kishida koladi».

K.D.Ushinskiy shu fikrni kengaytirib, davom ettirgan edi. Mexnatning psixik axamiyatidan kelib

chiqadigan, pedagogika uchun uning xam axamiyati katta bilgan Yana bir natija shu koidadan iboratki,

taribya faqat odam aqlini tarakkiy ettiribgina va unga ma`lum bir xajmda ma`lumot beribgina kolmay,

balki unda jiddiy mexnatga kattik xavas utini yokishi kerak, bunday mexnatsiz odam inson sha`niga

yarashidigan xayot kira olmaydi xam, baxtli xayot kechira olmaydi xam mexnat odamning yoshlik va

usmirlik davrini tevarak atrofdan unga kursatilgan ta`sirlarga karab bu extiyoj juda tez avj olishi yoki

sunib qolishmumkin. Ushinskiyning bu chukur mazmunli va progressiv fikrlarini bolalar tarbiyasi

soxasida ishlaydigan xamma kishilar e`tiboriga olishlari zarur.

Mustashkamlash uchun savollar

1.usish va taraqqiyot deganda nimani tushunasiz?

2.Seskanuvchanlik psixikaning elementar shakli ekanligi xakida gapirib Bering?

3.Aks ettirish deganda nimani tushunasiz?

4. Yuksak psixik funktsiyalar ularning tarkib topishi va tuzilishi xakida nimalarni bilasiz?.

Adabiyotlar:

• Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • Gòziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • Gòziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.

34

Bilish jarayonlari sezgi.

Reja:

1. Sezgi ti\risida umumiy tushuncha.

2. Psixologiya fanida sezgi nazariyalari.

3.Sezgilarning klassifikatsiya qilish negizlari.


Sezgi, sezgi turlari, perferik nervlar, retseptor va reflektorlar, muskul sharakat sezgilari.

Jaxon psixologiyasi fanida tuplangan ma`lumotlarning kursatishicha, sezish oddiy psixik bilish

jarayoni xisoblanib, moddiy kizgatuvichlarning muayyan retseptorlarga bevosita ta`sir etishi orkali real

olamdagi narsa va xodisalarning ayrim xususiyatlarini va shuning bilan birga inson organizmining

(uning a`zolarining) ichki xolatlarini aks ettirishdan iborat bilishning dastlabki boskichidir. Sezgi

biosfera va noosferada sharakatlanuvchi jamiki narsalarning, Xox mikro, Xox makro tizulishidan

katìnazar, sezgi organlariga ta`sir qilish maxsulasining sodda obrazlar, timsollarining ayrim tarkibiy

xususiyatlar tariqasida aks etishidir. Inson atrof muxitdagi moddalar shaklinin, sharakatlar kirinishini,

ularning xossalarini, iziga xos xususiyatlarini sezgi organlari yordamida, sezgilar orkali biladi, xolos.

Sezgilar ti\risidagi ilmiy ta`lumotlarga binoan, narsalar va ularning xossalari, tarkibiy qismlari,

xususiyatlari, shakllari, sharakati birlamchi xisoblanib, sezgilarning izi esa tashki va ichki

kizgatuvchilarning sezgi a`zolariga ta`sir etishning maxsulidir. Ma`lumotlarning kursatishicha, sezgilar

moddiy (obèktiv) borliqning, vokelikni xakkoniy tasvirini inìkos qiladi, binobarinmoddiy olma kanday

kirinishga , shaklga xususiyatga ega bilsa, ular xudi shundayligicha, xech izgarishsiz, aynan aks ettirish

imkoniyatiga egadir.

Psixologiyada sezgilarning fiziologik asosini va mexanizmlarini kizagtuvchining iziga mutlok mos

(adekvat) bilgan anlizatorlar ta`siri natijasida yuzaga keluvchi asab (nerv) jarayoni, uning tizimi,

tizulishi tashkil qiladi. Fiziologlar va psixologlarning ta`limotlariga kira, analizator uch izoro izviy

uygunlikka ega bilgan tarkiyubiy qismlardan iboratdir. Sodda qilib talqin kilinganda, mazkur tarikblar

quyidagi ketma-ketlikdagi tizulishdir.:

tashki kuch-kuvvatni energiyani asab (nerv) jarayoniga aylantirib beruvchi periferiya qismdan, yani

retseptordan; analizatorlarning periferiya qismini markaziy qism bilan boglovchi afferent (markazga

intiluvchi asab tolasi), itkazuvchi asab yillaridan;periferiya qismlaridan keluvchi nerv impulslari

(sharakatlari) qayta ishlanuvchi analizatorlarning miya putsidagi qismlaridan (uchatskalaridan)

ibortadir.

35

Boshqacha siz bilan aytganda, periferik nervlarning uchlari (kiz, kulok, teri, burun kabilar) ta`surotni

eltuvchi (afferent), javob qaytaruvchi (efferent) nerv tolalari, analizatorlarning orka va bosh miya

markazlari analizatorlarni tashkil qiladi.

Jaxon psixologiyasi fanining sungi yutuklari shamda atamalariga binoan sezgilar quyidagicha

klassifikatsiya kilinadi (ushbu tasniflanishning dastlabki kirinishi ingliz olimi Ch Ssherringtonga

talluklidir):

tashki muxitdagi narsa va xodisalarning xususiyatlarini aks ettirishga moslashgan shamda

resseptorlarga tananing sirtki qismiga joylashgan sezgilar, ya`ni ektserioretseptiv sezgilar

(retseptorlar);

ichki tana a`zolari xolatlarini inìkos etuvchi shamda retseptorlari ichki tana a`zolarida, tukimalarida

joylashgan sezgilar, ya`ni interoretseptiv sezgidar,

tanamiz va gavdamizning xolati shamda sharakatlari xakida ma`lumot (axboarot, xabar) beruvchi,

muskullarda, boglovchi paylarda, mushaklarda joylashgan sezgilar, ya`ni proprioretseptiv sezgilar.

Birinchi turkum sezgilarini kirish, eshitish, xidlash, teri-tuyush, ta`m-maza kabi turlar tashil qiladi.

Kirish 380 dan 770 gacha millimikron diapazondagi elektromagnit nurlaridan iborat jarayondir. Eshitish

esa tebranish chatsotasi 16 tadan to 2000 gacha bilgan tovush tulkinlaridan iboratdir. Kirish sezgilari

bosh miya putsini markaziy burmasining orka qismidan urin olgandir.

Endi sezgilar klassifikatsiyasi moxiyati va uning negizlari yuzasidan kengrok muloxaza bildiramiz.

A.R.Luriyaning fikricha, interoretseptiv sezgilar asl, tub ma`nodagi sezgilar emas, balki emotsiyalar

bilan sezgilar urtasidagi oralik sezgilar sifatida namoyon biladi. Psixologiya fanida mazkur

sezgilarning subèktiv ravishda paydo bilish etarli darajada chukur urganilmagan, xudi shu bois ular

“noma`lum xislar” doirasiga kiritilgandir. Ular ti\risidagi bilimlar bilan tanishish, izgarib borishlarini

tekshirish “kasalliklarning ichki manzarasi”ni ifodalab berishda muxim rol uynaydi. Ichki organlarning

xatsaligida vujudga keluvchi mazkur xolatlar ichki kasallikalrni diagnotsika qilishda aloxida axamiyat

kasb etishi turgan gap (A.R. Luriya tadqiqotlaridan).

Bunday xususiyatli ixtiyorsiz sezgilar insonda juda erta uygonadi., shuning bilan birga ularning

ifodalanishi iziga xos shakllarga egadir. Chunonchi, ular «oldindan xis qilish» tariqasida paydo bilib,

xatto inson larni ta`riflab berish imkoniyatiga ega emas, kupincha ushbu kechinmalar tush kirishda

qaysidir kasallik xuruj kilayotganligidan darak beruvchanlik vazifasini itaydi, xolos.

Ular insonning kayfiyatida,emotsional reaktsiyalari izgarishida kizga tashlanadi., bolada esa xatti

sharakatning keskin izgarishiga sabab biladi. Chunki, bola iz tana a`zolaridagi ichki xolatlarning

izgarishini angnlash, sezish, xis qilish iquviga ega emas, xudi shu tufayli undagi xatti sharakatning

umumiy izgarishi belgilaridan buni sezish mumkin. Bu xodisalarning Erkin misoli sifatida quyidagi

voqeylikni taxlil kilamiz. Bola iz ichki interoretseptiv sezgilarin namoyish qilish maqsadida «kasal»

bilib kolgan kugirchogini parvarish kila boshlaydi.

36

Interoretseptiv sezgilarning obèktiv axamiyati juda yukori, chunki ular ichki jarayonlarni izora urin

almashtirish balansini taminlab turiishning asosi xisoblanadi. Boshqacha siz bilan aytganda, ular

organizmdagi jarayonlari izaro urin almashib turishning gemotsazi (barqarorligi) deb ataladi. Ichdan

paydo biladigan signallar xatti-sharakatni vujudga keltiradi, tsress, zurikish, affekt xolatlarini yukotish

(bartaraf qilish, pasaytirish), tu\ilib kelayotgan mayllarni esa koniktirishga yunaltirilgan biladi. Oqibat

natijada, ichki tana a`zolarining faoliyatini izdan chiqish xolati yuz berishi mumkin. Xudi shu sabadan

tibbiyot psixologiyasida interoretseptiv sezgilar muxim rol uynaydi. Somatik va visperal jarayonlar,

ruxiy xolatlar (psixosomatika) urtasidagi munosabatlarni urnatish imkonini yaratadi.

Interoretseptiv sezgilarning fiziologik mexanizmlari interotseptsiya bilan birgalikda K.MBikov,

V.N.Chernigovskiylar tamonidan atroflicha urganilgan. Bu narsalarning barchasi shartli reflektor

faoliyati mexanizmlaridan kelib chikkan xolda sharxlab berilgan.

Proprioretseptiv sezgilar tana divigatel apparatining va gavdaning fazodagi xolati ti\risida signallar

bilan ta`minlab turadi. Ular inson sharakatining regulyatorini va afferent asosini tashkil qiladilar.

Periferik retseptorlar muskullarda, paylarda va bugimlarda joylashgan bilib, maxsus nerv tanachalari

shakliga egadirlar. Mazkur tanachalar Puchchini tanachalari deb ataladi.

Tanachalarda vujudga keluvchi kizgatuvchilar muskullarning taranglashuvi natijasida va bugimlar

xolatining izgarishida, nerv tolalari (iplari) yordamida orka miyaning orka utsunidagi (tsolbasidagi) ok

suyukliklarga etkaziladi. Kizgoluvchilar Goll va Burdax yadrosining kuyi bilimlariga etib keladi va

undan puts otsi tugunlaridan utib, bosh miya katta yarim sharining korongulashgan oblatsida (zonasida)

iz sharakatini tugatadi. (yakunlaydi).

Proprioretseptorlar sharaktining afferent asosi ekanligi A.A.Orbeli, P.K.Anoxin (xayvonlarda),

N.A.Bernshteyn (odamlarda) tamonidan urganilgan.

Psixologik ma`lumotlarga kira, gavdaning fazodagi xolati sezgirlig tsatik sezgilarda iz ifodasini topdi.

Uning markazi ichki kulok kanallarida joylashgan bilib, izaro bir-biriga perpendikulyar bushlikda

titash xolatda yotadi. Masaln: bosh xolatning izgarishi quyidagi sxemaga binoan amalga oshiriladi.

a) izgarish endoleimfa suyukligiga bo\liq kizgalish;

b) eshitish nervi;

v) vetsibilyator nerv;

g) bosh miya putsining chakka bilmasi;

d) miya apparatiga itadi;

Vetsibilyator sezgirlik apparati kirish bilan bevosita aloqada bilib, fazoni orientirlash jarayonida ishtirok

etadi. Masalan, avtomobilning yildan itishi (katnovi), kalin urmonni kesib itish payti va xakozo. Xudi

shunday xolat uchishda xam yuzaga kelish mumkin. Patologiya xolatida xam xudi shunday xolatga duch

kelinadi.

37

Ektseroretseptiv sezgilar moddalikdan (5 tadan) tashkari intermodal va nospetsifik sezgi turkumlariga

xam ajratiladi. Masalan, eshitish organi orkali sekundiga 20-30 dan to 30-3000 gacha tebranishi inson

idrok qiladi va undan xam kuyi tulkinlarni kabil qilish imkoniyatiga ega.

Tebranish sekundiga 10-15 tebranishni sezish mumkin, lekin kulok bilan emas, balki suyaklar

yordamida paykash-vibratsiya sezgirlik deyiladi. Masalan, karlarni tovushlarning idrok qilishi, pianinoni

ushlab turish, pol yoki mebelning sharakati kabilar, odatda vibratsion sezgirlik intermodel sezgi deb

xam nomlanadi. Intermodalning boshka bir kirinish manna bunday xolatda namoyon biladi:

a) xid, ta`m va maza sezgilarda;

b) ita kuchli tovushda, ita Erkin yoru\likda;

v) tricheminal, ya`ni uch xil ta`sirining uygunlashgan, intergrativ xolatida kabilar.

Sezigining nospetsefik shakli- terining fato segirligi ranglarning nozik jilolarini ajratish, kul uchlari

bilan sezish orkali ruyobga chiqadi. Terining fato sezgirligi A.N.Leontev tamonidan kashf kilingan bilib,

bu narsa kupgina xolatlarga okilona yondoshish imkoniyatini vujudga keltiradi. Ushbu kashfiyot kul

uchiga yashil va kizil rangli yoru\lik yuborish orkali Dune yuzini kurgan. Rang singnallarining o\riq

kizgatuvchilar bilan munosabati kiyosiy jixatdan olib qaralganda, insonni faol muljallash jarayonida

uning kul uchi terisiga kelib tushadigan rang nurlarini farqlashga urgatish mumkin ekan. Psixologiya

fanida terining fato sezgirligi tabiati xali etarli darajada urganilgani yuk. Shunga karamasdan, talamitik

sistema va puts otsining kizgalganida asb tizimi shamda teri ektodermlaridan kelib chikkan, atrofga

yoyilgan, rudementlar yoru\lik sezish elementlari maxsus sharoitda muvaffakkiyatli sharakat qiladi.

Kupincha «oltinchi tuygu, xissiyot» sharofat bilan imkon tamonidan «masofa»ni sezish, kur odamlarda

tusikni xis qilish ushbu jarayon uchun Erkin misol billa oladi. Extimol, yuz terisining issik xavo

tulkinlarini idrok qilish, tusik oraligida mavjud bilgan tovush tulkinlarini (tebranishlarini) izida aks

ettirish terining fato sezgirligini ilmiy jixatdan izoxlashga muayyan negiz (asos) bilib xizmat qilishi

mumkin.

Tashki olam xususiyatlari ti\risidagi va shaxsning iz gavdasini tita bilish yuzasidan bilimlar,

ma`lumotlar, xabarlar va ta`surotlar manbai-bu sezgilar bilib xisoblanadi. Shuning uchun sezgilar odam

organizmiga, ya`ni uning tana a`zolariga tushadi gan axbarotlarning asosiy kanali sinalib, ular tashki

Dune shamda ichki tana a`zolari ti\risidagi xabarni bosh miya katta yarim sharlari va bosh miyaning

tarkiblariga etkazib turadi, xudi shu boisdan inson izini kurshab turgan tashki makro muxitni

oreintirlash (muljallash) imkoniyatiga egadir. Agarda mazkur kanallar berk bilib kolgan takdirda, sezgi

organlari zarur axbarotlar bilan ta`minlamaydi, binobarin, ongni xukm surish imkoniyati iz-izidan

yukoladi.

Psixologiya fanida shunday ilmiy dalillar mavjudki, maboda inson axborotlarning

shaxobchasidan maxrum bilsa, u xolda u uyku xolatiga shungiydi. Masalan, tasodifan teri-tuyush

sezgilari patalogiyaga uchrasa, unda odam (kupincha vaktincha, muvakkat) kirish, eshitish, xid

sezishdan maxrum bilish mumkin. Maboda axborotlar izatish shaxobchasi ilk bolalik yoshi davrida

38

bizilsa, kar yoki kur bilib kolsa, u takdirda uning aqliy rivojlanishida keskin tuxtalish (vaktincha orkaga

qolish) yuzaga keladi. Agarda bola maxsus usu lyoki uslubga urgatilsa, tabiiy ravishda mavjud

kamchiliklarning urnini tuldirib bilmaydi.

Sezgini bunday tarzda tushuntirilishiga nisbatan shar xil munosabatlar psixologiya tarixida mavjud

bilib, ularning xech qaysisi asosiy manba ekanligiga shubxa bilan karashga moyildirlar. Xozir ularning

ayrimlariga kiskacha tuxtalib itamiz va xakikiy moxiyatini ochib beirshga intilamiz.

Nemis faylasufi Xritsian Volf «Ratsional psixologiya» (1732 yil) va «Empirik psixologiya» (1734 yil)

kitoblarida: ongning ichki xolati, aqliy fikr yuritishga qobiliyatlilik tabiiy moddiy asos zamiridan

kelib chiqib, tashki olamdan kelib tushadigan axborotlar shoxobchasiga, ya`ni sezgi kanali, xech kanday

bo\liq emas, deb tushuntirishga sharakat kildi. Sezgilarga manna bunday yondashish nazariyotchisi

«fanga ratsionalizm» tushunchasi bilan birga kirib keldi. X. Volf va uning tarafdorlari psixik jarayonlar

(sezgi, idrok, xotira va boshkalar) murakkab ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot maxsuli emas, degan \oyani

ilgari surdilar. Shuning bilan birga «Ong», «Aql» tarixiy evolyutsiya natijasi emas deb, inson

psixikasiga izgacha yondoshib, uni izoxlab berish mushkul bilgan 2birlamchi» xususiyat ekanligini

tushuntiirishga intildilar.

Mazkur nazariyaga asoslangan psixologlar insonning sezgilari uning tashki olam bilan boglab

turuvchi birdan-bir shoxobcha ekanligini inkor qilishgacha borib etadilar va voqeylikni manna bunday

tarzda izoxlashga sharakat kildilar: giyoki sezgilar insonni tashki olamdan ajratib turdilar, ular atrof-

muxit urtasidagi bartaraf qilib bilmaydigan devor xisoblanadilar. Berkli, Yum, Max, I. Myiller,

Gelmgolts singari olimlar sezgi organlarining «spetsifik energiyasi» nazariyasini ishlab chikdilar. Bu

\oyaning asoschisi sifatida Iogann Myiller katìy poziitsiyada turib, uni butun vujudi bilan ximoya

qilishga intildi. Ushbu nazariyaga binoan, shar qaysi sezgi a`zosi Xox kulok, Xox til, Xox teri bilishdan

katìy nazar, tashki dunyoning ta`sirin aks ettirmaydi, artrof-muxitda bilib turgan real, yaqqol

jarayonlar yuzasidan axborot berishga kobil emas, faqat u tashki ta`sirdan shaxsiy jarayonlarning

kizgatuvchisidan turtki oladi, xolos. Mazkur nazariyaga kira, shar bir sezgi a`zolari izining « spitsifik

energiyasi»ga ega, shar kanday ta`sirdan kizgaladi. Masalan kizni bosib, unga elektr toki bilan ta`sir

qilib kurilsa, unda yoru\lik sezgisi xosil kilinadi; kulokka elektr kizgatuvchisi bilan ta`sir itkazilsa, u

xolda tovush sezgisi vujudga keladi. Binobarin, sezgi a`zolari tashki ta`sirni aks ettirmaydi, balki

ulardan, ya`ni ularning ta`siridan kizgaladi, xolos. Inson xech kachon tashki voke, yaqqol dunyoning

obèktiv ta`sirlarini idrok kilmaydi, balki sezgi a`zolari faoliyatida izlarining shaxsiy subèktiv

xolatlarini aks ettiradi.

Mazkur nazariyaga binoan, inson obèktiv dunyoni idrok kila olmaydi, u subèktiv jarayonlarni aks

ettiradi, oqibat natijada «Dune element» (mayda kSm) larini idrok qilish vujudga keladi. Psixologiya

tarixida «subètiv idealizm» degan yinalish xam yuzaga kelgan bilib, uningcha, «inson faqat izi»nigina

biladi, xolos. Undan tashkari xech narsa xukm surishi mumkin emas. Bu nazariya iziga xos \oyaga ega

bilib, Fan tarixida «solipsizm» (yagona «MEN») nomini olgan edi.

39

Sezgilarning retseptor va reflektor nazariyalari

Sezgilarning retseptor nazariyasiga kira, retseptor yoinki sezgi a`zolari ularga ta`sir qiluvchi

kizgatuvchilarga nisbatan sust (passiv) javob qaytaradi, sezgilar sharakatga qarama-qarshi turuvchi sust

(passiv) jarayondir, sharakatning izi esa aksincha faol (aktiv)dir.

Xozirgi davrda sezgilarning retseptor nazarichsi mutlaqo sezgi jarayonining fiziologik mexanizmini

ochib berishga yaroksiz ekanligini kator tadqiqotchilar tamonidan ishonchli omillarga suyangan

xolda ta`kidlab utilgandir.

Sezgi jarayoninng faolligini tan oluvchi nazariya-sezgilarning reflektor nazariyasi deb ataladi.

Ushbu fikrni asoslash uchun misollarga murojat etaylik va xayvonat olamida aks ettirishni taxlil qilib

kiraylik. Xayvonlar va jonivorlarning sezgilari siz xususiyatga emas, balki tashki olam ta`sirining

biologik axamiyatga molik jixatlarini faol ravishda ajratgan xolda xati-sharakatni amalga oshiradilar.

Masalan, bolari (asalari) bir xil turkumdagi gullarga nisbatan aralash xoldagi gullarga faolrok favob

reaktsiyasini bildiradi: kirgiy Irish-chirish xidlari, undan kira suv utlarining ildizlari xidiga chakon

sharakat qiladi. Mushuk sichkonning kitirlashiga e`tiborini kuchaytiradi, lekin xudi shunga uxshash

kamerton tovushini keltirsak, aslo unga parvo xam qilib kuymaydi.

Bu omillar shuni kursatib turibdiki, birinchidan, sezgirlar, faollik xususiyatiga ega, ikkinchidan,

ularning vujudga kelishda sharakat tarkiblari ishtirok etadi.

AKSshlik psixolog Neffning ta`kidlashicha, mikroskop otsiga olib teriga igna sanchilsa, xudi shu

uchatskada (maydonda) reflektor sharakat reaktsiyalari kizatilgan ; tomirning kisilishi, teri galvaniq

refleks (KGR), goxo kiz sharakati, buyin muskllarining taranglashuvi, kulning sharakat reaktsiyasi

sodir bilishi m umkin.

Jaxon psixologlari tamonidan narsalarning murakkab tamondarini tanish, farqlash sharakatining

ishtirokisiz amlag oshmasligi ta`kidlab utilgan. Masalan, kizni yumib jismni farqlash uchun kul bilan

uni paypaslash kerak, aks xolda uning xolati, shakli, kattik yoki yumshokligi, gadir-budurligini sezib

bilmaydi. I.M.Sechenovning fikriga kira, jismni kiz bilan idrok qilish uchun kiz usha narsani kidirsin,

faqat shundagina maqsadga muofik sharakat yuzaga keladi. Xozirgi davrda psixologiya fanida kiz

sharakatlari nazariyasi ishlab chikilgan bilib, ular makro va mikro, ixtiyoriy va ixtiyorsiz kirinishlarga

ajratiladi. Ular quyidagi nomlar bilan ifodalanadi: konfergent, divergent, gorizontal, vertikal, siklofizion,

torsion, version, vergent, sakkadik, tremor, dreyf, fliki kabilar. Kiz sharakati yordami bilan fazoda urin

almashib turgan jismlarni tanish, bilib olish va indentifikatsiyalash amalga oshiriladi. Kiz sharakatlar

uch juft tashki kiz muskullari, ya`ni miya bosh suyagining III,IV va VI juft nervlari orkali ruyobga

chiqadi. Kizning mikro va makro sharakatlari sezgining mexanizm rolini bajarish imkoniyatiga ega.

Eshitish sezgisi eshitish va toaush apparatilari tarkiblarining yakin ishtirokida vujudga keladi.

Shunday qilib, yuqoridagi muloxazalarga kira, elementlar (sodda) faol reflektor jarayoni, shuningdek,

murakkab faol retseptor faoliyat jarayoni (paypaslash, suratga tiqilish kabilar) mavjud bilib,

40

sezgilarning vujudga kelishni ta`minlab turadi. Psixologik ma`lumotlarning taxliliga kira, faol

sharakatning shar qaysisi sezgining reflektor nazariyasidan iboratdir.

Sezgi turlarining psixologik tavsifi.

Psixologiya fanida uchta katta gurux (turkum)ga ajratilgan sezgilar (ektseroretseptiv, prioretseptiv,

interorretseptiv) iz navbatida quyidagi turlarga bilinadi.

Kirish sezgilari.

Eshitish sezgilari

Xid bilish sezgilari.

Ektserotseptiv

Ta`m bilish sezgilari.

Teri sezgilari.

Muskul- sharakat (kinetsetik).

Statik sezgilar.

Propriotseptiv

Organiksezgilar.

Interotseptiv

Kirish sezgilari.

Inson tamonidan rang va yoru\likni sezish kirish sezgilari tarkibiga kirib.yu seziladigan rangllar esa

xromatik va axromatik turlarga bilinadi.

Psixofiziologik qonuniyatga binoan yoru\lik nurlari uchburchak shisha prizma orkali utib singanda

xosil biladigan ranglar xromatik ranglar deb atalib, ular kamalak ranglari xisoblanadi va tarkibiga kizil,

zargoldok, sarik, yashil, xavorang, Kuk, binafsha, tuslarini qamrab oladi. Birok mazkur ranglarning

turlari, kirinishlari tabiatda xilma –xil va nixoyatda kupdir. Odatda ok rang, kora rang, kul rang va

ularning turlicha kirinishlari axromatik ranglar deb ataladi.

Kirish sezgilarining organi –kiz xisoblanib, u kiz soqqasi va undan chiqib keladigan kuruv nervlaridan

tashkil topgandir. Kiz sokkasini va undan chiqib keladigan kurkuv nervlaridan tashkil topgandir. Kiz

sokkasini tashki tomirli va tur pardalari urab turadi. Tashki pardaning aniq bilmagan ok qismi sklera

yoki kotgan kattik parda deb nomlanadi, uning old tamonida joylashgan bir muncha kavarik qismi tinik

mugizparda deyiladi. Tashki pardaning orka tamonida tomirli pardp joylashgan bilib, uning oldingi

qismi rangdor parda deb ataladi. Mazkur pardaning ranggiga binoan, uning tovlanishiga karab,

odamlarda kiz Kuk, kora, sarik jilo beradi va ularni biz Kuk kiz, kuy kiz, kora kiz va xakazo deb

ataymiz. Rangdor pardaning urta qismida yumalok teshik mavjud bilib, biz uni korachig deb ataymiz.

Xudi shu teshik orkali kiz ichiga yoru\lik nurlari kiradi.

41

Kizning uchunchi pardasi tur parda deb nomlanib, u kiz sokkasining butun ichki yuzasini koplaydi.

Korachig bilan rangdor pardaning orkasida ikki tamoni kovarik, tinik jism kiz gavshari orkali

joylashgan biladi. Yoru\lik nurlari unda tuplanib, sung sinadi va tur pardaga narsa yoki jismning aksi,

surati tushadi. Xalka shaklidagi kipriksimon muskulning izayishi va qisqarishi tufayli gavshar yo

kipriksimon muskulning izayishi yoki qisqarishi tufayli gavshar yo yassilanadi, kizga

yakinlashtirilganda esa u shar shakliga kiradi. Kiz gavsharining mazkur xosiyati tufayli Xox izokda,

Xox yakinda bilmasin, narsalarinng aksi gavshardan utib, sung tur pardasisga tushaveradi.

Kiz sokkasining gavshar bilan tur parda urtasidagi butun ichki yuza shishasimon jismi deb

nomlanuvchi maxsus tinik suyuklik bilan koplangan biladi. Tur parda rang va yoru\likni sezish uchun

muxim axamiyatga ega bilib, unda kuruv nervining tarmoklari joylashgandir. Ushbu tarmoklarning

chekkada uchlarida tayokchalar va kolbachalar deb ataladigan maxsus nerv xujayralari mavjuddir.

Inson kizining tur pardasi 130 millioonga yakin tayokcha va 7 millionga yakin kolbacha bor deb

taxmin kilinadi. kolbachalar yordami bilan xromatik (kundizgi) ranglar kuriladi xolos. Tayokchalar

yoru\likni yaxshi sezuvchan bilib, xira va karongu paytlarda iz funktsiyasini bajaradi, axromatik

ranglarni aks ettiradi.

1. Eshitish sezgilari

Eshitish sezgilari tovushlarni eshitishdan iborat bilib, musikaviy va shovkinli tovushlarni aks ettiradi.

Odatda tovushlar oddiy va murakkab turlarga bilinadi, ularning birinchisi tonlar, ikkinchisi esa bir

necha tondan tashkil topadi. Tonlardan biri asosiy ton xisoblanadi va tovushning balandligini, kuchini

belgilaydi, boshkalari kushuluvchi tovushlar sanalib, ular obertonlar deyiladi. Musika asboblaridan

taralayotgan tovushlarning iziga xosligi Fan tilida tembr deb ataladi. Xatto nutq tovushlari xam oxangli

tovushlar (unli tovushlar) yoki shovkinlardan (undosh tovushlar) tashkil topgan biladi.

Eshitish sezgilari organi kulok bilib, tashki kulok (kulok suprasi bilan) tashki kulok (kulok suprasi

bilan eshituv yilidan iborat), urta kulok (nogora parda va unga yopishgan uchta suyakcha, bolgacha,

sandon va izangidan tashkil topgan), tashki kulok xavo tulkinlarini yiguvchi karanay vazifasini

bajaradi. Nogora parda va unga yopishgan suyakchalar xavo tulkinlarini ichki kulokka izatadi. Urta

kulok maxsus yil orkali ogiz va burun bushligi bilan titashgan biladi. Ichki kulokning yukori ksmi

uchta yarim doira kanaldan, urta qismi kameradan va patski qismi chaganokdan tashkil topgandir.

Ichki kulokning uchala bilimii endolimfa nomli maxsus suyuklikddan iboratdir. Ichki kulokning asosiy

ksmi chagonokdan iborat bilib, uning ichida Kortiy organi mavjud, u gumbaz shakliga ega, asosida esa

membrana joylashgan. Membrana izunligi kiskarib boruvchi elatsik tolalardan iborat bilib, ular tarang

tortilgan turlarga uxshaydi, uning yukori ksmida maxsus tayokchasimon xujayralar mavjud va ular

ingichka killari bor maxsus xujayralar yordamida Kortiy dugalari orkali eshitish nerviga boglanadi.

Eshitish sezgilarining markazlari bosh miya katta yarim sharlari putsining bilagiga joylashgandir.

a) eshitish sezgilarining fizik sabablari.

42

Xavo tulkinlarining sharakati tufayli tovush chikaruvchi jismlar tebranganida eshitish sezgilari xosil

biladi. Agarda musikaviy tovushlar xavo tulkinlarining tekis, ritmik sharakatlari natijasida vujudga

kelsa, shovkinlik tovushlar esa ularning notekis sharakatlari esa ularning notekis sharakatlaridan

tu\iladi.

3.Xid bilish sezgilari

Xid bilish sezgilariga xidlarni xis qilish kiradi va ularning organi kovagining yukori tamoni xisoblanib,

bu erda xid bilish xujayralari shamda sezuvchi nerv tarmoklari joylashgan, ular shillik pardaga botib

turadi.

Xidli moddalar sezuvchi nervni kizgaydi, xid bilish markazi bosh miya yarim sharlari orka

yuzasining patski qismida mavjud deb taxmin kilinadi. xidli moddalar xid bilish xujayralariga gaz

xolatida ta`sir etib, kimyoviy reaktsiyalar yili bilan ularni kizgatadi (ularning barchasi buglanadi va

eriydi). Odatda gaz xolatidagi xidli moddalar xavo bilan nafas olish jarayonida burun kovagiga kirib

keladi, natijada aks ettirish xolati xosil biladi.

4. Ta`m bilish (maza) sezgilari.

Ta`m bilish sezgilari shirin, achchik, nordon, Shur singari mazalarni xis qilish bilan tavsiflanadi. Ular

muayyan turkumga kiritilgan va kirtilmagan xilma-xil turlarga ega bilib, narsalarning, moddalarning

nomlari bilan yuritiladi: nonning mazasi, kovunning mazasi kabilar.

Ta`m bilish sezgilarining organi tilning yuzasi va tanglayning yumshok qismidan tashkil topgandir.

Tilning shillik pardasida maxsus ta`m bilish «kurtaqlari» («sugonlari»)ga ega. Iziga xos xususiyatlari,

sifatlari bilan tafovutlanuvchi ta`m bilish sugonlari til yuzasida bir tekis taksimlanganligi uchun uning

orka qismi achchik mazani, uchi shirin mazani, chetlari esa nordon mazani aniq sezadi, lekin uning

urtasi bilsa ta`m bilish organidagi kizgalishni bosh miyaga izatib turadi, uning markazlari xid bilish

markazlariga yakin joydadir.

Ta`m bilish sezgilari moddalarning kimyoviy xossalari ta`sirida xosil biladi va sugonlar erigan

moddalar ta`siri otsida kizgaladi.

Xid va ta`m bilish sezgilari izaro chambarchas boglangan bilib, kimyoviy moddalarning ta`sir etishi

natijasida yuzaga keladi. A mmo ularning bittasi kontakt, ikkinchisi ditsant sezgilar toifasiga kiradi.

5.Teri sezgilari.

Teri sezgilari tarkibi tuyish va xakorat turlaridan iborat bilib, ularning bunday nomlanishining bosh

omili – bu retseptorlarning ter iva organizmning tashki shillik pardalarida joylashganligidir.

Tuyish sezgilari ikki xil axborotni kabil qilish imkoniyatiga ega bilib, ularning birinchisi tegi shva

tarkalishni tuyish sezgilari, ya`ni taktil sezgilar, ikkinchisi esa sillik yoki gadir-budurni tuyish bilan

tavsiflanadi. Odatda tana a`zosiga narsalarning tegishli sezish tashki kizgalish kuchayganda sikikni

sezishga aylanadi, u yanada kuchayganda siki o\riq sezgisiga aylanadi.

43

Tuyish sezgilari organi- teridagi va tashki shillik pardalardagi tuyish tanachalardan iborat.

Tanachalarning ichida , qisman tashkarisida (epeteliyda) tuyish nervining cheka tarmoklari mavjud, ular

terida va shillik pardalarda bir tekis taksimlangan. Ular barmoklarining uchlarida , til uchida, labda zich

joylashgan, xudi shu boisdan sezgirlik darajasi boshkalardan yuksakrokdir. qaysi erda tanachalar siyrak

bilsa, demak u joylarda sezish kursatkichi shunchalik patsdir.

6. Muskul-sharakat sezgilari va tsatik sezgilar.

Muskul-sharakat sezgilari motor sezgilari, goxo kinetsetik sezgilar deb nolanib, ularga ogirlikni,

karshilikni, organlar sharakatini bilish sezgilari kiradi. Ularning organlari –gavda muskullari, paylar,

bugumlardan iboratdir. Organlarning tarkibida sezuvchi nervlarning cheka tarmoklari mavjud bilib,

ularning ta`sirida sharakat va tsatik sezgilar vujudga keladi.

Muskul-sharakat sezgilarining fizik sababi mukullari ta`sir etuvchi narsalarning mexaniq tazyiki va

gavda sharakatlaridir.

Statik sezgilar gavdaning fazodagi xolatini sezish va muvozanat saqlash sezgilari deb ataladi.

Gavdaning fazodagi xolatini bili shva muvozanat saqlash sezgisi uchun ichki kulokdagi vetsibilyar

apparat retseptor vazifasini bajaradi.

Odatda organizm avtomatik ravishda refleks yili bilan muvozanat saqlaydi.

7.Organiksezgilar.

Organiksezgilarning retseptorlari ichki organlarda: kizillungach, me`da, ichak, kon tomirlari, upka va

shu kabilarda joylashgan biladi.

Ichki organlardagi jarayonlar organiksezgilar retseptorlarining kizgatuvchilaridir. Ular quyidagilardan

iboratdir:

a) o\riq sezgilari;

b) xush tuy\ular;

v) noxush tuy\ular.

Mustashkamlash uchun savollar.

1. Sezgilar deganda nimani tushunasiz?

2. qanday sezgi turlari mavjud?

3. Teri va muskul sezgilari shaqida nima bilaziz?

Adabiyotlar: • Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • Gòziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • Gòziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.

44

Shaxs va faoliyat.

Reja.

1. Shaxs xakida tushuncha. Shaxs ijtimoiy ta`sirlar mashsuli sifatida.

2. Ijtimoiy normalar, sanktsiyalar va shaxs.

3. Shaxs va uning faolligi. Faoliyat turlari, jismoniy va aqliy sharakatlar.

4. Ijtimoiy xulk motivlari va shaxs motivatsiiyasi

5. Motivlarning anglanganlik darajasi. Ijtimoiy ustanovka va uni izgartirish muammosi.


Shaxs, individ, shaxs faolligi, shaxs va gurush, shaxslararo munosabat, motiv, motvatsiya, eshtiyoj,

shaxs duneqarashi.

Shaxs - ijtimoiy va shasharlararo munosabatlarning maxsuli, ongli faoliyatining subèkti bilmish

individdir. Shaxsga tallukli bilgan eng muxim tasniv xam uning jamiyatdagi murakkab ijtimoiy

munosabatlarga bevosita aloqadorlik,ijtimoiy faoliyatga nisbatan xam obèkt, xam subèkt bilishlikdir.

«Shaxs» tushunchasi psixologiyada eng kup kullaniladigan tushunchalar sirasiga kiradi.

Psixologiya urganadigan barcha fenomenlar aynan shu tushuncha atrofida kayd etiladi. Inson ruxiy

olami qonuniyatlari bilan kizikkan xar kanday olim yoki tadkikotchi xam shaxsning ijtimoiyligi va

aynan jamiyat bilan bulgan aloqasi masalasini chetlab utolmagan

Sotsial yoki ijtimoiy muxit - bu insonning aniq maksadlar va rejalar asosida faoliyat kursatadigan

dunyosidiryu Mazmunan xar bir insonning shu ijtimoiy olam bilan aloqasi uning insoniyat tajribasi,

madaniyati va kabul kilingan, tan olingan ijtimoiy xulk normalari doirasidagi xarakatlarida namoyon

buladi. Psixologiya ilmining namoyondalari bulmish olimlarning butun bir avlodi ana shu shaxe va

jamiyat aloqalari tizimida insonning tub moxiyatini anglash uning rivojlanishi va kamol topishi

qonuniyatlarini izlaganlar. Abu Nasr Farobiy, Ayu Navoiy, Ibn Sino, Beruniy kabi yuzlab Shark

allomalari xam bu uzaro boglikning falsafiy va ijtimoiy sirlarini ochishga uzlarining eng durdona

asarlarini bagishlaganlar. Barcha karashlarga umimiy bulgan narsa shu bulganki, odamni, uning

moxiyatini anglash uchun avvalo uning shu jamiyatda tutgan urni va mavkeini bilish zarur.

G. Leybnits (1646-1716) Lokka e`tiroz bildirib, xayotda umuman toza. sof doskaning uzi

bulmaydi, xattoki, eng yaxshi silliklangan marmar yuzasida xam sezilarli teshiklar, dungliklar yoki

tugma asoratlar buladiki, ular layokatlardek, inson takdrida ma`lum rol uynaydi. Bu ikala yirik yunalish

urtasidagi tortishuvlarga chek kuyish maksadida F. Gal`ton kator eksperimental tadkikotlar utkazib, xar

bir individga xos differentsial xususiyatlar mavjudligini «egizaklar metodi» yordamida asoslashga

xarakat kildi. 2 jadvalda Gal`ton tomonidan irsiy ortirilgan sifatlar munosabati yuzasidan aniqlangan

natijalardan keltirilgan.

45

Inson jamiyat a`zosi sifatida uning normalariga buysunadi, uning kutishlariga javob berishga

xarkat kiladi va uz xulkini uning talablariga monand kilishga intiladi. Shu nuktai nazardan kelib chikib,

shaxe fenomeniga ta`rif berish mumkin.

Shaxe - ijtimoiy va shaxslararo munosabatlarning maxsuli, ongli faoliyatning subèkti bulmish

individdir. Shaxsga tallukli bulgan eng muxim tasnif xam uning jamiyatdagi murakkab ijtimoiy

munosabatlarga bevosita aloqadorlik, ijtimoiy faoliyatga nisbatan xam obèkt, xam subèkt bulishlikdir.

Shaxsga tallukli bulgan fazilatlardan eng muximi shuki, u shu tashki, ijtimoiy ta`sirlarni uz ongi va

idroki bilan kabul qilib (obèktni), sungra shu ta`sirlarning subèkti sifatida faolyait kursatadi. Oddiy

qilib aytganda, inson bolasi ilk yoshlikdanok «mening xayotim». «Bizning dunyo» degan ijtimoiy

muxitga tushadi. Bu muxi tusha biz bilgan va xar kuni xis kiladigan siyosat, xukuk, axlok olamidir. Bu

muxit - kelishuvlar, tortishuvlar, xamkorliklar, anànalar, udumlar, turli xil tillar olami bulib, undagi

kuplab koidalarga kupchilik mutlok kushiladi, ba`zilar kisman kushiladi. Bu shunday koidalar va

normalar olamiki, ularga buysunmaslik jamiyat tamonidan koralanadi, ta`kiklanadi. Shulardan kelib

chikadigan xulosa shuki, shaxe jamiyat nisbatan barcha tartib - koidalarga kabul kiluvchi subèkt bulsa,

jamiyat ijtimoiy intizom va tartibning, madaniyatning mufassal kurinishidir.

Shaxe turli ijtimoiy munosabatlar tizimi ta`sirida buladi va kuplab ijtimoiy institutlar (oila,

maxala, ukuv maskanlar, mexnat kollektivlari, norasmiy tashkilotlar, din, sanàt, madaniyat va

boshkalar) bilan boglik buladi. Masalan, shaxsdagi turli goyalar, fikrlar va mafkura mafkuraviy

munosabatlar tizimi ta`sirida shaklanib, ular bevosita oila, bogcha, maxala maktab va boshka ukuv va

tarbiya muassasalari orkali ongga singdiriladi. Agar bu ta`sir uning e`tikodi darajasida kitarilsa, va unda

Yana yangidan-yangi fikrlar va goyalarning paydo bulishi va usishiga olib kelsa, shaxe taraqqiyoti

jarayonida shunday faolyait soxasini tanlaydiki, u uz kobiliyatlari, malaka va kunikmalarini rivojlantira

borib, ziyoli sifatida yo uktuvchi, yoki vrach, yoki olim, kashfiyotchi, muxandis bulib, zlu yurtiga

xizmat kiladi.

Iktisodiy munosabatlar xam shaxe ongi va uning insoniy xususiyatlari shaklanishida katta rol`

uynaydi. Masalan, boskichma-boskich bozor munosabatlariga itayotgan Uzbekistan sharoitini oladigan

bulsak, yangicha iktisodiy uzgarishlar, bozor, rakobat, legalizatsiya, ya`ni erkinlashtirish va shunga

uxshash yangiliklar xar bir shaxsning moddiy boyliklar va ularga bulgan shaxsiy munosabatlarida aks

etib, uning iktisodiy ongi, tafakkuri va iktisodiy xulki normalarini belgilaydi.

Ijtimoiy normalar, sanktsiyalar va shaxe. Ijtiomiy norma- shaxe xayotida shunday kategoriyaki,

u jamiyatning uz a`zolari xulk atvoriga nisbatan ishlab chikkan va kupchilik tamonidan e`tirof etilgan

xarkatlar talablaridir. Masalan, uzbeklar uchun biror xonaga kirib kelgan insoning Kim bulishidan katìy

nazar, «Assalomu alaykum» deb kelishi - norma; ukuvchining ukituvchi bergan topshiriklarini bajarishi

lozimligi - norma; avtobusda yoki boshka jamoat transportida kichikning kattalarga, nogironlarga urin

bushatishi - norma va xakazo. Bu normalarni ayrim- aloxida odam ishlab chikilmaydi. Ularning paydo

46

bulishi ijtimoiy tajriba, xayotiy vaziyatlarda kupchilik tamonidan e`tirof etilganligi fakti bilan

xarakterlanadi, xar bir jamiyat, davr, millat va ijtimoiy gurux psixologiyada muxrlanadi.

Ijtimoiy normalarning u yoki bu davrda, u yoki bu toifa vakili bulmish shaxe tamonidan kay

darajada bajarilish yoki unga amal kilinayotganligi ijtimoiy sanktsiyalar orkali nazorat kilinadi. Ijtimoiy

sanktsiyalar - normalarning shaxe xakida namoyon bulishini nazoart kiluvchi jazo va raxbatlantirish

mexanizmlari bulib, ularning borligi tufayli biz xar bir aloxida vaziyatlarda ijtimoiy xulk normalarini

buzmaslikka, jamoatchilikning salbiy fikri obèktiga aylanib komaslikka xarakag kilam iz.

Xar bir aloxida shaxe jamiyat tamonidan ishlab chikilgan va kabul kilingan ijtimoiy normalar va

sanktsiyalarni u yoki bu ijtimoiy rollarni bajarishi mobaynida xulkida namoyon etadi. Rol- shaxsga

nisbatan shunday tushunchaki, uning konkert xayotiy vaziyatlaridagi xukuk va burchlaridan iborat

xarakatlari majmuini bildiradi. Masalan, talaba rolini oladigan bulsak, uni bajarish - u yoki bu oliy ukuv

yurtida taxsil olish, uning moddiy bazasidan foydalanish, utubxonasiga a`zo bulish, stependiya olib,

ma`muriyatning ijtimoiy ximoyasida bulish kabi kator xukuklar bilan birgalikda usha oliygox ichki

tartib - intizomi normalariga sizsiz buysunish, darslarga uz vaktida kelish, reyting baxolov talablari

doirasida kundalik uzlashtirish normalarini bajarish amaliyotda bulish, dekanatning bergan jamoatchilik

topshiriklarini xam bajarish kabi kator burchlarini xam ichiga oladi. Bu rol uning uyga borgach

bajaradigan «farzandlik» roli (ota va ona, yakin karindoshlar oldida) talab va imtiyozlaridan fark kiladi.

Ya`ni, konkert shaxsning uziga xosligi va qaytarilmasligi u bajaradigan turli- tuman ijtimoiy rollarning

xarakterlaridan kelib chikadi. Shunga kura kimdir «tartibli, ba`mani, fozil, axlokli va odobli» deyilsa,

kimdir ba`mani, bebosh, uzgaruvchan, ikkiyuzlamachi (ya`ni, bir sharoitda juda kobil, boshka erda -

betartib) degan xayotiy mavkega ega bulib koladi.

Xozirgi ijtimoiy - iktisodiy vaziyat va bozor munosabatlari sharoitidagi rakobat muxiti shaxsdan

bir vaktning uzida kator kobiliyatlar va malakalarni talab kilmokdaki, ayniksa, yoshlar uzgaruvchan

sharoitlarga tezrok moslashish uchun ba`zan bir-biriga zid xislatlarni xam xulkda namoyon kilishga

majbur bulishmokda. Masalan, yosh oila boshligi, talaba, ota-onalarga moddiy jixatdan karam bulmaslik

uchun, bir vaktning uzida xam itoatkor, intizomli talaba va ishdan keyin esa - chakkon va uddaburon,

tadbirkor, tijoratchilik bilan shugullanishga majbur bulishi mumkin. Bu xolat tabiiy, shaxsdan kuchli

iroda, doimiy intiluvchanlik va uz ustidan mitassil ishlashni talab kiladi.

Ijtimoiy ta`sirlarning shaxe tamonidan anglanishi. Ijtimoiy normalar, sanktsiyalar, rollar ijtimoiy

mexanizmlar sifatida shaxe xulk-atvorini ma`lum ma`noda boshkarib, muvofiklashtirib turishga yordam

beradi. Lekin insonning komilagi, uning axlok - ijtimoiy normalar doirasidagi makbul xarakati uning

uziga xam boglikdir. Odamning uz-uzini anglashi, bilishi va uz ustida ishlashi avvalo uning diqqati, ongi

bevosita uziga, uz ichki imkoniyatlari, kobiliyatlari, xissiy kechinmalariga karatilishini takoza etadi.

Ya`ni, ijtimoiy xulk-shaxs tamonidan uni urab turgan odamlar,ularning xulk atvorlariga e`tibor

berishdan tashkari. uzining shaxsiy xarkatlari va ularning oqibatlarini muntazam tarzda taxlili qilibl bori

shorkali, rollarni muvofiklashtirishni xam takoza etadi.

47

Shaxsning uzi, uz xulk-atvori xususiyatlari, jamiyatdagi mavkeini tasavvur kilishdan xosil bulgan

obraz — «MEN» - obrazi deb atalib, uning kanchalik adekvatligi va reallikka yakinligi shaxe

barkamolligining mezonlaridan xisoblanadi.

«Men» - obrazining ijtimoiy psixologik axamiyati shundaki, u shaxe tarbiyasining va

tarbiyalanganligining muxim olmillaridan xisoblanadi.

Uz-uzini anglash, uzidagi mavjud sifatlarni baxolash jarayoni kupincha konkert shaxe tamonidan

ogir kechadi, ya`ni inson tabiati shundayki, u uzidagi usha jamiyat normlariga tugri kelmaydi, nomakul

sifatlarni anglamaslikka, ularni «yashirishga» xarakat kiladi, xattoki, bunday tasavvur va bilimlar

ongsizlik soxasiga sikib chikarariladi (avstraliyalik olim Z.Freyd nazariyasiga kura). Bu ataylab

kilinadigan ish bulmay. u xar bir shaxsdagi uz shaxsiyatini uziga xos ximoya kilish mexanizmidir.

Bunday ximoya mexanizmi shaxsni kupincha turli xil yomon asoratlardan, xissiy kechinmalardan

asraydi. Lekin shuni aloxida ta`kidlash lozimki, «Men» -obrazining ijlbiy yoki salbiyligida Yana usha

shaxsni urab turgan tashki muxit, uzgalar va ularning munosabati katta rol uynaydi. Odam uzgalarga

karb, guyoki oynada uzini kurganday tasavvur kiladi. Bu jarayon psixologiyada refleksiya deb ataladi.

Uning moxiyati - aynan uziga uxshash omillar obrazi orkali uzi tugrisidagi obrazni shukllantirish,

jonlantirishdir.

Refleksiya «Men» - obrazi egasining ongiga taallukli jarayondir. Masalan, kuchada bir

tanishishngizni uchratib koldingiz. Siz tinmay unga uz yutuklarinigiz va mashgulotlaringiz xakida

gapirmokdasiz. Lekin gap bilan bulib, uning kaergadir shoshayotganligiga e`tibor bermadingiz. Shu

narsani siz uning betokatlik bilan sizni tinglayotganligidan, xayoli boshka erda turganligidan bilib

kolasiz vash u orkali Ayni shu paytda «maxmadona, lakmarok» bulib kolganingizni sezasiz. Keyingi

safar shu urtogingiz bilan uchrashganda, oldingi xatoga yul kuymaslik uchun «Urtok

shoshmayapsanmi?» deb surab xam kuyasiz. Anna shu ilgarigi refleksning natijasidir. Ya`ni, suxbatdosh

urniga turib, uzingizga tashlangan nazar («men unga kanday kurinayapman?») -refleksdir.

Shaxsning uzi xakidagi obraz iva uz-uzini anglashi yosh va jinsiy uziga xoslikka ega. Masalan,

uziga nisbatan ita kizikkuvchanlik, Kim ekanligini bili shva anglashga intilish ayniksa, usmirlik davrida

rivojlanadi.

Kizlardagi «Men» - obrazining yaxshi va ijobiy bulishi kuprok bu obrazning ayollik sifatlarini

uzida mujassam eat olishi, ayollik xislatlarining uzida Ayni paytda mavjudligiga boglik buladi. Shuning

uchun xam usmirlikda ugil bolalardagi buyning pastligi, muskullarning zaifligi vash u asosda kurilgan

«Men» - obrazi mazmunan idrok kilinadi. Kizlarda xam ortikcha vazn yoki terisida paydo bulgan ayrim

toshmalar yoki shunga uxshash fiziologik nuksonlar kupli salbiy emotsiyalarlarga sabab bulsa-da,

baribir, chiroyli kiyimlar, takinchoklar yoki sochlarninguzigaxos turmagi bu nuksonlarni bosib

ketadigan omillar sifatida karaladi.

«Men» - obrazi va uzini-uzi baxolash. «Men» - obrazi asosida xam bir shaxsda uzi-uziga

nisbatan baxolar tizimi shaklanadiki, bu tizim xam obrazga moe tarzda xar xil bulishi mumkin. Uz-uziga

48

nisbatan baxo turli sifatlar va shaxsning ortirilgan tajribasi asosida yotgan yutuklariga boglik xolda

turlicha bulishi mumkin. Ya`ni Ayni biror ish, yutuk yuzasidan ortib ketsa, boshkasi ta`sirida - aksincha,

pastlab ketishi mumkin. Bu baxo aslida shaxsga boshkalarning real munosabatlariga boglik bulsa-da,

aslida u shaxe ongi tizimidagi mezonlarga, ya`ni, uning uzi subèktiv tarzda shu munosabatlarni

kanchalik kadrlashiga boglik tarzda shakllanadi.

Uz-uziga baxo nafakat xakikatga yakin (adekvat), tugri bulishi, balki u ita past yoki yukori xam

bulishi mumkin.

Uz-uziga baxoning past bulishi kupincha atrofdagilarning shaxsga nisbatan kuyayotgan

talablarining ita ortikligi, ularni uddalay olmaslik, turli xil e`tirozlarning doimiy tarzda bildirilishi, ishda,

ukishda va muomila jarayonidagi muvaffakkiyatsizliklar oqibatida xosil bulishi mumkin. Bunday usmir

yoki katta odam xam, doimo tushkunlik xolatiga tushib kolishi, atrofdagilarning chetrokda yurishga

xarakat kilishi, uzining kuchi va kobiliyatlariga ishonchsizlik kayfiyatida bulishi bilan ajralib turadi va

bora-bora shaxsda kator salbiysifatlar va xatti-xarkatlarning paydo bulishiga olib keladi. Xattoki, bunday

xolat suitsidal xarkatlar, ya`ni uz joniga kasd kilish, real borligidan «kochishga» intilish psixologiyasini

xam keltirib chikarish xam mumkin.

Uz-uziga baxo ita yukori xam shaxe xulk-atvoriga yaxshi ta`sir kursatmaydi. Chunki, u xam

shaxe yutuklari yoki undagi sifatlarning boshkalar tamonidan sunìy tarzda burtirilishi, nourin

maktovlar, turli kiyinchiliklarni chetlab utishga intilish tufayli shaklanadi. Anna shunday sharoitda

paydo buladigan psixologik xolat «noadekvatlilik effekti» deb atalib, uning oqibatidagi shaxe xattoki

maglubiyatga uchraganda yoki uzida nochorlik, ukuvsizliklarni sezganda xam buning sababini uzgalarda

deb biladi va shunga uzini ishontiradi xam (masalan, «xalakit berdi-da», «falonchi bulmaganida» kabi

baxonalar kupayadi). Ya`ni. nimaiki bulmasin, aybdor uzi emas, atrofdagilar, sharoit, takdir aybdor.

Bundaylar xakida bora-bora odamlar «oyogi erdan uzilgan», «manmansiragan», «dimogdor» kabi

sifatlar bilan gapira boshlaydilar. Demak, uz-uziga baxo realistik, adekvat, tugri bulishi kerak.

Realistik baxo shaxsni urab turganlar - ota-ona, yaikn karindoshlar, pedagog va murabbiylar,

kuni-kushni va yaiknlarning urinli asosli baxolari, real samimiy munosabatlari maxsuli bulib, shaxe

Ushbu munosabatlarin ilk yoshlikdanok xolis kabul kilishga, uz vaktida kerak bulsa tugrilashga

urgatilgan buladi. Bunda shaxe uchun etalon, ibratli xisoblangan insonlar guruxi - referent guruxning

roli katta buladi. Chunki biz kundalik xayotda xammaning fikri va baxosiga kulok solavermaymiz, biz

uchun shunday insonlar mavjudki, ularning xattoki, oddiygina tanbexlari, maslaxatlari, xattoki, maktab

turib bergan tanbexlari xam katta axamiyatga eta. Bunday referent gurux real mavjud bulishi (masalan,

ota-ona, ukituvchi, ustoz, yakin dustlar), yoki noreal, xayoliy (kitob kaxrmaonlari, sevimli aktiyorlar,

ideal) bulishi mumkin. Shuning uchun yoshlar tarbiyasida yoki real jamoadagi odamlarga maksadga

muvofik ta`sir yoki tazyik kursatish kerak bulsa, ularning etalon, referent guruxini aniqlash katta

tarbiyaviy axamiyatga ega buladi.

49

Demak, uz-uzini baxolash - uz-uzini tarbiyalashning muxim mezonidir. Uz-uzini tarbiyalash

omillari va mexanizmlariga esa, kuyidagilar kiradi:

• uz-uzi bilan mulokat (uzini konkert tarbiya obèkti sifatida idrok eti shva uzi bilan mul o

kat tashkil etish sifatida);

• uz-uzini ishontirish (uz imkoniyatlari, kuchi va irodasiga ishonish orkali, ijobiy

xulk normalariga buysundirish);

• uz-uziga buyruk berish (tigiz va ekstremal xolatlarda uzini kulga olish va makbul yulga

uzini chorlay olish sifatida);

• uz-uziga ta`sir yoki augosuggestiya (ijobiy normalardan kelib chikkan xolda uzida

ma`kul ustanovkalarni shakllantirish);

• ichki intizom - uz-uzini boshqarishning muxim mezoni, xar doim xar erda uzining

barcha

xarkatlarini muntazam ravishda korrektsiya kili shva boshqarish uchun zarur sifat. Yukoridagi

uz-uzini boshqarish mexanizmlari orasida psixologik nuktai nazardan uz-uzini boshqarish

mexanizmlari orasida psixologik nuktai nazardan uz-uzi bilan amalga oshiriladigan ichki dialog

aloxida urin titadi. Uz-uzi bilan dialog - oddiy til bilan aytganda, uzi bilan uzi gaplashadilar.

Shaxsning kanday sifatlarga ega ekanligi, undagi baxolarning obèktivligiga boglik tarzda uz-uzi

bilan mulokatga kirishib, jadvaldagiga muvofik shaxe uzini nazorat kila oladi. Shuning uchun xam

xayotda shunday kishilar uchraydiki, katta majlisda ishi tankidga uchrasa xam, uziga xolis baxo berib,

kerakli tugri xulosalar chikara oladi, shunday odamlar xam borki, arzimagan xatolik uchun uz «ich-etini

eb tashlaydi». Bu usha ichki dialogning xar kimda xar xil ekanligidan darak beruvchi faktlardir.

Uspirinlik davrida shaxe ijtimoiylashuvi. Shaxe, uning dunyoni bilish, uzini va atrofidagi insoniy

munosabatlarni bilish, tushunishi, uzaro munosabatlar jarayonida uzidagi takrorlanmas individuallikni

namoyon kilishi xamda Ushbu jarayonlarning yoshga va jinsga boglik ayrim jixatlarini taxlil kilish bizga

umumiy ravishda shaxe jamiyatda yashaydigan ijtimoiy mavjudotdir, degan xulosani qaytarishga imkon

beradi. Ya`ni, u tu\ilgan onidan boshlab uziga uxshash insonlar kurshovida buladi va uning butun ruxiy

potentsiali anna shu ijtimoiy muxitda namoyon buladi. Chunki agar insonning ontogeneik taraqqiyoti

tarixiga e`tibor beradigan bulsak, xali gapirmay turib, odam bolasi uziga uxshash mavjudotlar davrasiga

tushadi va keyingina ijtimoiy mulokatning barcha kurinishlarining faol obèkti va subèktiga aylanadi.

Shu nuktai nazardan, xar birmizning jamiyatdagi urnimiz. uning kanon va kanday sharoitlarda paydo

bulgani, jamiyatga kushilib yashashimizning psixologik mexanizmlari fanning muxim vazifalaridan

biridir. Bu jarayon psixologiyada ijtimoiylashuv yoki sotsializatsiya deb yuritiladi.

Shaxsga tallukli bilgan fazilatlarning eng muximi shuki, u shu tashki, ijtimoiy tasirlarni iz ongi va

idroki bilan kabil qilib (obèktni), sungra shu tasirlarning subèkti sifatida faoliyat kursatadi. Oddiy

qilib aytganda, inson bolasi ilk yoshlikdanok «mening xayotim», «bizning Dune» degan ijtimoiy

muxitga tushadi. Bu muxi tusha biz bilagn va shar kuni xis qiladigan siyosat, xukuk, axlok, olamidir.

50

Bu muxit kelishuvlar, tortishuvlar, xamkorliklar, anànalar, udumlar, turli xil tillar olami bilib, undagi

kuplab koidalarga kupchilik mutlok kushiladi, ba`zilar qisman kushiladi. Bu shunday koidalar va

normalar olamiki, ularga buysunmaslik jamiyat tamonidan koralanadi, ta`kiblanadi. shulardan kelib

chiqadigan xulosa shuki, shaxs jamiyatga nisbatan barcha tartib koidalarni kabil qiluvchi subèkt bilsa,

jamiyat ijtimoiy intizom va tartibning, madaniyatning mufassal kirinishidir.

shaxs tushunchasi keng va kup kirralidir. Shaxsni u yoki bu aspektda urganish bilan bir qancha

gumanitar fanlarning shugillanishi bejiz emas, tarixiy materalizm, siyosiy iktisod( shaxsni ijtimoiy

munosabatlar setsemasida moddiy boyliklar ishlab chikaruvchi va itsemol qiluvchi sifatida irganadi.),

pedogogika (inson tarbiyasining tashkiliy tamonlari, printsiplari, yillari va vositalarini irganadi) va

boshkalar. Psixologiya boshka fanlar bilan bevosita bo\liq xolda inson shaxsini ichki tamondan, ichki

dunyosi tamonidan, boshqacha qilib aytganda, uning psixik faoliyatini irganadi.

shaxs sizi zaminida nimani tushunmok kerak?

Jamiyatning a`zosi xisoblangan va ong egasi bilgan shar bir konkert odam shaxsdir. shaxs xamma vakt

muayyan shaxsiy faqat izigagina xos bilgan murakkab individual sifatlar va xususiyatlarning va

murakkab xususiyatlar inson xulkida, boshka kishilarga munosabatda, uning irodasi va sharakter

xislatlarida, qobiliyatlari, mayllari va qiziqishlarida ifodalanadi.

shunday qilib, shar bir inson shaxsi ijtimoiy va individual, umumiy va xususiy xolatlarni izida

mujassamlashtiradi. Tu\ilishdan normal ijtimoiy muxitda yashagan odam, V.G.Blenskiy iborasi bilan

aytganda «xakikiy inson» bilib tarbiyalanishi, ya`ni shar bir konkert xolda xam aks ettirish faqat ayrim

shaxs formalariga aloqador bilgan takdirda xam, iz intilishlari va izi davrining buyuk vazifalari uchun

kirashni aks ettiruvchi shaxs bilishi mumkin va lozim.

Extiyojlar va faoliyat motivlari.

Biron noasaga bilgan muxtojlik extiyoj deyiladi. Extiyojlar, ularning xatto eng oddiy turlari xam

insonlarga, xam xayovonlarga xos bilib, organizmning moda almashinuvi va xayotini turtib turish bilan

bevosita bo\liqdir. Extiyoj muxtojlikni kondirishga aloqador bilgan ta`surotlarga nisbatan yukori

darajadagi kizgaluvchanligida namoyon biladi. Inson extiyojlarini moddiy va ma`naviy extiyojlar deb

turlarga bilish mumkin. Ular kelib chiqish jixatidan xayoti davomida xosil qiladigan bilishi, tabiiy,

tugma bilishi mumkin.

Moddiy extiyojlarga avvalo ozik ovkatga, kiyim kechakka, uy joyga bilgan extiyojlar, shuningdek

ishlatiladigan ma`lum mexnat kurollariga, aloqa vositalari (asbob uskunalar, mashinalar, kitoblar)

kabilardan foydalanishda xosil kilingan extiyojlar kiradi.

Ma`naviy extiyojlarga boshka kishilar bilan muomila qilishga, mexnat qilishga bilgan extiyojlar,

madaniy extiyojlar kiradi.

Shar kanday extiyojning sharakterli xususiyati uning xamisha konkert obèktga yunaltirilgandir,

konkert yinalish extiyojning kondirish usullari va vositalariga bo\liq xolda izgarishi xam mumkin.

Masalan, ma`lum tarzda va extiyojga muofik ravishda tayyorlangan ovkatga bilgan exttiyojni kondirish

51

darajasiga kira kishida umuman ovkatga emas, faqat shunday ovkatga bilgan extiyojimizni

shaklantiramiz.

Mexnat bilgan extiyoj funktsional extiyoj (sharakat aktivlik kursatishlarga extiyoj) zaminida

shakllanadi, busiz, odam organizmining normal rivojlanishi mumkin emas. Lekin funktsional extiyoj iz-

izidan va ti\ridan-ti\ri mexnat extiyojiga aylanib kolmaydi. Bu xolat mexnat aktivligining namoyon

bilish formasi sifatida boshka extiyojlarni, shu jumladan, bilish extiyojlarini kondirishga olib kelgan

takdirda, agar organizmni xoldan toydirsa, boshka extiyojlarni kondirish imkoniyatidan maxrum

kilmasa, agar u majbur qilish vazifasi bilib qolmasagina kelib chiqishi mumkin.

Bilish extiyojlari insonga xam, yuksak darajadagi xayvonlarga xam xos bilgan orientirovka shamda

tadqiqot reflekslari asosida rivojlanadi. Ularning rivojlanish darajasi bir tamondan insonning xayot

sharoitlari va faoliyatining bilish jixatdan xilma-xilligiga, ikkinchi tamondan esa bu extiyojlarning

mexnat extiyojlarining, moddiy shamdav ma`naviy extiyojlarning kondirilishiga qanchalik

aloqadorligiga bo\liqdir.

Inson extiyojlari anglab olish darajasiga, ya`ni ularning inson miyasida aks ettirish darajasiga kira

sharakatga undovchi kuch, yoki faoliyat motivlari sifatida yuzaga chiqadi. shu jixatdan extiyojning

rivojlanishi inson shaxsining rivojlanishi ta`minlaydigan shart sharoit bilib xisoblanadi. Agar siz

iquvchida iz predmetingizni urganishga bilgan extiyojni rivojlantirgan bilsangiz, shuning izi uning kup

jixatdan muvaffakiyatli ukishiga garov xisoblanadi, xech bilmasa, predmetni amalda puxta izlashtirish

uchun raxbatlantiruvchi muxim munosabatni kullash uchun kandaydir chora-tadbirlar kirishga zarurat

kolmaydi.

qiziqishlar deganda, odatda, shaxsning kupincha bilish maslagida ifodalanadigan, predmet va

xodisalarga nisbatan bilgan maxsus munosabati tushiniladi.

qiziqishlar odatda, predmetning yoki faoliyat turining emotsional jixatdan kurkamligiga asoslanadi. Bu

kurkamlik xamisha extiyojlar, qobiliyatlar, burchini anglash bilan izviy ravishda boglanib ketadi.

Darvoke, qiziqishning shakllanish protsessii emotsional kurkamlikdan xam, muxtojlikni, burchni

anglashdan xam bo\lanishi va keyinchalik ular emotsional (xis tuy\ular) bilan mutsapxkamlanib ketishi

xam mumkin.

qiziqishning fiziologik asosini diqqatniki singari bosh miya putslogidagi, miya kobigining faqat shu

soxasi bilan bo\liq bilgan ijodiy faoliyat va barqaror diqqatni ta`minlovchi optimal kizgalish markazidir

deb taxmin qilish kerak. qiziqishlarda dominanta (optimal kizgalish markazi), diqqat yoki kiska

muddatli xavasdan farqli ularok, barqaror sharakterga egadir.

qiziqish xam iz mazmuniga kira extiyojlar kabi moddiy (narsalar, ovkat, kiyim kechak va xakozo) va

ma`naviy ( Fan-sanàt uchun xizmat qiladigan, ijtimoiy va xakazo) qiziqishlarga bilinadi.

Faoliyat prtsessining iziga qiziqishlar (shungdek bilishning) bevosita qiziqishlar deb ataladi. Faoliyat

(ukituvchi bilish uchun intsitutni tugatshi, trnzitsor priyomnikni yurib ketayotganda eshitish uchun

tizatish va xakazo)ning moxiyatiga qaratilgan qiziqishlar esa vositali qiziqishlar deb ataladi

52

Kizikshlarning chukurligi, barqarorligi, faolligi shungdek ularning faolityatidagi roli turlicha bilishi

mumkin.

Kupchilik kishliarda turli qiziqishlar orasidan shaxsning kiyofasini belgilab beruvchi asosiy qiziqish

ajralib turadi. Masalan, katta yoshdagi iquvchilarda, ba`zan usmirlarda iquvch ikzikishlari orasida u yoki

bu predmetga – adabiyotga, fizikaga; sport turlaridan gimnatsikaga, lijaga; etsetikadan-rassomlikka,

mizikaga va xakaxolarga nisbatan qiziqish asosiy qiziqish bilib Kurina boshlaydi.

qiziqishlar faoliyatida yuzaga kelib va shgaqllanib bir tamondan, faoliyatga bo\liq bilsa, ikkinchi

tamondan insonning butun xulkida izining muayyan izini koldiradi. Masalan. Faoliyatning sharakteriga

karab u yoki bu professional qiziqishlar shakllanadi, muayyan kasbni (faoliyat shakllari) tanlab olish

esa iz navbatida qiziqishlarning mavjudligiga bo\liq.

Usib kelayotgan avlodni tarbiyalash va unga ma`lumot berishda uni turmushga, ijtimoiy foydali

faoliyatga tayyorlashda xal qiluvchi axamiyatga ega bilgan iquv kizikshlari muxim rol uynaydi.

Iquvchilarda, odatda turli iquv predmetlariga qiziqish, ukishga qiziqishi bilan mos keladi, mexnat

tarbiyasiga asos biladi, chunki bu yoshda ukish mexnat faoliyatining asosiy shakli sifatida kizga

tashlanadi.

qiziqishlarning ukish va mexnatdagi muxim axamiyatini ta`kidlash bilan birga, bu masalaning boshka

tamonini, ayniksa ukish va mexnat xamma vakt yokimli va engil emasligini unitmaslik lozim. Bundan

tashkari, xatto yokimli mexnat kizikarli ukishda xam qiyinchiliklarni engib itish, zur berib kuch sarflash

talab kilinadi.

Maktab yoshida iquv-tarbiya ishlarini tegishli ravishda tashkil kilinsa shaxsining garmonik

rivojlanishida muxim axamiyatga ega bilgan sprotga qiziqishlar aniq namoyon biladi.

Inson xayotida va uning shaxsning shakllanishida qiziqishlar bekiyos axamiyatga egadir. Extiyoj kabi

qiziqishlar xam shaxsning xayotiy yinalishini belgilab va ifodala4b beradilar shamda faoliyatning

motivlari bilib xzizmat qiladi. E`tikod va ideallar bilan izviy boglangan kizikshlar shaxs xayotini

mazmundor va maqsadga intiluvchan qiladi.

Kup jixatdan maktabdagi barcha iquv-tarbiya ishlarining muvaffakiyati ma`lum darajada iquvchilar

qiziqishlarining mazmuni va yinalishiga bo\liqdir. Iquvchilarning muayyan iquv va ijtimoiy faoliyatga

kiziksh faqat bilimlarni izlashtirish uchun emas, balki e`tikod va ideallarni shaklantirish, dunyokarashni

xosil qilish uchun xam maksimal darajada kulay shart sharoitlar yaratadi.

Kizikshlarning insonning emotsional-irodaviy aktivligi bilan izviy bo\liqligini xisobga olar ekanmiz,

kizkishlarni shakllantirish va tarbiyalashni iroda va emotsiyalarni tarbiyalashdan ajratib kuymaslik

kerak. U yoki bu qiziqishlarning rivojlanishini kup jixatdan iz navbatida kishi faoliyatida

shakllanadigan va rivojlanadigan qobiliyatlarga bo\liq. Masalan, rasmga qiziqish faoliyatini shu turiga

bilgan qobiliyatning rivojiga ta`sir kursatishi yoki, aksincha, mavjud musika qobiliyati iquvchi faqat

musika bilan shugullana boshlaganida namoyon bilishi mumkin.

53

Bolalarda kasblarga qiziqish juda erta uygonadi. Avvalo bu kattalarning, ayniksa ota-onalarning tanish

bilishlarning, yakin kishilarning kasbiga bo\liqdir.

Shaxsning dunyokarishi, e`tikodi va ideallari. Dunyokarash keng ma`noda olganda umuman Dune,

tabiat, jamiyat va ong xakidagi, ularning rivojlanishi xakidagi karashlarning umumlashagan

sisitemasidir. Dunyokarash inson faolityaida, uning atrofdagi dunyoga nisbatan xilma-xil

munosabatlarida izining aniq ifodasini topadi. Ideal deganda, inson ishlayotgan narsalarning yoki

kimsalarning obrazi tushuniladi. Gar shaxs obrazi bilsa, kishi izida uning xislatlarini xosil qilishga

intiladi.

Shaxsning e`tikodi va ideallari uning dunyokarashiga izviy ravishda bo\liq biladi., ular dunyokarash

bilan belgilanibgina qolmasdan, shuningdek ma`lum darajada dunyokarashga kushilib ketadi. Uning

muxim kompanentiga ( tarkibiy ksmiga) aylanib koladi. E`tikod va ideallar muayyan dunyokarash

asosida xosil bilish bilan birga bu dunyokarashni shakllantiradi xam.

E`tikod va ideallar xakida siz boganda ularning shaxs extiyojlari va kizkishlari bilan ti\ridan ti\ri

shamda bevosita bo\liq ekanligini takidlab itish zarur. Shaxsning jamiyatning moddiy va ma`naviy

extiyojlarinin mukammal darajada kondirishga intilishlarini ifodalovchi ideallari inson va

insoniyatning porlok va kelajagi uchun kirashda kudratli tsimuldir.

Bu jixatdan ideallar katta e`tikod kuchiga ega bilgan shaxsning mukammal, davomli va barqaror

qiziqishlaridan boshka xech narsa emas. Kishidagi bunday ideallar, Makaroenko aytganidek, shaxsni

«loyixalashtirish»ning zaruriy shart-sharoitlaridir. Faqat shunday ideallargina inson umrini nurafshon

qiladi, jamiyat tarkkiyoti va kamolotida sharaktlantiruvchi kuch bilib koladi.

Insoniyat avlodalrining ajoyib aql va zakovat egalari manna shunday ijtimoiy tizim xakida, jismoniy va

ma`naviykullik zanjiridan kutilib, tabiat utsidan izlari xukmronlik qiladigan kishilar jamiyati xakida orzu

kilagn edilar.

Yoshlarimizning jasorati va ularning mexnat tarbiyasi xakida ma`lum faktlar asosida fikr yuritishimiz

mumkin. Yuz minglab yosh vatanparvarlar kurik erlarni izlashtirishda ishtirok etadilar.

Bizda faqat iz roxatini kizlashni, xayotdan nima olish mumkin bilsa xammasini iziniki deb bilgan

ba`zi xudbin odamlar xam bor. Lekin bundaylar kam, ular bizning jamiyatimizda itsikbolsizdir.

Jamoatchilik fikri intsitutining savollariga javob berishda ishtirok etgan yigit va kizlarning 96% iz

oldilariga yuksak va olijanob fazilatlarni kuyganliklari ma`lum bildi.

Ushbu bobda kurib chikilgan extiyojlar va faoliyat motivlari, kiziksh va mayllar, dunyokarash, e`tikod

va ideallar shaxsning psixologik sharakteritsikasini butunlay qamrab ola olmaydi. Shaxsning asosiy

psixologik xususiyatiga, shuningdek temperament, qobiliyat va sharakter xam kiradiki, bilar mazkur

kullanmaning maxsus boblarida kirib chiqiladi. Ammo shuni Yana qayta ta`kidlab itish joyizki

kishining maqsad yinalishini ifodalovchi iz xususiyatlari, asosiy, tub xususiyatlari bilib, uning ma`naviy

kiyofasining asosini tashkil etadi. Xatto is`tedodli shaxs xam uning itsedodi jamiyat baxt-saodati

yiliga kratilagn bilsagina, jamiyat uchun kimmatli xisoblanadi.

54

2. shaxs va uning faolligi jamiyat bilan doimiy munosabatni ushlab turuvchi, iz-izini anglab, shar

bir sharakatini muvvofiklashtiruvchi shaxsga xos bilgan eng muxim va umumiy xususiyat bu uning

faolligidir. Faollik (lotincha “actus”-xayotdagi barcha xatti sharakatlarini namoyon etishini

tushuntiruvchi kategoriyadir. Bu usha oddiy kulimizga kalamolib, biror chizikcha tortish bilan bo\liq

elementlar sharakatimizdan tortib, toki ijodiy uygonish paytlarimizda amalga oshiradigan mavxum

fikrlarimizgacha bilgan murakkab sharakatlarga aloqador ishlarimizni tushntirib beradi. Shuning uchun

xam psixologiyada shaxs, uning ongi iz-izini anglashi muammolari uning faolligi, u yoki bu faoliyat

turlarida ishtiroki va uni uddalashi aloqador sifatlari orkali bayon etadi.

A. Tashki faollik- bu tashkaridan va iz ichki istak-xoxishlarimiz ta`sirida bevosita kirish, kayd qilish

mumkin bilgan sharakatlarimiz, m ushtaraqligimizning sharakatlari orkali namoyon biladigan faollik.

B. Ichki faollik –bu bir tamondan u yoki bu faoliyatni bajarish maboynidagi fiziologik jarayonlar

(moddalar almashinuvi, kon aylanish, nafas olish, bosim izgarishlari) aslida kurinmaydigan, lekin

faoliyat kechishiga ta`sir kursatuvchi omillarni iz ichiga oladi.

Misol tariqasida xayotdan shunday manzarani tasavvur kilaylik: izok ayrilikdan sung ona iz farzandi

visoliga etdi. Tashki faollikni biz onaningbolasiga intilishi, uni kuchoklashi, yuzlarini siylashi,

kizlaridan okkan sevinch yoshlarida kursak, ichki faollik –usha kiz yoshlarini keltirib chikargan

fiziologik jarayonlar, ichki soginchning asl sabablari (ayrilik muddati,nochorlik tufayli ayrilik kabi

yashirin motivlar ta`siri), kurib idrok kilgandagi izaro bir-birlariga intilishni ta`minlovchi ichki bir

kirashda kiz bilan ilgab bilmaydigan emotsional xolatlarda namoyon biladi. Lekin shu manzarani

bevosita guvoxi bilsak xam, uni ifodalagan rasmni kursak xam, taxminan kanday jarayonlar

kechayotganligini tasavvur qilishimiz mumkin. Demak, ikkala turli faollik xam shaxsiy tajriba va

rivojlanishning asosini tashkil etadi. Bir karashda shar bir kontsert shaxsga va uning extiyojlariga bo\liq

bilib tuyilgan bunday faollik turlari aslida ijtimoiy sharakterga ega bilib, shaxsning jamiyat bilan

biladigan murakkab va izaro munosabatlarining oqibati xisoblanadi.

Inson faollig «sharakat», «faoliyat», «xulk» tushunchalari bilan chambarchars bo\liq bilib, shaxs va

uning ongi masalasiga borib takaladi. Shaxs aynan turli faolliklar jarayonida shakllanadi, izligin

namoyon qiladi xam. Demak, faollik yoki inson faolligi passiv jarayon bilmay, u ongli ravishda

boshkariladigan faol jarayondir. Inson faolligi mujassamlashtiruvchi sharakatlar jarayoni faoliyat deb

yuritiladi. Ya`ni, faoliyat –inson ongi va tafakkuri bilan boshkariladigan, undagi turli-tuman extiyojlar

kelib chiqadigan, shamda tashki olamni va iz-izini izlashtirish va takomillashtirishga qaratilgan iziga xos

faollik shaklidir. Bu yosh bolaning real predmetlar moxiyatini iz tusavurlari doirasida bilishga

qaratilgan uyin faoliyati, bu moddiy nematlar yaratishga qaratilgan mexnat faoliyati, bu yangi

kashfiyotlar ochishga qaratilgan ilmiy tadqiqotchilik faoliyati, bu rekordlarni kupaytirishga qaratilgan

sportchining maxorati va shunga uxshash. Shunisi sharakterliki, inson shar dakikada kandaydir faoliyat

turi bilan mashgul bilib turadi.

55

Faoliyat turlari. Jismoniy va aqliy sharakatlar. Shar kanday faoliyat real shart sharoitlarda, turli

usullarda va turlicha kirinishlarda namoyon biladi. Kilinayotgan shar bir sharakat ma`lum narsaga-

predmetga qaratilgani uchun xam, faoliyat predmeti sharakatlar majmui sifatida tasavvur kilinadi.

predmetli sharakatlar tashki tashki ola3mdagi predmetlar xususiyatlari va sifatini izgartirishga

qaratilgan biladi. Masalan ma`rizani konspekt kilayotgan talabaning predmeti sharakati yozuvga

qaratilgan bilib, u avvalo usha daftardagi yozuvlar soni va sifatida izgarishlar kili shorkali, bilimlar

zaxirasini boyitgan biladi. Faoliyatning va uni tashkil etuvchi predmetli sharakatlarning aynan nimalarga

yunaltirliganiga karab, avvalo tashki va ichki faoliyat farqlandi. Tashki faoliyat shaxsni urab turgan

tashki muxit va undagi narsa va xodisalarni izgartirishga qaratilgan faoliyat bilsa, ichki faoliyat-birinchi

navbatda aqliy faoliyat bilib, u sof psixologik jarayonlarning kechishidan kelib chiqadi. Kelib chiqishi

nuktai nazaridan ichki-aqliy, psixik faoliyat tashki predmetli faoliyatdan kelib chiqadi. Datslab

predmetli tashki faoliyat ruy beradi, tajriba ortirilib borilgan sari, seki natsa bu sharakatlar ichki aqliy

jarayonlarga aylanib boradi. Buni nutq faoliyati misolida oladigan bilsak, bola dastlabki sizlarni kattik

tovush bilan tashki nutqida ifoda etadi, keyinchalik ichida iziga gapirishga urganib, uylaydigan,

muloxaza yuritadigan, iz oldiga maqsad va rejalar kuyadigan bilib boradi.

Shar kanday sharoitda xam barcha sharakatlar xam ichki-psixologik, xam tashki-muvofikliklik nuktai

nazaridan ong tamonidan boshkarilib boradi. Shar kanday faoliyat tarkibida xam aqliy, xam jismnoiy-

motor sharakatlar mujassam biladi. Masalan, fikrlayotgan donishmandni kizatganmisiz? Agar

uylanayotgan odamni ziyraqlik bilan kizatsangiz, undagi etakchi faoliyat aqliy bilgani bilan uning

peshonalari, kizlari, xattoki tana va kul sharakatlari juda muxim va jiddiy fikr xususida bir tuxtamga

kelolmayotganidan, yoki yangi fikrni topib, undan mamnuniyat xis kilayotganidan darak beradi. Bir

karashda tashki elementlar ishni amalga oshirayotgan-misol uchun, izum kuchatini ortiqcha barglardan

xalos etayotgan bogbon sharakatlari xam aqliy komponentlardan xoli emas, u qaysi bargning va nima

uchun ortiqcha ekanligidan anglab, bilib turib olib tashlaydi.

Aqliy sharakatlar –shaxsning ongli tarzda, ichki psixologik mexanizmlar vositasida amalga

oshiradigan turdurli tuman sharakatlaridir. Eksperimental tarzda shu narsa isbot kilinganki, bunday

sharakatlar doimo motor sharakatlarni xam iz ichiga oladi. Bunday sharakatlar quyidagi kirinishlarda

bilishi mumkin.

pertseptiv –ya`ni bilar shunday sharakatlarki, ularning oqibatida atrofdagi predmetlar va xodisalar

ti\risida yaxlit obraz shakllanadi;

mnemik faoliyat. Narsa va xodisalarning moxiyati va mazmuniga aloqador materialning eslab kolinishi,

esga tushurilishi shamda esda saqlab turilishi bilan bo\liq murakkab faoliyat turi;

fikrlash faoliyati- aql, faxm farosat vositasida turli xil muammolar, masalalar va jumboklarni echishga

qaratilgan faoliyat;

56

imajitiv- («imagi» - obraz sizidan olingan) faoliyati shundayki, u ijodiy jarayonlarda xayol va fantaziya

vositasida xozir bevosita ongda berilmagan narsalarning xususiyatlarini anglash va xayolda tiklashni

takazo etadi.

Yuqorida ta`kidlaganimizdek, shar kanday faoliyat xam tashki sharakatlar asosida shakllanadi va

motor komponentlardan iborat bilishi mumkin. Agar tashki faoliyat asosida psixik jarayonlarga itish ruy

bergan bilsa, bunday jarayonni psixologiyada interiorizatsiya deb ataladi, aksincha, aqlda shakllangan

\oyalarni bevosita tashki sharakatlarda yoki tashki faoliyatga kuchirilish Ektseriorizatsiya deb

yuritiladi.

Faoliyat turlari Yana ongning bevosita ishtiroki darajasiga kira xam farqlanadi. Masalan, shunday

bilishi mumkinki ayrim sharakatlar boshida shar bir elementni jiddiy ravishda, aloxida-aloxida

bajarishni va bunga butun diqqat va ongning ishtiroki kamayib, kupgina qismlar avtomatlashib boradi.

Bu oddiy tilga ugirilganda, malaka xosil bildi, deyiladi. Masalan shar birimiz shu tarzda xat yozishga

urganganmiz. Agar mamlakatlarimiz katì tarzda bizdagi bilimlarga tayansa, faoliyatning maqsadi va

talablariga kira sharakatlarni muvaffakiyatli bajarishni ta`minlasa, biz buni kinikmalar deb ataymiz.

Kinikmalar-doimo bizdagi aniq bilimlarga tayanadi. Masalan kinikma va malakalar izaro bo\liq biladi,

kinikma va malakalar shaxsning muvaffakiyatli ukishini ta`minlaydi. Ikkalasi xam mashklar va

qaytarishlar vositasida mutsaxkamlanadi. Agar, faqat malakani oladigan bilsak, uning shakllanish yillari

quyidagicha bilishi mumkin.

oddiy namoyish etish yili bilan;

tushuntirish yili bilan;

kursatish bilan tushuntirish uygunlashtirish yili bilan.

Xayotda kinikma va malakalarning axamiyati katta. Ular bizning jismoniy va va aqliy urinishlarimizni

engillashtiradi va ukishda, mexnatda sport soxasida va ijodiyotda muvaffakiyatlarga erishimizni

ta`minlaydi.

Faoliyatni klassifikatsiya kili shva turlarga bilishning Yana bir keng tarkalagan usuli-bu barcha

insonlarga xos bilgan asosiy faollik turlari buyicha tabakalashdir. Bu –mulokat, uyin, ukish va mexnat

faoliyatidir.

Mulokat-shaxs individual rivojlanieshi jarayonida namoyon biladigan birlamchi faoliyat turlaridan biri.

Bu faoliyat insondagi kuchli extiyojlardan biri-inson bilish, odamlarga uxshab gapirish, ularni

tushunish, sevish, izaro munosabatlarni muofiklashtirishga kra3tilgan extiyojlaridan kelib chikdi. Shaxs

iz taraqqiyotini aynan shu faoliyat turini egalalashdan foydalandi va nutqi orkali (verbal va nutqsiz

vositalar (noverbal) yordamida boshka faoliyat turlarini mukammal egallashga zamin yaratadi.

Uyin –shunday faoliyat turiki, u bevogsita biror moddiy yoki ma`naviy nematlar yaratishni nazarda

tutmaydi, lekin uning jarayonida jamiyatdagi murakkab va xilma xil faoliyat normalari,

sharakatlarining simvolik andozalari bola tamonidan izlashtiriladi. Bola toki uylamaganucha, kattalar

xatti sharakatlarning ma`no va moxiyatini anglab etolmaydi.

57

Ukish- faoliyati xam shaxs kamolatidakatta rol uynaydi va ma`no kasb etadi. Bu shunday faollikki,

uning jarayonida bilimlar, malaka va turli kinikmalar izlashtiriladi.

Mexnat qilish xam eng tabiiy extiyojlarga asoslangan faoliyat bilib, uning maqsadi albatta biror

moddiy yoki ma`naviy nematlarni yaratish jamiyat taraqqiyotiga xissa kushishdir.

Shar kanday kasbni egallash, nafaqat egallash uchun xam unga aloqadormaxorat bilan amlag

oshirishda faoliyatning barcha qonunuiyatlari va mexanizmlari amal qiladi. Oddiygina biror kasb

malakasini egallash uchun xam unga aloqador bilgan ma`lumotlarni eslab koli shva kerak bilganda

Yana esga tushurish orkali uni bajarish bilmay, balki xam ichki (psixik), xam tashki (predmetga

yunaltirilgan) sharakatlarni ongli ravishda bajarish bilan bo\liq murakab jarayonlar yotishini unutmaslik

kerak. Lekin shar bir shaxsni u yoki bu faoliyat turi bilan shugullanishiga majbur kilgan psixologik

omillar sabablar muxim bilib, bu faoliyat motivlaridir.

Ijtimoiy xulk motivlari va shaxs motivatsiyasi. Yuqorida biz tanishib chikkkan faoliyat turlari iz-izidan

ruy bermaydi. Shaxsning jamiyatdagi ijtimoiy xulki va izini kanday titishi, egallagan mavkei xam

sabasiz, iz-izidan ruy bermaydi. Faoliyatning amalga oshishi va shaxs xulk atvorini tushuntirish uchun

psixologiyada «motiv» va «motivatsiya» tushunchalari shilatiladi. «motivatsiya» tushunchasi motiv

tushunchasidan kengrok ma`no va mazmunga ega. Motivatsiya –inson xulk-atvori, uning bo\lanishi,

yinalishi va faolligini tushuntirib beruvchi psixologik sabalar majmuini bildiradi. Bu tushuncha u yoki

bu shaxs xulkini tushuntirib berish kerak bilganda ishlatiladi, ya`ni: «nega?», «nima uchun?» «nima

maqsadda?», «kanday manfaat yilida» degan savollarga javob qidirish –motivatsiyani qidirish demakdir.

Demak, u xulkning motvatsiyasi tasnifini yoritishga olib keladi.

Shaxsning jamiyatda odamlar orasidagi xulki va izini tutushi sabalarini urganish tarbiyaviy axamiyatga

ega bilgan narsa bilib, masalani yoritishning ikki jixati farqlanadi.

A) ichki sabablar, ya`ni xati-sharakat egasining subèktiv psixologik xususiyatlari nazarda tutiladi.

(motivlar, extiyojlar,maqsadlar, muljallar, istaqlar, qiziqishlar va xakazolar)

B) tashki sabablar – faoliyatning tashki shart sharoitlari va xolatlari. Ya`ni, bilar Ayni konkert xolatlarni

kelib chiqishiga sabab biladigan tashki tsumullardir.

Shaxs xulk atvorini ichkaridan, ichki psixologik sabablar tufayli boshqarish odatda shaxsiy

dispozizitsiyalar xam deb ataladi. Ular shaxs tamonidan anglanishi yoki anglanmasligi xam mumkin.

Ya`ni ba`zan shunday biladiki, shaxs izi amalga oshirgan ishi yoki izidagi izgarishlarga nisbatan

shakllangan munosabatning xakikiy sababini izi tushunib etmaydi, «Nega?» degan savolga «Izim xam

bilmay koldim», deb javob beradi. Bu anglanmagan dispozitsiyalar yoki ustanovkalar deb ataladi. Agar

shaxs biror kasbga ongli ravishda kizikib uning barcha sir-asrorlarini egallash uchun atsoydil sharakat

kilsa, bunda vaziyat boshqacharok biladi, ya`ni dispozitsiya anglangan, ongli xisoblanadi.

Shu nuktai nazardan motiv –kengrok tushuncha bilib, u shaxsdagi u yoki bu xulk atvorga nisbatan

turgan moyillik, xozirlikni tushuntirib beruvchi sabani nazarda titadi. Mashxur nemis olimi Kurt Levin

motivlar muammosi, ayniksa,. Shaxsdagi ijtimoiy xulk motivlari borasida katta keng kamrovli

58

tadqiqotlar olib borib, shu narsani aniqlangki, shar bir odam iziga xos tarzda u youi bu vaziyatni idrok

kili shva baxolashga moyil biladi. Shunisi ajablanarliki, usha bir konkert vaziyat xususidagi turli

shaxslarning baxolari xam turlicha biladi. Shunisi ajablanarliki, usha bir konkert vaziyat xususidagi

turli shaxslarning baxolari xam turlicha biladi. Bundan tashkari, bir shaxsning izi xam izidagi xolat,

kayfiyatga bo\liq xolda bir xil vaziyatni aloxida xollarda turlicha idrok qilishga moyil bilarkan.

Motivlarning turlari. Turli kasb egalari faoliyati motivlarini urganishda motivlar sharakterini bili shva

ularni izgartirish muammosi axamiyatga ega. Shunday motivlardan biri turli xil faoliyat soxalarida

muvaffakkiyatga erishish motivi bilib, bunday nazariyaning asosyachilari amerikalik olimlar D.

Maqlelland, D. Atkinson va nemis olimi X Xekxaizenlar xisoblanadi. Ularning fikricha, odamda turli

ishlarni bajarishini ta`minlovchi asosan ikki turdagi motiv bor: muvaffakiyatga erishish motivi shamda

muvaffakiyatsizliklardan kochish motivi. Odamlar xam u yoki bu turli faoliyatlarni kirishishda qaysi

motivga muljal qilishlariga karab farq qiladilar. Masalan, faqat muvaffakiyat motivi bilan ishlaydiganlar

oldindan ishonch bilan shunday ish boshlaydilarki, nima qilib bilsa xam yutukka erishish ular uchun

oliy maqsad biladi. Ular xali ishni boshlamay turib, yutukni kitadilarva shunday ishni amalga

oshirishsa, odamlar ularning barcha sharakatlarini ma`kullashlarini biladilar. Bu yilda ular nafaqat ux

kuch va imkoniyatlarini, balki barcha tashki imkoniyatlar-tanish bilishlar, mablag kabi omillardan xam

foydalanadilar.

Mustashkam lash uchun savollar

1. Individ nima?

2. Shaxs tushunchasi nima?

3. Shaxs faolligi deganda nimani tushunasiz?

4. muloqotning shaxs rivojlanishi jarayonidagi ashamiyati?

Ma`ruza matnlarini tuzishda foydalanilgan adabiyotlar.

Umumiy psixologiya.P.I,.Ivanov.

Psixologiya V.Karimova.Toshkent.2002y.

Psixologiyadan ma`rizalar matni. Toshkent.1999y

Psixologiya kursi M.V.Gamo Toshkent 2002 y

Umumiy psixologiya M.V.Voxidov

Umumiy psixologiya Moskva1976g

Adabiyotlar:

• Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • Gòziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b.

59

• Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • Gòziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.

IDROK.

Reja.

1.Idrok xakida tushuncha va uning asosiy xususiyatlarining sharakteriskasi.

2. Idrok ish sharakat tariqasida.

3.Illyuziya va galyutsenatsiya.


Idrok, appertsepstya, golitsyunatsiya, illyuziya, payqash sharakatlari.

Idrok sezgilarga nisbatan murakkab va mazmundor psixik jarayon bilib xisoblanganligi sababli

barcha ruxiy xolatlar, xodisalar, xususiyatlar, xossalar va inson ongining yaxlit mazmuni, egallagan

bilimlar, tajribalar kinikmalar bir davrning izida namoyon biladi, aks ettirishda ishtirok etadi.

Idrok tushunchasi lotin tilida “perceptio” kabil qilish idrok deb nomlanadi, uning yukori boskichi esa

«appertsepsiya» deyiladi. Appertseepsiya-idrok jarayonining shaxsning ongini bilimlari, shaxsiy va

ijtimoiy tajribalari, qiziqishlari, motivatsiyasi, extiyojlari va odatlari, umuman, ruxiy xayotning barcha

mazmuni bilan belgilanishidir. Appertsepsiya xodisasi tufayli odamlar izaro idrokning mazmuni bilan

bir-biridan muayyan darajada tafovutlanadilar, ya`ni ular aynan bir xil narsani izining bilim saviyasi,

maslagi, pozitsiyasi, dunyokarashi va ijtimoiy kelib chiqishiga asoslangan xolda turlicha idrok qiladilar

shamda aks ettiradilar. Masalan ildiz tushunchasini biologlar usimliklarning moddiy asosi sifatida,

matematiklar sonilarning ildizi otsidagi vaziyati tariqasida, vrachlar bilsa tishning ildizi kirinishida,

ijtimoiy nuktai nazardan karindosh-urugchilik, umumiylik shaklida kiz ungiga keltiradilar. Mazkur

tushuncha ba`ì xollarada idrokning aniqlik, tuliklik, ravshanlik, predmetlik, tanlovchilik (saralash) kabi

sifatlarning ma`nosi urnida kullaniladi. Psixologiya nazariyalariga kira appertseptsiya xodisasi barqaror

va vaktincha (muvaffak) deb yuritiluvchi ikki kirinishga (turga) ajratiladi. Barqaror appertseptsiya

xodisasi shaxsning dunyokarashi, ka`tiy maslagi, ideali, pozitsiyasi motivatsiyasi, qiziqishi, bilim

saviyasi, madaniy darajasi, xulk atvori, ma`naviyati va kasbiy tayyorgarligiga bo\liq bilib, u ita

murakkab tizulishga egadir. Muvakkat (vaktincha) appertseptsiya turi esa shaxsning faqat idrok qilish

jarayonidagi emotsitsional xolatiga, ya`ni uning kayfiyati, ruxlanishi, shijoati, tsress, affektiv

kirinishdagi xis-tuy\ularida, ularning suràti, davomiyligi, tezligida iz ifodasinin topadi. Psixologiya

fanida idrok muayyan shakllarga ajratilib tadqiq kilinadi, vakt, sharakat, fazo yordami bilan atrof-

muxitning, beosferaning, ijtimoiy turmushning moxiyati yuzasidan axbarotlar, ma`lumotlar,

60

xususiyatlar aks ettiriladi. Borliqdagi narsa va xodisalarning yashash shakli, uzluksiz ravishda

sharakatda bilishi, muayyan obèktiv vakt birligida xukm surishi inson ongida bevosita inìkos kilinadi.

odatda inson tamonidan vaktni idrok qilish, asosan ruxiy xodisalar, xolatlar, vaziyatlar,

xususiyatlarning izaro urin almashinuvi tufayli namoyon biladi va iziga xos tizulishi bilan mazkur

jarayonning boshka shakllaridan farq qilib turadi. Vaktni idrok qilish (xakkoniy, xolis) mazmuniga,

shaxsning unga nisbatan munosabatiga bo\liq bilib, xudi shu mezon orkali uning maxsuldorligi

ulchanadi. Masalan shaxsning extiyoji, motivatsiyasi, qiziqishlari va intilishiga mos, mitanosib vakt

borligini idrok kilinadi, odatda yoktirmaslik, idrok maydoniga (kamrovigv) nomitanosiblik esa shaxsda

zerikish, vakt «sekin» itish tuygusini uygotadi.

Bilosfera va noosferadagi sharakatlarni idrok qilish jismlarning (ba`zan nisbiy jixatdan boshka

ijtimoiy, siyosiy, tabiiy xolatlarning fazodagi (ijtimoiy xayotdagi) urin almashinuvi bevosita inìkos

ettirishdan iboratdir. Xudi shu sababdan sharakat nisbatan (kiyosiy) va nisbat berilmasdan

(takkoslanmasdan) idrok kilinishi ilmiy psixologik manbalarda kayd qilib utiladi. Mabodo sharakatdagi

jism uni kurshab turgan sharakatsiz boshka jismlarga takkoslangan xolda idrok kilinsa, bunday toifadagi

sharakat nisbatan idrok ilish deb ataladi. Agarda sharakatlanayotgan jism xech kanday narsa bilan

takkoslanmasdan idrok kilinsa, bu kirinishdagi sharakat esa nisbat berilmasdan (nisbatsiz) idrok qilish

deyiladi. Fazoni idrok qilish- vokealikdagi narsa va xodisalarning fazoda egallagan urnini, shaklini,

mikdorini va bir-biriga nisbatan munosabatlarini uch ulchovda (balandlek, kenglik va izoklikda)

bevosita aks ettirishdan iborat bilish jarayonning shaklidir. Voqeylikni idrok qilish orkaliinson borliq

ti\risida, uning xususiyatlari, xajmi, masofasi (uch tamoni, chukurligi) yuzasidan muayyan ma`lumotlar,

xossalar, axbarotlar tuplash, ularni farqlash imkoniyatiga ega biladi. Idrokning shar uchala shaxsining

yordami bilan dunyoni bilish jarayoni amalga oshadi, vebral va novebral xolatlar bilan bevosita va

bilvosita yil yordamida muayyan obrazlar (timsollar, tasvirlar, imij) mujasamlashadi, natijada yaxlit i

inìkos etish xolati yuzaga keladi, bilishga oid aksariyat maxsullar tuplandi.

Idrok jarayonida uning fonemalari (yunoncha “pshainomenon”-noyob, gayritabiiy degan ma`no

anglatadi) muayyan xodisalarni aks etitirishda ishtirok etadi, inìkosning turlicha aniqlikda namoyon

bilish mumkinligi ti\risida ma`lumot beradi. Ular jaxon psixologiyasi fanida gallyutsinatsiya (lotincha

“illusio”-xato, adashish, yanglishish degan ma`noni bildiradi), attraktsiya (frants, “attraktion”-iziga

tortish, maxliyo etish, jalb qilish ma`nosini beradi), yaqqol kirinish (ruscha «yasnovidenie»- yaqqol

oldindan kirish, yaqqol goyibdan xabar olish demakdir) tushunchalar orkali nomlanadi.

Yaqqol vokelikdan narsa va xodisalarning tana a`zolarini kabil qilish analizatorlariga bevosita ta`sir

etmasdan inson ongida turli obrazlarning (ovozlarning eshitilishi, sharpalarning sezilishi) xayolan,

fikran paydo bilishidan iborat idrokning psixopatologik (ruxiy xatsalik) xodisasiga gallyutsinatsiya

deyiladi. Galyutsenatsiya xodisasi muvakkat ruxiy xatsalikning alomati bilib, ba`zan kurkinch xissi

maxsuli xisoblanib, bosh miya katta yarim sharlari kobigidagi kizgalish jarayonlarining nuksonli, sust

(patologik) sharakati natijasida, goxo asab tizimining zasharlanishi, zaiflashuvi, xaddan tashkari

61

tolikikishi tufayli yuzaga kelishi mumkin. Bizningcha, gallyutsinatsiya xodisasi bir necha xil kirinishga

ega bilishi mumkin, ularning eng asosiylari quyidagilardan iboratdir, a) yuk narsalarning kizga kirinishi,

b) u yoki bu ovozlar, tovushlar, kuylar eshitilishi, v) yuk sharpalar, xidlar sezilishi kabilar.

Illyuziya xissiy a`zolarimizga bevosita ta`sir etib turgan narsa va xodisalarning noti\ri (noadvakat),

yanglish, xato idrok qilishdan iborat bilish jarayonining noyob xodisasidir. Ba`zan psixologiya fanida

noti\ri (noadekvat) idrok qilishga olib keluvchi kizgatuvchilar konfiguratsiyasining (lotincha

“sonfiguratio”, tashki tuzilishida uxshashlik, joylashuvda yondoshlik deganidir) izi xam illyuziya deb

ataladi. «Adekvat» tushunchasi lotincha “adae gguatus” ya`ni tepa-teng, mutlaqo mos, Ayni ti\ri

demakdir. Xozirgi kirish idrokni kizatishning eng samaralisi-bu tasvirlarning ikki ulchovli

ifodalanishidir. Illyuziyalarning bir turkumi optik geometrik illyuziyalar deb nomlanib, ular asosiy tasvir

bilan uni kurshab turgan fazoviy joylashuvi bilan farq qiluvchi boshka shakllar urtasida ulchov

munosabatining bizulishida namoyon biladi. Tasvirlar yorug fonda kora fonga nisbatan korarok tuyiladi,

ya`ni kontrats xolat maxsuli deyiladi. Kontrats frantsizcha “Contratse” –keskin qarama-qarshilik

demakdir, boshqacha siz bilan aytganda yoru\lik bilan fon urtasidagi munosabat ifodasidir. «Fon»

tushunchasi frantsizcha “fond” deb atalib, asos, negiz, tag ma`nosini bildiradi.

Aksariyat illyuziyalar kurinadigan sharakatlar bilan bo\liqdir. Chunonchi, a) koronguda sharakatsiz

yoru\lik manbaidan nurlarning tartibsiz tarkalishi (avtokinetik sharakat), b) fazoviy jixatdan yakin

joylashgan ikki sharakatsiz tsumilning tez suratlar bilan namoyon etib turish sharakat taasurotini

vujudga keltiradi (tsroboskopik sharakat) v) sharakatsiz obèktni uni kurshab turgan fonga qarama-

qarshi yinalishga kuyish sharakat tuygusini paydo qiladi ( induktsion sharakat) kabilar.

Idrok deb narsa yoki xodisalarning inson ongiga bevosita ta`sir etishi natijasida tartibga solinib,

aloxida sezgilarni narsa va vokealarning yaxlit bir obrazi tarzida birlashtirib aks ettirishiga aytiladi.

Idrok kizgatuvchilarining ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi sezgilardan farq qilib narsani

butunligicha, uning xamma xususiyatlari bilan birgalikda aks ettiradi. Bundan idrok ayrim sezgilarning

oddiy yi\indisidan iboratdir degan xulosani chikarib bilmaydi. Idrok iziga xos xususiyatlarga ega bilgan

xissiy bilishning sifat jixatidan yangi boskichidir. Idrokning predmetligi, yaxlitligi ma`lum tarbida

tuzilishi, kontsantligi va angalnganligi uning muxim xususiyatlaridandir. Idrokning predmetligi

obèktivlash deb atalgan vaktda, ya`ni tashki olamdan olingan ma`lumotlarni shu olamning iziga

karatishda ifodalanadi. Idrok tashki olamdan olingan ma`lumotlarni shu olamning iziga anna shunday

karamasdan turib, odamning Amaliy faoliyatida izining yilovchilik boshkaruvchilik vazifasini itay

olmaydi. Idrokning predmetligi tugma sifat xisoblanmaydi; subèktga olamning predmetligini ochib

berishni ta`minlaydigan ma`lum sharakatlar sistemasi mavjuddir. Bu erda tuyish va sharakat sezgilari

xal qiluvchi rol uynaydi. S.M. Sechenov idrokning predmetligini narsaning, ya`ni idrok kilinayotgan

narsaning izi bilan aloqasini ta`minlovchi va oqibat natijada xamisha atshki sharkatldanuvchi

protsesslar asosida tarkib topishini takidlagan edi. Sharakatlar katnashmagan takdirda bizning

idroklarimiz predmetlik sifatida ega bilmagan, ya`ni tashki olam obèktlariga karatilmagan bilar edi.

62

Predmetlik idrokning sifatida tarzida ish sharakatlarni boshqarishda aloxida rol uynaydi. Tashki

olamdan olingan ma`lumotlarni anna shu olamning iziga solishtirib kirish idrok obrazining real

predmetlarga adekvat (mos) ekanligini nazorat qilishni ta`minlaydi. Bita gisht bilan portlovchi moda

bloki bir xilda kirinishi va paypaslab kurilganda juda uxshash narsalar tarzida idrok kilinishi

mumkin. Ammo bilar izini juda xilma-xil xolda titishi mumkin. Biz odatda narsalarni ularning

kirinishiga karab emas, balki amalda kullashimizga yoki ularning asosiy xususiyatlariga karab

aniqlaymiz.

Idrok predmetligi keyinchalik pertseptiv protsesslarning tarkib topishida xam katta rol uynaydi.

Tashki olam bilan uning aks ettirilishi mos kelmay kolgan xolda odam ti\rirok aks ettirishni

ta`minlovchi idrokning yangi usullarini qidirishga majbur biladi.

Idrokning boshka xususiyati uning yaxlitligidir. Idrok sezgi a`zolariga ta`sir qiluvchi narsalarning

ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi sezgilardan farq qilib, narsalarning yaxlit obrazidir. Iz-izidan

ravshanki, bu yaxlit obraz shar xil modeldagi sezgilar orkali olingan narsalarning ayrim xususiyat va

sifatlari xakidagi bilimlarni umumlashtirish asosida vujudga keladi. Idrokning yaxlitligi uning ma`lum

tartibda tizulganligi bilan bo\liqdir. Idrok kup darajada bizning bir laxzalik sezgilarimizga ti\ri

kelmaydi va bunday sezgilarning oddiy yi\indisi emasdir. Biz aslida anna shu sezgilardan

abtsraktlashtirilgan va ayrim vakt maboynida tarkib topadigan elementlar munosabatining

umumlashgan tizulishini idrok kilamiz. Odam kandaydir bir kuyni eshitayotganda, uning ongida ilgari

eshitgan musika ovozi yangi kuy boshlanganda xam baralla eshitilib turardi. Odatda kuy eshitayotgan

odam musika mavzuini tushunadi, ya`ni uning strukturasini butunligicha, birdan ayrim vaktlarda kuyni

eshitayotganda idrok qiladi. Binobarin, musikani bunday tushunish uchun eng oxirgi marta eshitilgan

oxanglar ayrim xolda asos billa olmasa kerak: musika eshituvchining strukturasi shu strukturaga

kiruvchi elementlarning izaro xilma-xil aloqalari bilan jaranglab eshitilishda davom etadi.

Idrok kilayotgan subèktga nisbatan atrof tevarakdagi obèktlar erkinlik xolati darajasining kupligi

natijasida va bu atrofdagi obèktlar erkinlik xolatining cheksiz kup sharoitlarda namoyon bilishi

(yorugligi, fazodagi xolati, kizatuvchigacha bilgan masofasi) natijasida ular tuxtovsiz iz kiyofalarini

izgartirib turadilar, shar xil tamonlari bilan burilib namoyon biladilar. Bunday xolda pertseptiv

protsesslar xam tegishli ravishda izgarib boradi. Birok pertseptiv sistemaning bu izgarishlarning urnini

bosish, ya`ni tiklash qobiliyatibilmish kontsantlik xususiyati tufayli biz atrofimizdagi narsalarning

shakli, katta kichikligi, rangi va shuning kabilarini nisbatan izgarmas tarzda idrok kilamiz. Idrokning

bu xususiyatini narsalarning katta-kichikligi ya`ni me`yorining kontsantligi misolida tushuntirib

boramiz. Ma`lumki narsaning tasviri (shu jumladan, narsaning kiz tur pardasidagi tasviri) narsagacha

bilgan masofa qisqarishi bilan kattalashadi va aksincha. Lekin garchi kizatish masofasi bilan

kattalashadi va aksincha. Lekin garchi kizatish masofasi izgarganda obèkt katta-kichikligining tasviri

kiz tur pardasida izgarsa xam, uning idrok kilinish me`yori deyarli izgarmay koladi. Teatrdagi

tomashabinlarga bir karab kuring: izokda utirgan odamlarning yuzlari yakin atrofimizda utirgan

63

odamlarning yuzlaridan anchagina kichik bilishiga kramay, xama odamlarning yuzlari iz xajmi jixatidan

deyarli birdek kurinadi. Iz kulingizning panjalariga bir karab kuring: bir kulingizni izokka chizib,

ikkinchisini ikki baravar yakin masofada tutib karab kuring: garchi chizilib turgan kulning

panjalarining kiz tur pardasidagi tasviridan ikki baravar kichik bilsa xam, kul panjalari bizga katta-

kichikligi jixatidan birdek, ya`ni bab-barobardek idrok kilinadi. Nixoyat, idrokdagi kontsantlik xodisasi

mexanizmining tugma emasligini tasdiklovchi Yana bir misol keltiramiz. Bolaligida kur bilib kolgan

odamning Kizi katta yoshida operatsiya qilib tiklangandan sung kizatilgan. Bemor operatsiya

kilingandan sung bir oz vakt utgandankeyin, kasalxonaning darvozasidan izimga xech kanday zarar

etkazmasdan erga sakrab tusholsam kerak deb uylagan. Vaxolangki deraza erdan 10-12 metr balandlikda

bilgan. Aftidan bemor patsdagi obèktlarni izoklikda emas, balki yakindan idrok kilgan. Idrok

jarayoniga subèktning ilgarigi tajribalarining ta`siri xakidagi, ya`ni subèkt faoliyatining motivlari va

vazifalari, kursatmalar, xissiy xolatlarining (odamning ishonuvchi va dunyokarashlari, uning qiziqishlari

va xakazolarni xam shular jumlasiga kiritish mumkin) ta`siri xakida yuqorida kirish mumkin bilgan

aktiv jarayondir. Idrok sezgi kabi reflektor jarayondir. Pavlov idrokning asosi tashki olamdagi narsalar

yoki xodisalarning retseptorlarga ta`sir etishi tufayli bosh miya katta yarim sharlarining putsida yuzaga

keladigan shartli reflekslar, ya`ni vaktli nerv bo\lanishlari ekanliklarini kursatib bergan. Bunda tashki

olamdagi narsalar yoki xodisalar kompleks kizgatuvchilar tarzida ta`sir qiladi. Bu kompleks

kizgatuvchilar analizatorlarning miya putsidagi qismlarida murakkab analiz va sintez kilinadi.

I.P,Pavlov bu xakda shunday yozgan edi: «…Tuxtovsiz va turli-tuman ravishda tebranib turuvchi tabiat

bilan uygunlashgan xolda tashki olam agentlari (ya`ni narsa va xodisalar-tarj.) shartli kizgatuvchilar

sifatida miya yarim sharlari tamonidan organizm uchun ba`zan \oyat mayda elementlar tarzida ajratilar

(analiz kilinar)edi». Analiz idrok obèktini umumiy fonddan ajratib olishni ta`minlaydi. Analiz asosida

idrok obèktining xamma xususiyatlari bir butun obrazga birlashtiriladi, ya`ni sintez kilinadi.

Idrok sezgilarga nisbatan miya analitik-sintetik faoliyatining yuksak formasi xisoblanadi. Analizsiz

anglangan idrokning bilishi mumkin emas. Chunonchi, tanish bilmagan biror xorijiy til uzluksiz

tovushlar okimidek idrok kilinadi. Nutqni ma`nosiga tushunib idrok qilish uchun, ya`ni tushunish uchun

aloxida gaplarga, ma`nosiga karab aloxida gaplarga, ma`nosiga karb aloxida sizlarga ajratish lozim.

Shuning bilan nutqni idrok qilish jarayonida analiz bilan birga sintez xam katnashadi. Sintez

jarayonining katnashishi tufayli biz ayrim bir-biriga bo\liq bilmagan tovushlarni emas, balki sizlarni va

gaplarni idrok kilamiz sintezning asosini muvakkat nerv bo\lanishlari xosil qilish jarayoni tashkil etadi.

Sechenovning fikricha, assotsiatsiya bosh miyada yuzaga keluvchi reflekslarning ketma-ket yoki bir

vaktning izida aloqa kirish, bo\lanishidan iboratdir. Idrokning asosida nerv bo\lanishlarining ikki turi

yotadi. Bita analizator doirasida yuzaga keladigan bo\lanishalar va analizatorlararo yuzaga keladigan

bo\lanishlar. Birinchi xolda bir xildagi kizgatuvchilar kompleksining organizmga ta`sir etishi natijasida

nerv bo\lanishlari yuzaga keladi. Masalan, musika oxangi anna shunday kizgatuvchi xisoblanadi. Bunda

aloxida tovushlarning iziga xos birikmasi eshitish analizatorlariga ta`sir qiladi. Bu tovushlar

64

kompleksining xammasi bita murakka kizgatuvchi tarzida ta`sir qiladi. Bunda nerv bo\lanishlari faqat

kizgatuvchilarning izida emas, balki ularning izaro munosabatlarida, ya`ni vakt xamma fazoviy

bo\lanishlarda yuzaga keladi ( bu munosabat refleksii deb ataladi.). Natijada bosh miya katta yarim

sharlarining putsida integratsiya jarayoni, ya`ni murakkab sintez yuzaga keladi. Kompleks

kizgatuvchining ta`siri otsida yuzaga keladigan boshka turdagi nerv bo\lanishlari shar turli analizatorlar

doirasida xosil biladigan aloqalardir. Sechenov narsalarni yoki fazoni kirish, kinetsezik, tuyu shva

boshka sezgilarning assotsiatsiyasi orkali idrok qilishni tushuntirib bergan. Odamda bu assotsiatsiyalar

tarkibiga mazkur narsa yoki fazoviy munosabatlar ifodalangan sizning tovush obrazi xam albatta

kushiladi. Narsalarning katta kichikligi, ularning izok-yakinligi va shuning kabilarni idrok kilar

ekanmiz, bundagi kirish vaktida xamma vakt sof kirish sezgilari bilan muskul sezgilari assotsiativ tarzda

boglanadi. Ma`lum dorivor moddalarninng ta`siri bilan kiz muskullarini kuchaytirish yoki

zaiflashtirish orkali nerv bo\lanishlarini bir oz izgartirish mumkin. Bunda makroniya (narsalarning

kichiklashgandek bilib tuyilishi) xodisasining ruy berishini kizatish mumkin. Idrokning asosi bilgan

muvakkat nerv bo\lanishlari tashki olamdagi narsalar va xòdisalarga xos xususiyatlarning obèktiv

bo\lanishlari xzamirida yuzaga keladi.

Idrok klassifikatsiyasining asosi, sezgilardagi kabi, idrokda ishtirok qiluvchi analizatorlarning shar

xilligidir. Idrok jarayonida kanday analizatorlarning etakchilik rolini uynashiga karab kirish, eshitish,

tuyush, kintestezlik, xid sezish va ta`m bilish idroklari farqlanadi. Odatda idrok jarayoni izaro

munosabatda bilgan bir kator analizatorlar orkali amalga oshiriladi. Sharakat sezgilari idrokning

xamma turida biror darajada katnashadi. Misol tariqasidataktil ( Biron narsaning tegishini idrok

qilish) va kinetsezlik (sharakat idroki) analizatorlari katnashadigan tuyush idrokini kursatish mumkin.

Xudi shuningdek eshitish va kirish idroklarida xam sharakat analizatorlari katnashadi.

Idrokning shar xil turlari sof xolda kam uchraydi. Odatda ular, ya`ni idrok turlari birlashib ketadilar va

natijada idrokning murakab turlari vujudga keladi. Masalan iquvchi tamonidan darsda biror tektsni

idrok qilishda kirish, eshitish va kentitsezik idroklar ishtirok etadi.

Sharakat idrokdir. Idrok aks ettirayotgan obèktni tekshirib kirishga va bu obèktning nusxasini uning

iziga uxshagan obrazini xosil qilishga qaratilgan iziga xos sharakatdir. Idrokning muxim komponentlari

(tarkibi, qismlari) motor-sharakat komponentlariga narsalarni paypaslab kuruvchi kul sharakatlari,

narsalarning shaklini paykovchi kiz sharakatlari, eshitiladigan ovozlarni chikaruvchi Tomok

sharakatlari va shuning kabilarni kiritish mumkin. Idrokning motor-sharakat komponentlari tuyush

aktida katta rol uynaydi. Ma`lumki, passiv tuyush jarayoni odam organizmi terisining butun yuzasiga

xosdir. Aktiv tuyush jarayoni yuksak aniqligi bilan sharakterlanadi. Bunda aks ettirilayotgan narsaning

adekvatligi (izining iziga mosligi) sharakat kilayotgan kulning idrok kilinayotgan narsaga nisbatan

izgarishi davomida xosil biladi. Sezish jarayonida kul sharakatlarining va kirish jarayonida kiz

sharakatlarining funktsiyasini analiz qilish shuni kursatadiki, bu sharakatlarni ikkita katta guruxga bilish

mumkin. Birinchi guruxga kidiruvchi, aniqlovchi va yunaltiruvchi sharakatlar kiradi. Anna shu

65

sharakatlar yordami bilan berilgan idrok obèktini qidirish, kizni (yoki kulni) «dastlabki xolatga»

yunaltirish va bu xolatni ti\rilash amalga oshiriladi. Ikkinchi guruxga obrazni bunyod qilishda va tanish

obèktlarni bilishda ularning fazoviy sharakteritsikalarini ulchashda va shuning kabilarda katnashuvchi

sharakatlar kiradi. Bu gurux aslini olganda gnotsik (grekcha gnotsis sizidan olingan bilib, bilish degan

ma`noni anglatadi) perseptik sharakatdan iboratdir. Kiz juda kup turli vazifalarni bajarar ekan, uning

sharakatlari shakl jixatidan shar xildir. Kirish idrokida kiz mikro va makro (ya`ni bilinar bilinmas juda

mayda va sezilarli yirik) sharakat qiladi. Kizning makro sharakatlarini ikki tipga bilish mumkin: payka

shva tez sakrash sharakatlari.

Paykash sharakatlari- iz nomidan ma`lum bilishicha, sillik tekis sharakatlardir: bunday sharakatlar urin

almashtirib turgan obèktni uzluksiz kirish imkonini beradi.

Sakkadik sharakatlar-ukishda kizatayotgan yoki sharakatsiz obèktlarga karayotganda kizning ildam

sakrash sharakatlaridir. Odam kizning sakkadik sharakatlari mikdorini sinay olmaydi va odatda biror

narsani ukish yoki kirish jarayonida iz kizining sharakatlari xakida noti\ri tasavvurga ega biladi. Idrok

pertseptiv, ya`ni bevosita sezgi a`zolari bilan aks ettirish sharakatlari sistemasidan iborat bilib, uni

egallash maxsus ta`lim va Amaliy mashkni talab qiladi.

Shar turli vazifalarni bajarishda, masalan, kitob ukish, sharakatsiz obèktlarni karab chiqish, qidirish va

shuning kabilarda kiz sakkadik ravishda sharakat qilib, birj oy dan ikkinchi joyga urin almashtirib

turadi va faqat sakrash sharakatlari urtasidagi kayd qilish paizalari paytida informatsiyalarni kabil

qiladi.

Idrok kulamini tadqiqot qilish eksprementlarida, odatda kizgatuvchi sifatida, shar xil obèktlardan

rakamlar, sharflar, ma`nosiz bugunlar, nuktalar va shuning kabilardan foydalaniladi. Tekshiruvchilarga

kiska muddat davomida shar xil mikdorda obèktlar kursatiladi vat ugri bilib olingan obèktlarning soni

aniqlanadi. Bir qancha tadqiqotlarda kursatilishicha, izaro bir-biri bilan bo\liq bilmagan obèktlar tavsiya

etilganda idrok kulamining chegarasi 4-8 elementga ti\ri kelgan. Obèktlar guruxlashganda, masalan,

chiziklar sharflarga, sharflar sizlarga, shakllarning qismlari butun bir shakllarga, nuktalar nuktalarning

konfiguratsiyasiga va shuning kabilarga guruxlashib birlashganda xam idrok kulamining chegarasi

ilgaridek, 4 dan 8 gacha bilgan birlik atrofida kola beradi. Lekin bu izaro bir-biri bilan boglanmagan 5-6

ta sharf emas, balki, 5-6ta yaxlit, guruxlashtirilgan birlik, masalan, sizlardir.

Kizatish ixtiyoriy idrokning muxim shaklidir. Kizatish atrofimizni urab olgan olamdagi narsa va

xodisalarni oldindan uylab, rejali ravishda idrok qilishdan iboratdir.

Kizatishda idrok mutsakil faoliyat sifatida katnashadi. Kizatishda sezgi a`zolaridan foydalanishga,

ya`ni sezishga, kira olishga, eshita bilishga va shuning kabilarga urganmok kerak. Biz kupincha chet

tilida aytilgan ayrim tovushlarning farqiga bormaymiz, musika asarlarini ijro etishda yanglish

tovushlarni eshita olmaymiz yoki surat ranglaridagi bizulishlarni kira olmaymiz. Mana shularning

xammasiga urganish mumkin va urganish kerak. Nutq madaniyati xakida gapirilgandek, idrok, kizatish

madaniyati xakida xam gapirish mumkin.

66

Kizatish muvaffakiyatli itkazish uchun unga taxminiy tayyorgarlik kirish, kizatuvchining ilgarigi

tajribalari va bilimlari katta axamiyatga egadir. Odamning tajribasi qanchalik boy bilsa, uning bilimlari

shunchalik kup, idroki shunchalik boy biladi. Ukituvchi va ukvchilarning faoliyatini tashkil qilishda

kizatishning anna shu qonuniyatlarini xisobga olishi kerak. Iquvchilarning utmish tajribalarini

aktivlashtirib, ilgarigi bilimlarini yangi materiallar bilan boglashi, ularning olidga yangi vazifalar

kuyib, idroklarni yunaltirishlari kerak.

Nixoyat pedagogikada allakachonlardan beri ishlanib kelayotgan ukitishdan kurgazmalilik printsipi

xam xudi shu maqsadga, ya`ni iquvchilarning yangi bilimlarini yanada samaralirok izlashtirilishlarini

ta`minlashga va ularning kizatishlarini tashkil qilishga xizmat qiladi. Narsalarning shaklini, katta-

kichikligini, joylashgan urnini, bir-biriga nisbatan urin almashtirishni aniqlash va Ayni chogda iz

tanamizning atrofimizdagi narsalarga nisbatan xolatini analiz qilish organizmning sharakat faoliyati

jarayonida amalga oshiriladi. Aniqlanishicha, shar xil shakldagi fazoviy analizning asosi kompleks

analizatorlanrining faoliyatidir. Lekin muxitning fazoviy faktorlarini analiz qilishda bu analizatorlardan

brontasi xam etakchilik rolini itay olmaydi. Fazoviy muljalga olishda sharakat analizatorlari aloxida

rol uynaydi. Sharakat analizatorlarining yordami bilan shar turli analizatorlar urtasida izaro munosabat

yuzaga keltiriladi.

Analizatorlar faoliyatida namoyon biladigan shar ikala miya katta yarim sharlari urtasidagi nerv

bo\lanishlarini (ya`ni bnokulyar kirishni, binoural eshitish, bimanual sezish, dirinik xid sezish vash u

kabilar) fazoviy munosabatlarni bilishning maxsus mexanizmlari deb xisoblash mutsmkin.

Narsalarning shakli odatda kirish, sezish va kinetsezik (sharakat) analizatorlarining yordami bilan idrok

kilinadi.

Biron narsaning tekkanini idrok qilishda xam biz xudi shunga uxshagan jarayonga duch kelamiz. Kiz

bilan kirish mumkin bilmagan narsaning shaklini paypaslab aniqlash uchun bir narsani kulga olish,

aylantirib kuri shva unga shar tamondan tegib kirish kerak biladi. Bunda kul engil sharakat qilib,

narsani paypaslab chiqadi, ba`zan bir necha martalab orkaga kaytib, narsaning Birma-bir qismini ti\ri

idrok kilayotganini giyo tekshirib kirayotgandek biladi. Narsaning tarkib topayotgan obrazi tuyish

shamda sharakat sezgilarining birlashishi asosida yuzaga keladi.

Narsaning shaklini kurib idrok qilish kizatish sharoiti bilan belgilanadi: narsaning katta-kichikligi

bilan, kizatuvchining Kizi bilan narsa oraligidagi masofa bilan, yorkinligi bilan, obèktning yorkinligi

shamda foni urtasidagi kontratslik va shuning kabilar bilan belgilanadi.

Idrok kilinayotgan narsalarning katta kichikligi bu narsalarning kiz tur pardasidagi tasvirining katta

kichikligi shamda kizatuvchining kizidan izoklig bilan belgilanadi. Kizning shar-xil izoklikdagi

narsalarni aniq kirishga moslashuvi ikkita mexanizm orkali amalga oshiriladi. Bu ikki xil

mexanizmning bittasi akkomodatsiya bilsa, ikiknchisi konvergentsiyadir. Akkomodatsiya kizga ta`sir

kilayotgan nurlar yinalishini izgartirish orkali bu nurlarning kiz gavsharidagi sinishini izgartirishdan

iboratdir. Akkomodatsiya odatda konvergentsiya bilan, ya`ni kirish ukini kayd kilayotgan narsaga

67

yunaltirish bilan bo\liq biladi. Kiz gavsharining ma`lum xolati kirish ukining ma`lum darajada silshini

yuzaga keltiradi va aksincha, kirish ukining Biron bir tamonga siljishi bilan mos xolda ma`lum

akkomodatsiya xolati yuzaga keladi. Odamning chukurlikni baxolash qobiliyati datsavval tugma

xususiyatdek bilib kirinishi mumkin. Emaqlab yuradigan bola taxta tushamaga joylashtirilib kuyilgan.

Anna shu taxta tushamaning oldida chukurlik bor, bu bush chukur fazoning utsiga kalin oyna kuyilgan.

Tajribaning kursatishicha, taxta tushama buylab erkin emaqlab ketayotgan bola taxta tushamadan tushib

ketmaydi va chukurlik utsiga kuyilgan oynaga xam utmaydi. Birok bir muncha chukur tadqiqot qilish

natijasida ma`lum bilishicha, taxta tushamada emaqlab ketayotgan bola jarlikning chukurligidan

tasirlanib tuxtab kolmaydi, balki iziga xali namoyon bilmagan yangi yuzaga sudralish bilan bo\liq

bilgan yangi vaziyat oldida tuxtab koladi.

Narsalarning chukurligi va izokligini idrok qilish asosan binokulyar (ikki kiz bilan kirish) kirish

tufayli amalga oshiriladi. Izokdagi obèktlarni masalan omondagi yildizlarni binokulyar ravishda kayd

qilishda shar ikala kizning kirish chiziklari parallel biladi. Bunda izoklikdagi narsalarningn tasviri, kiz

tur pardasiga tushishidan katie nazar , bizga fazoning bir nuktasida turgandek bilib kurinadi. Binobarin,

bir kiz tur pardasining ayrim nuktalariga ikkinchi kiz pardasining ma`lum nuktalari mos keladi. Shar

ikala kiz tur pardasigasimmetrik ravishda joylashgan bu nuktalarni korrespondlashtiruvchi (ya`ni

manbadan bir xil javob qaytaruvchi) nuktalar deb ataladi. Fazoviy munosabatlarni farqlashning muxim

momentlaridan biri narsalarning boshka narsalarga yoki kizatuvchiga nisbatan yinalishlarini idrok

qilishdan iboratdir. Biz kurib turgan narsalarning yinalishlari va bu narsalarning tasvirlarini kiz tur

pardasining ma`lum joyida aks ettirilishi va atrofimizdagi narsalarga nisbatan gavdamizning xolati bilan

belgilanadi. Binokulyar tarzda kurinib turgan narsalarning tamonlari bir xilda yyinalish qonunlari bilan

aniqlanadi. Anna shu qonunga muofik kiz tur pardalarining korrespondlashtiruvchi nuktalariga

tushuvchi kizgatuvchilar biz tamonimizdan aynan bir xil yinalishda kurinadi. Bu yinalishga shar ikala

kiz kirish chiziklari kesishgan joylarining ikkita kiz urtasidagi kok yarim masofaga mos keluvchi erda

joylashgan nukta bilan kushuvchi chiziklar orkali erishiladi.

Uk chiziklari illyuziyasi. Bu illyuziya kesishadigan va kesishmaydigan chiziklar printsipiga

asosalangan.

Temir yil illyuziyasi. Kesishadigan ti\ri chiziklarning torrok joyiga joylashgan chizik izunrok bilib

kurinadi. Aslida shar ikala chizik tengdir.

Tik chiziklarni ortiq baxolash illyuziyasi. Silindrning balandligi xoshisiyasining kengliigidan kattarok

bilib kurinadi.

Elpigich illyuziyasi. Parallel chiziklar fondagi chiziklarning tasiri bilan birinchi xolda egilgandek,

ikkinchi xolda esa burtgandek bilib kurinadi.

Kesishgan chiziklar illyuziyasi. A va X chiziklari bita chizik buylab yotadi. Bunday qaraganda esa

giyo, V va X chiziklari bita ti\ri chizik bbuylab yotgandek kurinadi.

Kontsentrlash aylanalar illyuziyasi. Ti\ri bilaqlar aylanalarning fon bilan kesishgan joylarida kesib itadi.

68

Vakt fazo kabi materiya mavjudligining asosiy shaklaridan biridir. Vaktni idrok qilish vokealikdagi

xodisalarning davomiyligini, tezligini va izchilligini aks ettirishdan iboratdir. Vaktni idrok qilish,

obèktiv reallikni aks ettirish bilan birga, odamga tashki muxitni muljallash imkoniyatini beradi.

Vaktni sanab xisoblash faqat odam uchun emas, balki xayvonlar uchun xam muvofiklashuv

faoliyatining nixotda muxim ksmlaridan xisoblanadi. Vaktni idrok qilishda shar turli analizatorlar

katnashadi, birok kinetsezik va eshitish sezgilari vakt oraligidagi farqlarni juda aniq defferentsirovka

qilish imkoniyatini beradi. Ritmni idrok qilishda kenitsezik analizator alaoxida rol uynaydi. Psixologik

nuktai nazaridan ritm deganda bir kator obèktlarni bir turdagi tsumullar guruxi sifatida idrok qilish

tushuniladi. Ritmni idrok qilish odatda bir kator sharakatlarning bir xil me`yor bilan davom etishi orkali

amalga oshiriladai. Ritm xissining asosi iz tabiati jixatidan sharakatni sezish, paykay olish qobiliyatidir.

Ritmni idrok qilish bilan birga tuguladigan ichki kechinmalar iz moxiyati jixatidan xamisha aktiv

biladi.

Bolalarda vaktni idrok qilish ancha kech tarkib topadi. Vakt bilaqlarini aniq farqlay olish qobiliyatining

ortishi psixik taraqqiyotning umumiy yili shamda ta`lim jarayonida bilim izlashtirish bilan bo\liqdir.

Maktab bolalari xammadan kira kundalik faoliyatlari bilan bo\liq bilgan vakt bilaqlarini yaxshi

muljallaydigan biladilar. Sharakatni idrok qilish xayotiy muxim axamiyatga ega. Ba`zan bir xayvonlar

uchun sharakat qiluvchi obèktlar xavf-xatardan yoki ovkat imkoniyatidan signal bilib xizmat qiladi.

Sharakatni idrok qilishda kuri shva kenitsezik analizatorlar asosiy rolni uynaydi. Tezlik tezlanish va

sharakatning yinalishi sharakat kilayotgan obèktning parametri xisoblanadi. Odam obèktlarining

fazoda urni almashtirganligi xakida ikki turli yil bilan, obèktlarning fazoda urin almashtirish aktinii

bevosita idrok qilish yili bilan va ma`lum vakt davomida boshka joyda turgan obèktning sharakati

xakidia xulosa chiqarish assosida ma`lumot olishi mumkin. Eshitish analizatori yordami bilan xam

sharakatni idrok qilish mumkin. Bunda tovush manbai bizga yakinlashgan sari, tovush baland bilib

eshiiladi va tovush izoklashgan sari tovush pasayib eshitiladi.


1. Idrok nima?

2. Idrokning kilami deganda nimani tushunasiz?

3. Idrok etish deganda nimani tushunasiz?

Adabiyotlar:

• Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • Gòziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y.

69

• Gòziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.

Xotira.

Reja.

1.Xotira xakida umumiy tushuncha.

2.Xotira nazariyalari. Xotira turlari.

3.Xotira va urganish. Xotiraning usishi.


Xotira, esda saqlash, esdan chiqarish, proektiv va rektroetiv tormozlanish, xotira turlari.

Xotira inson xayoti va faoliyatida juda muxim axamiyatga egadir .Xotira odamning iz utmish

tajribasini uzluksiz ravishdv kekngaytirib borishga va amalda foydalanishga imkon beradi. Xotiradan

maxrum bilgan odamni bir dakika tassavur qilib kiraylik bundan odam boshka kishilarni va tevarak-

atrofdagi narsalarni tanish imkoniyatidan maxrum bilgan bilur edi u iz ona tilini unutgan bilib,biror

jumlani Xam ayta olmagan bilur edi .Bundan odamda sharakat xotirasi yukolib, u xech biro sharakatni

kabil kila olmagan bilur edi.

Utmish tajribaning ongimizda iz koldirilishi., saqlanishi va uni keyinchalik qayta tiklanishimizdan

iborat bilgan jarayon xotira deb ataladi. Individning iz xayotiy tajribasini esda olib qolishi, esda saqlab

turishi va keytsinchalik esga tushirishini xotira deb ataladi. Xotira soxasida quyidagi asosiy jarayonlar,

Esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unitish jaranlari bir-biridan farq kilinadi. Ana shu

kursatib utilgan xotira jarayonlari avatonom (ya`ni iz oldiga mutsakil) psixik «qobiliyatlar billa

olmaydi. Bu xotira jarayonlari faoliyatda tarkib topadi va ularni faoliyat belgilab beradi. Ma`lum

materialni esda olib qolish xayot faoliyati davomida individual, ya`ni shaxsiy tajribani tuplash bilan

bo\liqdir. Tuplangan tajribadan keyingi faoliyatda foydalanish qayta esga tushurishni talab qiladi.

Ma`lum materialning katnashmay qolishi yoki faoliyatdan tushib qolishi unda esdan chikarib qolishga

olib keladi. Matrialni saqlab turish deb ataladigan narsa xam shaxsning faoliyatida katnashishi bilan

bo\liq, chunki insonning shar bir dakikadagi xatti sharakatlari uning butun xayotiy tajribasi bilan

belgilanadi. Bosh miya putslogida muvakkat nerv bo\lanishlariningzyuzaga kelishi, mutsaxkamlanishi

va keyinchali turli kizgovchilar ta`sirida qaytadan jonlanishi xotira prtsesslari - esga olish, esda

saqlash va esga tushirishning fiziologik asosini tashkil qiladi. Bosh miya putslogida yuzaga kelgan

muvvakkat nerv bo\lanishlar, yaya`ni assotsiatsiyalar deb atalmish bu bo\lanishlarning real

70

voqeylikdagi narsa va xodisalarning fazo va vakt jixatdan izaro yondoshlik aloqalarini ular urtasidagi

uxshashlik va tafovut munosabatlarini va nixoyat ,sabab natija bo\lanishlarini aks ettiradi .Miyaning

izaro bo\lanishlarni aks ettirish faoliyati natijasidagina odam narsa va xodisalarni shuningdek ularni

ifoda qiluvchi sizlarni bir-biridan ajratilgan xolda emas , muayyan izaro aloqada esga oladi, keyinchalik

esa esga tushiradi. Bilish obèklari yonma-yon turgan yoki ketma-ket kelgan xollarda fazo yoki vakt

jixatidan yondoshlik assotsiatsiyasi ruy beradi vash u sababdan bunday obèktlar baravar esga olinadi

shamda baravar tushiriladi. Masaln,

biron kimsaning ismini eslaganimizda .uning familiyasi .uning tashki kiyofasi .u kishi bilan bo\liq

bilgan xodisalar xam esimizga tushadi .Izimiz yil kuygan biror-bir xatoningesimizga tushishi bizni

ilgarigidek uyalishimizga majbur etadi.Bunday xolat tegishli nerv bo\lanishlari yuzaga kelganligi

tufayli sodir biladi.Uxshashlik assotsiatsiyasining moxiyati shundan iboratki narsa va xodisalarning

obrazlari va ular xakidagi fikrlarni esimizga keltiradi.Masalan:uchib kelayotgan samalyotni

kurgshanimizda kush orazi esimizga tushadi

qarama-qarshilik assotsiatsiyasibiz idrok etayotgan .tasavvur kilayotgan fikr yuritayotgan xodisalarga

qarama-qarshi xodisalarning esimizga tushishini ta`min qiladi .Biz izimizga keraqli familiyani boshka

shunga qarama-qarshi ma`nodagi sizlardan tashkil topgan familiya yordamida esga tushirishimiz

mumkin.(Chernov-Belov)yoki chul kirinishi tog manzarasini xotirada tiklashi mumkin.Esga olish va

esga tushirish jarayonida sabab-natija bo\lanishlarining roli ayniksa muximdir..bu bo\lanishlar narsa-

xodisalar urtasidagi eng muxim aloqalarni aks ettiradiMasalan. Tarix darsida iquvchi muxim bir

vokeani sizlab berishdaavvalgi darsda bayon kilingan anna shu vokeaga aloqador faktlarning izinigina

esga tushirib kolmay, balki shu vokeani keltirib chikargan iktisodiy siyosiy shart-sharoitlarni ,ya`ni

ancha ilgari utilgan dars materiallarin xam eslaydi .Xotira barcha psixik jarayonlarning muxim

sharakteritsikasidan iborat bilishi bilan,inson shaxsining birligi va bir butunligi ta`minlaydi. Xozirgi

kunda xotira soxasida olib borilayotgan tadqiqotlarda xotira mexanizmlari muammosi markaziy

muammo sifatida namoyon bilmokda esda olib qolish mexanizmlari xakida muayyan bir tasavvurlar

xotira xakidagi turli nazariyalarning aosini tashkil qiladi.

Xozirgi zamon fanida barcha psixik jarayonlarni, shu jumladan, xotira jarayonlarini xam tarkib

toptirishga sababchi bilgan faktor asosan shaxs faoliyatidir, deb karovchi nazariya tabora e`tirof

etilmokda. Anna shu kontsepsiya muvofik esda olib qolish, esda saqlash va qayta esga tushirish

jarayonlarining amalga oshirilishi subèkt faoliyatida anna shu material kanday urinda turishi bilan

belgilanadi. Tegishli material sharakat maqsadi sifatida namoyon bilib, bo\lanishlarning eng kulay

samarali va aktuallashishi ekspremental ravishda aniqlangan va isbotlangan. Bu bo\lanishlarningn ta`rifi,

masalan bo\lanishlarning mutsaxkamligini, e`giluvchanligini aniqlash tegishli subèktning keyingi

faoliyatlarida kay darajada katnashishish, kelajakdagi maqsadlarga erishishida ularning kanday

axamiyatga ega ekanliklari bilan belgilanadi. Shunday qilib, bu kontseptsiyaning asosiy tezisi

quyidagicha ifodalanishi mumkin. Shar turli tasavvurlar urtasida bo\lanishlarni xosil qilish esda olib

71

kolinadigan materialning kandayligi bilan emas, balki datsavval bu material subèktga nima uchun

keraqligi bilan belgilanadi. Xotira mexanizmlari xakida fiziologik nazariyadar I P Pavlovning yuksak

nerv faoliyati qonuniyatlari xakida ta`limotning muxim koidalari bilan chambarchas bo\liqdir. Muvakkat

shartli bo\lanishlar xakidagi ta`limot iz moxiyati jixatidan subèktning individual tajribasi tarikb topishi

mexanizmining nazariyasidir, ya`ni boshqacha qilib aytganda, «fiziologik jixatidan esda olib qolish

nazariyasining» izginasidir. Darxaqiqat shartli refleks yangi mazmun urtasida xosil kilinadigan bo\lanish

akti sifatida esda olib qolish faoliyatining fiziologik asosinin tashkil qiladi. Olimlarning taxmin

qilishlariga kira, obèktning aks etttirilishi, masalan,Yu biror narsani kiz bilan kurib idrok etishda narsa

kirralari tamonlari buylab kiz bilan timirskilanib chiqiladi, unda impulslar tegishli gruppadagi nerv

xujayralari buylab sharakat qilib, idrok kilinayotgan obèktni kandaydir yil bilan turgun zamon va

makon asosida neyron strukturasi tarzida modellashtiriladi. Shuning uchun bu nazariya neyronlari

modeli nazariyasi deb xam yuritiladi. Bu nazariya tarafdorlarining fikrlariga kira, neyronlar modelining

yuzaga kelish jarayoni va undan keyingi aktivlashuvi esda olib qolish, esda saqlash va qayta tushurish

mexanizmlarining asosini tashkil qiladi.

Ma`lumki, odamlar vaktincha xushdan ketib kolganlarida xam anna shu xolatga kadar bilib utgan

narsalarni esdan chikarib kuyadilar. Bunda kiska muddatli elektroximik izgarishlarga itishidan oldin

tuxtatib kuyilganligi tufayli mutsaxkamlanib ulgurmagan ta`surot izlari uchib ketadi deb uylash

mumkin.

Eng yakin tadqiqotlarning, jumladan, biolximik tadqiqotlarning erishgan yutuklari inson xotirasini

kelajakda boshqarish yuzasidan bizga optimitsik prognozlar qilish imkonini beradi. Shuning bilan birga,

ana shunday optimitsik prognozlar katorida ba`zi bir asossiz, xayoliy \oyalar xam tarkalgandir,

masalan, kishilarning nerv sistemasiga bevosita ximik ta`sir qilish yili bilan ularni Biron narsaga

urgatish imkoniyati xakidagi va maxsus «tabletkalar» (dorilar) yordami bilan bilim berish xakida va

boshka shuning kabi afsonalar shular jumlasidandir.

Anna shu munosabat bilan shuni ta`kidlab itish zarurki, garchi inson xotirasining jarayonlari xamma

boskichlarida izaro juda murakkab munosabatlar bilan sharakterlansa xam, xotira jarayonlarining

detirmenligi, ya`ni sababiy bo\liqligi yuqoridan inson faoliyati sosida sodir biladi. Bu erda butundan

uning qismlariga karab borish jarayoni ta`sir qiladi. Anna shu printsipga muvofik ravishda tashki

ta`surotlardar kolgan izlarning materiallashuvi kandaydir boshqacha yil bilan emas, balki organizm-a`zo

(organ)- xujayra usulida amalga oshiriladi. Xotiraning fizioloigk asoslarini tushuntirishda farmakologik

katalizatorlardan foydalanish bu jarayonning moxiyatini izgartira olmaydi.

Xotira mexanizmlarini turli boskichlarda tadqiqot qilish ishlari, shubxasiz, bir-birini izaro tuldirib,

boyitib boradi.

Xotiraning shar xil turlarini ajratishda eng umumiy asos qilib xotira sharakteriskasining esda olib koli

shva qayta esga tushirish jarayonlari amalga oishiriladigan faoliyat xususiyatlarirga bo\liqligi olinadi.

Bunda xotiraning ayrim turlari uchta asosiy kretiriya (mezon)ga muvofik ravishda bilinadi.

72

Kiproq faoliyatda kurinadigan psixik aktivlik sharakteriga karab, xotirani sharakat, emotsional obrazli,

va siz mantiqiy xotira turlariga bilinadi.

Faoliyat maqsadi sharakteriga kira, ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotira turlariga bilinadi.

Materialni qancha vakt esda olib qolish va esda saqlsha muddatiga karab (faoliyatda xotiraning roli va

urni jixatidan) kiska muddatli, izok muddatli va operativ xotira turlariga bilinadi.

Insaon faoliyatining shar xil turlarida psixik aktivlikning turlicha kirinishlari utsun turishi mumkin.

Masalan, sharakat emotsional, sensor inteluktal psixik aktivlik turlari. Anna shu psixik aktivlik

turlarning shar biri tegishli sharakatlar va ularning maxsulotlarida ifodalanadi. Sharakatlarda

xissiyotlarda, obrazlarda, fiikrlarda iz ifodasini topadi. Bilarga xizmat qiluvchi xotiraning iziga xos

turlariga psixologiyada tegishli nom berilagan. Sharakat, emotsional, obrazli va siz mantiqiy xotira.

Sharakat xotirasi- turli xil sharakatlar va ularning setsemalarini esga olish, esda saqlash va qayta esga

tushirishdan iboratdir.

Xotiraning boshka turlariga qaraganda sharakat xotira turi ochik oydin utsunlik qiladigan odamlar

uchrab turadi. Bir psixologning tan olishga kira, u musika asarini xotirasi mutlaqo qayta tiklay olmas

ekan, yakindagina eshitgan operasini faqat pantomima tarzidagina qayta tiklay olgan. Boshka odamlar

esa, aksincha izlarida sharakat xotirasi bor ekanligini umuman paykamaydilar. Bu xotira turining \oyat

katta axamiyati shundan iboratki, bu yurish yozish va shuning kabi malakalar katorida shar xil Amaliy

mexnat malakalari tarkib topadi. Agar sharakat xotirasi bilmaganda edi, Biron sharakatni amlag oshirish

uchun biz shu sharakatning izini shar gall boshdan boshlab urganar Edik.. odatda, jismoniy chakkonlik,

mexnatdagi maxorat, oltin kullarga ega bilish yaxshi sharakat xotirasiga ega bilshining alomati

xischoblanadi.

Emotsional tuygu xissiyotga xos xotiradir. Emotsiyalar (tuy\ular) bizga extiyojlarimiz va

qiziqishlarimiz kanday kondirilayotganligidan, atirofimizdagi olamga nisbatan bizning

munosabatlarimiz kanday amalga oshirilayotganligidan doim xabar berib turadi. Shuning uchun shar bir

kishining xayot iva faoliyatida emoional xotira juda katta axamiyatga egadir. Biz boshimizdan

kechirgan va xotiramizda saqlab kolgan xissiyotlar va sharakatga undovchi yoki utmishda salbiy

kechinmalarga ega bilgan sharakatlardn saqlab koluvchi signal tarzida namoyon biladi. Izga kishiga

shamdard bilish qobiliyati, kitob kaxromoni bilan birga kaygurish emotsional xotira asoslanadi. Agar

siz yuoshdan kechirganlarni bir laxzada eslash bilan kizarish, okarshi qobiliyatiga ega bilsangiz agar siz

kachonlardir boshdan kechirgan baxtsizlik xakida uylashdan kursangiz, sizda tuygu xissiyot xotirasi

yoki emotsional xotira bor deyish mumkin.

Obrazli xotira tasavvurlar, tabiat va xayot manzaralari, shuning bilan birga, tovushlar, xidlar, ta`mlar

bilan bo\liq bilgan xotiradir. Xotiraning bu turi –kirish, eshitish, tuyish, xid bili shva ta`m bilish

xotiralaridan iboratdir. Agar normal tarakkiy etgan barcha kishilarning xayotiy sharoitlarida kuri shva

eshitish xotirasi odatda, yaxshi rivojlangan bilib, etakchi rol uynasa, tuyish xid bili shva ta`m xotiralarini

xotiraning ma`lum ma`noda professional (Biron kaab bilan bo\liq) turlari deb atash mumkin. Xudi

73

tegishli sezgilar kabi xotiraning bu turlari xam, maxsus faoliyat sharoitlari bilan bo\liq xolda ayniksa

tez rivojlanadi. Masaln, krlar, karla rva boshka shuning kabi nogiron odalar da xotiraning

etishmaydigan turlaridan nixoyatt darajada yuksak taraqqiyot boskichiga erishadi.

Badiiy, kasb egalarida obrazli xotirasi ayniksa rivojlangandir.

Ba`zan eydetik deb atalgan (eydos-yunoncha sizdan olingan bilib, obraz degan ma`noni anglatadi.)

xotira turiga ega bilgan odamlar uchrab turadi. Xotiraning eydetik obrazlari yoki konkert kurgazmali

obrazlari tashki tasurotlar tufayli sezgi a`zolarning kizgalish natijasidir. Xotiraning eydetik obrpazlari

shu jixatdan tasavvurlarga uxshaydiki, ular ta`sir kilayotgan narsalarsiz yuzaga keladi, birok xotiraning

eyditek obrazlari shu kadar shar tamonlama yaqqolki, bunday yaqqollik oddiy tasavvurlarga mutlaqo

uxshamaydi.

Siz mantiqiy xotira mazmunini bizning fikrlarimiz tashkil qiladi. Sizlar bilmasa, fikrlar xam bila

olmaydi, shuning uchun xam fikrlarimizga xos xotira shunchaki mantiqiy xotira deb atalmay, balki siz

mantiqiy xotira deb ataladi.

Fikrlar turli xil til formalari yordamida ifodalanganligi tufayli, ularni ifodalash faqat materialning

asosiy ma`nosini aytib berish yoki materilani sizma siz ifodalanishining izini aytib berishga qaratilgan

bilishi mumkin.

Ta`lim jarayonida iquvchilarning bilimslarini izlashtirishning taminlashda siz mantiqiy xotira

etakchi rol uynaydi.

Ixtiyorsiz xotiraning xayotimizda nakadar katta urin egallaganligini shar kim xam iz turmush

tajribasidan biladi. Ixtiyorsiz xotira asosida maxsus mnemik maqsadlarsiz va zur berishsiz iz xayotiy

axamiyati shamda xajmi jixatidan tkjribalarimizinng kupchmilik qismi tarkib topadi. Birok inson

faoliyatida kupincha inson xotirasining boshqarish zarurati tu\ilib koladi.

Manna shunday sharoitlarda keraqli narsalarni ixtiyoriy ravishda urganib olish yoki eslash

imkoniyatini beradigan ixtiyoriy xotira katta rol uynaydi.

Sunggi paytlarda xotira tadqiqotchilarning diqqatini esda olib qolishning dastlabki dakikalarida

yuzaga keladigan jarayondir.

Ya`ni tashki ta`surot izlarining mutsaxkamlanishicha bilgan djarayonlar va shuning bilan birga , tashki

ta`surotlarning mutsaxkamlanish paytlarida jiddiy jalb kilmokda.

Juda kup qaytarishlar va qayta tiklashlar natijasida materialni izok muddat davomida esda saqlab

qolish sharakterli bilgan izok mudddatli xotiradan farq kilgan xolda, kiska muddatli esda olib qolish

bilan sharakterlanadi.

Operativ xotira tushunchasi inson tamonidan bevosita amalga oshirilayotgan aktual sharakatlar,

operatsiyalar uchun xizmat qiluvchi mnemik jarayonlarni bildiradi. Bunda ishni bajarish uchun ayrim

oralik natijalarni yordamida saqlab turamiz, bajarayotgan ishimizining oxirgi natijasiga

yakinlashganimiz sari, konkret ishlangan materiallar esdan chiqib qolishi mumkin. Xudi shunga

uxshagan xammasini biz biron tektsni ukishda, kuchirib yozishda va umuman ozmi-kupmi

74

murakkabrok ishni bajarishda kizatishimiz mumkin. Anna shu ishni bajarishda inson duch keladigan

material qismlari shar xil bilishi mumkin. Xotiraning operativ birliklari deb ataladigan ana shu

qismlarning xajmi ma`lum bir faoliyatning muvaffakkiyat bilan bajarishag muxim ta`sir kursatadi.

Xotira optimal operativ birliklarning tarkib topishida anna shu qismlarning aniqlovchilik axamiyati

kattadir.

Xotirani turlarga bilish uchun bu erda asos qilib olingan mezon ayrim-ayrim xolda emas, balki inson

faoliyatining organikbirligida namoyon biladigan turli tamonlari bilan bo\liqdir. Xotiraning tegishli

turlari xam xudi anna shunday birlikdan iboratdir. Masalan, fikr va tushuncha xotirasining shar

ikkalasi siz mantiqiy xotiradan iborat bilishiga karamay , shar bir jizìy xolda yo ixtiyorsiz yoki

ixtiyoriy xotira tarzida namoyon biladi. Ayni shu chokning izida xotiraning bu turi, ya`ni fikr va

tushuncha xotirasi yo kiska muddatli yoki izok muddatli xotira tarzida namoyon biladi.

Ixtiyorsiz xotira bilan ixtiyoriy xotira urtasida xam murakab izaro bo\lanish mavjuddir. Bu

bo\lanishlarning moxiyati esda olib qolish jarayoni tariflashda ochib beriladi.

Kiska muddatli xotira bilan izok muddatli xotira masalasiga kelganda shuni aytish kerakki, ular iz

moxiyatlari jixatidan bita jarayonning ikkita boskichi xisoblanadi. Kiska muddatli xotira shunday bir

itkazuvchidirki, bu itkazuvchidan tashkari biron boshka yil bilan xech narsa izok muddatli xotiraga ita

olmaydi. Xotiraning xamma jarayonlari xamisha kiska muddatli xotiradan boshlanadi.

Xotirani shar xil turlarga ajaratishda biz, yuqorida kurib uttkanimizdek, uning faoliyatda kanday

konkret vazifani bajarishidan materialni mutsaxkamlash, esda saqlash yoki materialni esda

aktuallashtirish vazifasini bajarishdan katì nazar, xotirani sharakterlab berishda ayrim barqaror

xususiyatlari va tamonlarini nazarda tutgan Edik. Masalan xotirani obrazli, siz mantiqiy, sharakat va

demotsional turlarga bilishda uning obèktini esda olib qolish, esda saqlash va qayta esga tushurishni

amalga oshiradigan formalari sifatida aks etgan.

Ammo xotira turlaridan tashkari, uni jarayonlarga xam ajratiladi. Bunda albatta xotiraning xayot va

faoliyatda bajaradigan vazifalari asos qilib olinadi. Xotira jarayonlariga esda olib qolish

(mutsaxkamlash), esga tushurish, aktuallashtirish, qayta tiklash shamda esda saqlash va unitish

jarayonlari kiradi.

Anna shu yuqorida kursatilgan jarayonlarda xotiraning faoliyat bilan aloqasi va xotira aktlarining

aloxida mutsakil (mnemik) sharakatlar tarzida namoyon bilishi ayniksa yaqqol kurinadi.

Xotira jarayonlarini bir-biriga taqqoslashda, garchi ularning funktsional yinalishlaridagi shunchaki bir

qarama-qarshilik kizga tashlanib tursa xam, bu jarayonlarni yagona birilikda karash lozim.

Vaxolangki, qayta tiklash materialni avtomatik ravishda qayta karab chiqishdan iborat emas, balki

materialni ongli ravishda kuri shva qayta kirishdan iborat ekan, shunday bilgach materialni qayta esga

tushirishga albatta kiska muddatli esda olib koli shva esda saqlash jarayonlari kushilib ketadi.

75

Bundan tashkari qayta esga tushirish jarayonida shar doim izok muddatli esda saqlash xam olib

oshiriladi. Materialni qaytarish deb atalgan narsaning izi materialni qayta esga tushirishdan bilak narsa

emas, ammo, shuning bilan birga , materialni qaytarish uni yod olishdan iboratdir.

Esda saqlash va uni unitish jarayonlari xam xudi shu yuqoridagiga uxshash analiz kilinishi mumkin.

Birok buning uchun ular avvalo xudi jarayonlar sifatida anglamoklari lozim. Chunonchi, esda saqlash

xotira materialning individ faoliyatida katnashishish funktsiyasi (vazifasi) sifatida tushunilishi mumkin.

Bunday katnashish ti\ridan-ti\ri, ya`ni anglanmaagan xolda bilishi mumkin. Birok odamning itsalgan

sharakatldarida shaxsning xamma tajribasi ta`sir edtadi. Anna shu ma`noda olganda, ma`lum bir

materialninng xotiradan tushib qolishi (unitilishi) shu materialning faoliyatidan tushib qolishidan

boshka narsa emas. Boshqacha siz bilan aytganda, batomam unitish bilmaydi, bu tushuncha ya`ni

unitish tushunchasi oddiy xayotda kullanilganda xudi shu ma`noda (ozmi kupmi chukur unitish

ma`nosida) kullaniladi. Birok unitish jarayon sifatida genitik jixatidan diqqatning obèktidan

chalgitishidan boshlanadi.

Shunday qilib, xotiraning xammasini juda murakkab, ammo bita va uzluksiz jarayon deyish mumkin.

Inson ongining xotiradan xoli bilgan xolatini tasavvur qilib bilmaydi. Xotira jarayonlarining namoyon

bilishi shaxs faoliyatiga, shaxs faoliyatlarining oldida turgan maqsadlariga erishishga karatishiga

bo\liqdir.

Xotiraning ayrim jarayonlarini oddiy shunchaki analiz kilgan paytimizda biz ularning murakkab

dialektik bo\lanishlaridan abtsraktlashimiz, ya`ni chetlashamiz va ma`lum jarayonni tegishli utsun

turish sharakteritsikalari orkali beligilaymiz.

Xotira jarayoyonlarining izaro bo\liqligini unitmagan xolda, bu jarayonlarning shar biriga xos bilgan

eng muxim xususiyatlarni karab chikamiz.

Esda olib qolishni xotira deb ata`riflash mumkin: buning natijasida yanig materialdni oldin

izlashtirilgan material bilavn boglash orkali yangi material mutsaxkalanadi. Esda olib qolish individ

tajribasini yangi bilimlar va ish sharakat formalari bilan boyitishning zaruriy shartidir. Esda olib qolish

xamma vakt tanlovchvnlik sharakteriga egabizning sezgi organlarimizga ta`sir kilayotgan xamma

narsalar xam esimizda saqlanib kolavermaydi.

Eksperimental ravishda isbot kilinishga kira, shar kanday esda olib qolish, shu jumladan, ixtiyorsiz

esda olib qolish xam, subèktning obèkt bilan kilgan sharakatlaridan xosil bilgan qonuniy maxsulidir.

Bir tajribada tekshiruvchilariga kartochkalarda tasvirlangan narsalarni sinflarga ajratish tavsiya

kilingan. Shar bir kartochkada narsalardan tashkari, rakam xam tasvirlangan edi. Tekshiruvchilardan

kartochkalarda nimalarni kurganliklarini tajribadan sung esga tushirish iltimos kilingan. Ma`lum

bilishicha, mana shu xolda narsalar esda syaxshi saqlanib kolgan. Rakamlar masalasiga kelganda shuni

aytish kerakki, ayrim tekshiruvchilar, biz rakamlarni umuman kurmadik deb aytganlar. Boshka bir

tajribada tekshiriluvchilar shu kartochkalarning izini ularda tasvirlangan rakamlar tartibi bilan kuyib

chiqishlari lozim edi. Bu xolda xamma narsa teskaricha bilib chikdiyu rakamlar esda yaxshi sakalanib

76

kolib , suratlar deyarli paykalmagan. Shunday qilib, inson sharakat kilgan (shugullangan) narsalarnigina

esda saqlanib kolar ekan. Bu qonuniyat Amaliy mexnat sharakatlari bilan itkazilgan tajribalarda xam

aniqlangan.

Xotirlash utmishdagi obrazlarimizni zamon va makonda lokallashtirilgan xolda esga tushirishdan

iboratdir. Xotirlashda biz utmish obrazlarini faqat qayta esga tushiribgina kolmay, balki bu obrazlarni

ma`lum vakt va joylar bilan boglaymiz, biz bu obrazlarni kachon va kanday sharoitlarda idrok

kilganimizni eslaymiz, ularni iz xayotimizining ma`lum davrlari bilan boglaymiz, bu obrazlaning vakt

oraligidagi izchillligini anglaymiz.

Shar bir insonning xayot tarixi ijtimoiy xayot bilan bo\liq biladi. Ijtimoiy xayot xodisalari inson

xotiralarining mazmunini vakt jixatidan lokallashtirish uchun tayanch punkt bilib xizmat qiladi.

Xotirlash, shuning bilan birga, qayta esga tushirilayotgan xodisalarning mazmunlarini, ularning

izchilligini va ular urtasidagi sababiy bo\lanishlar angalsh uchun zarur bilgan murakkab aqliy faoliyat

bilan xam bo\liqdir.

Unitish jarayoni ozmi yoki kupmi chukur bilishi mumkin. Unitilgan obrazlar yoki fikrlarninng

aktuallashtirilishi shunga kira ozmi kupmi kiyinlashadi. Yoki umuman mumkin bilmay koladi.

Proaktiv (oldinga karab sharakat qiluvchi) va retroaktiv (orkaga karab sharkat qiluvchi) tormazlanish

kandaydir bir faoliyat doirasida xam, chunonchi kandaydir materialni yod olish jarayonida xam

namoyon bilishi mumkin. Ma`lumki materialning urta qismi oldingi va oxirgi qismlariga qaraganda

yomon esda saqlanib koladi. Materialning urta qismi, agar material xajm jixatidan ayniksa katta bilsa ,

piroaktiv va retroaktiv tormozlanishning salbiy ta`siriga uchraydi.

Vaktincha unitish tegishli miya putsi xujayralarining zurikishi natijasida paydo biladigan xaddan ortiq

tormozlanish sababli xam yuzaga kelishi xam mumkin. Tolikkan apaytda esda olib qolishning keskin

pasayib ketish sababi anna shunda.

Materialni eslash uchun bilgan xaddan tashkari kuchli xoxish natijasida tormozlanish yuzaga keladi.

Bu esa matkrialni qayta esga tushirishdagi qiyinchilikni kuchaytirib yuborishi mumkin. Vakt itishi bilan

odam kandaydir. Boshka ishga chalgib ketgach, tormozlanish tarqilib ketadi. Anna shu paytda esga

tushirilishi narsa kupincha xotira yuzasiga giyo iz-izicha sizib chiqadi.

Materialni mutsaxkamlashga qiziqishning bilishi materialni izokrok esda olib qolishga oilb keladi.

Unitsh vaktga bo\liq biladi. Buni birinchi marta ekspremental ravishda Ebbungaiz aniqlagan.

Ebbungaizning kursatilishicha unitish material yod olingandan sung darxol ayniksa tez ruy beradi.

Undan keyin esa unitish ancha sekinlashadi. Ebbungaiz bu qonuniyatni ma`nosiz ayrim buginlarni

unitish utsida olib borgan ishlarida tasdiklangan.

Unitish faqat vaktinchagina funktsiyasi emas. Xudi esda olib qolish va qayta esga tushirish kabi

unitish xam tanlab, ya`ni saralab unitish sharakteriga egadir. Iz mazmuni bilan inson extiyojlari ,

insonning chukur qiziqishlari, inson faoliyatlarining maksuadlari, bilan bo\liq bilgan barqaror

axamiyatlim material sekinrok untiladi. Odam uchun ayniksa katta xayotiy axamiyatga ega bilgan

77

narsalarninng kuplari mutlaqo esdan chikmaydi. Materialni esda saqlash shaxs faoliyatdia uning

katnashishish funktsiyasidir. Unitish esda olib koladigan materialning xajmiga bo\liqdir. Itkazilgan

tadqiqotlardan ma`lum bilishicha, yod olingan materialninng esda saqlanish protsenti ma`lum vakt

oraligidan sung son va sifat jixatidan bir xilda ish oilb borilgan bilsa, shu materialningn xajmiga

nisbatan teskari professional munoskabatida biladi.

Xotira jarayonlaridagi individula farqlar esda olib qolishning tezligida, aniqligida mutsaxkamligida

va qayta esga tushirishga tayyorligida ifodalangan.

Yuksak nerv faoliyatining xususiyatlari va ular bilan bo\liq bilgan xotira jarayonlaridagi individual

farqlar xayot shamda ta`lim tarbiya sharoitlarining ta`siri bilan izgaradi. Shuning uchun xotiraningg

yuqorida kursatilgan xususiyatlari xotirani tarbiyalash sharoitlari bilan belgilanadi. Va birinchi

navbatda shar bir odamda esda olib qolishning ratsional usullari qanchalik tarkib topganini bo\liqdir.

Xotiraning tayyorligi undan tashkari bilim egalashning sitemali bilishi va mutsaxkamlanib borishi

bilan xam bo\liqdir.

Xotiradagi individual farqlar Yana shundan farq qiladiki bir xil odamlar obrazli materiallarni

(narsalarni, tkasvirlarni, tovushlarni, ranglarni, va shuning kabilarni) birmuncha samaraliva mutsaxkam

esda olib koladilar, boshka Ir odamlar esa siz materiallarini (tushunchalarni, fikrlarni, sonlarni vash u

kabilarni) yaxshi esda saqlab koladilar., uchun bir toifa odamlarda esa ma`lum materialni esda olib

qolishda yaqqol utsunlik sezilmaydi. Shunga muofik ravishda, psixologiyada xotiraning quyidagi tiplari

farqlanadi. Kurgazmali obrazli xotira, siz- abtsrakt xotira tipidagi xotira. Xotiraning bu tiplari

odamlarning yuksak nerv faoliyatlaridagi birinchi va ikkinchi signal setsimasining izaro munosabatiga

ma`lum darajada bo\liqdir. Xayot faktlarining tasdiklashicha, esda olib qolishda obrazlar yoki

fikralarning utsunlik qilishi, asosan kishilarning xayot sharoitlari va faoliyatlari bilan belgilanadi.

Xayot talablari, odamlarning kasbiy faoliyatlari ozmi-kupmi xotira tiplari turining yorkinrok namoyon

bilishiga sabab biladi.

Odam shar turli taassurotlarni esda olib kolayotganida qaysi analizatorning eng maxsuldor bilishiga

karab, xotiraning kurgazmali-obrazli tipii defferentsiyalvanadi. Shunga muofik ravishda, xotiraninng

sharakat kurii shva eshitish tiplari farqlanadi. Lekin xotiraning kirish- sharakat, kirish-eshitish, eshitish-

sharakat, kabi aralash tiplari uchrab turadi. Odam iz xotirasining tegishli xususiyatlaridan xotira

maxsuldorligini oshirrish usuli sifatida foydalaniladi.


1. Xotira nima?

2. Esda SAqlash nima?

3. Unutish nima degani?

78

4. Ixtiyoriy esda olib qolish deganda nimani tushunasiz?

5. Ong osti tushunchasi?

Adabiyotlar:


79

Diqqat.

Reja.

1.Diqqat utgrisida tushuncha.

2.Diqqatning psixologik mexanizmi.

3.Iquvchilar diqqatini rejali ravishda shakllantirib borish.

4.Diqqat va faoliyat.


Diqqat, diqqat va faoliyat, diqqatning bilinuvchanligi, diqqatning yinaltirilganligi.

Odamga juda kup tashki qiz\aluvchilarr ta`sir qilib turadi, odamda shar turli bir xil extiyojlar biladi.

Shu extiyojlarga mos keladigan tashki kizgalish shaxs uchun shar xil axamiyat kasb etadi. Ayni paytda

juda katta axamiyat kasb etgan ichki mayllar bilan tashki kizgatuvchilarning izora munosabati psixik

faoliyatning tanlovchilik sharakterida ifodalanadi. Ma`lum obèktni mukarrar tanlab olish diqqatning

ishtiroki bilan amalga oshiriladi.

Diqqat psixik faoliyatning yunaltirilishi. Va shaxs uchun ma`lum axamiyatga bilgan obèkt utsida

tuplanishidan iboratdir. Yunaltirilishi psixik faoliyatning tanlovchilik sharakteri, obèktni ixtiyoriy

psixik faoliyatning tanlovchilik sharakteri obèktni ixtiyoriy yoki beixtiyoriy tanlash tushuniladi.

Psixik faoliyatning yunaltirilishi deganda, faqat anna shu faoliyatni tanlashgina tushinilib kolmay,

balki anna shu tanlanganligini saqlab qolish va kulllab-kuvvatlash xam tushuniladi. Iquvchilar diqqatini

jalb qilish anchagina kiyinligini shar kanday pedogog biladi. Lekin iquvchilar uchun kerak bilgan

vakt davomida xamisha saqlab turish ason bilavermaydi. Buning uchun maxsus pedogogik

ususllardan foydalanish zarur biladi. Shuning uchun psixik faoliyatning yunaltirilish deganda, faqat

uning tanlovchilik sharakterigina tushunilib kolmay, balki uni ozmi-kupmi vakt davomida saqlab

turish tushuniladi. Diqqat psixik faoliyatning yunaltirilish bilan birga uning tuplanishini xam takozo

qiladi. Psixik faoliyatning bir joyga tuplanishi mazkur faoliyatga xech kanday aloqasi bilmagan

xamma boshka narsalardan boshka xamma faoliyatdan diqqatni chalgitish demakdir. Diqqat ma`lum

nerv markazlarining kizgalishi va miyadagi boshka nerv markazlarining tormozlanishi bilan bo\liqdir.

Bu esa subèkt uchun axamiyatli bilgan kizgatuvchilarni ajratishi, ya`ni psixik faoliyatning

yunaltirilishining sodda misoli sifatida orientatsiyarefleksini kursatish mumkin. Shar kanday yangidan

yuzaga kelagan kizgatuvchi, agar u etarli darajada intensiv (kuchlanishga ega) bilsa, tegishli kizgalish

jarayonini yuzaga keltiradi, bu refleks I.P.Pavlov aytganidek, «nima u» degan refleks bilan ifodalanadi.

Bu esa sodda turdagim diqqatning fiziologik asosidir. Diqqatning kup daraja murakkabrok tarzda

namoyon biladigan turlariga nisbatan nerv va sekretor jarayonlari bu tarika sinchiklab urganish ishlari

xali amalga oshirilmagan. Birok «aktivatsiya reaktsiyasi» diqqatning shar kanday turi uchun muayyan

80

darajada sharakterli deb taxmini qilish mumkin. Orengatsiya (bilib olish) anchagina murakab bilishi

mumkin. Bu faoliyat yangi obèktni tushunib olishga qaratilgan shartsiz refleks bilangina

cheklanmaydi. Diqqat assotsiatsiya yili bilan anglash va izining yangiligi bilan farq kilmaydigan, lekin

subèkt uchun favkulodda aloxida axamiyat kasb etgan obèktlarni idrok qilish bilan bo\liq bilishi

mumkin.

Jiddiydiqqat , odatda, iziga sharakterli bilgan tashki ifodalar bilan bo\liq biladi: narsani yaxshilab idrok

qilishga qaratilgan sharakatlar bilan (tiqilib karash, diqqat bilan eshitish) ortiqcha sharakatlarni

tuxtatish, nafas olishni sekinlashtirish, diqqat uchun sharakterli bilgan yuz sharakatlari bilan bo\liq

biladi.

Biz diqqatni karatishi maqsad qilib kuygan paytimizda psixik faoliyatning yunaltirilishi va tuplanishi

ixtiyorsiz sharakterga ega bilishi yoki kutilmaganda favkuloddaligi bilan odamni iz-izicha jazb etib

oladi. Odam iziga ta`sir kilayotgan narsalarga, xodisalarga yubajarilayotgan faoliyatiga berilib ketadi.

Bizga tanish va yokimli ovozni radio orkali eshitar ekanmiz, diqqatimiz beixtiyor ishdan chalgib ,

radioga kulok sola boshlaymiz.

Ixtiyorsiz diqqat kanday sabablarga kira yuzaga keladi? Nima sababdan diqqatni ba`zan biron narsa

jalb qiladi?.

Bu urinda biz, odatda, diqqatni jalb qilish xususida bir-biri bilan ziyach boglanib ketgan murakkab

sabalar komleksiga egamiz. Bu sabalarni analiz qilish maqsadida biz ularni shartli suratda turli

kategoriyalarga bilamiz, bunda eng oddiylaridan boshlab, eng murakkablarga itamiz. Xaqiqatda esa

faqat bir kategoriyadagi sabalarning ta`sir qilishi kamdan-kam uchraydi. Kupchilik xollarda biz bir

necha kategoriyadagi sabalarning izaro birlashgan xoldagi ta`siriga duch kkelamiz.

Birinchi xoldagi kategoriyadagi sabablarga tashkaridan kizgatish sharakteri kiradi. Bunga,

datsavval, kizgatuvchining kuchi va intensivligini (tezligini) kiritish mumkin. Faraz kilaylik,

iquvchilar maktabda, sinf xonasida kandaydir yozma ishni bajarib utiribdilar. Xamma yok nisbatan

jimjit, binobarin, maktab iquvchilari ozmi-kupmi iz mashgulotlari bilan band bilib ketishgan. Ular

kuchadagi shovkin suron ovozlarni, masalakn utib ketayotgan tramvaylar, avtobuslar va boshka

shuning kabilarni ovozlarini paykamaydilar birok tusatdan kaerdandir, juda yakin bir joyda

kutilmaganda ogir bir narsaning yiqilishidan kattik bir ovoz eshitiladi. Ravshanki, buk attik urilish

ovozi iquvchilarning diqqatini beixtiyor jalb qiladi. Etarli darajadl kuchli bilgan shar kanday

kizgatuvchi: katik ovoz, Erkin nur, kuchli silkinish diqqatimizni beixtiyor iziga jalb etadi.

Bunda kizgatuvchining absolyut kuchidan kira, nisbiyo kuchi muximrok rol uynaydi. Kizgalishlar

urtasidagi kontrats aloxida axamiyatga egadir. Kizgalishning izok vakt davom etishi va shuning bilan

birga, narsaning fazodagi tutgan urninng kattaligi muximdir. Atrofdagi narsalarga nisbatan iz xajmi

jixatidan katta bilgan obèkt diqqatimizni iziga tezrok jalb qiladi. Kiska muddatda ta`sir etilsa, u

osonrok paykaladi. Kizgatuvchining tuxtab-tuxtab ta`sir qilishi muxim axamiyatga egadir. Bizga doim

ta`sir qilib turuvchi yoru\likka qaraganda ma`xlum vakt oraligidagi yonib-uchib turuvchi yoru\lik

81

diqqatimizni iziga tezrok jalb qiladi. Xudi shuningdek, kizgaluvchining tuxtatilishi xam kontrats

asosida diqqatimizni jalb qilishi mumkin. Agar iquvchi bir xil shovkinda , masalan ventiltor shovkinida

dars tayyorlayotgan bilsa, u shovkinni paykamay kuyishi mumkin.. ammo shovkinning tuxtatilishi essa

iquvchining diqqatini jalb qiladi. Izgatuvchining tashki sharakteriga bo\liq bilgan diqqatni biz diyarli

«majburiy diqqat» deb xisoblashimiz mumkin. Pedogogik amaliyot, albatta, diqqatni tugdiruvchi ana

shu kategoriyadagi sabablar bilan xisoblashmogi lozim.

Ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi ikkinchi kategoriya sabablarga tashki kizgatuvchilarning

odamning ichki xolatiga va avvalo odamda mavjud bilgan ex-tiyojlarga mos kelishi kiradi. Kornimiz

och paytida ovkatdan darak beruvchi shar kanday kizgatuvchilar, ya`ni ovkat xakidagi gap,

tarelkalarning kushni xonadan eshtilayotgan takur-tukur ovozi, mazali xid diqqatimizni beixtiyor iziga

jalb qiladi. Korni tuk va shuning bilan birga, shu chogda boshka bir ish bilan band bilgan odam

bilarning birontasin6i xam sezmasligi mumkin. Fiziologik jixatdan olaganda , bu sabablarning ta`sirini

Uxtomskiy tavsiya etgan dominantga jarayoni asoslash mumkin.

Diqqatning yuzaga keltiruvchi ikki sabablarga Yana ilgarigi tajribalarning ta`siri, jumladan, mavjud

bilimlarimizning va tasavvurlarimizning ta`siri shamda , shuning bilan birga , kupincha, diqqatni

tashkil qilishda juda katta axamiyatga ega bilgan malaka va odatlarning ta`siri kiradi. Diqqatni jalb

qilishga inson shaxsi umumiy yinalishining va jumladan, diqqatni yuzaga keltirishningn mxim

sabalaridan biri bilgan qiziqishlarning ta`siri nixoyatda kattadir. Nimaiki narsa bizag bevosita kizikarli

bilsa , diqqatimizni iziga beixtiyor jalb qiladi. Bu xoll shar kimga izining shaxsiy tajribasidan juda

yaxshi ma`lum. Bolaning ilk yoshida xam, maktab yoshidagi paytlarida xam, diqqatni jalb qilish

uchun kiziktirishning ta`siri ayniksa kattadir.

Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan shunisi bilan farq qiladiki, u narsalarga kabil kilingan qarorlar

ta`siri va ongli suratda kizlangan maqsadlarimiz asosida karatiladi. Agar ixtiyorsiz diqqatda ish bizni

iziga shunchaki iz-izicha jalb qilib olsa, ixtiyoriy diqqatda biz diqqatimizni karatishimiz uchun iz

olidmizga ongli suratda maqsad kuyamiz, qiyinchiliklarni engib, diqqatni tuplash uchun kirashib va

shar kanday boshka narsalarga berilmaslik uchun iroda kuchini sarflab, diqqatimizni ongli suratda biror

ishga karatamiz. Demak ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan sifat jixatidan farq qiladi. Birok bu xoll

ixtiyoriy diqqatning bizning xissiyotlarimiz bilan mutsaxkam bo\liq bilishiga mutlaqo xalakit

bermaydi. Ammo ixtiyoriy dikatga anna shu xamma momentlar bevosita ta`sir etmay, balki bavosita

ta`sir etadi. Bu ta`sir ongli suratda kizlangan maqsad vositasi bilan amalga oshiriladi. Ixtiyoriy diqqat,

xudi ixtiyorsiz diqqat kabi odamning qiziqishlari bilan bo\liqdir. Lekin agar ixtiyorsiz diqqatda

qiziqishlar bevosita bilsalar, ixtiyoriy diqqatda qiziqishlar , asosan, bavositalik sharkteriga ega

biladilar. Bunday qiziqishlar-maqsad bilan bo\liq bilgan, faoliyat natijalari bilan bo\liq bilgan,

qiziqishlardir. Faolityaning izi bizni bevosita kiziktirmasligi mumkin. Ammo faoliyatni bajarishda

yuklangan vazifani xal qilish uchun zarur bilgani tufayli anna shu maqsad nuktai nazaridan faoliyat

biz uchun kizikarli bilib koladi. Ixtiyoriy diqqatdan tashkari, diqqatning Yana bita turini kayd etib

82

itish lozim, bu diqqat, ixtiyoriy diqqat kabi, maqsadga kartilgan turi bilib, lekin doimiy irodaviy zur

berishni talab kilmaydi. Kiyin bir arofmetika masalasini echib utirgan iquvchini tasavvur qilib

kuring. Datsavval bu masala iquvchini kiziktirmasligi mumkin. Iquvchi bu masalni echishga faqat uni

xal qilish lozim bilganligi uchun kirishadi. Masala juda kiyin , u kuvchi uni avval boshda xech kanday

yil bilan xao kilolmaydi, xa deb boshka narsalarga chalgiy beradi: iquvchi ba`zan derazaga karaydi,

ba`zan koridordan eshitilayotgan ovozlarga kulok soladi, ba`zan xech kanday maqsadsiz, kogozga

nimaqlarnidir chizib utiradi. Iquvchining diqqati ixtiyoriy diqqatdan muvofiklashtirilgan ixtiyoriy

diqqatga aylanadi. Muvofiklashtirilagn ixtiyoriy diqqatni ixtiyorsiz diqqat bilan almashtirilib

bilmaydi, chunki, muvofiklashtirilgan ixtiyoriy diqqat ongli suratda kizlangan maqsadlar bilan bo\liq

biladigan ongli qiziqishlar bilan kullab turiladi. Ikkinchi tamondan, muvofiklashtirilgan ixtiyoriy

diqqat sof ixtiyoriy diqqatga uxshamaydi, chunki muvofiklashtirilgan ixtiyoriy diqqat paytida irodaviy

zur berish yuk yoki diyarli bilmaydi. Shuning uchun diqqatning bu maxsus turi ixtiyorsiz diqqatga

nisbatan xam, ixtiyoriy diqqatga xam sifat jixatidan farq qiladi.

Diqqat kup tamonli jarayondir. Datsavval diqqatning barqarorligidan iborat bilgan tamonini ajratib

kursatishimiz mumkin.

Diqqatning bilinishi – psixik faoliyatning shunday tashkil kilinishiki, bunda Ayni bir vaktning izida

ikkita yoki undan xam kup ish-sharakat bajariladi. Iz diqqatini billa olish bir kator kasblar, uchun

masalan, uchuvchilar, shofyorlar, pedogoglar va boshkalar uchun katta axamiyatga egadir. Ukituvchi

darsda iquv materialini bayon etar ekan, izining fikrini kizatib borishi, gapirayotgan gaplarini izi

eshitish va shuning bilan birga , iquvchilar uni kanday eshitayotganlarini bilish uchun butun sinfni

kizatib borishi kerak.

Diqqatning muxim tamoni uning keuchishidir. Ya`ni uning bir faoliyat turidan boshka bir faoliyat

turiga tez itish qobiliyatidir. Diqqatning kuchirilishiga ba`zan Ayni bir ivaktning izida idrok

kilinadigan, ikkita izora farqlanadigan kizgatuvchini aks ettirishda murojat qilishga ti\ri keladi, bir-

biridan farq qiluvchi ikkita kizgatuvchining ta`sirini Ayni bir vaktninng izida darxol bilib bilmaydi.

Misol tariqasida komplikatsiya deb atalgan , ya`ni bir vaktning izida ta`sir qiluvchi, uygkunlashgan

ikkita kizgatuvchining ta`sirini tekshirish yuzasidan itkazilgan tajribani keltirish mumkin.

Parishonxotirlik diqqatning salbiy tamonini tashkil etadi. Parishonxotirlik deganda, kupincha, ishga

nixoyat darajada berilliyu ketish shungib ketish natijasi deb tushiniladi, shunday paytda odam atrofdagi

narsalarni mutlaqo paykamay kuyadi. Albatta, ishga bunchalik chukur berilib ketish bita faoliyat bilan

batamom band bilib ketsakgina mumkin biladi. Xaqiqatda esa kandaydir birok ish bilan shugullanar

ekanmiz, biz, kupincha, tevarak-atrofdagi sharoitning izgarishini xam kizatib turishimiz, ya`ni iz

diqqatimizni billa olishimiz lozim biladi. Iquv jarayoni ixztiyoriy diqqatni tarbiyalash uchun aloxida

axamiyatga egadir maktab mashgulotlarining intizomlashtiruvchi ta`siri, dars davomida sinfda utirish,

ukituvining sizlarini eshitish zarurati, chalgimaslik bilarning xammasini ixtiyoriy diqqatni

83

tarbiyalashda katta rol uynaydi. Shar turli ta`lim shilari maktabdagi iquv mashguloti utsudia ongining

yinalganligi va tuplanganligini saqlab turish talab kilinadi.


1. Diqqat nima?

2. Diqqatning bilinuvchanligi deganda nimani tushunasiz?

3. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqat nima?

4. Parishonxotirlik nima?

Adabiyotlar:


84

TAFAKKUR.

Reja.

1.Tafakkur xakida umumiy tushuncha, tafakkur sharakteristikasi.

2.Tafakkur jarayon sifatida. Tafakkurni tadqiq etishning ijtimoiy axamiyati.

3. Tafakkur va xissiy bilish. Tafakkur turlari.

4. Tafakkurning individual xususiyatlari.

5. Mustaqil fikrlash so\lom ma`naviyatning mezoni sifatida.


Tafakkur, bilish, anglash, bilish turlari, tafakkur turlari.

Tafakkur- nutq bilan chambarchas bo\liq muxim bir yangilik qidirish va ochishdn iborat psixik

jarayondir, boshqacha qilib aytganda, tafakkur vokelikni analiz va sentiz qilishda uni bevosita va

umumlashtirib aks ettirish jarayonidir. Tafakkur Amaliy faoliyat asosida xissiy bilishlardan paydo

biladi va xissiy bilish chegarasidan ancha tashqariga chiqib ketadi.

Bilish faoliyati sezish va idrok qilishdan boshlanadi va keyin tafakkurga utib ketishi mumkin. Birok

itsagan tafakkur, xatto eng rivojlangantafakkur xam xamisha xissiy bilish bilan, ya`ni sezgilar, idroklar

va tasavurlar bilan boglangan biladi. Tafakkur faoliyati izining butun materialini faqat bita manbadan,

ya`ni xissiy bilishdan oladi. Tafakkur sezgilar va idrok qilish jarayonlari orkali tashki olam bilan

bevosita boglanadi shamda shu tarika tashki olamni aks ettiradi. Kandaydir bir tanaga tegib turgan

kuldan kelayotgan sharakat sezgisi anna shu tananing sharorat xolatini bir xilda sharakterlab Bera

olmaydi. Mana shu sharorat sezgisi, birinchidan, mazkur narsaning issiklik xolati bilan, ikkinchidan

odamning iz xolati bilan (ya`ni ikkinchi xolatda xamma narsa odamning shu gall kulni kanday narsaga

tekgizib turganligiga bo\liq) belgilanadi. Subèktning bilish lozim bilgan obèkt bilan izaro ta`siri

natijasini faqat xissiy bilish doirasidagina anna shunday umumiy, majmui bevosita bilaqlarga tila

ajratish mumkin emas ekan, demak sezgi va idroklardan tafakkurga itish lozim biladi. Tafakkur qilish

davomida tashki olamni bundan keyingi, yanada chukurrok bilish amalga oshiriladi. Buning natijasida

narsalar, vokealar, xodisalar va boshka shuning kabilar urtasida murakkab izaro bo\lanishlarni ajratish,

echish mumkin biladi. Tanning sharorat xolatini aniqlash bilan bo\liq bilgan yuqoridagi oddiy

misolning izidan Yana foydalanamiz. Bu xolda –tafakkur tufayli-yuqoridan kursatilgan shar ikki izaro

bo\lanish xolatini bir-biridan kandaydir ajratish, abtsraktsiyalashtirish imkoniyati tu\iladi. Bunga

bevosita bilish yili bilan erishiladi. Odam tafakkur jarayonida sezgi, idrok va tasavvur

ma`lumotlaridan foydalanadi, lekin shu bilan birga , odam tafakkur jarayonida xissiy bilish

chegarasidan chetga chiqadi. Boshqacha qilib aytganda, odam tafakkur jarayonida tashki olamdagi

shunday xodisalarni , ularning xususiyatlari va izaro munosabatlarini bila boshlaydiki, ular sezgi va

idroklarimizda bevosita mutlaqo berilmagan biladi shamda shuning uchun ummuiy bevosita kizatish

85

mumkin bilmaydi. Abtsarakt , mavxum, bavosita tafakkur tufayli, bunday kizga kurinmaydigan

elementlar zarrachalarninng vokelikda xaqiqatdan borligi va ma`lum, mutlaqo obèktiv xususiyatlarga

ega ekanligini isbotlash mumkin biladi. Bevosita kizatib bilmaydigan zarrachalarning bu

xususiyatlarini xam tafakkur jarayonida ti\ridan-ti\ri yil bilan emas, balki boshqacha yil bilan, ya`ni

bavosita yil bilan bilinadi. Shunday qilib xissiy bilish etarli bilmay kolgan yoki xatto ojizlik qilib

kolgan joyda tafakkur boshlanadi. Tafakkur sezgi, idrok va tasavvurlarning bilish bilan bo\liq bilgan

ularning chegaralaridan tashqariga xam chiqib ketadi. Odamning tafakkur faoliyati uchun faqat xissiy

bilish bilan izaro aloqada bilishgina bilan izaro aloqada bilish xam muxim axamiyatga egadir. Anna

shunda inson psixikasi bilan xayvonlar psixikasi urtasidagi printsipial farqlardan biri namoyon biladi.

Xayvonlarning elementar, juda sodda tafakkuri xamma vakt ayoniy-sharakat tafakkuri boskichida

koladi; ularning tafakkuri xech vakt mavxum, bavosita bilish darajasiga etmaydi. Faqat siz paydo

bilgach, bilinayotgan obèktdan ma`lum bir xususiyatni ajratib olib, uni maxsus siz yordamida

tasavvurda yoki tushunchada mutsaxkamlash, kayd qilish imkoniyati tu\iladi. Tafakkur sizda izining

zaruriy moddiy kobigiga ega biladi. Tafakkur faqat siz orkali boshkalr uchun va izimiz uchun xam

bevosita reallikka aylanadi. Inson tafakkurini, u kandlay shaklda amalga oshirilmasin,. Tilsiz amalga

oshirib bilmaydi. Fikrning nutqida ifodalanishi uning tarkib topishidagi muxim shartlardandir.

Shunday qilib, inson tafakkurininng ijtimoiy tarixiy moxiyatini ochik oydin namoyon qilib beradi.

Bilish insoniyat tarixi davomida egalalangan barcha bilimlarning izchilligini zaruriy tarzda taqozo

qiladi. Bilimlarning bu tarixiy vorisligi ularni kayd qilish, mutsaxkamlash va esda saqlaganda bir

odamdan boshka odamga, bir avloddan boshka bir avlodga itkazish yili bilangina sodir bilishi

mumkin. Bilishning barcha bunday asosiy natijalarining anna shunday kayd kilinishi til yordami bilan

kitoblarda, jurnallarda, chizmalarda va boshka kabilarda amalga oshiriladi. Tafakkukr faoliyati

insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davomida bilimlarni izlashtirish uchun xam (masalan, bolalar

tamonidan izlashtirilishi) va mutldako yangi bilimlarni ochish, egallash datsavval olimlar tamonidan

kashf etilishi uchun xam zaruriy asos bilib koladi. Bilishning til yordami bilan kayd kilingan asosiy

yutuk va natijalarining majmui, ya`ni Fan sistemasi shaklida tarkib topgan bilimlar –fizika, ximiya,

biologiya, sotsiologiya, psixologiya va boshka shuning kabilar xosil biladi. Bilishning mazkur tarixiy

taraqqiyoti va natijasi xosil bilgan ilmiy bilimlar sistemasi bilish nazariyasi (ya`ni falsafaning bir qismi

bilgan gnoseologiya) va logika predmetini tashkil qiladi. Bilish nazariyasi falsafiy predmet bilib ,

butun bilish faoliyatininng eng umumiy qonuniyatlarini irganadi. Bilish nazariyasining falsafiy

nixoyat darajada umumiy jarayonlari asosida inson tafakkurlari bir-birini izaro tuldiruvchi ikkita

konkert aloxida fanlar tamonidan, ya`ni formal logika va psixolgiya tamonidan urganiladi. Logika

tafakkurning mantiqiy formalarini -tushuninchalarini, xukmlarni va xulosa chiqarishlarni irganadi.

Tushuncha shunday bir fikrki, bu fikrda vokelikdagi narsa va xodisalarningn umumiy, muxim, farq

qiladigan (maxsus) belgilari aks ettiriladi. Masalan odam tushunchasining tarkibiga mexnat faoliyati,

86

mexnat kurollarini ishlab chiqarish, nutq vash ular kabi nixoyatda muxim belgilar kiradi. Manna shu

zaruriy beelgilar odamlarni xayvonlardan farqlaydi.

Tushunchalarning mazmuni xukmlarda ochiladi, xukmlar xamisha siz shaklida , ya`ni ogzaki va

yozma shaklda, ovoz chikarib yoki iz ichida va boshka shuning kabi shakllarda ifodalanadi. Xukm

vokelikdagi narsa va xodisalar urtasida mavjud bo\lanishlarning yoki shu narsa va xodisalarga xos

bilgan xususiyat va belgilar urtasidagi bo\lanishlarningn aks ettirilishidan iboratdir. Xukmlar obèktiv

vokelikni kanday aks ettirilishlariga karab, ular chin yoki yolgon bilishlari mumkin. Chin xukmlar

narsalar bilan ularning xususiyatlari urtasidagi vokelikda mavjud bilgan bo\lanishlarni ifodalaydi.

Xukmlar umumiy, jizìy va yakka biladi. Umumiy xukmlarda mazkur guruxdagi mazkur sinfdagi

xamma narsalar ti\risida nimalardir tasdiklanadi. (yoki inkor kilinadi). maslan , «Xamma baliklar oy

kuloklari (jabrasi) bilan nafas oladi» . Jizìy xukmlarda tasdiklash yoki inkor qilish xamma narsaga

talukli bilmaydi, balki ayrim narsaga tallukli biladi. Yakka xukmlarda tasdiklash yoki inkor qilish

faqat bita narsaga tegishli biladi. Boshka xukmlarni keltirib chikaradigan asosiy xukmlar xulosa

chiqarishning asoslari deb ataladi.

Ikkita asosiy tur xulosa chiqarish bir-biridan farq kilinadi.

indivud xulosa chiqarish (indutsiya.

deduktiv xulosa chiqarish (deduktsiya).

Indutsiya jizìy xodislardan, misollardan va boshka shuning kabilardan (ya`ni jizìy xukmlardan)

umumiy koidalarga karata (umumiy kxukmlarga karata) xulosa chiqarishdir. Masalan, temir xam,

miss xam, alyuminiy xam, platina xam va boshka shuning kabilar elektr tokini itkazish xususiyatiga

ega ekanliklarini aniqlanganidan sung bu barsa jizìy, ayrim-ayrim, yakka faktlarni bita umumiy

xukmda: «Xamma metallar elektr tokini itkazadi» deb umumiylashtirish imkoniyati tu\iladi.

Deduktsiya aksincha, umumiy koidalardan (xukmdan) jizìy xodisaga, faktga, misolga, vokeaga va

boshka shuning kabilarga karata xulosa chiqarishdan iboratdir. Deduktiv xulosa chiqarishning eng

keng tarkalgan turlaridan biri sillogizmdir. quyidagicha muxokama yuritish induktiv muxokama

yuritmay,… balki umumiydan jizìyga va yakkaga karata muxokamani yuritish sillogizmga misol

billa oladi.

Xamma metallar elektr tokini itkazadi.

Kalay-metaldir.

Demak, kalay elektr tokini itkazadi.

Mana shunday sillogitsik deduktiv formula yordami bilan ikkita asosdan (umumiy va jizìy asosdan)

kalayning elektr tokini itkaza olishligi ti\risida xukm chikarildi.

Sillogizm tafakkurning juda sodda va shuning bilan birga, juda tipik, mantiqiy formasidir. Anna

shunga uxshash fikr yuritish usullari va formularlari asosida odam izining tafakkur faoliyati

davomida foydalanadigan ma`lum bir tushunchlarini xukmlarni bir-biri bilan solishtirib kirishi

mumkin. Barcha isbotlash jarayoni masalan, matematika teorimasini isbotlash, oqibat natijada shar

87

turli xukmlarni tushunchalarni va shuning kabilarni bir-biri bilan solishtiruvchi soillogizm zanjiri

sifatida kurilgan biladi.

Sillogizm va deduktsiya shamda induktsiyaning barcha formalari tufayli, shar kanday tafakkur

isbotli, ishonchli, qarama-qarshiliksiz biladi, demak, obèktiv vokelikni ti\ri ( adektiv) aks ettiradi.

Shuning uchun tafakkurning tushuncha, xukm va xulosa chiqarish bu formalarini maxsus ravishda

urganuvchi formal loika, shuning bilan birga , fikrlash faoliyatining \oyat muxim qonuniyatlarini xam

irganadi.

Formal logika predmeti- tafakkurning xamma tamonlarini iz ichiga olmaydi, balki uning faqat bir

tamonini iz ichiga oladi, u biz yuqorida kurib utkanimizdek, tafakkurning nixoyatda muxim tamonidir

(tafakkurning mantiqiy formalari). Formal logika fikrning allakachon yuzaga kelgan giyo tayyor

tamonalrini – tushunchalarni, xukmlarni va boshka shuning kabilarni tekshiradi shamda ular urtasidagi

ma`lum munosabatlarni irganadi. Shuning bilan birga formal logika bu fikrlarning ya`ni

tushunchalar, xukmlar va xulosa chiqarishlarning paydo bilish shamda rivojlanish bevosita

sharoitlaridan chetlashadi, abtsraktlashadi.

Umumiy va jizìy xamma vakt ajralmas izaro bo\liqlikda namoyon biladi.

Formal logika , chunonchi, tafakkurning xissiy bilish bilan izaro bo\lanishdan Tila suratda chetlashadi.

Boshqacha qilib aytganda formal logika psixologiyadan farq qilib, bizning tafakkurmiz sezgilar, idrok

va tasavvurlar asosiad konkret kanday paydo bilishini shamda mazmunan boyishini aslo tadqiq

kilmaydi. Mantiqiy formalarda, masalan, sillogizmda giyo allakachonlar qotib kolgan, butunlay

tugullangan, Tila, aniq va oxirigacha ifodalangan fikrlar, ya`ni tafakkurning tayyor maxsulotalari,

natijalari bir-biri bilan solishtirib kuriladi.

Psixologiya individning tafakkur jarayonini irganadi, ya`ni psixologiya ma`lum bir fikrning kanday

paydo bilishi va rivojlanishini tadqiq qiladi.

Madomiki, tafakkur jarayoni va uning natijalari chambarchas bo\liq va biri ikiknchisisiz yashay omas

ekan, demak psixologiya logika bilan izaro maxkam boglangan shamda tafakkurni urganishda biri

ikkinchisini tuldirib boradi.

Tafakkurni jarayon sifatida psixologiya jixatidan tadqiq qilish ma`lum bir bilish natijalarini xosil

bilishiga olib keladigan ichki, yashirin sabablarini urganish demakdir.

Boshqacha qilib aytganda ,masalan, istagan pedogogik ta`sir odamga ti\ridan-ti\ri va bevosita

emas, balki bavosita ravishda , giyo izimcha, mazkur odamning psixik xolati orkali, ya`ni odaining

xisssiyotlari, fikrlari va boshka shuning kabilari bilan bo\liq ravishda ta`sir qiladi.

Tafakkur jarayoni avvalo analiz, sintez va umumlashtirishdir. Analiz-obèktning muayyan bir

tamonlarini, elementlarini, xossalarini, bo\lanishlarini, munosabatlarini va boshka shuning kabilarni

ajratib olib, urganilayotgan obèktni shar xil bilaqlarga va komponentlarga (tarkibiy qismlarga) bilish

demakdir.

88

Biron bir narsani analiz qilish davomida bu narsaning \oyat muxim axamiyatli, keraqli, kizikarli va

boshka shuning kabi muayyan bir xususiyatlari juda kuchli kizgatuvchisi biladi va shuning uchun

bunday xususiyatlar olidngi katorga chiqib oladilar. Bunday kizgatuvchilar kuchli kizgalish jarayonini

(datavval bosh miya qismida) yuzaga keltiradi.

Analiz bilan sentiz xamma vakt izaro bo\liqdir. Ular urtasidaga ajralmas birlik taqqoslash bilan bo\liq

bilgan bilish jarayonining izidayok yaqqol namoyon biladi. Tevarak atrofdagi olam bilan tanishishning

dastlabki boskichlarida turli obèktlar avvalo taqqoslash yili bilan bilib olinadi.

Takkoslanayotgan narsalarni umumlashtirish davomida-ularni analiz qilish natijasida –kandaydir

umumiylik ajraladi.

Demak shar kanday muxim xususiyat shuning bilan birga bir xil narsalarning mazkur guruxi uchun

umumiy xususiyat xam xisoblanadi, ammo aksincha emas: shar kanday umumiy (uxshash) xususiyat

mazkur guruxdagi obèktlar uchun muxim xususiyat bilolmaydi. Iquvchiga masalaning shartlarini

(chizmaning va shuning kabilarni xam) izgartirib tavsiya qilish iquvchining ishi bilmay, balki

ukituvchining ishidir. Izlashtirilgan bilimlarni kuchirishni ti\ridan ti\ri shart sharoitni izgartish bilan

boglash-tashki, pedagogik ta`sirni (ukituvchi tamonidan masala shartini izgartirish) iquvchilar fikrlash

faoliyatlarining natijasi bilangina, ya`ni kuchirish yoki kuchirmaslikning tashki fakti bilan boglash,

munosabat urnatish degan ma`noni bildiradi. Bu erda xali iquvchi tafakkur jarayonining izi xakida,

manna shu tashki natijaga olib keluvchi faoliyatining ichki, spetsifik qonuniyatlari xakida xech narsa

deyilmaydi.

Xaqiqatda masala shartlarini izgartirish psixologik jixkatdan iquvchining fikrlash faoliyati uchun

kulay sharoit yaratildi, degan ma`noni anglatadi. Masala shartlarini izgartirish iquvchiga tavsiya

kilingan masalani analiz qilishi, masalaning eng muxim momentlarini ajratishi va ularni

umumlashtirilishi uchun yordam beradi.

Bir masalaning echish usulini boshka maslaga kuchirish uchun bu masalalar urtasidagi eng muxim

umumiy tamonlari ochish kerak biladi.

Analiz (sentiz xam) umuman tafakkur odamning boshka shar kanday faoliyati kabi xamma vakt

shaxsning kandaydir extiyojlariga asoslanadi. Agar extiyojlar bilmasa xech kanday faoliyati xam

bilmaydi.

Sof tafakkurning izi, fikr yuritish jarayoni iz-izicha fikr yurtimaydi, ulmaydi, balki ma`lum qobiliyat,

xis-tuygu va extiyojlarga ega bilgan odam, individ, shaxs fikr yuritadi. Fikr yuritish faoliyatning

xtiyojlar bilan chambarchas bo\liqligida shunday muxum bir fakt namoyon biladiki, shar kanday

tafakkur shar doim shaxsning tabiat, jamiyat va boshka Tila aks ettiruvchi tafakkuridir.

Masalan iquvchi izi biror yangilik ochish yoki biror narsani bilib olish ishtiyokida emas, balki

kattalarning talablarini bajarish majburiyati orkasida yoki urtoklaridan orkada kolib ketishdan kurkani

uchun dars tayyorlay boshlaydi, maslani echishga kirishadi, bilar utsuda uylay boshlaydi. Birok

tafakkurning datsavvaligi motivi kanday bilmasin, tafakku jarayoni davomida xususiy bilish motivlari

89

ta`sir kilv boshlaydi. Kupincha bunday biladi: iquvchi kattalarning majbur qilishi natijasida , dars

tayyorlashga utiradi, lekin iquv ishlari jarayonida uki yotgan, echayotgan va shuning kabi ishlar

jarayonida iquvchida sof bilish bilan bo\liq bilgan kiziishlar yuzaga keladi.

Tafakkur maqsadga qaratilganlik sharakteriga egadir. Agar xayot va amaliyot davomida odam oldida

yanig maqsad yangi muammo,yangicha axvol va yanig faoliyat sharoitlarinning sharoitlari pydo bilsa,

odamda datslab taakkur qilishga zaruriyat tu\iladi.

Tafakkur yangilikni izlash ochish demakdir. Sharakatning ilgaridan ma`lum bilgan usulllari eski

bilimlar va malakalar bilan cheklanish mumkin bilgan xollarda muammoli vaziyat yuzaga kelmaydi.

Va shuning uchun tafakkur xam mutlaqo talab kilinmaydi.

Muammoli vaziyat bilan masalani farq qilish zarurdir. Muammoli vaziyatda odam faoliyat davomida

kupincha kutilmaganda, kandaydir tushunib bilmaydigan narsaga, no`ma`lum, tashvishli narsalarga

duch kelib koladi. Masalan, uchuvchi samoliyot xaydab ketayotganida, tusatdan matorga kandaydir

izgacha noaniq shovkinni paykay boshlaydi. Darxol uchuvchi faoliyatiga sodir bilgan xodisa ma`nosini

ochish uchun zarur bilgan tafakkur kushiladi. Shu tarika yuzaga kelgan muammoli vaziyat anglash

mumkin bilgan masalaga aylanadi. Tafakkur anna shu muammoli vaziyatning qilish natijasida sof

ma`nodagi masala (muammo) paydo biladi va tarkib topadi.

Masalaning yuzaga kelishi muammoli vaziyatdan farq qilib, garchi oldindan bilsa xam mazkur

(ma`lum) va noma`lum (kildirayotgan) narsani taxminan bilaqlarga bilishga ulgirildi. Degan ma`noni

anglatadi. Bu bilaqlarga bilish masalaning siz bilan ifodalangan qismida namoyon biladi.

Noma`lum narsa darxol ma`lum bilib kolar, ya`ni echishlishi uchun tafakkur qilishni talab etadigan

xech kanday masala yuzaga kelmas edi. Aksincha, agar noma`lumni qaysi bir soxada izlash keraqligini

taxminan belgilovchi masalani dastlabki ifodasi bilmaganda-kidirilayotgan narsani minimal darajada

olidndan kira bilish bilmaganda noma`lumni topish mumkin bilmas edi. Noma`lumni qidirish uchun

xech kanday taxminiy ma`lumot, biror tayanch, biror muljal kolmagan bilar edi.

Masalani echish davomida tafakkur jarayoni sifatida xususan yaqqol namoyon biladi. Tafakkurni

jarayon sifatida talqin qilish datsavval fikr yuritish faoliyati determinatsiyaning izi (sababiy

boshlanish) jarayon sifatida amalga oshirilishini bildiradi. Boshqacha qilib aytganda, odam masala

echish davomida masalaning iziga shu chokkacha noma`lum bilgan yangi-yangi shartlarni va

talablarni namoyon qiladi.

Jarayoning dastlabki paytlarida uning bundan keyin sodir bilish yili ilgaridan butunlay va Tila

ravishda programmalashtirilgan biladi. Masalani echish davomida uni amalga oshirishning yangi

shartlari uzluksiz paydo bilib va tarakkiy etib turadi. Vaxolanki, olidndan xamma narsani Tila

programmalashtirib bilmas ekan, fikr yurtish jarayoni davomida doim ti\rilab boirsh, aniqlab itkazib

turish lozim biladi.

Masalani echish yilini topish kupincha birdaniga, tusatdan, bir ondayok ochish, birdan yorishib ketish

vash u kabilar sifatida tasvirlanib koladi. Tafakkurning natijasi, maxsuloti anna shunday kayt kilinadi.

90

Lekin psixologiyaning vazifasi vazifasi anna shu natijaga olib keluvchi fikr yurtish jarayoning ichki

tamonlarini ochishdan iboratdir.

Fikr yurtishning asosiy «mexanizmlarni yaxshi aniqlash uchun, noma`lumni fikran oldindan kira

bilishiga qaratilgan quyidagi uchta izaro qarama-qarshi fikrni kurib chikamiz. Bu fikrlar pisxolgiyada

aytilgan bilib, masalni echish davomida iquvchilarda tafakkurning tarkib topish yilini beligilab beradi.

Bunday tezis ti\ri, lekin etarli emasdir. Xaqiqatda tafakkur davomida noma`lumni minimal darajada

oldindan kirish bir kadamdan kira kiproq biladi.

Ikkinchi qarama-qarshi fikr, aksincha, tafakkur qilish davomida xali kulga kiritilmagan, namoyon

kilinmagan natijani (maxsulotni) ya`ni xali noma`lum qarorni olidindan kira bilish momentini ortirib

absolyutlashtirib va ortiq baxolab yuboradi. Oldindan kirish xamisha faqat qisman va taxminan biladi.

Undan sung darxol natijaning (echimning ) tayyor va Tila tarifiga aylanadi. Tajribali ukituvchi

iquvchiga xech kachon maslaning butun echilish yilini birdaniga aytib bermaydi. Ukituvchi

iquvchiga atsa-sekinlik bilan va kerak bilgan paytda ozgina maslaxat berib, ishning asosiy qismini

iquvchining izi bajarishi uchun imkoniyat yaratadi. Faqat manna shunday yil bilan iquvchining

xakikiy mutsakil tafakkurini tarkib toptirish va rivojlantirish (lekin almashtiri emas) mumkin. Agar

masala echishning asosiy yilini iquvchiga darxol aytib bersak, ya`ni tafakkurning bilajak natijasini,

vaktidan ilgari ma`lum qilib , unga shu tarzda yordam beradigan bilsak, unday paytda bilarning

xammasi iquvchining fikr yurtitish faoliyati taraqqiyotini faqat tormozlashtirish mumkin. Iquvchi

masalani echishning xamma yilini boshidan oxirgi boskichigacha bilsa, uning tafakkuri umuman

ishlamaydi yoki juda passiv minimal darajada ishlaydi. Shunday qilib, ana shu biz yuqorida kurib

utgan shar ikki fikr garchi ulardan birinchisi fikran oldindan kirishga etarli baxo bermasa,

ikkinchisining esa ikkinchi rolini oshirib yuborishiga karamay noma`lumni qidirish jarayonida fikran

olidndan kurshining borligini tonaladi. Uchunchi fikr bilsa, aksincha, masalani echish davomida

oldindan kurshni umuman inkor qiladi.

Oqibat natijada bu xususiyatlardan kandaydir. Birortasi, extimol, mazkur xolat uchun xech kachon

masalani echishninng barcha yoki ayrim taxminiy variantlarini kur-kurona tasodifiy mexaniq ravishda

saralab, karab chiqish usuli bilan ishlamaydi.

Tafakkur qilish davomida karab chikilayotgan obèktninng xususan qaysi belgilari ajratilishi , analiz

kilinishi va umumlashtirilishi, garchi minimal darajada bilsa xam, oldindan kuriladi. Obèktninng

kanday bilishidan katìy nazar, itsalgan xususiyat emas, balki faqat ma`lum xususiyati oldinga itadi va

va nazar doirasidan yukolib ketadi.

Odam izining bilish faoliyatida noma`lumni fikran oldindan kira bilishni kanday qilib amalga

oshirishni aniqlash muximdir. Bu tafakkur psixologiyaninng asosiy vazifalaridan biridir. Bu

vazifalarni amalga oshirishda psixologiya Fani noma`lumni fikran oldindan kira bilish xakidagi

yuqorida kurib utilgan uchta xato fikrni bartaraf qiladi. Bu vazifani xal qilish-tafakkurning asosiy

mexanizmini ochish demakdir.

91

Noma`lum uning bilan umuman ishlab bilmaydigan kandaydir absolyut bushlik emas. Noma`lum

xamisha biror bir ravishda kandaydir ma`lum faktlar bilan bo\liq biladi. Yuqorida ta`kidlab

utilganidek, itsalgan masalada xamma vakt nimadir ma`lum biladi (masalaning asoiy shartlari ,

talablari, savollari). Ma`lum va noma`lum urtasidagi bo\lanish shamda munosabatlarga asoslanib, shu

paytgacha yashirin, noma`lum bilgan kandaydir yangilikni qidirish va topish mumkin biladi.

Tafakkur jarayonida obèkt tabora yanigdan-yangi aloqalarga kirishadi va anna shu munosabat bilan

yangi tushunchalarda kayd kilinadigan izining yangidan-yangi xususiyatlari va sifatlari bilan

namoyon biladi. Shunday qilib , obèktdan giyo barcha yangi mazmun olinadi. Obèkt giyo shar gall

izining boshka tamoni bilan ugriladi, unda yanigdan-yangi xususiyatlar namoyon biladi.

Analiz kilayotgan obèkt kirishgan aloqa va munosabatlar setsimasini ochish davomidagina odam

bu obèktninngsh xali ma`lum bilmagan yangi belgilarini ocha boshlaydi va analiz qilib, ularni

paykay boshlaydi.

Tasodifiy aytib berish kupincha biror yangilikni ochishga va kashf qilishga yordam beradi. Birok

anna shunday aytib berishdan foydalanishda, tafakkur jarayonining yuqorida kursatib utilgan

qonuniyati namoyon biladi. Masalani echish utsuda zur berib uylaydigan kishigigna baxtli baxtli

fursatni anglash va undan foydalanishi mumkin. Xamma gap biror tashkaridan aytib berish borib

tushadigan zamin umuman ichki sharoit sistemasini qanchalik tayyorlanganligidadir.

Boshka bir xolda esa, aksincha fikr yuritish jarayonining bita boskichining izida shar xil darajadagi

aytib berish (masala echish qismlarining kiproq yoki ozrok qismi) tavsiya etilgan. Bunda asosiy

eksperemental masalani echish uchun lukma tariqasida kushimcha yordamchi, birinchi masalani

echish printsipida xal kilinadigan , unchalik kiyin bilmagan ikkinchi masala berilgan.

Umumlashtirish va uning natijasi bilmish kuchirish datsavval shar ikki masalani faoliyatining bita

yaxlit analiz va sentiz jarayonida kushishiga bo\liqdir. Umumlashtirishningn borishi (kuchirishning

xam) masala va ay tib berish urtasidagi aloqaning analizninng qaysi boskichida (oldingi yoki oxirgi

boskichida) amalga oshirilishiga bo\liq biladi. Jaranyon natijasi (kuchirish va aytib berishdan

foydalanish) masalaning analizi yuzasidan tekshiriluvchining izi kilgan ishga bo\liqdir.

Iquvchininng tashkaridan berilgan yordami kanday kabil qilishiga karab psixik jarayonninng itishi

xakida fikr yurtitish mumkin. Tashkaridan aytib berishning ekspremental metodikasi fikr yuritish

faoliyatining ichki, iziga xos qonuniyatlarini tekshirish imkoniyatini beradi.

Tafakkur va masala echish izaro bir-biri bilan maxkam boglangandir. Lekin tafakkurni masala

echish vositasida aylantirib, ularni bir-biriga tenglashtirish mumkin emas. Masalani echish faqat

tafakkur yordami bilan amalga oshiriladi, masala echishning xech kanday boshqacha yili yuk. Birok

tafakkur masala echishdagina namoyon bumaydi. Yuqorida kursatib utilganidek, fikr yurtish jarayoni

faqat iquvchilar oldiga kuyilgan , tarikb topgan (chunonchi maktab masalasi tipidagi) masalalar uchun

zarur emas. Tafakkur jarayoni masalani izining kuyilishi uchun xam yangi muammolarni namoyon

92

qilish va analiz uchun xam zarurdir. Tafakkur masal echish bilan bo\liq bilgan xollarda emas, balki

shuning bilan birga bilimlarni izlashtirish, ukish jarayonida matnni tushunish va boshka xollarda

xam kerakdir.

Garchi tafakkur masala (muammo) echish vositasiga aylantirilmasa xam, lekin uni aynan masala

echish davomida , yangi iquvchininng izi iz kuchiga yarasha muammo va savollarga yondoshib,

ularni ifodalab echish davomida tarkib toptirish xammadan kira yaxshirokdir. Sunggi yillarda

muammoli vaziyatni va masalani psixologik tadqiqot qilish asosida iquvchilarga beriladiagn muammoli

ta`limninng metodlari ishlanmokda.

Psixologiya Fani iquvchining yilidagi xamma qiyinchiliklarni bartaraf etish kerak emas, degan

xulosaga kelinmokda iquvchi anna shu qiyinchiliklarni bartaraf qilish jarayonidagina izining aqliy

qobiliyatini rivojlantira oladi. Pedogogikaninng yordami va raxbarligi zarur qiyinchiliklarining

yukotmay balki iquvchilarni bunday qiyinchiliklarni izlashtirishninng engishiga urgatishdan iborat

bilmogi lozim.

Psixologiyada tafakkur turlarining quyidagi sodda va birmuncha shartli klassifikatsiyasi

tarkalgandir: 1) kurgazmali sharakat; 2) kurgazmali obrazli va 3) mavxum (nazariy tafakkur.

Tarixiy taraqqiyot davomida odamlar iz oldilarida turgan masalalarni datslab Amaliy faoliyat nuktai

nazaridan echganlar; keyinchalik undan nazariy faoliyat ajralib chikkan. Masalan, bizning izok

avlodimiz erni datsavval Amaliy (kadamlab ulchash) ravishda ulchashga urgangan va shunday

keyingina manna shunda yamaliy faoliyat davomida tuplangan bilimlar asosida atsa sekin maxsus

nazariy Fan sifatida geometriya Fani yuzaga kelgan va rivojlangan. Bu shuni anglatadiki sof nazariy

faoliyat birlamchi emas, balki Amaliy faoliyatninng izi birlamchidir. Amaliy faoliyatning taraqqiyoti

davomida undan nisbatan mutsakil nazariy fikr yuritish faoliyati ajralib chiqadi.

Kurgazmali obrazli tafakkur sodda formada kupincha bogcha yoshidagi bolalarda ya`ni 4-7

yoshdagi bolalarda paydo biladi. Bu yoshdagi bolalarda tafakkurninng Amaliy sharakatlar bilan

aloqasi garchi saqlanib kolsa xam, lekin bu aloqa avvalgidek bor, ti\ri va bevosita bilmaydi.

Bolalarda yassilantirib non shakliga keltirilgan sokkaga ozgina bilsa xam xamir kushilmagani , faqat

uning shakli izgartilganini kurib turadilar. Shunga karamay tekshirilayotgan bolalar non shaklida

kelitirilgan sokkada xamirning mikdori ortgan deb xisoblaydi.

Bolalar Amaliy va kurgazmali –xissiy tajribalari asosida ularning maktab yoshidagi davrlarida

avval sodda shakldagi mavxum tafakkur , ya`ni mavxum tushunchalarga asoslangan tafakkur

rivojlanadi. Tafakkur bu erda faqat Amaliy sharakatlar tarzida va kurgazmali obraz shaklida emas

(idrok va tasavur kabi), balki avval mavxum tushunchalar va muxokamalar shaklida namoyon biladi.

Maktab iquvchilarining matematika , fizika, tarix va boshka Fan asoslarini izlashtirish davomida

tushunchalarni egallashlari ularning aqliy taraqqiyotlari uchun katta axamiyatga egadir. Matematika ,

geografiya, fizika, biologiyaga oid va boshka tushunchalarni maktab ta`limi davomida tarkib toptirish

va izlashtirish juda kup tadqiqotlarning predmetini tashkil etadi.

93

Maktab ta`limining oxiriga kelib , bolalarda ma`lum darajada tushunchalar setsemasi tarkib topadi.

Iquvchilar faqat ayrim tushunchalarni emas (masalan, solishtirma ogirlik, sut emizuvchi, tankidiy

realizm, va boshkalar), balki tushunchalarning butun bir sinflari yoki setsemalarini xam (masalan,

geografik tushunchalar sitemasi) muvaffakkiyatli ravishda ishlata boshlaydilar.

Xatto eng muxim tafakkurning xam xissiy bilish chegarasidan ancha chiqib ketishiga karamay, xech

kachon sezgi, idrok va tasavvurlarda Tila-tukis ajralib ketmaydi. Fikr yurtish faoliyatiining kurgazmali

xissiy tajriba bilan bunday chambarchas bo\liq bilishi iquvchilarda tushunchalarni tarkib toptirish

davomida Yana xam katta axamiyatga egadir.

Shar kanday kurgazmalilik xam shar kanday sharoitda maktab iquvchilarida mavxum tafakkurning

tarkib topishi uchun kulay sharoit yarata bermaydi. Kurgazmali kurollarda va illyutsratsiyalarda

Erkin, konkert xissiy tavislotlarning xaddan tashkari kupayib ketishi bilib olinayotgan obèktninng

asosiy muxim xususiyatlaridan iquvchining diqqatini chalgitib yuborishi mumkin.

Iquvchilarning tushunchalarni izlashtirishlari davomida mavxum tafakkurlarning rivojlanishi ularda

kurgazmali sharakat, kurgazmali obrazli tafakkur bundan keyin tarakkiy etmay kuyishini yoki

umuman yukolib ketishini anglatmaydi. Aksincha, shar kanday fikr yurtish faoliyatining bu

boshlangich va dastlabki shakllari mavxum tafakkur bilan birga shamda uning ta`siri ositida

rivojlanib ilgarigidek takomilashib boradi.

Tafakkurning individual xususiyatlari turil odamlarda shu tarika namoyon biladiki, fikr yurtish

faolityaining bu shar xil va izaro bir-birini tuldiruvchi turlarga shamda shakllarining munosabati

ularda xam shar xil tarzda yuzaga keladi. Tafakkurning individual xususiyatlariga bilish

faoliyatining mutsakillik epchillik, fikrning tezligi va boshka sifatlari xam kiradi.

Tafakkurning mutsakillig datsavval yangi masla yangi muammoni kira bilish va kuya bilishda

namoyon biladi. Taakurning ijodiy sharakteri xudi manna shunday mutsakillikka Erkin ifodalanadi.

Tafakkurning ixchamligi shundan iboratki, masalani echishining boshda belgilangan yili atsa-sekin

yuzaga chiqadigan va avvaldan xisobga olib bilmagan muammo shartlarini kanoatlantirmasa, anna shu

yilni izgartira olishdan ibortadir.

Masalan, ayrim yaxshi iquvchilarni, xatoyu kori sinf iquvchilarni doskaga chikarib , ulardan yangi

maslani echish talab kilinganda , xayajonlanib, butun sinf oldida izlarini yuqotib kuyadilar. Bu salbiy

emotsiyalar giyo ularning tafakkurini tormozlab kuyadi. Fikr juda sekin va juda tez-tez

mvaffakkiyatsiz ishlay boshlaydi. Garchi izlari uchun tinch sharoitda (doskaning oldida emas, uyda

yoki partada utirganda), usha iquvchilar usha maslaning izini xatto undan kiyinrok masalalarni xam tez

va yaxshi echadilar. Fikrning tormozlashtiruvchi xis va tuy\ular ta`sirida jiddiy sekinlashuvi kupincha

imtixonlarda xam namoyon biladi. Boshka bir iquvchilar aksincha, imtixon paytida xayajonlansalar,

ularning tafakkuri sekinlashmaydi, balki tezlashadi. Anna shunday sharoitda ular odatdagidek tinch

sharoitdagiga qaraganda ancha yuksakrok natijalarga erishadilar. Ayrim iquvchilarning anna shu

94

individual xususiyatlarini, ularning aqliy qobiliyatlarini ti\ri baxolash uchun maxsus xisobga olish

zarurdir.

Tafakkurning yuqorida kursatilgan barcha va boshka juda kup sifatlari uning asosiy sifati yoki

belgisi bilan chambarchas bo\liqdir. Shar kanday tafakkurning eng muxim belgisi, uning ayrim

individual xususitlaridan katie nazar muxim tamonlarni ajratib, mutsakil ravishda tabora yangi

umumlashtirishlarga kela bilishdan iboratdir. Odam uylayotgan paytda, bu uyning xatto juda Erkin,

kizik, yangi va favkulodda bilishiga karamay biror narsa yoki xodisalarni sharxlash bilan

cheklanmaydi.

Tafakkur mazkur xodisaning moxiyatini chukurrok ochib, tashki jixatdan bir-biridan qanchalik farq

qilishidan katie nazar ozmi yoki kupmi bir xil xodisalarni barchasining umumiy taraqqiyot qonunini

kash etib, zarur ravishda oldinga karab boradi.

Maktab iquvchilarining tafakkuri xali juda katta etarli foydalanilmayotgan rezervlar shamda

imkoniyatlarga egadir psixologiya va pedagogikaning asosiy vazifalaridan biri anna shu rezervlarni

Tila ochish asosida ta`limni yanada samarali shamda ijodiy qilishdan iboratdir.

Tushunish va tafakkur kilishning ijtimoiy moxiyati. Inson idrok kilgan, xotirasida saklab kolgan

narsalarning barchasi uning uchun ma`lum ma`no va moxiyatga ega buladi. Aks xolda u eslab kolmaydi

xam, keyingi safar analogii obèkt Bilan tuknash kelganda, unga diqqatini karatmaydi xam, figura fonta

aylanib kolaveradi. Ya`ni, biz kurgan, eshitgan, xis kilgan narslarimizning barchasi ma`noli, kerak bulsa

ma`nili bulishini xoxlaymiz. Shunisi xarakterliki, anna shunday narsa va xodisalarga biz tamondan

beriladigan ma`no xar bir aloxida shaxs tamonidan turlicha idrok kilindai. Masalan olim uchun xar

kanday kitob xayotining ma`nosi bulsa, lexkon uchun er va undan olinadigan xosil - axamiyatli

xisoblanadi. Xattoki, bita narsaning uzi turlicha odamlar uchun turli xil ma`no va mazmun kasb etadi.

Bu xulosalar aslida tafakkur va fikrlash jarayonlarining nakadar murakkab tabiatiga ega ekanligidan

daloalt beradi. Lekin shunday bulsa xam shuni ta`kidlash joizki, birinchidan, tafakkur va fikrlash

jarayonlari - bu bilish jarayonlari;

*ikkinchidan, ular xam shaxs tamonidan borliqni aks ettirish shakli, umumlashtirilib, bilvosita aks

ettirish shakli;

*uchunchidan, bu jarayonlar xam eksperemental psixologiya tamonidan urganiladi;

*turtinchidan, tafakkur bilishning eng oliy va yukori darajadagi shaklidir.

Tafakkurning oliyligi va murakkabligi shundaki, u idrokdan farkli, bevoista aks ettirish bulmay,

narsalar va ularning xossalarini ular yuk paytda xam aks ettirishga imkon beradi.

Taafkkur kilishimizni ta`minlovchi organ - bu bizning miyamiz. Barcha xisob kitob ishlari - eng

elementar xarakatlarni rejalashtirishdan tortib. murakkab mavxum teoremalarni isbot kilishga karatilgan

operatsiyalar miyada sodir buladi. Shuning uchun xam charchab turgan paytda odamdan biror kiyinrok

masala xususida fikr bilidirishin surasangiz, xozir boshim ogrib turibdi, juda charchaganman, biroz

uzimga kelay, keyin fikrlashamiz.

95

Kallamizga kelgan barcha uy xayollar-bu fikrlardir. Normal insonli fikrimiz tasavvur qilib

bulmaydi.

Tafakurning turlari. Insoning fikrlarsh jarayoni taxlil kilinganda, uning kanday shakllarda kechishi

axamiyatli bulib, bu uning turlari va shunga kura fikrlashdagi individuallik masalasidir.

Xaet maboynida ukiganlarimiz, ma`lum shart-sharoitlarda konkert dalillar va nazariy bilimlar

asosidagi mushoxada kilgan dalillar va nazariy bilimlar asosidagi mushoxada kilgan bilim va

goyalarimiz asosidagi yuritgan fikrlash jarayoni nazariy tafakkurdir. Undan farkli Amaliy tafakkur

bevoista xayotda va xarakatlarimiz maboynida xosil bulgan fikrlarimizga asoslanadigan tafakkurimizdir.

Kurgazmali tafakurning xususiyati shundaki, u xam odamning real predmetlar Bilan ish kilayotgan

paytdagi fikrlash jarayonini nazarda titadi. Kurgazmali-obrazli tafakkur esa kurgan kechirgan narsalar va

xodisalarning konkert obrazlari kuz oldimizda gavdalangan chogda ularning moxiyatini umumlashtirib,

bilvosita aks ettirishimizdir.

Mantakiy tafakkur. - bu muxim taafakur bulib, sizlar, sizdla ifodalangan bilim, goya

tushunchalarga tayangan xolda bevosita idrokimiz doirasida bulmagan narsalar yuzasidan chikargan

xukmlarimiz, mushoxadalarimiz bu tafakurga misol bulla oladi. Mashxur olim K Yung insonlarni

fikrlarshag kura asosan ikki toifaga bulgan edi.

1. Intuitiv tiplar. Bu shunday toifali kishilarki, ularda kupincha xissiyotlar mantikdan ustup keladi

v amiya faoliyati buyicha xam ung yarim sharlar faoliyati chapnikidan ustunrok buladi.

2. Fikrlovchi tiplar. Bunday kishilarda doimo mantik, muloxaza xissiyotlardan ustun buladi va

miyasining chap tamoni uziga nisbatan dominatga (ustun) xisoblanadi. Bundaylar gapira boshlasa,

kupincha, Faylasuf bulib ket-e, deb xam kuyishadi.

Tafakur shaklari va operatsiyalari. Tafakkur kilish shaklari yoki uning maxsuliga tushunchalar,

xukmlar va xulosa chikarish kiradi.

Tushunchalar - tafakurning shunday shakli yoki maxsuliki, unda narsa va xodisalarga xos bulgan

eng umumiy va xarakterli xususiyatlarga xos bulgan eng umumiyva xarakterli xususiyatlarni uzida aks

ettiradi. Xukmlar- atrofimizdagi narsalar va xodisalar urtasidagi bogliklikni aks ettiradi.

Xulosalar - mantikiy tafakurning Yana bir shakli, maxsuli bulib, ular fikrlar, xukmlar va

tushunchalar urtasidagi boglanishdan Yangi bir fikrlarni keltirib chikarishni nazarda titadi.


1. Tafakkur nima?

2. «Tafakkur buyuk mijiza» iborasini sharxlang?

3. Mantiqiy bilish nima?

4. Bilish chegaralari bormi?

96

Adabiyotlar:


Xissiyot.

Reja.

1. Xissiyot xakida umumiy tushuncha.

2. Xissiyotning ma`lum qiluvchilik va boshkaruvchilik funktsiyasi.

3. Xissiyotning muxim sifatlari.

4. Emotsional xolatlarning fiziologik asoslari.

5. Odamlar bilan xayvon emotsiyalarining sifat jixatidan farqi.

6. Xissiy kechinmalarning formalari.


Xissiyot, xis qilish, xissiy bilish, azobdanish va roshatlanish, qirqish

Xissiyot vokelikning aks ettilishidir. Odam Ayni bir vaktning izida tirik organizm va jamiyat a`zosi

bilishi bilan birga, iz miyasida, aloxida shaxs sifatida, ayrim obèktlar bilan qiladigan obèktiv

munosabatlarini aks ettiradi.

Xissiyot – odam miyasida uning real munosabatlarining, ya`ni extiyojlar subèktining uning uchun

axamiyatli obèktlar bilan bilgan munosabatlarining aks ettirilishidir.

Xissiyot inson psixikasining iziga xos soxalari, shaxs faoliyatining ayrim tamoni sifatida

sharakatdagi va iz miyasida tevarak atrofdagi olamni aks ettirayotgan odam tamonidan turli xilda

ichdan kechiriladi. Birinchidan, xissiyot olamda sodir bilayotgan xodisa va narsalardan shaxs

97

sifatidagi odam uchun axamiyatli bilganlari xakida darak beruvchi signallar setsimasi xisoblanadi.

Mazkur xolda sezgi a`zolariga ta`sir qiluvchi cheksiz mikdordagi kizgovchilardan ayrimlari aniq bilib

ajraladi. Bir-birlari bilan kushilib ketadi va paydo bilgan xissiyot giyo sementlangandek maxkam

birlashib ketadi va maxkam birlashib ketadi. Natijada ular tasurot uygotib, biror xissiy ton bilan

ifodalangan xotira obrazlari tariqasida saqlanib koladi. Buni fiziologik jixatdan shunday tushuntirish

mumkinki, ma`lum kizgalishlar tirik mavjudotlar uchun xotirjamlik yoki notinchlik xakida signalga

aylanadi, xissiy kechinmalar esa insoning shaxsiy tajribasi tarkib topadigan shartli reflekslar

setsimasining mutsaxkamlanishi sifatida namoyon biladi. Xissityoning manna shu signal funktsiyasi

psixologiyada xissiyotning imperessiv tamoni deb ataladi. (Latincha impessio- sizidan olingan bilib,

taassurot degan ma`noni anglatadi.)

Ikkinchidan, xissiyot tasavvur kilinayotgan va fikrdagi maqsadlarga mayl intilishni uygotib,, inson

faoliyati va ayrim sharakatlarning (shuning bilan birga ularning bajarish usullarining) izok yoki kiska

muddatli motivga aylanadi. I.P. Pavlov tirik mavjudotlarning atrofimizdagi muxitga moslashuvida

xosil kilinadigan yoki bizuladigan dinamik tseroteplar orkali biror xissiyotning va emotsional

kechinmalalrning ijobiy yoki salbiy sharakterlarini tushuntirib berdi. Bunda dinamik tserotip deganda,

tashki tasurotlarning ma`lum tartibda qaytarilishi natijasida xosil kilingan shartli reflektor nerv

bo\lanishlarining barqaror setsemasi tushunilgan. Shar turli qiyinchiliklar va karshiliklarga duch kelish

natijasida dinamik tsereotipning «izgarishi» salbiy emotsional xolatni yuzaga keltiradi.

Olamni biluvchi va izining maqsadga muofik faoliyatida uni izgartiruvchi shaxs xissiyotining

subèkti , uning namoyondasi va uni ichdan kechiruvchi zotdir. Xissiyot ma`lum subèktdan

tashkarida paydo bilmaydi va yashamaydi. U xamma vakt kimningdir xissiyoti biladi. Odamning

Amaliy va nazariy faoliyati qaratilgan shamda shuning bilan birga unda emotsional taasurot va yuzda

tegishli ifoda tugdiradigan narsa va xodisalar xissiyotning obèkti deb ataladi.

Barcha subèktiv narsalar iz kelib chiqishi va iz moxiyati jixatidan xamma vakt kandaydir obèktiv,

real, ya`ni moddiy bilib, odam boshiga itkazilgan, unda qayta ishlangandir. Obèktiv olam paydo

qiladigan subèktiv xissiyot faqat tanadagi izgarishlarda emas, balki sharakatlarda, muloxazalarda,

shaxsning xatti sharakatlarida xam real namoyon biladi.

Odatda shaxsning xayot faktlariga nisbatan bilgan emotsional munosatlari asosiy ikkita sifatga- ijobiy

va salbiy sifatlarga ajratiladi. Bu shu narsa bilan bo\liqki, xissiyot paydo bilgan extiyojni

kondiradigan, kondirgan yoki kondirishi mumkin bilgan yoki, aksincha, bunday kondirilishiga xalakit

beradigan, karshilik qiladigan narsalarning kursatgichi xisoblanadi. Masalan, ovkatga bilgan

extiyojning kondirilishi roxatlanish xissini yuzaga keltiradi. Extiyojlarning normal kondirilishiga

xalakit beradigan narsalar noxushlik, norozilik xissini xissini yuzaga keltiradi. Xatto extiyojlarni

kondirishga xalakit beradigan kamchiliklar xakida eslashning va bu kamchiliklarning takrorlanishidan

xavsirashninng izi ba`zan nixoyatda yokimsiz biladi.

98

Birok emotsional xolatlarning iziga xos asosiy turtta sifati xakida gapirish ti\rirok bilar edi.

Shaxsning iz xissiyoti obèktiga ijobiy va salbiy munosabatlaridan tashkari, ikilanish xolatlari va,

shuning bilan birga , noaniq tushunish munosabatlari xam biladi. Bilarni roxatlanish va

kanoatlanmaslik xisslariga kushib bilmaydi.

Ikki taraflama xissiyotda (boshqacha qilib aytganda, ambivalent xissiyotda) roxatlanish va

azoblanish kushilib va biri ikkinchisiga utib ketmaydigina emas, balki bunday birga bilish

kechirilayotgan xissiyotning zarur sharakterli sifatlaridan birini tashkil qiladi. Masalan rashk xissida

muxabbat bilan nafrat nixoyatda iziga xos ravishda birlashib ketgan biladi. Xissiyotning ikki

taraflama bilishini shuning bilan tushuntirish mumkinki real narsalar, kiyofa va xususiy sharakatlar,

xususan, xayotiy vaziyat odatda iz mazmuni jixatidan \oyat murakkab biladi, shamda ular bilan

odamning aloqasi kupincha kandaydir sodda munosabat bilan tugallanmaydi. Turits tashnalikdan

azoblanib iz extiyojini mizdek suv bilan kondiradi va bundan u giyo roxatlanishi kerak edi. Birok

shunday vokea yuz berishi mumkinki, suvda, masalan, neft xidi bilishi mumkin. Bunda Ayni bir

obèktning izida Ayni bir vaktning izida odam birdaniga xam roxatlanish va xam noxushlik xissini

kechiradi. Badiiy adabiyotda bunday ikki taraflama xissiyotga juda kup misollar bordir: «sevaman va

nafratlanaman», «roxatlanaman va uyalaman», «xijron shirin kaynu, yokimli azoblanish» va xakazo.

Subèktning xissiyot predmetlariga nisbatan emotsional munosabatlarning turtinchi sifati odatda

kiska muddatli emotsional reaktsiyaning noaniqligidir,lekin, ba`zan, ayrim obèktlarga –ularni

tushunish bilan bo\liq bilgan obèktlarga nisbatan ancha vaktga davom etgan xisiyotlar xam

emotsional munosabatlarning sifati billa oladi. Odam yangi narsaga duch kelar ekan, bu narsa

kupincha, uni tulkinlashtiradi, idrokida mazkur narsani tevarak atrofdagi muxitdan ajratib olib, unga

nisbatan ajablanish, xayratlanish, xavas va qiziqish xissiyotini kechiradi. Bu yangi taasurotlarni

dastlabki anglashning emotsional tamonidir. Narsa tirik mavjudot, tabiiy yoki ijtimoiy muxitning

notanish yoki tushunib bilmaydigan xodisasi kandaydir biror yaqqol ifodalangan extiyoj bilan boglanib

qolishdan va iziga nisbatan birmuncha barqaror munosabat yuzaga keltirishdan oldin, iz moxiyati

jixatidan bilish faoliyati bilan kushilib ketadigan emotsional xolatning predmetiga aylanib koladi.

Yuqorida kursatib utilgandek, xissiyotlar iz mazmuni jaxtidan nixoyatda xilma-xildir. Xissiyotlarning

mazmuni odamning xayoti keyingi taraqqiyot imkoniyatlari bo\liq bilgan narsalarga nisbatan

munosabatlari, ba`zan esa, bevosita roxatlanish yoki azoblanish xislarini yuzaga keltiradigan narsalarga

nisbatan bilgan munosabatlarni tashkil qiladi. Boshqacha qilib aytganda, odamning xisiyotlari

turlicha moddiy va madaniy extiyojlarga asoslanadi. Paydo bilgan extiyojni kondiradigan yoki

kondirishga yordam beradigan narsa ijobiy emotsional xolatni yuzaga keltiradi. Keyinchalik bu

barqaror xissiyot tariqasida mutsaxkamlanib koladi.

Ayrim xissiyotlar ularni yuzaga keltiruvchi sabablarning kqayta ta`siri natijasida mutsaxkamlanib,

shaxsning xukmron emotsional xususiyatiga aylanadi. Odamlarni xushfe`l yoki, aksincha, jaxolatli,

99

kurkok yoki botir, kizikuvchan yoki sovkkon, mexribon yoki kurs va xakazo kishi sifatida sharakterlash

mumkin.

Odamning xissiyotlarida barqaror va izgaruvchan komponentlar birligi mavjuddir. Xissiyotlar, xatto

shaxsning xukmron emotsional xususiyati bilib kolsa xam \oyat murakkab izgarishlarga uchraydi.

Xissiyot taraqqiyotining yinalishini tushunish, uning oqibatlarini oldindan kira bilish va xissiyotlar

izgarishlar dinamikasini paykash nixoyatda muximdir.

Xissiyotlarning dinamikasi bir kator xollarda boshqacha sharakter va yinalishga ega biladi. Xissiyot

tariqasida jarayon bilan bir katorda pasayish, uchib qolish xollarini xam kizatish mumkin.

Ukituvchi iquvchilarning bir kolipdagi turlicha pand-nasixatlarga, tartibga chakiruvchi gaplarga,

kaytra beradigan, lekin amalga oshirilmaydigan pupisalarga vash u kabilarga emotsional adaptatsiya

xosil qilish imkoniyatlarini xisobga olish lozim. Agar shaxs uchun xissiyot obèktida mazmun

tugallangan bilsa, bunday xolda emotsional tuyinish xolati paydo biladi. Anna shunday ilgari odamni

kiziktirgan narsa keyinchalik kishining jaxlini chikaradi va zeriktiradi, yokimli narsa yokimsiz narsaga

aylanadi. Odamga yokkan musikali pessa, ashula shunga uxshash narsalar bir necha martalab

surunkasiga eshitila bergach, odam xayojonlanmaydi, xissiyotlavri uygonmaydi., kayfiyat

yaxshilanmaydi, aksincha, kishining gashini keltiradi.

Barcha psixik jaraayonlar singari, emotsional xolatlar xam miya faoliyatiningn natijasidir.

Emotsional xolatlarning paydo bilishiga tashki olamda yuz beradigan izgarishlar xayot faoliyatining

ortishi yoki pasayishiga bir xil extiyojlarning uygonishi va boshkalarning yuqolishiga shamda odam

ogrganizmning ichida sodir biladigan jarayonlarning izgarishiga olib keladi. Emotsialar uchun

sharakterli bilgan fiziologik jarayonlarning asosi murakkab shartsiz va shartli reflekslardir. Ma`lumki,

shartli reflekslar setsemasi katta miya yarim sharlari putsida xosil kilinadi.

Miya katta yarim sharlarining putsi noral sharoitda putslok otsi markazlariga boshkaruvchilik,

asosan tormozlashtirish tarzida ta`sir kursatadi va shunday qilib xissiyotlarning tashkarida ifodalanishi

ushlab kolinadi. Bildirilmaydi. Agar miya putsim nixoyat darajada kuchli kizgolish xolatiga kelsa va

kuchli kizgovchilarning ta`siri bilan uning boshkaruvchilik funktsiyasi bizulsa, chunonchi odam ita

charchasa , mats bilsa , irradatsiya natijasida putslok otsidagi markazlar xam kizgoladi, ifodali

sharakatlarni nazorat qilish yukoladi. Odam izini odatdagidek tita olmay koladi. Shunday qilib

emotsional xolatdagi vaktlardla insonda xayot faoliyatining turli tamonlariga talukli intensivliekning

izgarishini kizatish mumkin.

Ma`lum bilishicha, emotsional xolatlar izining fiziologik moxiyati jixatidan katta yarim sharlar

putsining v amiya putsi boshkaradigan putslok otsi sitemasi markazlarining funktsiyasigina bilib

kolmay, balki nerv sitemasi katìy ma`lum bilimlarning, chunochi, birinchidan, vazifasi bilmagan, faqat

miyaning boshka mexanizmlari faoliyatini aktivlashtiradigan retikulyar formatsiyaning funktsiyasidir;

ikiknchidan miyaning talamus (kirish tepachlari) deb atalgan va xususan gipotalamus (tepacha otsi

100

qismidagi) deb atalgan joyning kadimgi putslok otsi tizulishlari bilan yarim sharlar yangi putsloki

urtasidagi limbik setsemasining funktsiyasidir.

Ijobiy va salbiy emotsiyalarning xudi shunga uxshash markazlari bosh miyaning yuqorida aytilgan

boshka bilimlaridadir. Ammo roxatlanish va azoblanish markazlari bir-biriga juda yakin joylashgan.

Elektrodlar yordami bilan anna shu juft markazlardan birida xosil kilingan kizgolish ma`lum salbiy yoki

ijobiy extiyoj bilan bo\liqu bilgan ikkita qarama-qarshi emotsiyadan bittasinigina yuzaga kelitradi. Shar

xolda, agar kizgolish yonma-yon joylashgan markazlarga tarkalsa, ambivalent, ikki taraflama reaktsiya

xosil biladi.

Iz sifati jixatidan ijobiy bilgan turli emotsialar, salbiy kechinmalarning ayrim turlariga qaraganda, bir-

biridan ancha yaxshi farqlanadiyu markazlarning joylashishi xakidagi yuqorida tariflangan xususiyatlar

kupchilik emotsiyalarning juftt va karama krashi sharakterga ega ekanligini tushuntirishga yordam

beradi Emotsiya uchun qarama-qarshi emotsiyani topish mumkin: yokadi yokmaydi, kulay-nokulay,

sevgi-nafrat, xursandchilik-gamginlik va xakazo.

«Azoblanish» va «roxatlanish» markazlariga elektr kizgovchisi orkali ta`sir qilish yili bilan

itkazilgan eksprementlardan chikarilgan muxim xulosa, shu bildiki, aynan shu markazlarning

kizgotilishi shartli reflekslar xosil kilinish uchun mustaxkamlovchi omil bildi. Binobarin, ana

shunday elektr kizgovchisi orkali miya katta yarim sharlarining putsida- idrok, xotira, xayol, tafakkur,

malakalar, odatlar, maqsad sari yinalish va xatti sharakat tsereotiplarining asosini tashkil qiluvchi

muvakkat bo\lanishlar (ya`ni indivudning butun ongli faoliyatini tashkil qiladigan xamma narsalar)

xosil kilinadi. shuning bilan birga shartli reflekslarning uchib qolishi, ularning tormozlanish va

binobarin, katta miya yarim sharlari putslogining butun ixcham selektiv (tanlash ajratish) sitseasi miya

tsvolining izunasi buylab, tepalik otsi qismidagi nerv tugunlarida joylashgan bu emotsional

markazlarning doimiy ishlashi bilan bo\liqdir.

Insoning emotsional tamonlarining tadqiqotchilar tamonidan ekspremental ravishda aniqlangan

fiziologik mexanizmlari datsavval karaganimizda yuksak xayvonlardagi emotsiyalarning fizitoligik

mexanizmlaridan nisbatan kam fakr qiladi. Birok biz xissiyotlar mazmuning sifat tamonlariga va

ularni ifodalash formlariga itashimiz bilanok odam xissiiyotlari bilan xayvon xissiyotlari urtasida farq

nixoyatda katta ekanligin kiramiz. Juda kup olimlar xayvonlarda emotsional reaktsiyalarning borligin

etirof etsalar xam, ammo xayvonlarda kanday bilmasin murakkab xissiyotlarning borligi xakida

gapirish mumkin emas deb xisoblaydilar.

Odamda juda kup mikdorda xissiyotlar borki, bunday xissiyotlar xayvonlarda yuk va bilishi xam

mumkin emas. Shuning bilan birga odam va xayvon uchun umumiy bilgan (gazablanish, kurkish,

jinsiy xissiyot, kizikuvchanlik, xursandchilik, gamginlik kabi) emotsiyalar xayvonlarda sifat jixatidan

farqlanadi.

Inson xissityolari tarixiy jixatdan determinlashgan, ya`ni sababiy bo\lanishlarga egadir. Shuning

uchun juda sinchiklab kilingan biologik va fiziologik analiz xam inson xissiyotlarining aniq

101

mazmunini ochib bermaydi shamda bu xissiyotlarning inson shaxsi ongli va ongsiz xatti sharakatlarini

amalga keltiruvchi kuchga, ya`ni motivga aylanish yillarini belgilab Bera olmaydi.

Emotsiyalarning «insoniylashuvi» shunda namoyon biladiki, em otsiyalarda ichdan kechiriladigan

xissiyotlar mazmuning sifatlari xayvonlardagina karaganada solishtirilib bilmaydigan darajada boy

va murakkabdir. Odamlar bilan mexnat, siyosat, madaniyat, oila xayoti urtasidagi paydo bilgan real

izaro munosabatlar shamda, shuning bilan birga tabiat bilan odamlar urtasidagi izaro munosabatlar

juda kup yangi , sof insoniy xissiyotlarning va ularni ifodalash usullarining paydo bilishiga olib keladi.

Odam yuz ifodalari bilan, boshini tebratish bilan, chukur xursinish orkali boshka odamga izining

shamdardligini bildiradi, bolalarga odob bilan javob berishni, suxbatidoshiga ochik chexra javob

berishini, kariyalarga va invalidlarga xurmat bilan joy bushatib berishni va kichik bollarga

mexribonlik bilan munosabatda bilishni urgatadi. Odam iz emotsiyalarini izi boshkaradi, ularning

urinsiz namoyon bilishidan tiyib koladi, ularni axlok, birgalikda yashash koidalari, rasm bilib kolgan

odatlar va qonunlar nuktai nazaridan izi makulllaydi yoki koralaydi.

Emotsiyalarning tashki ifodasi Ayni bir vaktning izida fiziologik va psixologik jixatdan yoritilishni

talab kitladigan muammodir. Bu maslaning murakkabligi, masalan shundan iboratki, shaxsning

xayotida ancha chukur va muxim xissiyotlar oddiy xissiyotlarga qaraganda birmuncha yaqqol

ifodalangan biladi. Chunonchi xayot yilini tanlayotgan yosh uspirindagi xissiyotlar kirashi ularning

jismoniy izgarishlarida va ifodali sharakatlarida tasodifan iflos yilga yiqilib tushganda, biror joyi

uncha jaroxatlanmasa va ogrimasa xam ifodalanadigan uyalish va alam qilish xisiga qaraganda ancha

kuchsiz ifordalanadi. Chamasi emotsional kechinmalar ikkinchi signallar setsemasining faoliyati bilan

maxkam bo\liq bilganda, emotsiyalarni ifolashning oddiy formalari ortiq darajada tormozlansa

kerak: agar emotsiyalar ixtiyorsiz yoki odatdagi oddiy reaktsiyalarinng ma`lum bir tamonidan iborat

bilsa ifodali sharakatlar ancha bevosita va bir ma`noli biladi.

Emotsiyalarning tashki ifodasiga mimika imo ishora, vajoxat va kadi komatning izgarishi, ayrim

tashki sekretsiya bezlarining faoliyati (yosh sulak,ter ajralishi) va ayrim sharakatlarning

xususiyatlaridagi izgarishlar (ularning tezligi,, kuchi, yinalishi, koordinatsiyasi va xakazo kiradi).

Bunga nutqning fonetik izgarishlari, tutilmasdan gapirish yoki aloxida silliklik shamda ifodalikning

yuzaga kelishi, nixoyat xissiyotlar izining Tila yoki qisman ifodasini topadigan xatti sharakatlar

taluklidir.

Xissiyotlar shaxs faoliyatining bir tamoni sifatida kishining keng emotsional soxasidir. Shaxs

emotsional soxasining boylig va kup tamonligi xakida xissiy ton, emotsiyalar, affektlar, jiddiylik

xolatlari va kayfiyat kabi tushunchalar ma`lum tasavvurni bera oladi.

Xissiyot kupincha faqat emotsional tus sifatida psixik jarayoning iziga xos sifat tamoni tariqasida

namoyon biladi. Xissiyot bu erda iz-izicha emas, balki bilayotgan va sharakat kilayotgan shaxsda

ma`lum munosabatni tugdiruvchinarsalar yoki sharakatlarning aloxida xususiyati sifatida anglanadi.

102

Manna shunday emotsional tus-xissiy ton ( affektiv ton) –ayrim xollarda xamma (yoki diyarli xamma)

odamlarda tugma nasliy sharakterga ega biladi. Masaln o\riq va bir kator xaddan tashkari kuchli

kizgovchilar yaqqol ifodlangan yokimsiz xissiy ton bilan ajralib turadi. Merkaptan bir kator boshka

organik organikbirikmalardan chikkan ma`lum xidlar sharkanday normal odam uchun jirkanchdir.

Ayrim shaxslarda ka`tiy ifodalangan xissiy ton iziga xos idiosinkraziya sharakteriga ega biladi.

Ya`ni bunda y shaxs boshka odamlar uchun deyarli befarq yoki xatto yokimli bilgan ma`lum

kizgovchilarga nisbatan xatsalarcha jirkanish bilan munosabatda biladi. Masalan duxobaga tegishni

balik xidini, oyna artilganda chikkan boshka shu xil tovushlarni yoktirmaydigan, kitara olmaydigan

subèktlar uchrab turadi.

Kirish, eshitish, xidlash va kinetsetik (sharakat) sezgilar shamda idroklarga tegishli xissiy toni

urganish katta Amaliy axamiyatga egadir. Masalan, xonalarning, devorlarning va troansport

vositalarining rangi ma`lum ranglarning tusi va xususan ularning kushilishidan xosil bilgan yokimli

yoki yokimsiz xissiy ton bilan bo\liq xorlda kishilar mexnatning maxsuldorligiga va umumiy

kayfiyatlariga sezilarli darajada ta`sir qilishi mumkin. Ximiyaviy ugitlardan xosil bilgan yokimsiz xid,

kartoshkalarning boshka xususiyatlarin saqlab kolsa xam, ularning ximmatini keskin tushurib yuboradi.

Emotsiyalar, jarayonlar va xolatlar yoki emotsiyalar (termin tor ma`noda olingan) xissiy

kechinmalarning odatdagi va sharakterli formasidan iboratdir. Emotsiya-bu kandaydir bir

xissiyotning bevosita kechirilishidir (itishidir). Masalan odamda mutsaxkamlanib kolgan xususiyat

sifatida musikani sevishning izi emas, balki u kontsertda yaxshi musikani yaxshi ijrochi tamonidan

eshitib, kechirish, xis qilish natijasida roxatlanish, xayratda qolish kabi xolatlar emotsiya deb ataladi.

Ba`zi xollarda emotsiyalar tasirchanligi bilan ajralib turadi, tsenik biladi (grekcha tsshenvs sizidan

olingan bilib, kuch degan ma`noni anglatadi). Bunlay emotsiyalar ish sharakatlarga , muloxazalar

aytishga undovchi, odamning zur berishin kuchaytiruvchi kuchga aylanadi. Xursandchilikdan odam

toni talkon qilishga tayyor biladi. Urtogiga raxmi kelib, unga yordam berish yilini axtaradi. Faol

emotsiya paytida odam jim tura olmaydi, aktiv sharakat kilmay tura olmaydi. Boshka xollarda

emotsiyalar passivligi yoki xayolchanligi bilan sharakterilanadi. Ba`zan odam kuchli xissiyotni

kechirar ekan, iz xayoliga chumib ketadi. Bunday paytda raxmdillik yaxshi, lekin foydasiz emotsional

kechinma bilib koladi, uyalish yashirin vijdok azobiga aylanadi.

Nixoyatda tez itishi bilan ongda sodir bilib, odamni tez egallab oladigan, jiddiy izgarishlar,

sharakatlarni irodaviy nazorat qilishning bizulishi (izinin tita bilishning yuqolishi) va shuning birga

organizmdagi barcha xayot faoliyatlarining izgarishi bilan sharakterlanadigan emotsional jarayonlarga

affektlar deb ataladi.

Sunggi chorak asr davomida jiddiylik vaziyati yoki tsress deb ataladigan keskin vaziyat sababli

yuzaga keladigan emotsional xolatlarni tabaro katta axamiyat kasb etmokda. Jiddiylik- turli jismoniy

va aqliy ishlar xaddan oshib ketib, xafvli vaziyat tu\ilgan paytlarda zaruriy choralarni tezlik bilan

topishga ti\ri kelganda vujudga keladigan sharakatdir. Iz-izidan ravshanki, manna ushnday

103

sharoitlarning sharakatlarning xammasi biror xil emotsiya xolatlarning paydo bilishi shamda

itishining psixologik xussiyatlarini bilish faqat uchuvchilar , koscherlar , mashinitslar, shofyorlar

uchun emas, balki masalan, sud qarori ayblanuvchi uchun katta axamiyatga ega bilgan sudyalar

uchun, korxona raxxbarlari, iquvchilardan, imtixon oluvchi pedagoglar va boshkalar uchun xam juda

muxim dir.

Odamning xatti sharakatlari va ayrim psixik jarayonlariga ancha vakt davomida tus berib

turuvchi umumiy emotsional xolatga kayfiyat deyiladi.

Kayfiyat nixoyatda shar xil , yakin va ancha izok manbalarga ega bilishi mumkin. Kayfiyatni

kitaradigan asosiy manba odamlarning jamiyatda tutgan nuk`tai nazaridandir. Kichik yoshdagi

bolalarda kayfiyat kup darajada tasodifan paydo biladigan emotsiyalarga bo\liqdir, lekin umuman

ularning kayfiyati izgaruvchanligi, nisbatan kiska muddatliligi bilan ajralib turadi. Katta yoshdagi

bolalarda \oyaviy ta`sir adabiy asarlarning , kinofelmlarning ta`siri, urtoklariva kattalari bilan shaxs

sifatlari, burch, layokat, axlokiy talablar va ularni bajarish xakidagi masalalarni muxokama qilish

axamiyat kasb etadi.

Yuzlab va minglab kechirilayotgan emotsiyalarda, affekitlarda, kayfiyatlarda konkeritlashadigan bu

umumlashtirilgan xislar yuksak xislar deb ataladi. Yuksak xislar iz tarkibiga birmuncha soddarok

turli xsilarni oladi. Lekin yuksak xislarni oddiy xislar yi\indisidan iborat deb bilmaydi, chunki yuksak

xislar izining sifatli mazmuniga va aloxida belgilariga egadir.

Masalan, komsomol topshirigini bajarish uchun bilgan javobgarlik xissi xam tashvishlanish

emotsiyasi bir tamondan, senga ishonib topshirilgani uchun xursandlik bilsa, ikkinchi tamondan

topshirikni bajara olmay qolishdan kurkish xissi sifatida, xam iz kuchiga , gayratiga, iftixoriga

ishonish emotsiyasi sifatida va topshirilgan vazifaga jiddiy karamaydigan urtoklardan gazablanish

emotsiyasi sifatida, xamma shart-sharoitlar xisobga olinganligiga shubxalanish va xakazo sifatida

kechiriladi. Ammo javobgarlik xissininng moxiyati mana shularinng xammasinining oddiy

yi\indisidan iborat emas.

Inson faoliyatining qaysi bir turi qaysi bir soxasi xislardan qaysi birining asosi ekanligiga karab,

yuksak xislarning muxum turalrini sanab itamiz: itsalgan mexnat Faoliyatida kechiriladigan xislarning

muxim turlarini sanab itamiz. Itsalgan mexnat faoliyatida kechiriladigan xislar –praksisi xislar

(yunoncha- praxis sizidan olingan bilib, ish, faoliyat, yumush degan ma`noni anglatadi): axlokiy

xislar(lotincha marolis sizidan olingan bilib, axlokiy degan ma`noni bildiradi);

Etsetik xislar (yunoncha aitseses sizidan olingan bilib) xissiy idrok degan ma`noni bildiradi.

Birinchi navbatda oda biror maqsadni anglabgina kolmay, uni e`tirof etadigan yoki inkor qiladigan,

bu maqsadlarga erishishi yillarini baxolaydigan, ta`sir qilish usullari va kurollarini makullamaydigan,

ularning ti\ri tanlanganligia shubxalanadigan, nixoyat muvaffakiyat yoki mvaffakiyatsizlik xissini

kechiradigan mexnat faoliyatida kizatiladi.

104

Mexnat inson xayotining asosi bilib, insoning mexnatga bilgan emotsional munosabati yuksak xislar

orasida muxim urinni egallaydi. Masalan mexnatni oddiy mexnat sifatida «kiyin», lekin shodlik ishi

sifatida, qiyinchiliklarga uchraganda bardamlik jangovar kayfiyat manbai sifatida, xis kilinadi, biror

ishni mvaffakiyatli tugallanganda kishi aynisa tantana xissiga tiladi.

Axlokiy xislarda odamning boshka kishilarga, kollektivga va izining ijtimoiy burchlariga bilgan

munosabatlari ifodalanadi. Odam bu xislarni kechirar ekan, ma`lum axlokka, ya`ni ijtimoiy axlok

printsiplari va normalari majmuiga asoslanib, boshka kishilarning xatti sharakatlariga yoki psixik

xususiyatlariga shamda izining xususiy xatti sharakatlariga baxo beradi.

Muxabbat xissi tarkib topadigan va namoyon biladigan ijtimoiy munosabatlar insonning xamma

kechinmalariga xam albatta ta`sir qiladi.

Xakikiy muxabbat xissi odamning aqliy va jismoniy kuchlarini aktivlashtiradi, uni ijodiy yuksaqlikka

kitaradi. Odamning xakikiy muxabbati iz ichki kechinmalarini dunyosiga berilib ketib, passiv xolatga

tushib qolishga emas, balki faollikka undashi, kuch-kuvvat bagishlashi kerak.

Axlokiy xislar izlarining taraqqiyoti uchun yakin xisoblangan etsetik xisga doimiy ravishda

tayanadi. Odamlar xayotning turli faktlariga va ularning sanàtda aks ettirilishga kandaydir gizallik

yoki xunuklik, fojiali yoki kulguli, olijanob yoki razil, nozik yoki dagal xodisalar sifatida

munosabatda biladilar. Bu xislar tegishli baxolarda, etsetik didlarda namoyon biladi va iziga xos badiiy

lazzatlanish xolatida kechiriladi.

Intellektual xislarda odamning xam xakkoniy fikrlarga, xa soxta, ajablanarli, shubxali, tushunarli

yoki tushunib bilmaydigan, xayratda koldiradigan fikrlarga bilgan munosabatlarni ifodalanadi.

Intellektual xislarga datsavval ajablanish kiritilishi mumkin. Ajablanish inson bilish faoliyatining

ajralmas tamonidir. Ajablangan kandaydir tushunib bilmagan xayratda koldiradigan narsa emotsionalga

berilib ketgan odam izining bilish extiyojlarini kondirishga intiladi.

Xaqiqatni izlash shubxalanish xissi sifatida kechirilishi mumkin.

Nixoyat masalaning echilishi, xaqiqatni topish (yoki xaqiqatni izlashtirish) ishonch xissi bilan bir

vaktda amalga oshishi mumkin. Bu xis odam aktiv bilish faoliyati orkali xosil kilgan \oya shamda

e`tikodlarini xayotga tatbik qilish uchun bilgan kirashning kiyin munitlarida unga madad biladi.


1. Xissiyot, xis qilish nima?

2. Xis qilishda inson sezgilarining irni?

3. Emotsiya nima?

4. Mushabbat xissi deganda nimani tushunasiz?

Adabiyotlar:

• Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s.

105

• Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • Gòziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • Gòziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.

Xayol fantaziya.

Reja.

1. Xayol va uning asosiy turlari va jarayonlari xakida tushuncha.

2. Xayol va muammoli vaziyat.

3. Bolalarning uyi va kattalarning ijodiy faoliyatida fantaziyaning roli.

4. Badiiy va ilmiy ijodiyotda fantaziyaning roli.


Shayol, iy, fikr, fantaziya, tasavvur,

Xayol yoki fantaziya, tafakkur kabi, yuksak bilish jarayonlari katoriga kirib, kishining iziga

xos insoniy sharakteriga ega bilgan faoliyatlarida namoyon biladi. Mexnatning tayyor natijasini

106

xayolga keltirmay turib., ishga kirishib bilmaydi. Fantaziya yordami bilan kutilayotgan natijani

tasavvur qilish-inson mexnatining mexnat jarayoni iz tarkibiga zarur tarzda xayolni iz ichiga oladi,

Xayol inson ijodiy faoliyatining zarur elementi bilib, mexnatning oxirgi va oralik maxsulotlarida iz

ifodasini topadi. Xayol mexnat natijalarini narsalarda gavdalantirishga undaydi va shuning bilan

birga muammoli vaziyat aniq bilmagan xollarda ish sharakat programmasini tizishni taminlaydi.

Shuning bilan birga xayol aktiv faoliyatni programmalashtiruvchi emas, balki uning urnini

almashtiruvchi obrazlar xosil qilish vositasi sifatida yuzaga chiqadi.

Xayolning psixik jarayon sifatidagi birinchi va muxim vazifasi shundan iboratki, u mexnatni

boshlamasdan oldin uning natijasini tasavvur qilish imkoniyatini beradi. Xayol mexnatning faqat

sungi natijasinigina emas (maslan, bitkazilmagan tayyor maxsulot sifatidagi tsol), balki mexnatning

oralik maxsulotlarini (mazkur xolda tsolni yasab bitkazish uchun tayyorlanadigan detallarni xam)

tasavvur qilish imkoniyatini beradi. Binobarin, xayol odamga faoliyat jarayonida mexnat

maxsulotlarining oxirgi va oralik psixik modellarini xosil qilish yili bilan yil-yurik kursatadi. Bu esa

mexnat maxsulotlarini narsalar sifatida gavdalantirishga yordam beradi.

Xayol tafakkur singari, muammoli vaziyatda, ya`ni masala echishning yangi usullarini kidirib

topishda yuzaga keladi. Xayol tafakkur singari, shaxsning extiyojlariga asoslanadi. Extiyojlarni

kondirishning soxta, xayoliy jarayoni sodir biladi, ya`ni bu extiyojlarning kondirilishi mumkin bilgan

vaziyatni jonli, Erkin, tasavvur qilish mumkin. Xayol jarayonlarida amalga oshiriladigan vokelikni

oldindan aks ettirish Erkin tasavvurlar tarzida va konkert obraz shaklida sodir biladi. Shuning bilan

bir paytda tafakkur jarayonlarida oldindan aks ettirish olamni umumlashtirib, vositali tarzda bilish

imkonii beruvchi tushunchlalar bilan ishlashda sodir biladi.

Tafakkur va xayolning uxshash shamda farqlanuvchi tamonlarini karab chikar ekanmiz, muammoli

vaziyat oz yoki kup noaniqlik bilan sharakterlanish mumkinligini kursatib itish lozim. Masalaning

dastlabki ma`lumotlari, chunonchi, ilmiy problemaning dastlabki ma`lumotlari aniq bilsa, masalni

echish yilining moxiyati oldingi bobda yoritilgan tafakkur qonunlariga kiproq tobe biladi. Agar

problemali vaziyat kup jixatdan izining noaniqligi bilan ajralib tursa, dastlabki ma`lumotlarni aniq

analiz qilish juda kiyin bilsa, boshqacha bir xolni kiramiz. Bunday xollarda xayol mexanizmlari ishga

tushadi. Chunonchi dastlabki ma`lumotlarning birmuncha noaniqligi yozuvchining ishiga zarar qiladi.

Muammoli vaziyat sharakterlanadigan turli sharoitlarga bo\liq ravishda aynan bir masalaning izi

xam xayolning yordami bilan, xam katìy tafakkur bilan echilishi mumkin. Vaziyatning noaniqligi

nixoyatda katta bilganda, ya`ni bilish shu darajaga kelganda xayol ishlay boshlaydi, deb xulosa

chikarshiga asos bordir. Vaziyat qanchalik odatdagidek, aniq va ma`lum bilsa, fantaziya uchun

shunchalik kam urin koldiradi.

Xayol izining aktivligi va faolligi bilan sharakterlanadi. Shuning bilan birga xayol apparati faqat

atrofdagi olamni izgartirishga qaratilgan shaxs ijodiy faoliyatining sharti sifatida foydalanish mumkin.

Xayol odamni Amaliy aktivlikka undovchi extiyojlarga javob tariqasida ishlaydi. Lekin ayrim xollarda

107

xayol faoliyatining urnida, ya`ni soxta faoliyat sifatida sharakat qilishi mumkin. Manna shu xollarda

odam iziga xal qilib bilmaydigandek kurinadigan masalalardan, turmushning ogir sharoitldaridan, iz

xatolarning takibidan vash u kabilardan yashirish uchun real tasavvurlardan izok bilgan fantatsika

olamiga vaktincha kirib ketadi. Fantaziya xayotda gavdalanmaydigan obrazlarni yaratadi, amalga

oshmaydigan va kupincha amalga oshirib bilmaydigan ish-sharakat programmalarini belgilaydi.

Xayolning bunday formasi passiv xayol deyiladi.

Odam passiv xayolni ixtiyoriy ravishda yuzaga keltirishi mumkin. Ixtiyoriy ravishda yuzaga

keltirilgan, lekin xayotda gavdalantirishga qaratilgan, iroda bilan bo\liq bilmagan xayolning manna

shunday obrazlari shirin xayol deb ataladi. Kandaydir kuvonchli yokimli, kizikarli xakida shirin xayol

surish xamma odamlarga xosdir. Manna shunday shirin xapyollarda fantaziya maxsulotlari bilan

extiyojlar urtasidagi aloqa engil namoyon biladi. Ammo inson xayoliy jarayonlarda shirin xayol surish

xollari kiproq bilsa, bu shaxsning passivligidan dalolat beruvchi nukson xisoblanadi. Agar odam passiv

bilsa, u kelajakda yaxshi xayot uchun kirashmasa, uning xozirgi xayoti esa kiyin, kungilsiz bilsa,

bunday xolda u izining extiyojlari Tila kondiriladigan, itsagan narsasini kulga kirita oladigan, xozirgi

paytda umid xam kila olmaydigan biror mansabni egallaydigan soxta xayotni kup vakt xayol qiladi.

Passiv xayol ixtiyorsiz ravishda xam yuzaga kelishi xam mumkin. Bunday ixtiyorsiz ravishda yuzaga

keladigan passiv xayol asosan ong faoliyatining, ikiknchi signal setsimasining susayishida, odam

vaktincha sharakatsizlik xolatida, uykusirash xolatida, uyeusirash xolatida, affekt xolatida, uyku (tush

kirishda), ongning kasallikka uchrab bizulishida (gallyutsinatsiyada) vash u kabilarda sodir biladi.

Agar passiv xayolni ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlarga bilish mumkin bilsa, aktiv xayolni ijodiy va qayta

tiklovchi xayol turlariga bilish mumkin biladi.

Iz asosida yozilganlarga muovik keladigan obrazlar sistemasini yaratuvchi xayol qayta tiklovchi

xayol deyiladi. Xox darsliklarni, Xox badiiy adabiyotlarni ukishda, geografik kartani yoki tarixiy

tasvirlarni urganishda xayol xayol yordami bilan bu kitoblarda, suratlar va xikoyalarda aks ettirilgan

narsalarni qayta tiklashga ti\ri keladi. Stereometriyani urganishda kerak biladigan fazoviy xayol

chizmalarni va shar xil rasmdagi natural xajmli narsalarga diqqat bilan karashda rivojlanadi.

Ijodiy xayol qayta tiklovchi xayolning bajaradigan vazifasi aniqlab olingach, fantaziya obrazlarining

yaratilishini amalga oshiradigan jarayonlar karab chiqilishi va ularning strukturalarini aniqlash lozim.

Odamga Amaliy va ijodiy faoliyatlarida yil kursatiuvchi fantaziya obrazlari kanday qilib paydo biladi

shamda ularning tizulishi kanday? Fanataziya yaratgan shar kanday yangi obrazda eskilik, ilgaridan

ma`lum bilgan belgilar kurinib turadi, yangilik bilan eskilik urtasida izchillik saqlanib koladi.

Bu xolat badiiy ijodda katnashadigan xayolga nisbatan K. Pautsovskiyning aytgan quyidagi gaplari

bilan ifoda kilinishi mumkin: «Shar bir minut bexosdan tashlangan shar bir siz va nigox, shar bir

chukur ma`noli yoki xazilomiz fikr, odam yuragining uchub tushgan terak momigi yoki tungu suvdagi

yildiz shulasi singari, bilinar bilinmas shar bir sharakati- bilarning xammasi oltin changi

zarrachalaridir. Biz, adabiyotchilar, bu millionlar zarrachalarni un yillar davomida tuplab olamiz,

108

izimiz sezmagan xolda yigib kotishmaga aylantiramiz va undan sung anna shu kotishmadan izimizning

«oltin gulimiz» bilmish- roman yoki poemalarni tayyorlaymiz».

Fantaziya obrazlarining paydo bilishi odam miyasi faoliyatining natijasidir. Xayol boshka xamma

psixik jarayonlar kabi, katta miya yarim sharlari putslok qismining finktsiyasi xisoblanadi.

Xotiraning fiziologik asosi muvakkat nerv bo\lanishlarining titashi va ularning keyinchalik

aktuallashishidan (qayta tiklanishi, tormozlanishidan) iboratdir. Agar xotira jarayonlarida paydo

bilgan bo\lanishlar keyinchalik qayta tiklanscha, xayol jarayonida odamning xayoti davomida xosil

kilingan bo\lanishlar sistemasi giyo emiriladi. (bizulib ketadi) va yangi sistemaga birlashadi. Bunday

birlashish exztiyoj yoki kandaydir bevosita taassuot orkali miya putsida etarli darajada kuchli kizgolish

manbaini xosil qilish natijasida bilishi mumkin biladi. Shunday qilib xayol kilayotgan odamda nerv

xujayoralarining gruppalari yangicha boglanadi. Xotira obrazlariga nisbatan fantaziya obrazlariga

sharakterli bilgan yangilik va qisman uxshashlik anna shunga, ya`ni nerv xujayralarining yangicha

bo\lanishiga bo\liqdir.

Xayol katta miya yarim sharlari putsining funktsiyasi xisoblanadi. Shuning bilan birga xayol

strukturasining murakkabligi va uning xissiyotlar bilan bo\liqligi xayolning fiziologik mexanizmlari

faqat miya putsi bilan emas, balki miyaning chukurrok qismlari bilan bo\liq deb taxmin qilishga asos

beradi.

Fantaziya obrazlarining tarkib topishi va ularni faoliyat jarayonlariga kushishga miya yarim sharlari

putsi bilan birga katnashuvchi miyaning anna shunday chukur qismlari- gipotalam-limbik

sistemasidir. (gipotolomus uning kadimgi putslok va putslok otsi qismlari bilan bo\lanishi miya

tsvolining yarim sharlarga chikaverishida, oldingi qismi atrofida «limb» yoki chegara xosil qiladi.)

Eksperementlar bilan shular aniqlanganki, lipotalam-elimbik sistema zarralanganda, odam psixikasida

iziga xos bizulish sodir biladi; odamning xatti-sharakatlari giyo ma`lum programma bilan

boshkarilmayotgan va bir-biri bilan boglanmagan, aloxida-aloxida, shu bilan birga iz-izicha etarli

darajada murakkab va bir butun sharakatlardan iboratdek tasavvur tu\iladi.

Mazkur xolda xatti-sharakatni rejalashtirishga, kelajakdagi sharakatlarning programmasini tizushga

javobgar bilgan miyaning strukturasi zararlangan deb taxmin qilish mumkin. Yuqorida kursatib

utkanimizdek, xayolning eng oddiy, kundalik lekin extimol, shuning bilan birga eng muxim roli Ayni

shu xati-sharakat rejasini, programmasini ishlab chiqishdan iboratdir.

Bolaning etakchi faoliyati uyin bilib koladigan bogcha yoshidagi davrida maktabda ta`lim olishning

dastlabki yillari xayol jarayonlarining bark urib rivojlanishi bilan sharakterlanadi.

Xayolga boy ozuka beruvchi rolni uyinlar bolaga shaxsning kimmatli sifatlarini chukurlashtirish va

mutsaxkamlash imkonini beradi. (dadillik, barqarorlik, kattiylik, batartiblik, topkirlik vash u kabilar);

xayolik vaziyatda izining va izgalarning xatti-sharakatlarini tasavvurdagi real personajning xati-

sharakati bilan takkoslab, bola zarur baxolash va solishtirishlarni amalga oshirishni irganadi.

109

Faoliyatni amalga oshirish va tashkil qilish uchun \oyat muxim axamiyatga ega bilgan xayolning izi

faoliyatning shar xil turlarida tarkib topadi va bola sharakat kilmay kuygandan sung yukolib ketadi.

Bogcha yoshidagi davrda bola xayoli atsa-sekin tashki tayanchga (datsavval uyinchoklarga)

suyanadigan faoliyatdan sizlar bilan sodda ( chupchaqlar tukish, tarixiy vokealarni aytish, she`r tukish)

va badiiy ijodiyotni amalga oshirishga imkon beradigan mutsakil, ichki faoliyatga aylana boradi.

Bolaning xayoli nutqni izgartirish munosabati bilan, binobarin , katta odamlar bilan qiladigan

munosabatlari jarayonida rivojlanadi. Nutq bolalarga shu paytgacha xech kachon kurmagan

narsalarini tasavvur qilish imkonini beradi. Shu ransa ayonki, nutq taraqqiyotidan orkada qolish

xayolning taraqqiyotiga xam ta`sir va xayolning orkada qolishiga, kambagallashiga olib keladi.

Kichik bolalarda (bogcha yoshidagi davrda) fantaziya ijtimoiy tajribaning izlashtirishning muxim

shartlaridan biri sifatida yuzaga chiqadi. Tashki olam xakida ti\ri, adekvat (mos) tasavvurlar bola

ongida xayol prizmasidan utib tasdiklanadi. Bu jixzatdan «teskari kursatkich» juda ibratlidir. «teskari

kursatkich»ni xamma bolalar yaxshi kiradilar (turt yoshli kizcha shunday ashula aytadi: «Bir burda sut

va bir xurmocha pirogman».) . «Teskari kursatkichlar» bolalar xayolining maxsulidir. «Teskari

kursatkichlar», fantaziyaning boshka obrazlari kabi, odatdagi obraz xosil qiladigan elementlarning

urnini almashtirish yordami bilan shamda emotsional kulgili xollarga bilgan extiyojlarning ta`siri

otsida yasaladi. Shu narsa muximki, vokelikni ataylab bizub kursatadigan bu «Teskari kursatkich»ning

yonida, bu bilmogur narsalarni inkor qiluvchi etalon sifatida, olamni ti\ri tasvurlash mavjuddir. Aks

xolda ular yanada chukurrok urnashib kolgan bilar edi. Narsalarni noti\ri, fantatsik boshqarish («Kizil

kalpokcha burini eb kuydi») narsalar urtasidagi qonuniy bo\lanishlarni angalshga yordam beradi va

bolaning bilish faoliyatida ishonchli tayanch biladi.

Ijodiy faoliyatga xamma vakt fantaziya kushilgan biladi. Birok xamma vakt xam odamning

Amaliy sharakatlarida xayol jarayonlari darxol amalga Osha bermaydi. Kupincha xayol jarayonlari

odam amalga oshirishni itsaydigan obrazlar shakliga, ya`ni aloxida ichki faoliyat shakliga kirib oladi.

Manna shunday kelajakda odam xoxlaydigan obrazlar orzu deb ataladi.

Orzu- odamning vokelikni izgartirishga qaratilgan ijodiy kuchlarni xayotga tadbik qilishning zarur

shartlaridan biridir. Orzu xayotni ilmiy kira bilishning eementidir. Xayotni oldindan ilmiy kira bilish

xususan xalk xujalgini rivojlantirishning davlat rejalari \oyat katta rol` uynaydigan bizning

mamlakatimiz uchun katta axamiyatga ega.

Iz-izidan ravshan kurinib turibdiki, fantaziya eng kup kullaniladigan soxa bilmish sanàt va

adabiyotning ijodiy faoliyatida zaruriy element bilib xizmat qiladi. Rassom yoki yozuvchining ijodiy

faolitida katnashadigan xayolning muxim xususiyati uning kiz jixatdan emotsionalligidir.

Yozuvchining miyasida xòsil bilgan obraz, vaziyat syujetining tusatdan izgarishi ijodiy shaxsning

emotsional soxasi uchnu xizmat qiladigan iziga xos «Boyituvchi mexanizmdan» itkazilgan biladi.

Yozuvchi, rassom va musikachi turli tuy\ularni boshidan kechirar va ularni badiiy obrazlarda

gavdalantirar ekan, iz navbatida kitobxok, tomashabinlarni, eshituvchilarni xissiy kechinmalarni

110

kechirishga, azoblanishga va xursand bilishga majbur etadi. Genial Betxovenning simfoniyalari va

sonatalarida musikali-obrazli ifodalangan jushkin xissiyotlari juda kup musikachilar avlodi va

tinglovchilarda xudi shunday xissiyotlarni uygotmokda.

Xozirgi vaktda xozirgi zamon psixologiyasining eng itsikbolli soxalaridan biri ilmiy ijodiyot

psixologiyasidir. Mitaxasislar tamonidan bu soxa buyicha amalga oshirilgan juda kup tadqiqotlar

ilmiy va texnika ijodiyoti jarayonlarida xayolning rolini aniqlashga bagishlangan. Bu bilim soxasi ish

olib boradigan yillaridan biri ilmiy kashfiyotlar tarixidir. Agar zarur darajada yuksak tarakkiy etgan

biror fanning tarixiga karaydigan bilsak, nazariy kontseptsiyaning etarli rivojlanganligini ,

matematikaning keng kullanilishini va shuning kabilarni kiramiz. Ishonch bilan aytish mumkinki,

fanning dastlabki tarkkiyot boskichlarida u boshdan oxirigacha fantatsik farazlar bilan tulib toshgan

edi, chunki usha paytlarda xali juda kup narsalar ravshan emas edi va farazlar, taxminlar bilan

tuldirilar edi. Bilimlar soxasi rivojlanishi bilan birga unda juda kup narsalar barqarorlashadi va

xayolga zarurot kolmaydi. Lekin narsalarning bunday xolati izok davom etmaydi. Ilmiy bilimlarning

tuplanishi va tadqiqot metodalariningn takomilashishi tufayli xatto eng barqaror Fan soxasi xam iz

taraqqiyoti yilida kupchilik tamonidan kabil kilingan sexemalarga sigmaydigan va bu sxemalar bilan

tushuntirib bilmaydigan faktlarga duch keladi.


1. Shayol deganda nimani tushunasiz?

2. fantaziyaning ijobiy shislatlari?

3. Shayol surish nima?

4. Fantaziyaning meshnat jarayonidagi irni?

Adabiyotlar:


111

IRODA.

Reja.

1. Iroda xakida tushuncha.

2. Shaxs va irodaviy faoliyat.

3. Iroda akti va uning strukturasi.

4. Shaxsning irodaviy sifatlari va ularning tarikb topishi


Iroda, inson irodasi, iroda kuchi, qatìylik.

Tabiiy va madaniy, moddiy va ma`naviy extiyojlar tufayli yuzaga keladigan va maqsadga

muofiklik sharakterini kasb etadigan shaxs aktivligi turli sharakatlarda amalga oshiriladi. Oila shu

sharakatlar yordamida odam tevarak atrofdagi olamni qayta izgartiradi. Manna shu sharakatlarning

xammasi ixtiyorsiz va ixtiyoriy sharakatlardan iborat ikki kategoriyaga bilinishi mumkin.

Ixtiyorsiz sharakatlar anglashilmagan yoki etarli darajada anglanmagan mustaqqil (mayllar,

kursatmalar vash u kabilar)ning paydo bilishi natijasida amalgan oshiriladilar. Bilan aql impulsiv

sharakterga ega bilib, ularning aniq rejasi bilmaydi. Odamning sarosimalik affekti, daxshat, ajalanish

va shuning kabi boshka xolatdagi xatti sharakatlari ixtiyorsiz sharakatlarga misol bila oladi.

Ixtiyoriy sharkatlar maqsadni anglashi va maqsadning amalga oshirilshini ta`minlaydigan

operatsiyalarni taxminan tasavvur qilishni taqozo qiladilar. Ixtiyoriy sharakatlarning aloxida guruxini

irodaviy sharakatlar deb atalgan sharakatlar tashkil qiladilar. Maqsadga erishish yilida turgan karama

krashiliklarni bartaraf qilish uchun zur berish bilan bo\liq bilgan va ma`lum maqsadga yunaltirilgan

ongli sharakatlar irodaviy sharakatlar deb nomlanadi.

Iroda inson aktivligining aloxida formasidan iboratdir. Iroda odamning iz xatti sharaktalarini izi

boshkarshini, bir kator boshka intilish bilan aqllarni tormozlashini taqozo qiladi; iroda ongli ravishda

kuyilgan maqsadga muofik turli sharakatlar katorini tashkil qilishi kizda titadi. Irodaviy faoliyat

shundan iboratki, bunda odam iz-izini idora qiladi, izini kulga oladi, izining xususiy ixtiyorsiz

impulslarini nazorat qiladi va kerak bilib kolgan paytda ularni yukotadi. Irodaning namoyon bilishi,

ya`ni odam tamonidan turli ishlarning va irodaviy sharakatlarning setemali tarzda amalga oshirilsh

bunday ish sharkatlarda ongning ishtirok qilishi bilan bogli shaxs aktivligidir.

Bu erda yuzaga kelgan vaziyatni baxolash, kelajakdagi sharakatlar uchun yil-yurik tanlash, maqsadga

erishish uchun kerak bilgan vositalarni tanlash, qarorga kelish va shuning kabilarni kursatshi mukin.

Shuning uchun bunday irodaviy sharkatlarni amalga oshirishga odam ongli sharakat qiluvchi shaxs

sifatida butunlay jalb kitlingan biladi.

Irodaviy faoliyat psixologik jixatdan bir kator muxim xususiyatlar bilan sharakterlanadi.

112

Umumiy irodaviy faoliyatni yoki aloxida iroda aktinii amalga oshirishning muxim xususiyatlaridan

biri amalga oshirilayotgan sharakatlarning erkin ekanligini angnlashdan «xoxlasam unday xoxlasam

bunday kilaman» deyishdan iboratdir.

Iroda shaxsning tarkib topgan kiyofasi, odamning ishtimoiy xayoti sharoitida shar xil tasurotlarning

natijasi sifatida paydo bilgan simtivlarning sharakteri va xayotiy maqsadi bilan bo\liqdir. Shuning

bilan birga irodaviy faoliyatning bevosita sababchisi sifatida irodaviy sharakatlarni belgilab

beradigan turli tuman xayotiy sharoitlar bilishi mumkin.

Odamning irodaviy faoliyati obèktiv jixatdan boglangandir, lekin bunday iroda psixologik

jixatdan amalga oshirilishiga odam javobgar bilmagan kandaydir majburiy tashki zaruriyat degan

ma`no kelib chikmaydi. Bunday tasavvur qilish xatodir.

Irodaviy faoliyatning sharakterli xususiyati shundan iboratki, irodaviy sharakatlarni odam oila vakt

shaxs sifatida amalga oshiradi. Xudi manna shuning bilan bo\liq ravishda irodaviy sharakat odam

Tila ravishda javob beradigan ish siftaida ichdan kechiriladi. Irodaviy faoliyat tufayli odam kup

jixatdan izini shaxs sifatida angalydi, iz xayot yili va takdirini izi belgilashligini anglaydi.

Odamning irodaviy sharakterlari murakkab psixologik mazmun bilan sharakterlanadi.

Psixologik jixatdan iroda aktining nimadan ibrot ekanligini, uning zvenolari, strukturasi (tizulishi)

kanday ekanligini ochish juda muximdir.

Shar kanday irodaviy sharakat datsavval odam oldida tu\iladigan maqsadni taqozo qiladi.

Boshqacha qilib aytganda, odam u yoki bu sharkat orkali nimaga erishmokchi ekanligini anglaydi.

Odam iz sharakterini izgartirishi lozimligini, kandaydir extiyojlarni kondirish keraqligini va shuning

kabilarni anglaydi.

Odam muayyan maqsadga intilayotganini, uning belgilangan maqsadini kulga kiritishga nima

majburp qilishini tushuntirish sharakat motivlaridir.

Odatda odamning oldida u yoki bu xildagi jalb qilish xususiyatiga ega bilgan turli maiqsadlar paydo

biladiyu odamga bu maqsadlarni tanlashga, ularning ma`kulligi yoki noma`kulligini, uning xozirgi

xayoti uchun yoki xayotining ancha izok boskichlari uchun axamiyati baxolashga va xozirgi payt

uchun eng muxitm shamda eng keraqli xisoblanganini ajratishga ti\ri keladi. Kishida muayyan

maqsadga erishish itsagi tu\iladi. Masalan kasbni izgartirish, ukishga kirish.

bilan shu munosabat bilan irodaviy sharakatning muxim boskichi, ya`ni kuyilgan mmaqsadga

kanday erishishni unga erishish yillari kanday bilishni, kanday sharakatlar bu maqsadga olib

borishini uylash boskichi paydo biladi bunday uylavb kirishda ba`zan u yoki bu yilning maqsadga

muofikligini chamalab kirish , maqsadga erishini real qiladigan vositalarni tanlash amalga oshiriladi.

Anna shu jarayonlarning xammasi iz moxiyati jixatidan iroda akti tarkibiga kirgan intellektual

momentalr xisoblanadi.

113

Faqat qarorga kelishni e`tirof kilmaydigan muloxazalarni chamalab kirishgina emas, balki izaro bir-

birini inkor qiluvchi sharakatlarni amalga oshirishga undovchi extiyojlar obèkti izining axamiyati

jixatidan qanchalik izaro barobor bilsa, bunday kirash xam shunchalik kuchli biladi.

Motivlar kirashi natijasida qarorga kelish paydo biladi: shubxalanish va ikkilanishlarni chetga

surib tashlab, qarorni amalga oshirish kerak biladiyu agar qarorga kelingandan sung xam

«shubxalanish kurti» odamni bezovta qilishda davom eta bersa, bunday irodaviy sharakat xakikiy

xayratdan, kuyilgan maqsadga intilishdan maxrum biladi.

Bir kator xollarda qarorga kelishning izi boshka kuchli extiyojlarning ta`sirini zaruriy tarzda engish

bilan bo\liq bilgan deyarli jiddiylik sharakterilagi nixoyat darajadagi ichki zur berish bilan bo\lik

biladi. Izidagi karshiliklarni engish uchun bilgan bunday zarurat (izining ayrim istaqlari,

mutsaxkamlanib kolgan yaramas odatlari, turmush xodisalariga nisbatan urganib kolgan, lekin

ma`kullanmaydigan axlok jarayonlari vash u kabilar bilan kirashi) kechirilish irodaviy aktning

sharakterli sifati bilgan irodaviy zur berish bilan bo\liq.

Biz iroda akti xakida gapirganimizda shuni esdan chikarmasligimiz kerakki, irodaviy zur berishni

ichdan kechirish faqat qarorga kelishda paydo bilmaydi. Irodaviy zur berish juda kup xollarda kabil

kilingan qarorni ijro etishda \oyat intensiv darajaga erishadi. Buning sababi shundaki, kabil kilingan

qarorni ijro etish kupincha subèktiv va obèktiv tartibdagi bir kator karshiliiklarga duch keladi.

Ti\ri iz-izi bilan bilgan kurashda qazongan galaba ijobiy sharakterdagi xissiyotlarni yuzaga keltiradi:

iz utsinglan xukmron bilishing bilan bo\liq kechinmalar, iz kuchingni anglash, iz oldingga kuygan

muxim maqsadlarga erisha olishingni anglash. Lekin shunga karamay, irodaviy zur berish, zur berishni

ichdan kechirish \oyat kuchli bilishi mumkin.

Iz-izidagi karshiliklarni engish bilan bir katorda, biz jiddiy karshiliklarni engish bilan bo\liq bilgan

irodaviy faoliyatga duch kelamiz.

Shunday qilib irodaviy faoliyat uchun sharakterli bilgan iroldaviy zur berish kupincha faqat qarama-

qarshi motiivlar urtasida ixtilof bilgani uchun emas (ba`zan bunday ixtilof bilmaydi), balki kabil

kilingan qarorni batamom ijro etish uchun obèktiv sharakterga ega bilgan karshiliklarni engishga

ti\ri kelganligi uchun obèktiv sharakterga ega bilgan karshiliklarni engishga ti\ri kelganligi uchun

yuzaga keladi.

Irodaviy faoliyat odamning xatti-sharakatlarini uning olamga ongli shaxs sifatida kuygan axamiyatli

maqsadlariga muofik ravishda boshkaradi. Odam izining ideallariga , \oyalariga ishonch akidalariga

beradigan baxolariga va iz-iziga beradigan baxolariga mos kelmaydigan istaqlarni va sharakatlarni

paydo kilmaslikka , ularni tormozlashga sharakat qiladi. Shunday qilib, iroda izining muxim

funktsiyalaridan birini, ya`ni xatti-sharakatlarini tormozlash, nazorat qilish, boshqarish funktsiyalarini

namoyon qiladi.

Irodaviy soxa shar doim odamni aktivlikka undaydi. Bir kator muofakkiyatli sharakatlarni amalga

oshirish odamda iziga ishonch xolatini paydo qiladi. Muvaffakkiyatli amalga oshirilgan shar kanday

114

irodaviy sharakat faqat beixtiyor ravishda iziga yil ochibgina kolmay va bila irodaviy sharakatlarning

bajarilishini englishlashtiribgina kolmay (odam izidan irodaviy zur berishni talab qiladigan

sharakatlarni bajarishda «mashklanadi»), balki odamdagi irodaviy sifatlarning yanada tarakkiy

etishiga undaydi.

Irodaviy faoliyatda shaxsning tegishli irodaviy sifatlari namoyon biladi va tarkib topadi.

Irodaviy faoliyat turli odamlarda turlicha sodir biladi: ayrim odamlar katìy biladilar, boshka bir

odamlar esa-katìy bilmaydilar, ba`zi odamlar qarorga kelishda mutsakil biladilar, boshka bir odamlar ,

aksincha, shar narsaga ishonaveradigan biladilar.

Odamning xatti-sharakatlarida iroda aktinii amalga oshirish usullari va ularning iziga xos tipik

namoyon bilishi aniqlik va batqarorlik kasb etsa, ular shaxsning sharakterli irodaviy sifatiga aylanadi.

Biz bu erda shaxs irodaviy sifatlarning faqat mutsakillik , dadillik katìylik, izini tita bilish kabi

eng muximlari utsida tuxtalib itamiz.

Mutsakillik irodaviy sharakatlar motivlarida vash u bilan birga qaror kabil qilish sharakterida

namoyon biladi. Mutsakillikning moxiyati shundan iboratki, odam izining ish sharakatlarini tevark

atrofdagilarning tazyiki tasodifiy tasurotlar bilan emas, balki iz ishonch –akidalari, bilimlari va tegishli

vaziyatda kanday ish titishi keraqligi xakidagi tasavvurlariga asoslanib belgilaydi.

Paydo bilgan maslani echishda kurinadigan mustaqillik rivojlangan irodaning sharakterli xususiyati

xisoblanadiyu mutsakillikning qarama-qarshi tamoni ta`sirlanuvchanoikdadur

2. Dadillik shaxsning shunday irodaviy sifatiki, bunda odam iz vaktida va ortiqcha ikkilanishlarsiz

etarli darajada asoslangan qarorga keladi va shundan sung ularni uylab xayotga tatbik qiladi. Bu

muxim iroaviy sifatning qarama-qarshi tamoni juràtsizlikdir. qaror kabil qilish vaktida juràtsizlik

namoyon bilishi mumkin. Odam kanday ish tutushi lozimligi xakida ikkilanadi, shubxalanad,

motivlar kirashi tamom bilmslik darajasida chizilib ketadi.

3. Dadillik bilan bir katorda katìylik uylab kuyilgan qarorni muvaffakkiyatli amalga oshirishni

ta`minlovchi \oyat muxim sifatdir. Katìylik odamdan izok vakt davomida xech bir pasaymaydigan

irodaviy zur beri shva kuch kuvvatni taqozo qiladi.

4. Inson irodaviy faoliyatining yuksak darajasi uning izini tita bilishi (matonatchilik,

esankiramaslik)da juda yaqqol namoyon biladi. Anna shu izini tita bilish kabil kilingan asosli qarorni

bajarishga xalakit beruvchi mayllarni iziga buysundira olishdan iboratdir. Iroda odamning izi ma`kul

kurmaydigan xislarni – achchiglanish, affektlar, kurkish, gazablanish, kaxrlanish, umidsizlanish vash u

kabilarni ushlab qolishda namoyon biladi.

Kimmatli irodaviy sifatlarni xosil qilishda odam shaxsining kator yaxshi ifodlangan xususiyatlari

ijobiy ta`sir qiladi. Birinchi navbatda rivojlangan burch xissi, xayotiy maqsadlarning aniqligi, bu

maqsadlarga erishishga extiros bilan intilish ijobiy ta`sir qiladi. Manna shularning barchasi odamning

xatti-sharakatlarida aktivlikning namoyon bilishiga, intilishlaridagi katìylikka keraqli bilgan

115

sharoitlarni paydo qiladi shamda oldiga kuyilgan maqsadlarga erishishni ta`minlovchi bir kator

sharakatlarni amalga oshirishga olib keladi.

Odam irodaviy sharkatlarini amalga oshirishi, irodaviy zur berishi, izidagi karshiliklarni engishi

(jaxolat, yalkovlik, yomon odatlar, tasodifiy kayfiyatlarga berilishi) va shuning bilan birga, tevarak

atrofdagi karshiliklarni engishi tufayli unda qaror kabil qilish qobiliyati, katìylik, izini tita bilishi

(matonatlilik) kabi kimmatli irodaviy sifatini kundalik qiyinchiliklarni engishdan boshka xech narsa

yaxshi tarkib toptira olmaydi.

Odamning irodaviy sifatlarini tarkib toptirishda kollektivning roli kattadir. Kishi irodasini

tarbiyalashda kishi izi a`zosi bilishi bilan faxrlanib, uning fikrlari bilan xisoblashadigan kollektivning

rpoli kattadir. Odam izini maxkam boglangan deb xis qiladigan kollektivda izi uchun ibratli xatti

sharakat namunalarini kiradi.

Muvaffakkiyatloi irodaviy sharakatlar tufayli odam iz kuchiga ishonch xosil qiladi, usayotganini

sezadi va boshkalar bilan birgalikda qiladigan faolyatidang tobora kip qanoatlanish xissini kechiradi.


1. Iroda nima?

2. irodaviy sifatlar deganda nimani tushunasiz

3. Dadillik nima?

4. Inson irodaviy faoliyatining yuksak darajasi?

Adabiyotlar:


116

TEMPERAMENT.

Reja.

1. Oliy nerv faoliyati tiplari xakida tushncha.

2. Temprementning klassik nazariyasi.

3. Temperamentning tadqiq qilish metodlari.


Temperament, tip, temperament turlari, inson xarakteri

Odamning psixik xayoti xudi suv okimiga uxshaydi. Tashki olam xakidagi taassurotlar, utmish

esdaliklari kelajak xakidagi xayollar, istak va tilaqlar, fikr shamda xissiyotlar tuxtovsiz ravishda bir-

birini almashtirib turadi. Ruxiy xayot okimining anna shunday utib turishi turli odamlarda turlicha

biladi. Bir xil odamlar tevarak atrofimizdagi xayot faktlari va xodisalariga shoshmasdan, qiyinchilik

bilan javob beradilar. Ular sust va befarq biladilar temperamentning xususiyati psixikaning individual

xususiyatlaridan bilib, inson psixik faoliyatining itishini, ya`ni uning dinamikasini belgilab beradi.

Birok psixik faoliyat dinamikasini faqat temperamentiga bo\liq emas. Psixik faoliyat dinamikasi,

shuning bilan birga, motivlarga va psixik xolatlarga xam bo\liqdir. Masalan, shar kanday odam, uning

tempermentdan katì nazar, iz ishiga kizikadigan bilsa, chakkonrok, tezrok ishlaydi, iz ishiga

kizikmasa, sekinrok, sustrok ishlaydi. Shar kanday odamning yakin kishilaridan birining ulimi uning

ruxiy va jismoniy kuchlarini bushatib yuboradi. Temperamentga talukli individual dinamik

xususiyatlardan farq qilish uchun kushimcha belgilarni bilish zarurdir. Bu kushimcha belgilar

quyidagilardir.

1. Temperamentning ayni bir xil xususiyatlari, motiv va psixik xolatlardan farq kila ularok, xudi

bir odamning izida faoliyatning shar xil turlarida va shar turli maqsadlarida, masalan, mexnatda,

uyinda sportda, turli darslarda vash u kabilarda namoyon biladi.

2. Temperament xususiyatlari odam xayotining butun davomida yoki bir qismida barqaror va

izgarmasdir.

3. Mazkur odamdagi temperamentning turli xususiyatlari bir-biri bilan tasodifiy birlashgan bilmay,

balki bir-biri bilan qonuniy boglangan bilib, xususiyatlar temperament tiplarini sharakterlovchi

ma`lum strukturani xosil qiladi.

Shunday qilib, temperamentning xususiyatlari deganda, bir inson psixikasini belgilovchi psixikaning

barqaror individual xususiyatlarini tushunamiz. Bu xususiyatlar turli mazmundagi faoliyatlarda,

motivlarda va maqsadlarda nisbatan izgarmaydi shamda temperament tipini sharakterlovchi

strukturani xosil qiladi.

I.P.Pavlov xayvonlarning oliy nerv faoliyatlarini urganib, itlarning shartli reflekslarining xosil bilishi

va davom etishi sharakteri jixatidan xam odamlardan farq qilishi bilan birga, temperament jixatidan

117

xam farq qilishini ochgan: I.P.Pavlov temperment xam shartli reflektor faoliyatining individual

xususiyatlarida bilgani kabi sabablar bilan bo\liqdir, degan xulosaga kelgan.

I.P.Pavlov ta`limoti buyicha, shartli reflekslar xosil bilishining indiviual xususiyatlarining sababi

nerv sistemasining xususiyatlaridandir. I.P.Pavlov ana shunday asosiy xususiyatlaridan uchtasini

ajratgan edi.

a) kizgolish jarayoni va tormozlanish jarayonining kuchi;

b) kizgolish kuchi bilan tormozlanish kuchi urtasidagi muozanatlik darajasi yoki, boshqacha qilib

aytganda, nerv sistemasining muozanatlashganligi;

v) kizgalishning tormozlanish bilan almashinish tezligi va, aksincha, yoki boshqacha qilib aytganda,

nerv jarayonlarining sharakatchanligi.

I.P.Pavlovning aniqlab kursatishicha, shar bir xayvoning temperamenti ana shu xususiyatlarning

kandaydir aloxida bittasiga bo\liq bilmay, balki ularning kushilib kelishiga bo\liqdir. Ayni bir

vaktning izida xam shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlari va temperament bo\liq

bilgan nerv sistemasi xususiyatlarining ana shunday kushilib kelishini I.P.Pavlov nerv sistemasining

tipii deb atagan. I.P.pavlov nerv sitemasini turtta asosiy tipga:

1)Kuchli, muozanatli, epchil;

2) Kuchli muozanatsiz, epchil;

3)Kuchli, muozanatli, sust;

4) Kuchsiz tipga ajaratadi.

B.M. Teplov va uning sheriklari I.P.Pavlov tadqiqotlarini davom ettirdilar. Ular odam nerv

jarayonlarining xususiyatlarini urgandilar. Bunda ular juda nozik nerv –fiziologik jarayonlarga nisbatan

intsrumental kayd qilish faktlarni matematik tsatitsika buyicha xisoblash metodini kulladilar. Ularning

aniqlashlariga qaraganda, odamdagi shartli reflekslarning ayrim individual xususiyatlari izaro

bo\liqdir. Shar bir mann shunday izaro boglangan individual xususiyatlar sistemasi bita umumiy

sababga, aniqrogi nerv ssitemasining ma`lum xususiyatiga bo\liqdir. Masalan. quyidagi izaro

boglangan xususiyatlar; shartli kizgovchini mutsaxkamlash davom ettirilishiga karmay shartli

reflekslarning uchib qolish darajasi; kuchli va kuchsiz kizgovchilarga nisbatan shartli reaktsiyaning

katta kichikligi urtasidagi farqlar; begona kizgovchining asosiy kizgovchi sezgirligiga ijobiy yoki

salbiy ta`sir darajasi va juda kup shunga uxshashlar kizgolish jarayoninng muvozanatlashishiga

bo\liq bilgan shartli reflektor faoliyat individual xususiyatlarining izaro boglangan guruxlari xudi

shunday yil bilan aniqlangan.

Ijobiy va tormozlovchi shartli reflekslar xosil bilishining tezligini sharakterlovchi individual

xususiyatlar guruxi xam aniqlangan. Ularning asosidagi nerv sitemasining taxminiy xususiyati nerv

sitemasining dinamikligi deb atalgan. Tadqiqotyailar shartli reflektor faoliyatining bir kator izaro

boglangan individual xususiyatlarini kizgalish jarayonining paydo bilish va tuxtash tezligi natijasi

deb talqin kilganlar. Bu xususiyatni labillik, ya`ni beqarorlik xususiyati deb atadilar.

118

Nerv sitemasining Yana boshka xususiyatlari borligi xakida taxminiy fikrlar aytilgan. Shunday

qilib, I.P.Pavlov tamonidan aniqlangan nerv sitemasi xususiyatlarining inventari yangi tadqiqotlar

natijasida anchagina kengaytirildi.

Mana shub archa xususiyatlarning fizik shamda ximik tabiati xozirgi vaktda noma`lum. Shuning

uchun nerv sitemasining xususiyati deb ataluvchi narsa faqat shartli reflektor faoliyat izaro boglangan

individual xususiyatlar guruxida bo\liq bilgan umumiy sabablarni talqin qilishni kursatadi.

Masalan, agar fiziologik tekshirilishlarda odamda shartli refleks mutsaxkamlangan bilishiga karamay,

tez sunib kolsa, agar tashki kizgovchi shartli refleksning kuchli tormozlanishi paydo kilsa, agar odam

kuchsiz kizgovchilarga, xudi kuchli kizgovchilar singari, kuchli reaktsiya kursata bersa, ya`ni agar u

kuchsiz kizgolish jarayoniga bo\liq bilgan xususiyatlarni aniqlasa, odamda kuchli emotsional

kizgalish diqqatning chalgishi vash u kabilar namoyon biladi.

Izini tita bilmaslik nerv jarayonlarining kuchiga va ularning muvozanatiga bo\liq. Lekin nerv

jarayonlarning muvozanatligi nerv jarayonlari kchining shar xil mikdoriy munosabatlarida paydo

bilishi mumkin. Agar kuchli kizgolish unchalik kuchli bilmagan tormozlanishdan utsunlik kilsa va,

shuning bilan bir vaktda, agar kuchsiz kizgolish yanada kuchsizrok tormozlanishdan utsunlik kilsa,

odam muvozanatsiz biladi. Ana shunga muofik ravishda shar ikki xolatda xam, izini tita bilmaslik

mutlaqo shar turli sharakterga ega biladi. Birinchi xolatda tajanglik, jazavalik kabi muvozantasizlik

bilan tuknash kelamiz. Temperamentning umumiy sharakteriskasigina emas, uning shar bir xususiyati

xam oqibat natijasida nerv sitemasining tipiga bo\liqdir.

Temperamentining fiziologik asosini nerv sitemasining umumiy tiplari tashkil qiladi.

Keyinchalik nerv sitemasi xususiyatlarining I.P.Pavlov zamonasida xali ma`lum bilmagan

anchagina kenrok yangi tipik birikmalari topiladi deb taxmin qilishga asos bor. I.P.Pavlov umumiy

tipnit genotip, ya`ni irsiyat yili bilan ortirilgan tip deb atagan.

Nerv sitemasi umumiy tipining irsiyatga bo\liqligi xozirgi vaktda juda kup faktlar bilan asoslangan.

It, tovuk, kuyon va kalamushlar utsida itkazilgan kator tadqiqotlarda xayvonlarning ota-onalari bilan

avlodlari nerv sitemaschining kuchi urtasida tatsitsik jixatdan etarli asoslangan bo\lanishlar borligi

aniqlangan. Bundan tashkari , chatishtirish yili bilan xayvonlarda juda siyrak uchraydigan xususiyatga

ega bilgan itlar turi yuzaga keltirilgan garchi bu tajribalarda bita xususiyatninng irsiyat yili bilan

itishi (ularning birikmasi, ya`ni tipi emas) kursatilgan bilsa xam, lekin irsiyat yili bilan itadigan

xususiyat, masalan , kuchi yoki asosiy xususiyat (masalan, epchillik) bilan maxkam boglangan biladi.

Temperamentning pay do bilishida organizmning umumiy tuzilishi emas, balki nerv sitemasining

umumiy tipii asosiy rolni uynaydi.

Agar birorta tobe izgaruvchi bir necha mutsakil izgaruvchi bir necha tobe izgaruvchiga bo\liq bilsa,

bunday turdagi tobelik kup tamonli tobelik deb ataladi.

Psixologiyada temperamentining tashki kirinishga karab uning ayrim xususiyatlarini aniq ulchash

urganilgandan keyin temperament tiplari xakida tasavvur juda sodda ekanligi aniqlandi. Temperament

119

xususiyatlari urtasida uxshashlik darajasi ulchash birligiga bo\liqdir.. dunyoda barcha temperament

xususiyatlari batamom bir xil bilgan ikkita odam topilmasa kerak.

Biz temperamentning ayrim xususiyatlarini uning kandaydir tashki ifodasiga karab ulchashimiz

mumkin. Masalan odamning impulsivlik (tezlik shiddatlik) darajasini ikkita oddiy sharakatdan

bittasini ta`minlaydigan sharakatga nisbatan qancha vakt maboynida tanlashiga karab ulchash mumkin.

Agar mana shu tarzda temperamentning bir necha xususiyatlari ulchansa, u xolda temperamentning

bita xususiyati qancha kup mikdorda ifodalansa, temperamentning boshk axususiyatining shuncha kup

yoki aksincha, shuncha oz mikdorda ifodalanishi ma`lum biladi.

Temperament tiplarini psixik xususiyatlar urtasidagi qonuniy munosabatlar sifatida ana shunday

tushunish eramizdan oldingi 6 asrlarda birinchi marta grek vrachi Gippokrat tamonidan kiritilgan

temperament xakidagi dastlabki tushunchaning ma`nosiga yakin keladi. Gipokrat bu tushnchani krasis

sizi bilan ifodalagan, bu lotincha temperamentum siziga mos bilib, nisbat, munosabat degan ma`noni

anglatadi.

Nerv sistemasining umumiy tiplari bilan fiziologik jixxatidan boglangan temperament tiplarini

I.P.Pavlovdan sung gipokrat tiplari deb atash odat tusiga kirgan. Ana shundan sung bu tiplarni

Gippokrat tamonidan kiritilgan tegishli termenlar bilan bilan-sangvinik, xolerik, flegmatik,

melanxolik deb atay boshlangan. Birok yangi psixologik malumotlar munosabati bilan bu tushunchalar

yangicha mazmunga ega biladi. Xozir biz gipokrat deb atagan tiplar bilishi mumkin bilgan tipldarning

ayrimlaridir, xolos. Bu tiplar kulga kiritilgan psixo-fiziologik ma`lumotlarga kup jixatdan mos keladi.

Bundan tashkari, yangi faktlar gipokrat tiplarining psixologik sharakteriskasini qayta kurib chiqishni

talab qiladi. Bu sharakteriska Gippokrat tiplarining avvalgi sharakteriskasidan kup jixatdan farq

qiladi.

Temperament tiplarining kelib chiqishida, shar xolda , irsiyat asosiy rolni uynasa kerak. Agar irsiy

fiziologik xususiyatlari bir xil bilgan bir xil tuxumdan paydo bilgan (gomozigot) egizaqlarning

temperament xususiyatlarini irsiy fiziologik xususiyatlari unchalik bir xil bilmagan ikkita tuxumdan

paydo bilgan (geterozigoti) egizaqlarning temperament xususiyatlari bilan solishtirsak, bu narsa juda

yaqqol tasdiklanadi. Geterozigot egizaqlarga qaraganda gomozigot egizaqlar temperamentlari

xususiyatlarining uxshashlik darajasi shunchalik ortiqki , temperamentning irsiyat yili bilan berilish

imkoniyatini 85 %ga tengdir. Turli oilalar tarbiyasiga olingan gomozigot egizaqlar temperamentlari

takkoslab kurilganda xam xudi shuning izi tasdiklanadi.

Temperamentning kolgan zxususiyatlarining xayot sharoit va tarbiyaga bo\liq ravishda izgarishi

umuman temperamenttipining irsiyat yili bilan chiqib kelishiga karshilik kilmaydi.

Ma`lum temperament tipining asosiy xususiyatlari birdaniga xammasi namoyon bilmaydi, balki

yoshga karb sekin-atsa nerv sistemasining voyaga etishi bilan bo\liq xolda namoyon biladi. Bu

jarayonni biz temperamentning voyaga etishi deb ataymiz.

120

Temperament tiplarining sharakteriskasiga baxo beradigan bilsak, unda biz ularning shar birida

yaxshi va yomon xususiyatlar borligini kiramiz. Masalan sangvinik izining emotsionalligi va

ishchanligi bilan ajralib turadi, lekin uning mayllari, shuning bilan birga, diqqatning tuplanishi

beqarordir. Melonxolik tez tolikadi va iziga ishonmaydi, tashvishsiz, lekin u nozik sezuvchi, extiyotkor

va xushyor odamdir.

Shunday qilib yaxshi va yomon temperament bilmaydi.

Xozirgi zamon texnikasida melonxolik uchun kiruvchi samolyot uchuvchisi bilish nixoyatda kiyin

yoki bunday kishilarga tusatdan paydo biladigan avariya xavfi iz vaktida reaktsiya qilishi lozim

bilgan murakkab energosistemalarda ishlash ogirlik qiladi. Odamning psixik xususiyatlariga nisbatan

faoliyatni shunda yyil bilan tanlashni professional tanlash deb ataladi. Melonxolik iquvchini xatti-

sharakatlari uchun keskin koyish uning ruxini tushurib yuboradi, iziga ishonmasligini Yana ortirib

yuboradi va iz kuchiga shubxa bilan karay boshlaydi. Agar melonxolik iquvchiga nisbatan kattik

talabchanlik qilish yoki keskin munosabatda bilish odat tusiga kirib kolsa, iquvchi ezilib, kurkib

usadi. Aksincha, ragbatlantirish va maktash unga xos bilgan iziga ishonmaslikni engishga yordam

beradi.

Sangvinik boshidan kechirgan kungilsiz xodisalarni tez esidan chikarib yuborishi va iz kuchi shamda

qobiliyatlariga ortiqcha baxo berishga moyildir, salbiy baxoga nisbatan kattiklik va talabchanlik

unga ijobiy ta`sir kursatishi mumkin. Temperament xususiyatini e`tiborga olgan xolda xudi shunday

individual munosabatda bilish mexnatni tashkil qilishda, sportchilarning mashklarida va faolyatining

boshka turlarida xam bilishi mumkin va zururdir.

Temperament xususiyatlarining faoliyat talablariga moslashuvining uchunchi yili xam bor bilib, bu

temperamentning salbiy tarzda namoyon bilishini motivlar bilan engishdan iboratdir. Yuqorida aytib

utilgandek, faoliyatning dinamik xususiyatlari faqat temperamentga emas, balki motivlarga xam

bo\liqdir. Shuning uchun mazkur odamdagi eng faol motivlardan foydalanib,biz unda

temperamentiga xos bilgan xususiyatlarga qarama-qarshi xatti-sharakat dinamikasining

xususiyatlarini yuzaga keltiramiz. Masalan iquvchilarda yuksakaktivlikni uygotadigan juda kizikarli

darsda xoleriklarning vazminlik darajasi xudi sangviniklarnikidek biladi.


1. Temperament nima?

2. Temperament tiplari qaysilar?

3. Iz temperament tipingizni bilazizmi?

Adabiyotlar:

• Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • Gòziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s.

121

• Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • Gòziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y.

ХARAKTER.

REJA

1. Хharakter xakida umumiy tushncha.

2. Хharakter xislatlari.

3. Xulk atvor va sharakterning shakllanishi.


Хharakter, xulq atvor, jaxl, nerv sistemasi, psixik shususiyat, kollektiv

Хar bir odam shar kanday boshka odamdan izining individual psixologik xususiyati bilan ajralib

turadi. Mana shu shu ma`noda, oddiy tilda mazkur odamga xos bilgan sharakter xususiyatlari xakida

gapiriladi. Sharakter sizi grekchadan aynan tarjima kilinganda, bosilgan tamga degan ma`noni

anglatadi. Lekin psixologiyada «sharakter» sizi birmuncha tor bilib, ma`lum ma`noga egadir.

Psixologiyada sharakter deganda mazkur shaxs uchun tipik xisoblangan faoliyat usullarida namoyon

biladigan, tipik sharoitlarida kurinadigan va bu sharoitlarga shaxsning munosabati bilan

belgilanadigan individual psixik xususiyatlar yi\indisi tushuniladi.

Shaxs munosabatlari sharakter xislatlarining individual iziga xos xususiyatini ikki xil tarzda

aniqlaydi. Bir tamondan , sharakterning mazkur xususiyati namyon biladigan shar bir tipik vaziyat

emotsional kechinmalarning individual iziga xos xusisiyati shaxs munosabatiga bo\liq.

Boshka tamondan olganda, shar bir tipik vaziyatdagi sharakat sifatlari va individual iziga xos

usullari shaxs munosabatlariga bo\liqdir.

Odam sharakatlarining sifati va usullari faqat shaxs munosabtalrigagina bo\liq bilmay, balki iroda,

xissiyot, diqqat, aql xususiyatlariga xam, ya`ni psixik jarayonlarning individual xususiyatlariga xam

bo\liqdir. Masalan mexnatda namoyon biladigan trishkoklik va puxtalik faqat mexnatga ijobiy

munosabatda bilishga emas, balki diqqatning tuplanishiga, sharakatlarning aniqligi va chakkonligiga,

irodaviy zur berishga va shu kabilarga bo\liqdir.

Sharakter xislatlari odamni ma`lum tarzda sharakat qilishga , ba`zan esa sharoitga qarama-qarshi

sharakat qilishga undar ekanlar, ular xayotning kiyin dakikalarida xammadan kira yaxshirok namoyon

biladilar. Sharakter xususiyatlarining aktivligi , sharakatga undovchi kuch sifatida, iroda kuchiga

muxim jixatdan ta`sir qiladi. Sharakter xususiyatlari qancha aktiv bilsa, bu xususiyatlar ta`siri bilan

yuzaga keladigan iroda kuchlarini xam odam shunchalik kup namoyon qiladi. Aktiv sharakter

xislatlarisiz kuchli irodaning bilishi mumkin emas.

122

Sharakter xususiyatlarining asosi kichish mexanizmi odada ma`lum jixatdan xayvonlardagi

kichish mexanizmidan keskin farq qiladi. Kichish mexanizmining xosil bilishda ikkinchi signal

sistemasi, ya`ni inson xatti-sharakatlariga ijtimoiy baxo beri shva boshka tasurotlar tarzida nutq

kizgovchilari sistemasi shamda bu tasurotlarga odam javob beradigan nutq reaktsiyalari nixoyatda

katta rol uynaydi.

Sharakterning namoyon bilishi bilan nerv sistemasi umumiy tipining namoyon bilishini

solishtiraigan bilsak, sharakter xususiyatlarining paydo bilishida boshqacha fiziologik sharoit borligini

kiramiz.

Psixologlarning kator tadqiqotlarida odamlarning sharakat usullari nerv sitemasi umumiy tipining

zid xususiyatlari bilan aynan bir tipik vaziyatda va sharoitga bir xil ijobiy munosabatda bilish

bilan solishtirib kurilgan bu erda shun narsa aniqlanganki, nerv sitemasi umumiy tipining zid

xususiyatlariga psixologik jixatdan zid bilgan sharakat usullari mos keladi. Chunonchi, sust nerv

sistemasiga ega bilgan iquvchilar, yuqorida kursatib utilgandek, sinfdagi urtoklariga va sinf

kollektiviga ijobiy munosabatda bilish bilan birga yaxshi tanigan urtoklarining tor doirasi bilan aloqa

qilishga moyil biladilar ular iz tashabbuslari bilan izlari xakida kamdan-kam biror narsa aytadilar, ular

juda qiyinchilik bilan yangi tanish ortiradilar, ammo ular eski urtoklari bilan izok vaktga ajralayotgan

bilsalar, ular bilan munosabatlarini izishlari kiyin biladi. Aksincha sharakatchan nerv jarayonlariga ega

bilgan iquvchilar odamlar bilan biladigan munosabatlarida qarama-qarshi xususiyatlarni namoyon

qiladilar. Odamlar bilan biladigan munosabatlardagi bu individual xususiyatlar sharakter

xususiyatlari xisoblanadi.

Nerv sistemasining umumiy tipii ayni bir vaktning izida temperamentining fiziologik asosi xam

xisoblanar ekan, bunday xolda temperament bilan sharakter urtasidagi mutsaxkam aloqa kelib

chiqadi. Temperament tipii sharakterning individual iziga xos xususiyatlarining paydo bilishidagi

muxim psixologik sharoitlardan biridir.

Sharakterning ayrim xususiyatlari bir-biriga bo\liq , bir-biriga tobe yaxlit organizmni xosil qiladi.

Mana shunday yaxlit organizm sharakter strukturasi deb ataladi. Shuning uchun biz sharakterning bir

yoki bir necha xususiyatlarini bilar ekanmiz, sharakterning bizga noma`lum bilgan boshka xislatlarini

xam aytib Bera olamiz. Masalan odamning taabbur va shuxratparatsligini bilsa, uning odamlarga

nisbatan kora kungilli ekanligi xakida taxmin kila olamiz. Agar odam kamtarin bilsa, uni kungilchan

deb taxmin kila olamiz.

Psixik xususiyatlarning izaro boglangan sistemasini simptomokomplekslar yoki faktorlar deb

atadilar. Bu simptomokomplekslarni analiz qilish orkali sharakter strukturasining nima bilan

belgilanishini aniqlab olamiz. Masalan, shaxslararo munosabatlarda namoyon biladigan sharakter

xususiyatlarining bir-biriga karma-karshi sistemasini ajratilishi mumkin (shartli ravishda buni «shaxs-

atrofidagi odamlar» sistemasi deb ataymiz).

123

Agar nixoyatda zid qarama-qarshi simptomokomplekslar nazarda tutilsa, unda ayrim odamlarda bu

sistema iziga ishonish, izidan magrurlanish, izbilarmonlik, maktonchoklik, urishkoklik, uch olishlik,

kekkayish, pismiklik, jamoatchilik tamonidan makullangan narsalarni sezmaslik, kupchilik tamonidan

kabil bkilingan xatti-sharakat koidalarini pisand kilmasliklarning kushilshida namoyon biladi. Bunday

odamlar izlariga ishonmaydilar, kamtarinligi, kungilchanligi, iltifotligi, sabrliligi, shar narsa yuzasidan

izini ayblashga moyilligi, yumshokligi, uyatchanligi, dilkashligi, ti\riligi bilan ajralib turadilar. Xudi

shuningdek, bilarga karma-karshi xususiyatlar guruxi-dilkashlik, samimiylik, kupchilik tamonidan

kabil kilingan xatti-sharkat koidalariga buysunish odamlarga nisbatan qarama-qarshi munosabatni

ifodalaydi.

Shaxsning turli munosabatlari bilan belgilangan sharakter xususiyatlarining turtta sistemasi farqlanadi.

1. Kolektivga va ayrim odamlarga bilgan munosabatlarni ifodalovchi xususiyatlar, (yaxshilik,

mexribonlik, talabchanlik, takabburlik vash u kabilar).

2. Mexnatga bilgan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar (Mexnatsevarlik, yalkovlik, vijdonlik,

mexnatga ma`suliyat yoki ma`suliyatsizlik bilan munosabatda bilish vash u kabilar.

3. Narsalarga bilgan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar ( ozodalik yoki ifloslik, narsalar bilan

ayab yoki ayamasdan munosabatda bilish vash u kabilar).

4. Odamning iz-iziga bilgan munosabatlarini ifodalovchi xususiyatlar (izzat-nafslilik, magrurlik,

shuxratparatslik, magrurlik, izini katta olish, dimogdorlik, kamtarinlik vash u kabilar).

Sharakterning mana shu muxim gurux xususiyatlaridan tashkari, kamrok axamiyatga ega bilgan

boshka juda kup xususiyatlari xam bor.

Shaxsning birgina munosabatiga emas, balki bir necha turli munosabatlariga bo\liq bilgan sharakter

xususiyatlari xam bir-biri bilan izaro bo\liqdir.

Masalan, ayrim odamlarda iziga ishonish, izibilarmonlik, iziga bino kuyish, maktanchoklik, boshka

odamlarda bilsa, aksincha, iziga ishonmaslik, shar narsadan izini ayblashga moyilllik, kurkoklik

xususiyatlarini kiramiz.

Demak, shaxs va tevarak atrofdagi odamlar deb nom olgan xususiyatlar sistemasi odamlarga va

kollektivga shamda kishining iz-iziga bilgan munosabatlariga bo\liq xususiyatlarni birlashtiradi. Buni

shuning bilan tushuntirish mumkinki, vokelikning turli tamonlariga bilgan odaning munosabatlari

inson shaxsida xam shar biri iz-izicha, bir-biriga boglanmagan xolda mavjud emas, shar turli

munosabatlar xam izaro boglanadi va xatto iz-iziga bilgan munosabatlar xam kup jixatdan odamlarga

va kolektivga bilgan munosabatlar bilan bo\liqdir. Kollektiv oldida iz mexnat burchini anglash,

masalan, mexnatga xalollik, jamiyat foydalanadigan narsalarga nisbatan extiyotkorlik bilan

munosabatda bilish xam mexnat klletiviga bilgan yakinlikka bo\liqdir.

Shaxs munosabatlarining izaro bo\liqligi xam shaxs sharakteri strukturasining ayrim xususiyatlariga

bo\liqdir.

124

Birinchidan, ana shu izaro bo\liqlik tufayli shaxsning faqatgina kandaydir bir yolgiz munosabatiga

bo\liq bilgan sharakter xususiyati topilmasa kerak. Ti\rirogi, biz shaxsning ma`lum munosabatlariga

bo\liq bilgan ayrim xususiyatlar guruxi xakida gapirishimiz lozim.

Ikkinchidan shaxs munosabatlarining izaro aloqasi tufayli aynan bir xil munosabtiga bo\liq

bilmay, balki kup yoki oz darajada turli munosabatlarga bo\liq bilgan sharakterning xamma

xususiyatlari izaro bo\liqdirlar. Odamning sharakteri nisbatan bir butun, yaxlitdir..

Uchunchidan , shaxs munosabatlarining izaro aloqasida markaziy, asosiy va ularga tobe bilgan

xosila munosabatlar bordir.

Shaxsning markaziy asosiy munosabatlari ijtimoiy munosabatlar xamma vakt tipikdir. Masalan,

shaxsning markaziy, asosiy munosabatlari odamlarga va kollektivga bilgan munosabatlardan

iboratdir. Madomiki, sharakter xususiyatlarining izaro aloqasi shaxs munosabatlarining izaro aloqasi

bilan aniqlanar ekan, u xolda shar bir aloxida sharakter xususiyatining individual iziga xosligi va

qaytarilmasligiga karamay, sharakter strukturasining asosida xamisha shaxsning tipik asosiy

munosabatlari yotadi.

Agar biz ayni bir vaktning izida odamlarga nisbatan ti\ri munosabatda bilishni tarbiyalamas

ekanmiz, kupollikka Karshi kirashib, xushfe`llikni tarbiyalamas ekanmiz, kupollikka Karshi kirashib,

xushfe`llikni tarbiyalay olmaymiz. Faqat izaro boglagan xususiyatlarning butun bir sistemasini

tarbiyalash mumkin.

Odamga mexnat tamonidan kuyiladigan turli talablar urtasida karma-karshilik mavjud bilib, odamning

bajaradigan roli bilan bo\liq bilgan kofliktlar (janjallar) vash u kabilar yuzaga keladi. Sharakter

xususiyatlari individual-iziga xos sharakat usullarida namoyon bilar ekan, sharakterdagi qarama-

qarshiliklar natijasida, albatta, sharakatlarda va kishining xulkida karma-karshilik paydo biladi, ya`ni

xulk-atvor soxasida axloksizlik, ijtimoiy-axlokiy normalarni bizish xollari yuz beradi.

Sharakterning strukturasi faqat ayrim xususiyatlarning izaro bo\liqligi bilan emas, balki bir

butun sharakterga xos bilgan xususiyatlar bilan belgilanadi. Sharakter strukturasi xususiyatlari

jumlasiga, birinchidan ularning chukurlik darajasi kiradi. Shaxsning markaziy, asosiy mtsunosabatlari

bilan belgilanadigan xususiyatlarni biz sharakterning birmuncha chukurrok xususiyayatlari deb

ataymiz.

Odamning sharakter xusuiyatlari juda xilma xil xayot sharoitlarida xam, karshilik qiluvchi sharoitlar

bilishga karamay, uning xatti sharakatlarini boshkaradi. Shu sababli odam faoliyati aktivdir.

Sharakter xususiyatlarining kuchi va barqarorligi asosiy markaziy bilishiga bo\liq ekanligiga karab

ma`lum darajada shaxs munosabatlarining mazmuni bilan belgilanadi. Sharakter xususiyatlarining

kuchi va barqarorligi sharakterning rivojlanishi yaxshi yoki yomon tamonga yunaltirilganligini

bildirmaydi.

Idealizm va mexanizm poziitsiyasi da turuvchi psixologlar buni odamlar iz nasliy xususiyatlariga kira

tabiatan bir xil emaslar deb tushuntiradilar. Ular sharakterining juda kup yoki xamma

125

xususiyatlarini nasliy deb xisoblaydilar vash u sababli ularni temperament xususiyatlaridan

ajratmaydilar.

Sharakter xusuasiyatlarining paydo bilishini irsiyatga boglab tushuntirish bir tuximdan paydo bilgan

(gomozigot) egizaqlarni urganish bilan inkor qiladi. Yuqorida bir necha marta kayd qilib utilganidek,

fiziologik sabablarga kira, gomozigot egizaqlarning nasliy xususiyatlari mutlaqo bir xildir. Izining

ijtimoiy xolati, moddiy va madaniy darajasi jixatidan shar xil bilgan oilalar tarbiyasiga olingan

egizaqlar tadqiqot qilib kurilgan.

Turli ijtimoiy sharoitlarda rivojlanayotgan va tarbiyalanayotgan odamlar organizmining mutlaqo bir

xil nasliy xususiyatlaridan shar xil sharakter xususiyatlari xosil biladi. Odamlar ugri yoki yolgonchi,

yalkov yoki tirshkok, xushfe`l yoki jixolatli bilib tugulmaydilar, ular ana shunday bilib koladilar.

Sharakterning inson xayoti sharoitlariga bo\liqligi uning fiziologik asosi bilan xam ma`lum tashki

ta`surotlar sitemsi tufayli xosil kilinadigan shartli reflektor funktsional xolati bilan xam tasdiklandi.

Sharakterning shar bir xususiyati shaxs munosabatlari bilan bo\liqdir. Lekin shaxs

munosabatlarining izi iz navbatida ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadi. Ana shu asosiy sababga

kira, xatto mutlaqo bir xil nasliy xususiyatlarga ega bilgan oilalarda shar xil sharakter xususiyatlariga

ega biladilar. Bunda butun bir ijtimoiy tizumni sharakterlovchi keng ijtimoiy munosabatlar katta

axamiyatga egadir. Moddiy muxtochlik yoki ta`minlangandek, ishsizlik yoki kelajakka ishonch, ezilish

yoki ijtimoiy tenglik bilarning xammasi faqat shaxsning ijtimoiy tiipk xususiyatlarigina emas, balki

sharakter individual xususiyatlarning tarkib topishiga xam ta`sir qilib, chukur iz koldiradi.

Bolalar bogchasidagi va maktabdagi shaxslararo munosabatlar xam sharakterning bir kator maxsus

xususiyatlarini tarkib toptiradi. Odam shaxslararo munosabati jixatidan keskin farq qiladigan bir

mexnat kollektividan ikkinchi mexnat kollektiviga tushib kolganda, xatto balogat yoshida bilsa xam,

sharakter xususiyatlarida sezilarli izgarishlarni kirish mumkin.

Shaxsning ayni bir munosabatlari mutlaqo shar xil individual sharakatlarda amalga oshiriladi.

Masalan, ayrim odamda mexnatga vijdonan munosabatda bilishi bilan birga, bir tekisda, osoyishtalik

va sabr tokkat bilan ishlaydi.

Shuning uchun aynan bir xil ijtimoiy sharoitlar va shaxsning ularga bo\liq bilgan ijtimoiy tipik

munosabatlari sharakterning mutlaqo shar turli individual iziga xos xususiyatlarini aniqlaydi.

Shuning bilan birga, psixikaning ayni bir xil individual sifat xususiyatlari shar turli, xatto shaxsning

karma-karshi munosabatlarida xam bilishi mumkin. Vijdonli va vijdonsiz odamlar xam iz

sharakatlarida extirosli yoki xotirjam, chidamli yoki chidamsiz, shiddatli yoki osoyishti bilishlari

mumkin.

Psixikaning individual sifat xususiyatlari orasida temperament xususiyatlari aloxida muxim

axamiyatga egadir.

Sharakter va temperamentning izaro munosabati ularning fiziologik asoslari bilan belgilanadi. Biz

yuqorida kurib utkanimizdek, nerv sistemasining individual iziga xos usullariga ta`sir qiladi.

126

Temperament tipining ta`siri xam bunga mos keladi. Sharakter xususiyatlarining vakt davomida

tashki namoyon bilib utshi xam temperament tipiga bo\liq. Temperament tipiga bo\liq ravishda

sharakatning ma`lum sharakterli usullari tashkaridan bilgan kuchli yoki kuchsiz va ichki mayllar

ta`siri bilan paydo bilishlari shamda tez orada yoki sekinlik bilan tuxtab qolishlari mumkin.

Sharakter xususiyatlarining tashki jixatdan namoyon bilib, ana shunday tarzda vakt maboynida

itishini dinamik xususiyat deb atash mumkin. Sharakter xususiyatlarining dinamik xususiyati

temperament xususiyatlariga bo\liqdir.

Taraqqiyot va tarbiyaninng ijtimoiy sharoitlari shamda ularning psixikaning irsiy individual

xususiyatlari bilan izaro munosabati sharakter xususiyatlarni ti\ridan-ti\ri va bevosita belgilamay,

balki odaning faoliyati orkali belgilaydi. Ba`zan mutlaqo tasodifiy ravishda bir egizakning boshka

egizakka yordam berishiga ti\ri kelib koladi yoki sharakatni oldin boshlashga , yo bilmasa, kandaydir

bir qiyinchilik tuknashib kolganda gayrat kursatishga turi keladi. Agar mana shunday tasodifiy ish-

sharakatlarkuchli ta`sir koldirsa va chukur emotsiyalar bilan davom etsa, u sharakterning izgarishiga

sabab biladi.

Sharakterning tarkib topishida aktiv faoliyatning roli shundan iboratki, xudi shu aktiv faoliyatlarda

sharakterni ifodalaydigan sharakatning individual iziga xos usullari xosil biladi. Sharakat usullarining

mana shunday avtamatlashuvi kandayo xosil kilinadi? mana shunday avtomatlashishning bir necha

turli psixologik mexanizmlarini farqlash mumkin emas. Odatlar bir xildagi sharakatlarni kup

martalab takrorlash natijasida xosil kilinadi. sharakter xususiyatlari faqat bolalik davrida rivojlanib va

tarbiyalanib kolmay, balki odamningsh butun xayoti davomida rivojlanadi va tarbiyalanadi. Masalan

tadqiqotlardan birida kursatilishicha, suralgan odamlarning 78% i 25 yoshdan 55 yoshgacha bilgan

davrda iz sharakterlarida izgarish yuz barganini paykaganlar

Sharakterning izgarishidagi bu farqlar odamning janjalli vaziyatdan chiqish uchun kanday yil

toipshiga bo\liq, u kanday ish sharakat qilishga qaror qiladi.

Iz-izidan ma`lumki, jiddiy sharoitlarda odamning qiladigan ish-sharakatlari datsavval uning butun

utmishdagi taraqqiyoti va tarbiyasiga bo\liq biladi. Birok taraqqiyot va tarbiyaning xatto eng kulay

sharoitlarida xam tashki shamda ichki sharoitlar kushilmasining cheksiz turli tumanligi tufayli ayni

bir odam mutlaqo shar xil ish sharakat qilishga qaror qilishi mumkin.

Odam izining butun xayoti davomida iz ish-sharakatlari bilan iz sharakterini izi yaratadi.


1. Xarakter nima?

2. Xarakter strukturasi?

3. Xarakter va temperament munosabstlari?

4. Iz xarakteringizni tiliq bilasizmi?

127

Adabiyotlar:


128

КOBILIYaTLAR.

Reja.

1. Кobiliyat xakida tushuncha.

2. Кobiliyatlarning sifat va mikdor sharakteriskasi.

3. Кobiliyat va talant.

4. Кobiliyatlar va yoshlarni kasb tanlash muammolari.


Кobiliyat, sifat va miqdor, talànt, iste`dod, layoqat

qobiliyatlar - odamning shunday psixologik xususiyatlaridiirki, bilim, kinikma, malaka ortirish

shu xususiyatlarga bo\liq biladi, lekin bu xususiyatlarning izi iz bilim, malaka va kinikmalarga

taallukli bilmaydi.

qobiliyatlar bilim, kinikmava malakalarni egallashda namoyon bilsa xam, ular bilimlarga,

kinikmalarga taalukli bilmaydilar. qobiliyatlar va bilimlar, qobiliyatlar va kinikmalar, qobiliyatlar va

malakalar bir-biri bilan aynan narsalar emas.

Malaka, kinikma va bilimlarga nisbatan odamning qobiliyatlari kandaydir imkoniyat tarzida namoyon

biladilar.

qobiliyatlar imkoniyalardan iborat bilib, biror bir ishdagi zaruriy maxorat darajasi xaqiqatdir.

Psixologiya qobiliyatlar bilan faoliyatning muxim komponentlari bilmish bilim, malka va

kinikmalarning aynanligini inkor kilar ekan, ularning birligini takidlab itadi. qobiliyatlar faqat

faoliyatda namoyon biladiki, shunda xam faqat, ana shu qobiliyatlarsiz amalga oshirilishi mumkin

bilmagan faoliyatlardagina namoyon biladi.

qobiliyatlar bilan kinikma, bilim, va malakalarning birligi nimada ifodalanadi. qobiliyatlar bilim,

kinikma va malakalarning izida kurinmaydi, balki ularni egallash dinmakasida namoyon biladi, ya`ni

boshqacha qilib aytganda, mazkur faoliyat uchun muxim bilgan bilim va kinikmalarni izlashtirish

jarayoni turli sharoitlarda qanchalik tez, chukur engi mutsaxkam amalga oshirilishda namoyon biladi.

Xudi mana shu erda yuzaga chiqadigan farqlar bizga qobiliyatlar xakida gapirish xukukini beradi.

Shunday qilib qobiliyatlar shaxsning faoliyatni muvaffakkiyatli amalga oshirish sharti xisoblangan

va bilim, kinikma shamda malakalarni egallash dinamikasida yuzaga chiqadigan farqlarda namoyon

biladigan individual –psixologik xususiyatdir.

qobiliyatlar individual-psixologik xususiyatlar bilishi bilan birga ularni shaxsning bizga ma`lum

bilgan boshka xususiyatlariga, aql sifatlariga xotira xususiyatlariga sharakter xususiyatlariga

emotsional xususiyatlarga va shuning kabilarga karma-karshi kuyib bilmaydi, shamda ularning

shaxsning bizga ma`lum bilgan boshka xususiyatlariga aql sifatlariga, xotira xususiyatlariga,

emotsional xususiyatlariga va shuning kabilarga karma-karshi kuyib bilmaydi, shamda qobiliyatlarni

129

shaxsning bu xususiyatlari bilan bir katorga xam kuyish mumkin emas. Agar ana shu sifatlaridan

birortasi yoki ularning yi\indisi faoliyat talablariga javob bersa yoki bu talabalar ta`siri bilan talab

topsa, unday paytda bu shaxsning mazkur individual –psixologik xususiyatlari qobiliyatlar deb

xisoblashga tila asos bila oladi.

qobiliyatlar individual-psixologik xususiyatlar sifatida sharakterlanadi, ya`ni bir odamninngsh

boshka bir odamdan farq qiladigan sifatlari ochib berildi.

qobiliyat xususiyatlarining sifat tamonidan karalishi maqsadga shar turli yillar bilan borishga

imkon beruvchi izgaruvchan mikdor tuplami sifatida faoliyat muvapffakkiyatini ta`minlovchi inson

psixologik xususiyatlarining murakkab kompleksi sifatida kurinadi.

qobiliyatlarni mikdor jixatidan ulchash muammosi psixologiyada katta tarixga egadir. XIX asrning

oxiri va XX asrninng boshlaridayok bir kator psixologlari ommaviy ixtisoslar uchun kasb tanlashni

amlaga oshirish zarurati bilan bo\liq bilgan talablar ta`siri otsida ta`lim olayotganlarning qobiliyat

darajasini aniqlashni talab qilib chiqadilar.

Usha paytlarda qobiliyatlarni ulchash usuli sifatida aqliy is`tedod testlaridan foydalanildi.

Aqliy iste`dod testlarining yordami bilan bir kator mamlakatlarda qobiliyatlarni aniqlash va

maktablarda iquvchilarni saralash armiyada ofetserlik xizmatini bajarish, sanoatda raxbarlik

lovozimini tanlash vash u kabilar amalga oshiriladi.

qobiliyatlar odamning konkert faoliyatidan tashkarida mavjud bilamaydi. qobiliyatlarning tarkib

topishi esa ta`lim tarbiya jarayonida sodir biladi. Demak odam qobiliyatlarini aniqlashning eng ti\ri

yili ta`lim jarayonida bolaning yutuklari dinamikasini namoyon qilishdir.

Odam egallab oladigan faoliyat uning psixologik sifatlariga yuksak talablar kuyadi. Bu talablarni

kandaydir bita sifat, garchi bu sifat taraqqiyotining juda yuksak darajasiga erishgan bilsa xam

kondira olmaydi. Aloxida olingan bita psixik xususiyat faoliyatning yuksak maxsuldorligini ta`minlay

oladi, butun qobiliyatlarining «ekvevalenti» sifatida yuzaga chiqadi degan fikr ilmiy xaqiqatga ti\ri

kelmaydigan fikrdir. qobiliyatlar murakab strukturaga ega bilgan psixik sifatlari yi\indisidan

iboratdir.

Konkert qobiliyatlar strukturasini tashkil qiluvchi shaxsning xislatlari va xususiyatlari orasida

ayrimlari etakchi urinni egalsa, ayrimlari yordamchilik rolini uynaydi. Masalan pedagogik

qobiliyatlar strukturasida etakchi sifat pedagogik takt kizatuvchanlik bolarni sevish ularga nisbatan

yuksak talabchanlik bilimlarni berishga nisbatan extiyoj yordamchilik tarzda shular jumlasiga

kiradigan bir kator tashkilotchilik qobiliyatlari va boshkalar xisoblanadi.

qobiliyatlar taraqqiyotining yuksak boskichiga talant deb ataladi.

Talant deb odamga kandaydir murakkab mexnat faoliyatini muvaffakkiyatli, mutsakil va orginal

tarzda bajarish imkonini beradigan qobiliyatlar uyushmasiga aytiladi.

qobiliyatlar kabi talant xam faqat ijodiyotda yuksak maxoratga va anchagina muvaffakiyatga

erishish imkoniyatidan iboratdir. Birok oqibat natijada ijodiy yutuklar odamning ijtimoiy tarixiy

130

yashash sharoitlariga bo\liqdir. Agar jamiyat talanti kishilarga muxtoj bilsa, agar bunday kishilarning

rivojlanishi uchun sharoit yaratilgan bilsa, unday paytda bunday kishilarning paydo bilish imkoniyatini

tu\iladi.

Talantlarning uygonishi ijtimoiy shart sharoitlarga bo\liqdir. Ma`lum qobiliyatlarning Tila tukis

rivojlanishi uchun nakadar kulay sharoitlarning bilishi davlat oldida turgan kankret vaziflarning

xususiyatlariga va davr extiyojlariga bo\liqdir. Urish yillarida sarkardalik talantlari jushkin

rivojlangan.

Talant qobiliyatlar yi\indisidan ularning majmuidan iboratdir. Aloxida olingan yakka qobiliyatli,

garchi iz taraqqiyotining juda yuksak darajasiga erishgan va Erkin ifodaangan bilsa xam talant bilan

tenglashtirib bilmaydi.

Yuksak isedodli bola shaxsning birinchi xususiyati bilan ajralmas bo\liq bilgan ikkinchi xususiyati

shundan iboratki, bolaning mexnatga tayyorligi mexnatga moyillikka mexantsevarlikka mexnat

qilishga nisbatan zaruriy extiyojga kitariladi.

Talant izining umumiy va maxsus sifatlari yi\indisi bilan ijodiy yutuk imkoniyatidan bilak narsa

emas. Talant maxoratning dastlabki sharti bilib, lekin maxoratning dastlabki sharti bilib, lekin

maxoratning izidan ancha izokdir.

Ijodiy faoliyat jarayonida kuchlarning aloxida kitarinkilik paytlarida muxim rol uynydi. Ijodiy

faoliyat jarayonida azaldan talantning aralmas qismi deb xisoblangan va ruxlanish deb atalgan

psixologik xolat xam katta rol uynaydi. Ruxlanishni uning asosi xisoblanmish ijodiy mexnat faoliyatiga

qarama-qarshi kuyish uchun xech kanday asos yuk. Ruxlanish bu zarurat va yangilik emas., balki

mexnat bilan tayyorlangan takdirdagina amalga oshirilishi mumkin bilgan ijodiy momentdir.

Ruxlanish diqqatning \oyat kuchli barqarorligini kandaydir kapital ilmiy, badiiy muammo echishda

yoki texnik ijodiyotda xotirani xayolni va tafakkurni safarbar qilishni taqozo qiladi. Ilmiy

psixologiya qobiliyatlarining tugmaligini inkor qilish absolyut sharakterga ega emas.

Layokat kup kirralidir. Faoliyat tamonidan kuymlgan talablarninng sharakteriga bo\liq ravishda

aynan bir xil layokatlar asosida shar xil qobiliyatlar rivojlanishi mumkin.

Layokatning tabiat va moxiyatini urganish soxasida Fan dastlabki kadamlarni tashlamokda.

Yuqorida kursatilgan muammoga doir salbiy material ijobiy materialga qaraganda ortiqrokdir.

Layokatning strukturasi va u strukturaning maxsuldor ravishda namoyon bilshiga qaraganda,

layokatning nuksonlari xakida ilmiy ma`lumotlar ancha kupdir. Masalan, bir kator ogir tugma yoki

lik yoshlik paytida nasliy yil iblan ortirilgan miya nuksonlari taraqqiyotiga tormoz biladigan tizatib

bilmaydigan layokat nuksonlari tariqasida namoyon biladi.

Xozirgi paytda layokatni miyaning mikrostrukturasi va sezgi aloqalari bilan boglaydigan gipoteza

eng maxsuldor gipoteza xisoblanadi. Miya xujayralarini chukur urganish itsedodli odam nerv

xujayralarining mirfologik va funktsional xususiyatlarida farq borligini aniqlash imkoniyatini beradi

deb taxmin qilish mumkin. Layokatlar bilan nerv jarayonlarnining ayrim defferentsial xususiyatlari

131

va shuning bilan birga oliy nerv faolitining tiplari urtasida bo\liqlik borlgini xakidagi gepoteza xam

ancha xaqiqatga ti\ri keladi.

Ma`lumki qobiliyatning tabiiy sharti, ya`ni layokat nerv sistemasining tizulishi va

funktsiyalarining xususiyatlari tarkibida ekan, bu narsa boshka fiziologik sifatlar kabi layokatni

umumiy genetika qonunlariga buysunishlari xakidagi taxminning ti\riligini kursatadi. Shuning bilan

birga layokatning irsiyat yili bilan itish imkoniyatlari xakidagi gepoteza qobiliyatlari irsiyatga

bo\liqlikni \oyasi bilan tenglashtirmasligi lozim.

Kupchilik xollarda mashxur odamlarning nasl nasablarini urganish (agar gap xaqiqatdan mashxur

odamlar utsida ketayotgan bilsa) biologik irsiyat dan emas balki xayot sharoitining nasldan naslga

itishdian ya`ni qobiliyatlar taraqqiyotiga yordam beradigan sharoitlardan dalolat beradi.

qobiliyatlarning namoyon bilishi odamlar tamonidan ijtimoiy extiyojlarni konldirish davomida

tarixiy ravishda xosil kilinadigan tegshishli bilimlar va kinikmalarni tarkib toptirishning aniq

usullariga bevosita bo\liqdir.

Inson qobiliyatining rivojlantirishda barqaror maxsus qiziqishlar inson faolityaidagi kandaydir

soxaning mazmuniga bilgan qiziqishlardir.

qobiliyatni rivojlantirish masalasini inson shaxsi taraqqiyotininng umumiy muammosidan ajratib

bilmaydi.


1. Кobiliyatli bolalar deganda nimani tushunasiz?

2. Iste`dodli bolalar deganda nimani tushunasiz?

3. Tala`nt nima?

4. Кobiliyatni ilchash mumkinmi?

5. Fzingizda qobiliyat ustunmi, iste`dodmi?

Adabiyotlar:


132

Faoliyat. Faoliyatning psixologik tashlili.

R E J A

1.Faoliyat xakida umumiy tushuncha.Faoliyat va psixik jarayonlar.

2.Faoliyatning interiorizatsiyasi va eksteriorizatsiyasi xakida tushuncha.

3.Faoliyatni egallashda faollik va ishchanlik .kinikma va malakalar.

4 Faoliyatning asosiy turlari.

Tayanch siz va iboralar.

Inson faolligini mujassamlashtiriuvchi xarakatlar jarayoni faoliyat deb yuritiladi.

Pertseptiv- ya`ni shunday xarakatlarki ,ularning oqibatida atrofdagi predmetlar va xodisalar

tugrisida yaxlit obraz shakllanadi.

Mnemik faoliyat- narsa va xodisalarning moxiyati va mazmuniga aloqador materialning eslab

kolinishi ,esga tushirilishi xamda esda saklab turilishi Bilan boglik murakkab faoliyat turi.

Imajitiv-(imaje –Obraz sizidan olingan) faoliyati shundaki u ijodiy jarayonlarda xayol va

fantaziya vositasida xozir bevosita ongda berilmagan narsalarning xususiyatlarini anglash va xayolda

tiklashni takkozo etadi.

Jamiyat Bilan doimiy munosabatni ushlab turuvchi , uz –uzini anglab,xar bir xarakatini

muvofiklashtiruvchi shaxsga xos bulgan eng muxim va umumiy xususiyat – bu uning faolligidir.

Fanda inson faoligining asosan ikki turi farklanadi.

A). Tashki faollik- bu tashkaridan va uz ichki istak –xoxish larimiz ta`sirida bevosita kurish, kayd

kilish mumkin bulgan xarakatlarimiz ,mushaklarimizning xarakatlari orkali namoyon buladigan

faollik.

B). Ichki faollik- bu bir tomondan uyoki bu faoliyatni bajarish mobaynidagi fiziologik jarayolar

(moddalar almashinuvi,kon aylanish,nafas olish , bosim uzgarishlari ) xamda , ikkinchi tomondan

,bevosita psixik jarayonlar, ya`ni aslida kurinmaydigan, lekin faoliyat kechishiga ta`sir kursatuvchi

omillarni uz ichiga oladi.

Inson faolligini mujassamlashtiruvchi xarakatlar jarayoni faoliyat deb yuritiladi.

Agar xayvonlarning xatti-xarakatlari bevosita tevarak-atrofdagi muxit Bilan batamom belgilansa ,

odamning aktivligi esa ilk yoshlik davrdan boshlabok butun insoniyat tajribasi va jamiyat talabi Bilan

boshkariladi.Xatti-xarakatning bu tipii shunchalik uziga xoski ,uni atash uchun psixologiyada faoliyat

degan aloxida termin kullaniladi.

Shu uziga xos xususiyatlaridan birinchisi shundan iboratki,faoliyatning mazmuni anna shu faoliyatni

yuzaga keltirigan extiyojning bir uzi bilangina belgilanmaydi .Agar extiyoj faoliyatga motiv sifatida

133

madad berib ,uni ragbatlantirsa ,faolitning uz shakli va mazmuni ijtimoiy sharoitlar,ijtimoiy talablar

xamda tajribalar Bilan belgilanadi.

Odamni ishlashga majbur kiluvchi motiv uning ovkatlanish etiyoji xam bulishi mumkin .Birok odam

,masalan stanokni ochlik extiyojini kodirish uchun boshkarmaydi.Balki stanok odamga topshirilgan

Biron detalni tayyorlash imkoniyatini berishligi uchun boshkaradi.Inson faoliyatining mazmuni

extiyojining yolgiz uzi Bilangina belgilanmaydi, balki undan jamiyat talab kilayotgan Biron maxsulotni

tayyorlash maksadi Bilan belgilanadi. Shunday ekan, nega odam muayyan bir yusinda ish xarakat

kiladiku, lekin uning ish xarakatlari nimaga karatilganligi Bilan moslasha olmaydi. Kishini faoliyat

yuliga solgan e`tikod ,motivlar nega endi bevosita maksadga mugri kelmay koldi,bu faoliyat kishi

faoliyatini boshkarib kelgan edi.

Shunday qilib ,faoliyatning uziga xos dastlabki xususiyati shundaki, aktivlikning manbai bulgan

faoliyat aktivlikni yaxshi onglab olingan maksadi Bilan boshkariladi. Faoliyatni psixik boshqarishning

muvafokiyatli bulishi uchun ,psixika narsalarning uziga xos obèktiv xususiyatlarini aks ettirishi va

anna shular vositasi Bilan ( organizmning extiyojlari bilan emas) uz oldiga kuyilgan maksadlarga

erishish nurlarini aniqlashi lozim. Nixoyat psixika odam xatti-xaraktlarini idora kilishning shunday

kobiliyatiga ege bulishi kerakki, maksadga kartilgan xarakatlarni amalga oshirish uchun aktivlikni aynan

ragbatlantirishi va kullab-kuvatlashi kerak, aktivlik uz-uzicha xosil bulgan extyojlarni darxol

kanoatlantira olmaydi,ya`ni aktivlik va bevosita mustaxkamlash Bilan birga olib borilmaydi.Ana

shulardan ravshanki, faoliyat bili shva iroda Bilan ajralmas boglikdir.faoliyatbilish va irodaga

asoslanadi vava bu jarayonlarsiz bulla olmaydi. Demak ,faoliyat odamning ichki(psixik) va tashki

(jismoniy ) aktivligidan iborat bulib,anglanadigan maksad Bilan boshkariladi.Shunday qilib faoliyat

xakida gapirish uchun inson aktivligida anglanishi mumkin bulgan maksadni namoyon kilish kerak.

Faoliyatning boshka xammatomonlari, ya`ni uning motivlari, bajarish usullari, zaruriy ma`lumotlarni

(informatsiyalarni )tanlab olish va ishlash anglanishi xam mumkin va anglanmasligi xam mumkin

.Shuning Bilan birga ,ular Tula anganmasligi va xatto yanglish anganishi xam mumkin . Fakat

motivlargina emas ,balki faoliyatning ma`lum bir rejasini tanlashga olib keluvchi kupgina tafakkur

jarayonlari xam odam tomonidan unchalik Tula anglanmaydi .Faoliyatni amalga oshirish usullariga

kelganda shuni aytish kerakki , odatda ,faoliyatningt kupgina usullari ongdan tashkari

boshkariladi:Yurish ,nutk, xat yozish ,avtomobil boshqarish ,muzika asbobida uynash va boshka shuning

kabilar shular jumlasidandir.

Faoliyatning anna shu xama tomonlarini ongda aks ettirish darajasi va tulaligi tegishli faoliyatning

anglanganlik darajasini ochib beradi.

Faoliyatni anglash kanday darajada bulmasin ,maksadni anglash xama vakt xam zaruriy belgi sifatida

kola beradi. Shunday bir xollarda ya`ni anna shu belgi bulmagan paytda insoni yfaoliyatning uzi xam

bulmaydi. Buning urnida impul`siv ,ya`ni ixtiyorsiz xatti-xarakatlar sodir buladi.Faoliyatdan fark qilib

impul`siv xatti –xarakatlar bevosita extiyojlar va tuygular vositasi Bilan boshkariladi.Impul`siv xatti-

134

xarakatlar fakat affektlarni va individning mayllarini ifodalaydilar.Shuning uchun impulsìv xatti-

xarakatlar,kupincha ,egoistik gayri ijtimoiy xarakterga ega buladi.Masalan: gazablanish tufayli ,tutokib

xech narsani karamay Kogan yoki engib bulmaydigan extirosgauchragan odam impul`siv xarakat kiladi.

Faoliyat _vokey lika bulgan aktiv munosabatning shunday aktiv formasiki, u orkali odam yashab

turgan olam Bilan odam urtasida real aloqa urnatiladi.Odam faoliyat vositasi Bilan tabiatga,narsalarga

boshka kishilarga ta`sir kiladi.Ana shu faoliyat davomidagi xarakatlarda odam uz ichki xususiyatlarini

oshkor qilib va amalga oshirib, narsalarga nisbatan subèktiv sifatida ,odamlarga nisbatan esa shaxs

sifatida uzini namoyon kiladi.Ishchining ishlash faoliyati batamom ravishda umumiy maksadga

erishishga – talab kilingan sifat jarajasi va belgilangan mexnat umumdorigi asosida ma`lum maxsulot

ishlab chikarishga karatilgan buladi. Anna shu maksadni amalga oshirish uchun belgilangan xar bir vakt

davomida navbatdagi ma`lum ish vazifalarini muvaffakiyat Bilan xal kilish lozim buladi, masalan,

detalni charxlashkerak, zagotovkani belgilab chikmok kerak, xom ayoni apparatga yuklash kerak vash u

kabilar. Galdagi bita oddiy vazifani bajarishga karatilgan anna shunday xar bir nisbatan tugallangan

faoliyat elementni amal (ish) deb yuritiladi.

Biz yukorida keltirgan mexnat xarakatlari narsalar Bilan kilinadigan ishlarning misoli bulla oladi.

Tashki olamdagi narsalarning xolatlarni yoki xossalarni uzgartirishga karatilagan xarakatlarni ish (amal

)deb yuritiladi.

Odamning narsalar Bilan kiladagan xarakatlari analizining kursatishicha ,bu xarakatlar tashkijixatdan

juda kup xar turli bulsa xam odatda , bu xarakatlarning xammasi uchta soda elementlardan tashkil

topgandir-«olmok», «joyni uzgartirmok», «kuyib yubormok».bu xarakatlar odamningtanasi ,oyoklari va

boshi Bilan kilinadigan yordamchi xarakatlar Bilan birgalikda amalga oshiriladiNarsalar Bilan

kilinadigan ishlar (xarakatlar)dan tashkari , odamning faoliyatida badanning ma`lum vaziyatini va

kiyofasini saklab turishni ta`minlaydigan xarakatlar(turish,utirish va boshka shu kabilar)organizmning

bir joydan ikkinchi bir joyga urin almashtirishi(yurish,yugurish va boshka shu kabilar)xamda

komunikatsiyalarni ta`minlaydigan xarakatlar katnashadi kommunikatsiya vostitalariga ifodali

xarakatlar (mimika va pantomimika) ,(ya`ni imo ishoralar), ma`noli ishoralar va ,nixoyat nutk

xarakatlari kiradi. Kursatilgan shu xarakat tiplarida ,kul va oyoklardan tashkari ,badan va yuz muskullari

Tomok tovush paylari va boshkalar katnashadi .Shunday qilib narsalar bilan kilinadigan ishlarni (yoki

boshka biror tashki ishlarni ) bajarish ma`lum sistemadagi xarakatlarni amalga oshirishdan iboratdir.

Masalan ogir yukni bir joydan ikkinchi joyga olib kuyish engil paketni bir joydan ikkinchi joyga

kuyishga qaraganda muskullarning boshkacharok ishlashini takozo kiladi.Mayda mixni kokishga

qaraganda kattamixni kokish bokacharok yusinda buladi,mixni shipga kokish uni polga kokishga

qaraganda bokacha xarakatlar sistemasini ta`lab kiladi. .Xarakatlar sistemasi ish maksadi Bilan bu

maksad yunaltirilgan narsalar xususiyati va ish sharoiti Bilan boglikdir.Kilinadigan ishning maksadi

anna shu misollarning xammasida bir xil ,lekin uning obèktlari xar xildir.Binobarin,obèktlarning xar

xilligi –xarakatlar strukturasi muskul faoliyatining turlicha bulishini shart qilib kuyadi.Fiziolog

135

olimlardan P.K.Anoxin utkazgan tadkikotlarning kursatishicha ,muskullarning ishi fakat bevosita

xarakat vazifalari Bilan belgilanib kolmay .balki,xamisha anna shu xarakatlar amalga oshiriladigan

sharoit Bilan xam boshkariladi.Muskullar kitarilayotgan ogirlik kattaligiga, itarib yuboriladigan buyum

karshiligiga ,paylardagi richaglarning qaytarish kuchiga va boshka shu kabilarga uz aktivligini

moslashtiradi xamda shu orkali xarakatning belgilangan yunalishi va tezligini ta`minlaydi.Xarakatning

bajarilishi va uning natijalarini erishiladigan pirovard maksad Bilan takkoslash yuli Bilan doim

nazxorat qilib boriladi va tugrilab turiladi..Ana shu nazorat va tugrilab turish mexanizmlariishdan

chikkan kasaallar xatto juda soda xarakatlari xam muvaffokiyat Bilan bajara olmaydilar .bunday

bemorlar stol ustida turgan stakanni olaman debxar gall yanglishib keta betradilar ,kullari stakanning

yonidan utib ketaberadi, suv ichaman deb stakanni ogzilarining oldidan utkazib yuboradilar.,xamdap

stakanni muljallangan joyga qaytarib kuya olmaydilar.Bunday bemorlar stulga utiraman deb ,muljalga

olaolmay erga yiqilib tushadilar ,non kesaman deb ,panjalarini oladilar,kator chiziklarga karab

turib,tugrichizik chiza olmaydilar.Xarakatni sensor (ya`ni sezgi azolari yordamida ) nazorat kilishni

kuyidagi tajribada kukrish juda yaxshi natija beradi.Masalan,tekshiriluvchi geometrik shaklni ,ya`ni olti

tomonli yulduzni oynada kurinib turgan aksiga karab chizib berishi kerak edi.Odatda buni xatosiz

bajarish kiyin buladi.,chunki kalamning oynada kurinib turgan xarakati tekshiriluvchining kulidagi

kalamga nisbatant teskari tomonga karab xarakat kiladi.Tekshiriluvchi fakat mashk kilish davomida

Kuzi orkali olayotgan ma`lumotlaridan foydalanib ,kul xarakatlari Bilan tugri moslab xarakat kilishga

urganadi.

Kuyidagi tajribalar shu nuktai-nazardan yanada kizikarlidir .Narsalarning real xolati v akul

xarakatlari tasvirini tekshiriluvchiga tadkikot davomida batamom boshkacha qilibkursatadigan

prizmatik kuzoynak takib kuyiladi .Utkazilgantajribalardan ma`lum bulishicha, bunday xolda odam uz

xarakatlarini tugri boshqarish kobiliyatidan batamom maxrum bulib kolar ekan(narsalarni olish

,narsalarga kul tekizish,narsalarni belgilagan joyga kuyib kuyish va boshka shu kabilar)Odam bu

xatoliklarniuzok vakt davom etganmashkdan sunggina tugrilashniurganib oladi .agar kurish signallari

taxminan Yana 0,27 sek. Kech kolgandaedi, unda prizmatik kuzoynak tufayli xosil bulgan

xatoliklarga nisbatan bulgan adaptatsiyani xech kanday mashk Bilan tugrilab bulmas edi. Shu tomoni

xam borki ma`lum bulishicha, aktiv xarakatlardan maxrum bulgan bulgan xayvonlar , agar uzlari

oldingi oyoklarining xarakatlarini kurib turmasalar, uni boshkara olmaydilar.

Bundan ma`lumki, xarakatlarni boshqarish teskari aloqa printsipi asosida amalga oshiriladi.Sezgi

a`zolari bunday aloqaning kanali bulib xizmat kilsagina ,informatsiya manbai bulib xarakat orinteri

rolini uynaydigan narsa va xarakatlarning idrok kilinadigan ma`lum belgilari bulib xizmat kiladi.

Teskari aloqaning bunday turini P.K.Anoxin teskari afferentatsiya deb atagan.Shunday qilib ,narsalar

Bilan kilinadigan ishlarni bajarish ma`lum xarakatlar sistemasini amalga oshirish Bilan

cheklanmaydi.Bunday ishlarni bajarish zarur tarzda sensor (xissiy) nazorat va ish obèktlarining

xususiyatlari xamda ularning odatdagi natijalariga mos ravishda xarakatlarni tugrilashni takkozo

136

kiladi Bu jarayonning asosini tashki muxitning xolati ,unda xarakatlarning namoyon bulishi va

natijalari xakida miyaga informatsiya beruvchi xissiy orientirlarni uzlashtirish tashkil kiladi.Masalan

,shafyormashinaga tormoz berar ekan , tormozga bosish kuchini xarakat tezligiga ,yulning axvoliga

mashinaning ogirligiga va boshka shu kabilarga moslashtiradi.Mana shu orientirlarning xammasi ,xar

xolda biz yukorida keltirgan xarakatlarni ng uzinigina belgilab kolmay ,balki ish maksadlariga mos

keladigan xarakatlarni xam belgilaydi.Masalan, avtobusdan kech kolib,uning orkasidan yugurib

ketayotgan pasajirning xarakat sistemalari –rekord kuyishga maksad kilgan chopkirning yugurish

talablariga mutloko mos kelmaydi.Mana shu xollarning xammasida bir xil ish obèktiga yokixatto bir

xil xarakatga egamiz.Lekin bu ishlarning maksadi xar xil va shuning uchun ularni yuzaga keltiradigan

xarakatlar sistemasi xamturlichadir.

Ishning tarkibiy kismidan iborat bulgan xarakatlar sistemasi, oqibat natijada uningmaksadi Bilan

boshkariladi va tugrilanadi.Maksad nuktai-nazaridan bajarilgan xarakat natijalari baxolanadi va ularni

tugrilashga erishiladi.Shu maksadi narsalarning kanday xossalari .xolatlari ishni bajarishda nazorat

kilishda va tugrilashda namuna bulishi kerakligini belgilab beradi.

Birok odamning maksadini kupchilik xollarda Ayni chogda kuz ungida yuk narsalar va lekin

uning xarakatlari yordami Bilan erishilishi mumkin bulgan narsalar tashkil etadi .Demak,maksad

miyada ,kelajakda faoliyat natijasida ,dinamik modelning obrazi tarzida tasvirlangan buladi. Xudi anna

shu tilakdagi kelajak (ta`lab kilinayotgan)_modeli Bilan ishning mazkur natijalari takkoslanadi,xzuddi

anna shu ishning kay yusinda bulishini boshkaradi.va uni tugrilaydi.

Masalan ,xattoki,oddiy bir xolda ,ya`ni odam bir stakan suvni olib ,ichish uchun lablariga olib

borganda ,uningxarakatlari tilakdagi model natijalari(chankokni bosish)Bilan boshkariladi.Fakat bugina

emas ,shuning Bilan birga ,kulni stakanga va undan sung stakandagisuv Bilan labga olib borish

xarakatlari xam tilakdagi model`natijalari Bilan boshkariladi.Kilinadigan ishning uzi xakida miyada

oldindan darak beradigan galdagi ishlarning bunday modellari (xarakat programmalarini) va uning

natijalarini («maksad programmalari»ni) fiziologlar «aktseptor deystviya»(«xarakat aktseptori»)va «aks

ettirishdan oldingi xodisa»(P.K.Anoxin), «Xarakat vazifalari» va kelajakdagi extiyoj

modeli»(N.A.Bernshteyn ), «kerakli mazmun»xamda «kelajak modeli»(Mittel`shtedt, U,Eshbi),

«andaza», «dinamik model`» vash u kabilar.

Kelajakdagi kilinadigan ishlar va ulardan kelib chikadigan natijalarning kandaydir yul Bilan miyada

taxminiy tasavvur kilinishi ,shubxasiz xakikatdir.Bunday oldindan taxminiy tasavvur kilishsiz,biz

yukorida kurib utganimizdek faoliyatning uziniamalga oshirish xam mumkin bulmay kolar edi.

Miyaning oldindan kura olishiuchun zarur bulgan imkoniyat tashki oloamning bita printsipial

xususiyati tufayli ,ya`ni uning qonuniyatlari tufayli yuzaga keladi.Buning ma`nosi shundan

iboratki,tashkiolamdagi turli xodisalar ma`lum darajada uzaro doimiy boglikdir,ma`lum sharoitlarda

namoyon buladigan biror mustaxkam xususiyatga va tuzilishga egadir.(olov xama vakt kuydiradi

,tukndan sung xamisha tong otadi.)

137

Obèktlar Bilan xodisalar urtasidagi bunday barkaror (invariant)munosabatlarni obèktlarning

muxim xususiyatlari va xodisalarning qonuniyatlari deb yuritiladi.Xuddi manna shunday obèkt va

xodisalarning ma`lum darajada mustaxkam ,barkaror xususiyat va qonuniyatlarga ega ekanliklari

,ma`lum sharoitlarda ,ma`lum bir ta`surot tufayli kelajakda ularning kanday uzgarishi vash u

maksadga muvofik ish tutish ya`ni obèkt va xodisalarning «xatti xarakatlari»nioldindan kura olish

imkonini beradi.Tashki ya`ni buyumlar Bilan kilinadigan faoliyat

Bunday xolda guyo ichki. Ideal faoliyat tomonidan oldindan paykab olinadi.Obèktlar (narsalar)ustida

kilinadigan konkret ishlar bu obèktlarning muxim xususiyatlari ustida kilinadigan operatsiyalar Bilan

,ya`ni ideal(psixik)ishlar Bilan almashinadi.Boshkacha qilib aytganda ,narsalarbilan jismoniy tarzda

kilinadigan ishlar shu narsalarning mazmunlari Bilan kilinadigan ideal ishlar Bilan almashinadi

……Tashki real ishdan ichki ideal ishga manna shunday utish jarayonini interiorizatsiya deb yuritiladi

(bu sizni tarjima kilganda «ichki ishga aylanish» degan ma`noni anglatadi.)Inson psixikasi

interiorizatsiyasi tufayli Ayni chogda kuz ungida yuk bulgan narsalarning obrazlari Bilan ishlay olish

kobiliyatiga ega buladi.

Interiorizatsiyaning kanday yuzaga kelishi Bilan boglik bulgan butun xama nozik tomonlarini

psixologiya xali yaxshi urganmagan.Lekin Siz bunday utishning muxim kuroli bulib xizmat kilishi va

bunday utish vositasi esa Siz Bilan ta`sir kilish ekanligi Tula isbot kilingandir. Siz narsalarning muxim

xususiyatlarini ajratadi va ularni uzida mustaxkamlaydi xamda insoniyat tajribasi Bilan xosil

kilingan informatsiyalar Bilan ishlash usullarini xam uzida mustaxkamlaydi.Shuning uchun xam ularni

tugri kullashni uzlashtirish Ayni chogning uzida narsalarning muxim xususiyatlarini va

informatsiyalar Bilan ishlash usullarini xam uzlashtirish demakdir. Inson Siz orkali butun insoniyat

tajribasini ,ya`ni unlab va yuzlab yillar yashab utgan avlodlarning xamda ,shuning Bilan birga ,uzidan

yuz va ming kilometr uzoklikdagi kishilarning jamoalarning tajribalarini uzlashtiradi.

Narsalarning munosabatlari xakida vakolat beruvchi sizlar va umuman xakikiy simvollar Bilan

muomala kilish, shuning uchun bu narsalarning uzi Ayni chokda yuk bulgan paytda xam tegishli

munosabatlar xakida informatsiyalar Bilan ishlash imkoniyatini tugdiradi. Siz va xakikiy simvollar Bilan

ishlash jamiyat tajribasi tomonidan tarkib toptirilgan odamning faoliyati va xulk-atvorin, tajriba va

bilimlarini, ideallari va talabalarni boshqarish imkoniyatini beradi.

Shunday qilib, odamning faoliyati juda murakkab va uziga xos bulgan protsessdir. Odamning

faoliyatini shunchaki extiyojlarini kondirishdan iborat deb xisoblab bulmaydi. Odam faoliyatini kuzga

tashlanib turadigan belgisi maksadni anglash va uni amalga oshirishda kilinadigan ishlarning ijtimoiy

tajribaga boglikdir.

Odamning faoliyatida uning tashki (jismoniy) va ichki (psixik) tomonlari ajralmas boglik buladi.

Odam faoliyatining tashki tomoni – tashki olamga uning yordami Bilan ta`sir kursatadi, bunday

xarakatlar motiv, bilish boshqarish kabi ichki (psixik) faoliyat orkali aniqlanadi va boshkariladi. Boshka

tomondan olganda, manna shu butun xama ichki psixik faoliyat tashki faoliyat tomonidan boshkariladi

138

va nazorat qilib turiladi. Chunki tashki faoliyat narsalarning, protsesslarning xsusiyatini namoyon kiladi,

ularning maksadga muvofik uzgarishlarini ta`minlaydi, psixik modellarning (andozalarning) moslik

darajalarini aniqlaydi va shuning Bilan birga, kulga kiritilgan natija va ishlarning kutilgan samarasi va

ishlarga kanchalik mos kelishi darajalarini belgilaydi.

Bizga ma`lum, yukorida eslatib utilgan ichki psixik faoliyatni buyumlar Bilan kilinadigan tashki

faoliyatning interiorizatsiyasi natijasi deb karash mumkin. Shunga muvofik narsalar Bilan tashki

faoliyatni ichki psixik faoliyatning eksteriorizatsiyasi deb karash mumkin («eksternus»-degan sizdan

olingan bulib, bizningcha tashki degan ma`noni bildiradi).

Biz yukorida kurib utgan xarakatlarning istagan bir tomonlarini, tegishli ravishda, ularning motor

(xarakat), sensor (xissiy) va markaziy komponentlari, ya`ni kismlari deb atash mumkin. Ishni amalga

oshirishda bajaradigan vazifalariga muvofik, ular ishni ijro kiluvchi, nazorat kiluvchi va boshkaruvchi

deb belgilanishi mumkin. Odam faoliyati davomida foydalanadigan ijro kilish, nazorat kili shva

boshkrish yullarining mazkur faoliyatning usullari deb ataladi.

Yukorida sanab kursatilgan vazifalarning xar biri odam onlgi suratda va ngsiz ravishda bajarish

mumkin. Masalan, biror sizni talaffuz kilish uchun zarur bulgan Tomok xarakatining sistemasini odam

mutloko anglamaydi. Odatda, muskullarning istagan istagan bir xarakatni bajarishi uchun zarur bulgan

qisqarishi va uzayishi Bilan boglik murakkab birikmalar arnglanmaydi. Bu xarakatlarni boshqarish,

aftidan, sof fiziologik tarzda, ongning ishtiroksiz amalga oshiriladi. Ayrim xarakatlar ongli suratda

boshkarilishi xam, ongsiz suratda boshkarilishi darajasi asosida bajarilishi xam mumkin. Masalan,

yurishning kup xarakatlari ongsiz ongsiz suratda oshiriladigan faoliyatning tipik misoli bulla oladi.

Ammo dorda yurishda shu xarakatlarning xar birini bajarish sensor nazorat va markaziy boshqarish

(ayniksa kam tajribali dorbozda) goyat jiddiy anglash obèktiga aylanadi.

Buning aksi bulishi xam extimoldan xoli emas,bajariladigan xarakatning ma`lum tomonlari dastaval

Tula anglab boshqarishni talab kiladi , undan keyin ishning bajarilishi ongning ishtirokini borgansari

kamrok talab kiladi.Bunday xollarda ishning bajarilishi avtomatlashadi deydilar.

Odamdagi xudi shunday maksadga muvofik xarakatlarning amalga oshirilishi va boshkarilishining

kisman avtomatlashuvi malaka deb ataladi.Xarakatlar avtomatlashuvining tobora yuksalib borishi

Ayni chogda bu xarakatlarni uz tarkibiga oluvchi ishning ongli boshkarilishi tobora kengayib borishi

Bilan birga yuzaga kelishi mumkin.Masalan Velosiped xaydovchi xarakatlarning avtomatlashuvi

tufayli muvozanatini saklab turishi vilosipedchiga uz diqqatini atrofdagi narsalarga ,ya`ni kucha

xarakatlariga ,kuchaning kiyofasiga va boshka shu kabilarga karata olish imkonini beradi,velosiped

xaydovchi shu asosda uz ishini ancha onglirok doshkaradigan buladi.

Umuman olganda xatti-xarakat mexanizmi tarzidagi sof malaka xakida, xar xolda, xayvonlarga

xarakteristika berishdagina gapirish mumkin bulsa kerak.Odamda esa patologik xastalik xollaridan

boshka, xama faoliyatlari oqibat natijada ong Bilan boshkariladi.Ishning muayyan bir

komponentlarining avtomatlashuvi fakat ongli boshqarish obèktini siljitib yuboradi, ong doirasiga

139

ishningumumiy maksadini,uning bajarilish sharoitini ,ishning nazorat kilinishi va baxolanishini olib

kiradi.

Ish tuzilishining shunday kisman avtolmatlashuv tufayli uzgarishi imkoniyati kuyidagidan iborat:

1. Xarakatlarni ijro kilish usullarining uzgarishi, bunda avval xar biri aloxida-aloxida bajarilgan bir

kator ayrim xarakatlar bir butun xarakat tarkibidagi oddiy xarakatlar urtasida xech kanday «tuxtab

kolish»va tanafuslar bulmaydigan bita yaxlit aktga ,bita murakkab xarakatga kushilib ketadi.Masalan

mashina xaydashni Yangi urganayotgan shogirdda tezlikni kuchirish «boskichma-boskich

xarakat»tarzida amalga oshirilsa ,tajribali shofyor uni kulining bita tekis xarakati Bilan

bajaradi.Ortikcha keraksiz xarakat bulmaydi.Amal (ish) uzlashtirila borgan sari , bu ortikcha

xarakatlarning xammasi yukolib ketadi.xarakatlarning birga kushilishi ,Ya`ni xarakatlarni xar ikala

kul Bilan baravar bajarish yuzaga keladi.Ish amalni uzlashtirish jarayonida uning xama xarakatlarini

tobora ixchamlashtirish imkoniyati tuniladi:xarakatlar tarkibi(soddalashadi),xarakatlari izchilligi

(uzluksizlashadi) va xarakatlar birlashuvi (bir vaktda amalga oshiriladigan buladi0 xamda ,shuning Bilan

birga ,xarakatlar tezligi jiddiy suratda uzgaradi.

2. Ishni bajarishda sensor, ya`ni xissiy nazorat kimlish usullarining uzgarishi. Ishni bajarish ustidan

kilinadigan kurish nazorati kup jixatdan muskul ( kinestetik) nazorat Bilan almashiladi. Buning tipik

misoli sifatida mashinistkaning karamasdan mashinkada xat bosishini kursatish mumkin; slesarning

bolga Bilan karamasdan zubiloga urishi (slesar` bolga Bilan zubiloga urayotgan paytda zubiloning

kalpogiga emas, balki zubiloning tishiga, ya`ni tagiga karab turadi) va boshka shu kabilar. Xarakatlar

xarakterini aniqlovchi xar turli ulchovlvrning uzaro nisbatini baxolovchi maxsus «sensor sentozlar»

xosil kilinadi. Ish-amalning natijalarini nazorat kilish uchun goyat zarur bulgan orientirni tezlik Bilan

farklash va ajrata olish kobiliyati rivojlanadi. Ish-amalni uzgartirib borilgani sari ,uning natijalari va

bajarish sharoitlarni ancha aniqrok, tez va bevosita sifatli nazorat kilish imkoniyati paydo buladi.

3. Ish-amalni markaziy boshkaruvchi usullarining uzgarishi. Diqqat ish-amalning usullarini idrok

kilishdan ozod buladi va asosan ish-amalining sharoiti xamda natijalarini idrok kilishga karatiladi.

Ayrim xisoblash, karorga kelish va boshka intellektual operatsiyalar tez va birlashgan xolda («intuitiv»

suratda) bajarila boshlanadi.Navbatdagi xarakatlarga ichdan tayyorlanish bundan oldingi xarakterlarni

amalga oshirishdayok sodir buladi, bu esa reatsiya vaktini katìy kiskartiradi. Masalan, uchuvchi

samalyotnikundira boshlaganida, ichida allakachonok mazkur sharoitda maxkur kunish Bilan

boglagbulgan barcha standart buyruklarni kabul kilishga tayyor buladi. Shuning uchun mazkur

buyruklarni kilishdan ularni bajarishga utish maxsus ravishda rejalashtirilmasdan xamamalga

oshirilaveradi.Fakat kunishning kanday usulini tanlashgina rejalashtiriladi,Manna shunday paytlarda

foydalaniladigan bir kator yoki bir necha seriyali usullarni ong Bilan oldindan kura bilish

antitsipatsiya deb ataladi.

Odam ma`lum bir ish amalni bajarishga urinib kuradi ,uning natijalarini nazorat kiladi .Uizini

orientir va boshqarish usuli sifatida oklagan muvaffakiyatli xarakatlar asta-sekin ajratib olinadi

140

xamda mustaxkamlanadi, muvaffakiyatli chikkan va uzini oklamagan xarakatlar yuk kilinib tashlanadi

xamda chetlatib yuboriladi.

Uzlashtirilishi maksad qilib kuyilgan va tushunish xamda ong nazorati va tuzatishiga asoslangan

manna shunday kup marta takrorlanadigan ma`lum ish-xarakat yoki faoliyat turlari mashk deb ataladi.

Xar bir Yangi urunish odatda vazifani tekshirish usukllarining uzini,vazifani xal kilish usullarini va

ishni boshqarish yullarini xam uzgartirishga olib keladi.

qayta-qayta kilinadigan Amaliy urinishlar bulmasa ,xech kanday kinikma tarkib topa

olmaydi.Odam ma`lum xarakatlarni Amaliy sinab kurish uchun bu xarakatni ongli tarzda

takrorlashga urinish xarakteriga egadir. Natijalarni nazorat kilish ,sharoitlarga baxo berish ,ishni

tugrilab turish xam ma`lum darajada ongli suràtda bajariladi. Bu esa tekshirish uchun kilinadigan

urinishlar manbaalarining uzini xam uzgartiradi.Taklid kilish ukib olinadigan ish andozasining

maksadga muvofik suratda ongli kuzatishga asoslana boshlaydi.Binobarin eng asosiy tomoni

shundaki ,usullarni tanlash va idora kilish ularning maksadlarini tushunish xamda ularning

mazmunlarini tassavvur kilish yuli Balan boshkariladigan buladi.Nutk faoliyati ,ya`ni insonning

kuzatadigan va bajaradigan ish amallarini Siz vositasi Bilan ifodalashi xaligi protsesning etakchi

vositasi bulib xizmat kiladi,shuning Bilan birga ,buning etakchi asosi bulib ideal faoliyat ,ya`ni amalga

oshiri lishi talab kilinadigan ish-amal obrazini «miyada»ifodalash xizmat kiladi. Odamda malaka tarkib

topishi mexanizmining bu printsipial farklovchi xususiyati malaka tarkib topishi protsessining

qonuniyatlarini shart qilib kuyadi.Kinikma ongli avtomatlashtirilgan ish sifatida yuzaga keladi.Kinikma

ish- amalni dajarishning avtomatlashgan uslubi sifatida amalga oshiriladi .Kinikmaning roli ishni

bajarish usullarini nazorat kilishdan ongni ozod kili shva uni ishning maksadi xamda sharoitlariga

karatishdan iboratdir.

Xar bir kinikma odamning uz tajribasida avval egallab olgan malakalari sistemasi asosida yuzaga

keladi,va amal kiladi. Kinikmalardan ba`zi birlari kishining kinikma xosil kilishiga va malakali

ishlashiga yordam beradi.boshka birlari esa xalakit beradi,Uchinchilari ,uz navbatida ,Yangi

kinikmalarni uzgartirib yuboradi.Bu xodisa psixologiyada malakalarning uzaro ta`siri deb

atalgan.Ishni bajarish uning maksadi ,obèkti va sharoitlari Bilan aniqlanadi.Bu narsa xarakatni

bajarishning ma`lum usullari ,sensor nazorat kilish va markazdan turib boshqarish sistemasi tarzida

amalga oshiriladi.Ishning muvafokiyati,ya`ni kinikmaning samaradorligi ishni bajarishda foydalanilgan

usullarning ish maksadiga ,obèktiga va sharoitlariga kanchalik mos kelishiga boglikdir.Kinikma xosil

kilishning umumiy qonuni shundan iboratki ,odam Yangi vazifaga tuknash kelgan paytda dastavval ,uz

tajribasida bor faoliyat usullaridan foydalanishga urinib kuradi.Bunda, albatta uz tajribasidaxuddi

shunga uxshash masalalarni xal kilishda kullanilgan usullarga nazar solishdan foydalaniladi.

Ravshanki,faoliyat usullarini kuchirishning muvafokiyati kuyilgan vazifalarning uxshashligi,ularni xal

kilish yullari nuktai- nazaridan kanchalik tugri baxo berilganligiga boglikdir.

141

Shunday qilib, <kinikma> atamasi faoliyat subèktning uzida mavjud bilimlar va malakalar Bilan

maksadga muvofik boshkarilishi uchun zarur psixik va amaliy xarakatlarning murakkab sistemasi

egallab olinishi ifodalaydi.

Kinikmalarning tarkib topishi bilimlarda mujassamlashgan axborotni va narsadan olinadigan

axborotni qayta ishlash jarayonlarining, anna shu axborotni aniqlash, uni xarakat Bilan takkoslash va

uzaro boglash jarayonlarining butun bir sistemasi egallashini bildiradi.

Kishi faoliyati ongli ravishdagi faollik sifatida uning ongli shakllana va rivojlana borishi tufayli tarkib

topadi va rivojlanadi.

Faoliyat xamisha kishining u boshka odamlarning yordami va ishtirokini takozo etadi, ya`ni

birgalikdagi faoliyat xususiyatiga ega buladi.

Boshkacha sizlar Bilan aytganda, faoliyatda kishining shaxsi ifodalanadiva ayni chogda faoliyat

uning shaxsini shakllantiradi.

Faollikning Ushbu shakllari Bilan birlikda kommunikativ xulk-atvor bolaga uz extiyojlari va

istaklarini kondirish, ijtimoiy talablani va axborotni uzlashtirishi uchun yordam beradgan asosiy vositasi

rivojlana boshlaydi.

Xayotining birinchi yillardayok bolada faoliyatning oddiy shakllarini uzlashtirishi uchun dastlabki

shart-sharoitla tarkib topa boshlaydi. Ulardan birinchisi uyin faoliyati xisoblanadi.

Xayvon bolalarida esa xudi anna shu xarakatlar shunchaki faoliyat urnida sodir buladi va uzining

real biologik maksadlaridan ajralgandir. Ular uyin faoliyatini uziga xos tub xususiyati anna shunda

mujassamlashgandir. Uning maksadi uzining yordami tufayli muvaffak bulinadigan Amaliy natijalarga

erishishdan emas, balki amalga oshiriladigan «faoliyat» ning uzidan iboratdir.

Tadkikotlar shuni kursatadiki, uyin bolalarda xam uz faolligini ruyobga chikarish shakli, xayot

kechirish va faoliyatkursatish shakli bulib xizmat kiladi. Shu tarzda u funktsional mamnunlik

bilan boglikdir. Faollikka bulgan extiyoj uning kuzgatuvchisi bulsa, taklid kili shva tajriba esa manbai

xisoblanadi.

Faoliyatning uzidan kuzlangan maksad uning sotsial jixatdan mustaxkamlangan natijada kuchiriladi,

ch`ni yutib chikiga karatilgan buladi. Amalda anna shu urinda uyindan chiqish boshlanadi. Ijtimoiy

belgilariga kura uyin bulib koladigan (faoliyatxamon biron-bir foydali maxsul bermaydi) bufaoliyat

psixologik tuzilishi jixatidan mexnatga (maksad faoliyat kursatishning uzidagina emas, balki natijaga

erishishdan iborat) va ta`limga (maksad uyini uzlashtirib olishdan iborat) yakinlashadi.

Bolaning xulk-atvori va faoliyati rivojini urganar ekanmiz ,bita eng muxim faktga duch

kelamiz.Bolada bir nechtagina oddiy shartli reflekslardan tashkari unda keyinchalik kuzatiladigan

boshka barchpa xulk-atvor shakllari va faoliyat turlari oldiniga yuk buladi.

Bola xulk-atvorining tugma biologik xususiyatlarga oldindan katìy xoli ekanligi uning xayvon

bolasiga nisbatan eng muxim afzalligi xisoblanadi.Ana shunday afzallik tufayli kishi xulk-atvori turlari

142

va faoliyati usullari evolyutsiyasining boshlanishi uning organizmning biologik rivojlanishi Bilan emas

,balki jamiyatning tarixiy rivojlanishi Bilan belgilana boshladi.

Faoliyatning aloxida turi bola xayotida sodir buladigan vakt xam etib keladi.Bu maksadi bevosita

muayyan axborotni xarakatlarni ,xulk-atvor shakllarini uzlashtirishga karatilagan faoliyatdir.

Subxektining urganishin uziga maksad qilib olgan bunday uziga xos faoliyati ta`lim deb ataladi. U

kuyidagilardan tarkib iopadi: a) ideal va Amaliy faoliyatning u yoki bu turni muvaffakiyatli tashkil etish

uchun zarur bulgan tashki olamning muxim axamiyatli xossalar xususidagi axborotning uzlashtirilishi

(bu jarayonning maxsuli bilimlardir).b) faoliyatning anna shub archa turlari tarkib topadigan usullar va

jarayonlarning uzlashtirilishi ,(bu jarayon maxsuli –malakalardir);v) kuyilgan vazifa va ilgari surilgan

maksadga muvofik keladigan usullar va jarayonlarni tugri tanlash xamda nazorat kilish uchun

kursatigan axborotdan foydalanish yullarining egallanishi (bu jarayon maxsuli –kinikmalar xosil

kilinishidir),

Shunday qilib, ta`lim kishining xarakatlari muayyan bilimlar ,malakalar ,kinikmalarni uzlashtirib

olishga karatilgan ongli maksad Bilan idora kilingan joydagina yuz beradi.Bundan kurinib turibdiki

,ta`lim – uziga xos insoniy faoliyatdir.Xayvonlarda esa fakat urganish bulishi mumkin Ukuv faoliyatini

shakllantirishning eng birinchi asosiy shakli – bolada muayyan bilimlarni ,kinikma va malakalarni

uzlashtirish uchun anglanilgan motivlar tu\ilishi xisoblanadi.

Bola faoliyati va xulk atvorini ularning insoniyat tajribasini uzlashtirish sari yunaltirishdan iborat

.Ushbu faol jarayon ukitish deb ataladi.

Mexnat-bu ma`lum bir ijtimoiy foydali (yoki xech bulmaganda jamiyat tomonidan istemol kilinadigan

)moddiy va ma`naviy maxsulotni ishlab chikarishga yunaltirilgan faoliyat demakdir.Mexnat faoliyati

kishining eng etakchi ,asosiy faoliyatidir.Insoniyat agar mexnat kilishni tuxtatadigan bulsa u (tur

sifatidagi ) uziga xayot mamotni tugallagan bulur edi.Shuning uchun xam mexnat faoliyati kiishining

xayot kechirishini , boshka turlar ustidan galaba kozonishini xamda tabiat kuchlari va moddalardan

foydalanishini ta`min etadigan uziga xos turga oid xulk-atvori deb xisoblanishi mumkin.

Bu faoliyat uz xarakteriga kura xam ijtimoiy xisoblanadi.Xozirgi jamiyatga mexnat taksimoti tufayli

kishi uzi uchun talab kilingan barcha narsalarni fakat ishlab chikarmaydigan emas ,balki bironta xam

maxsulotni ishlab chikarishda deyarli xech kachon boshidan oxiriga kadar ishtirok etmaydi.Shuning

uchun xam kishi xayot uchun talab kilinadigan barcha narsalarni uz mexnatiga ayriboshlangan tarzda

jamiyatdan olishi kerak .Shaxsning extiyojlari tashkaridan qaraganda uning uz mexnati Bilan emas,balki

jamiyat tomonidan kondirilayotgandek bulib tuyuladi.Buning kanday yuz berishi jamiyatda xukmron

bulgan ishlab chikarish munosabatlari sistemasi Bilan belgilanadi.Shuning uchun xam jamiyatda xar

kanday maxsulotning ishlab chikarilishi Ayni paytda mexnat kilish, uning maxsulini taxsilash,

ayirboshdash va iste`mol kilish jarayonida odamlarning muayyon murosabatlarini ruyobga chikarish

bulib xam xisoblanadi.

143

Vokelikka nisbatan bunday munosabatda bulish esa, yukorida kurib utkanimizdek, ongning negizini

tashkil etadi. U kishini buyumlarga nisbatan faoliyat subèktiga va odamlarga nisbatan esa shaxsga

aylantiridi. U kishini tevarak – atrofni olamning kulidan soxibi darajasiga kitaradi, kishiga bu olamni

uzlashtirish va uzoka muljallangan maksadlarga erishish uchun intilish imkonini beradi, kishining xatti-

xarakatlarini ongli ravishda rejalashtirgan faoliyatga va uning ER kurrasida mavjudligini esa

moslashgan xolda xayot kechirishdan ma`lum bir mazmun va yuksak maksadga ega bulgan faol xayot

kechirishga aylantiradi. Tirik mavjudodlarning atrofdagi olam bilan xayotiy axamiyatga molik

boglanishlar bulishini ta`minlaydigan faoliyati ularga xos yalpi xususiyat xisoblanadi. Faollik-bu tirik

mavjudodga «uz kuchi Bilan javob kilish) kobiliyatining borligidir(F.Engel`s)

Extiyoj- jonli mavjudodning xayot kechirishning konkret shart-sharoitlariga uning karamligini

mavjudga keltiruvchi xolatidir. Xayvonning extiyojlarida uning faolligi omili sifatida tabiatdan olingan

buyuk vosita ishtirok etadi.

Odamning faolligi va faollikning manbai insoniy extiyojlar tamomila boshkacha manzara kasb

etadi.Kishining extiyoji uni tarbityalash jarayonida ,ya`ni kishilik madaniyati olami Bilan

yakinlashtirish jarayonida shakllanadi.

Kishining uz extiyojlarini kondirish jarayoni ijtimoiy taraqqiyot bilan belgilanadigan faoliyat

shaklini egallashning faol, muayyan maksadga yunaltirilgan jarayoni sifatida aloxida ajralib turadi.

Extiyojlar kelib chiqishiiga va predmetiga kura farklanadi.Kelib chiqishiga kura extiyojlar tabiiy va

madaniy bulishi mumkin.

Tabiiy extiyojlarga –kishining faollik kasb etayotgan faoliyati ,uning xayot iva uning avlodi xayotini

saklash va kullab-kuvvatlash uchun zarur bulgan shart-sharoitlariga buysunganlik ifodalanadi

Madaniy extiyojlarga odamning faol faoliyati insoiyat madaniyatining maxsuliga boglik ekanligi

ifodalanadi; uning ildijlari btunlay kishilik tarixining sarxadlariga borib takaladi. Ma`naviy jixatdan

urinli bulgan extiyoj- odam yashayotgan jamiyatning talablariga javob beradigan,anna shu jamiyatda

kabul kilingan didlar,baxolar va,muximi dunyokarashga mos keladigan extiyojlardir.

Extiyojlar uz predmetining xarakteriga kura moddiy va ma`naviy bulishi mumkin .

Moddiy extiyojlarda kishining moddiy madaniyat predmerlariga karamligi (ovkatlanishga ,kiyinishga

,uy –joyga mav`shiy turmush ashyolariga va boshka narsalarga extiyoj sezishi),.Ma`naviy extiyojlarda

esa ijtimoiy ong maxsuliga tobeligi ifodalanadi.Ma`naviy extiyojlar ma`naviy madaniyatni yaratish va

uzlashtirishda uz aksini topadi Kishi uz fikr muloxazalari va tuygularini boshkalar Bilan Baxam

kurishga ,gazetalar ,kitoblar va jurnallar ukishga ,kinofil`mlar va spektakllar kurishga ,muzika

tinglashga vash u kabilarga extiyoj sezadi.

Ma`nuviy extiyojlar moddiy extiyojlar Bilan boglikdir.Ma`naviy extiyojlarni kondirish uchun moddiy

extiyojlar predmeti xisoblanmish moddiy narsalar(kitoblar ,gazetalar,yozuv va nota kogozlari ,buyoklar

vash u kabilar) talab kilinishi ,shabxasizdir.

144

Shu tarika kelib chiqishiga kura ,tabiiy ,shu Bilan predmetiga kura moddiy kelib chiqishiga kura

madaniy xisoblangan extiyoj yo moddiy bulishi yo predmetiga kura ma`naviy bulishi mumkin.Shunday

qilib ,bu xilda tasniflash extiyojlarningkishi ongining taraqqiyoti tarixiga nisbatan va ularning uzlari

karatilgan obèktga nisbatan munosabatini kursatgan xolda juda xam rang-barang turlarini uz ichiga

oladi.

Xayvonlar xatti-xarakati xamisha u yoki bu extiyojni kondirishga bevosita yunaltirilgan

buladi.Extiyoj xayvonni fakat faollikka undab qolmasdan,balki Ushbu faollikning shakllarini xam

belgilaydi .Misol uchun ovkatlanish extiyoji(ochlik)xayvonda jumladan ovkatlanish faolligini vujudgan

keltiradi –ogzida sulak ajrata boshlaydi,ovkatni izlash yoki uljani poylash ,egallash va uni iste`mol

kilish kabi jarayonlar yuz Bera boshlaydi.

Xayvon eng murakkab shartli reflekslar orkali faoliyat kursatgan takdirda xam extiyojlar tugridan-

tugri uningpsixikasining xam aks ettirish ,xam yunaltirilgan funktsiyalarini belgilaydi .Xayvon

organizmining talab va extiyojlari psixika tevarak –atrofdagi olamga nimalarni inòm etishi va kanday

javob xatti-xarakatlarini keltirib chikarishini belgilab beradi.

Agar xayvonlarning xatti-xarakati butunlay atrof muxit Bilan belgilansa kishining faolligi uning ilk

yoshlaridanok butun insoniyat tajribasi va jamiyat talablariga kura yunaltirib boriladi.Xatti-xarakatning

bu turi shu kadar uziga xoslikka egaki psixologiyada uni atash uchun maxsus termin – faoliyat termini

kullaniladi.Faollikning bu aloxida maxsus insoniy turining fark kiluvchi psixologik belgilari

nimalardag iborat ?

Bu fark kiluvchi belgilardan biri shundan iboratki , faoliyatning mazmuni tamomila uni keltirib

chikargan extiyoj Bilan belgilanmaydi .

Faoliyat – kishining anglangan maksad Bilan boshkarib turiladigan ichki psixik ,tashki(jismoniy)

faolligidir.

Faoliyatning anglanganligi darajasi kanday bulishidan kaìy nazar ,maksadni anglash xamisha uning

mukkarrar belgisi bulib kolaveradi.Ushbu belgi bulmagan xollarda kishi tushunchasidagi faoliyat xam

bulmaydi ,balki impul`siv (beixtiyor) xatti-xarakat yuz beradi.Faoliyatdan farkli ularok impul`siv xatti-

xarakat bevosita extiyoj Bilan idora kilinadi.U individning kattik xayajonga tushishi (affekti ) ni va

maylinigina ifoda etadi va shuning uchun xam kupincha egoistik va jamiyatga zid xarakterga ega

buladi.Jumladan ,gazabnok yoki tuxtatib bulmaydigan darajada extirosga berilgan kishi impul`siv

xarakat kiladi .Xatti-xarakatning impul`sivligi uning anglanilmaganligi degan ma`noni

bildirmaydi.Lekin bu xolatda kishi shaxsiy motivining maksadda foydalangan ijtimoiy mazmuni emas,

balki fakat uning shaxsiy motivi anganilgan buladi ,usha motiv uning xatti-xarakatini yuknaltiradi.

Faoliyat –vokeylikka nisbatan faol munosabat bildirishning shunday bir shaklidirki u orkali kishi

Bilan uni kurshab turgan olam urtasida real boglanish xosil kilinadi .Odam faoliyat orkali tabiatga

narsalarga ,boshka kishilarga ta`sir kursatadi.Faoliyatda u uz ichki xususiyatlarini ishga solib va

namoyon qilib ,narsalarga nisbatan subèkt sifatida odamlarga nisbatan esa shaxs sifatida

145

gavdvlvnvdi.Uz navbatida ularning javobiy ta`surotini xis kilgan xolda u shu yul Bilan odamlarning

narsalarning tabiat vap jamiyatning xakikiy ,obèktiv, muxim xususiyatlarini bilib oladi.Uning

karshisida narsalar obèktlar sifatida odamlar esa shaxs sifatida gavdalanadi.

Toshning ogirligini bilish uchun kitarib kurmok parashyutning chidamliligini aniqlash uchun esa undan

samalyotdan sakrab kurmok kerak Kishi toshni kitarayotib va parashyutda tushayotib faoliyat orkali

ularning real xususiyatlarini bilib oladi. U anna shu real xarakatlarni timsoliy xarakatlar Bilan

almashtirishi ,ya`ni(tosh ogir) deb aytishi yoki parashyutda tushish tezligi va traektoriyasini tegishli

formula buyicha xisoblab chiqishi mumkin .Faoliyatga yullangan maksad ,odatda yo kuprok ,yo ozrok

darajada uzoklashgan buladi.Shuning uchun xam unga erishish kishi anna shu maksad yulida xarakat

kila borgan sari uning oldida paydo buladigan kator juzìy vazifalarning kishi tomonidan izchillik Bilan

xal etila borishidan tarkib topadi.

Faoliyatning yolgiz bita oddiy joriy vazifani bajarishga yunaltirilgan nisbatan tugallangan xar bir

shunday kismini xarakat deb atashadi.

Biz yukorida keltirilgan mexnat xarakatlari narsalar Bilan amalga oshiriladigan ishlardan iborat.Tashki

olamdagi narsalarning xolatini yoki xususiyatlarini uzgartirishga karatilgan xarakatlarni shunday deb

atashadi .Narsalar Bilan bajariladigan xar kanday ish(xarakat) makon va zamonda boglangan muayyan

sari xarakatlardan tarkib topadi.

Kishi faoliyatida narsalar Bilan kilinadigan saì- xarakatlardan tashkari tananing uzini tutishini va

kiyofaning saklanishini (tik turish,utirish vash u kabilar),bir joydan ikkinchi joyga kuchishni yurish

yugurish vash u kabilar.aloqa boglanishini ta`minlaydigan saì xarakatlar xam ishtirok etadi.Aloqa

kilish vositalariga ifodali saì xarakatlar (imo –ishora va pantomimika),ma`noli ishoralar va ,nixoyat ,

nutkiy saì xarakatlar kiradi.Saì xarakatlarning zikr etilgan turlarida kul va oyoklardan tashkari

tanadagi va yuzdagi mushaklar ,xikildok tovush paychalari va yuoshkalar ishtirok etadi.Narsalar Bilan

bajariladigan (yokiboshka xildagi tashki )xarakatning amalga oshirilishi muayyan saì xarakatlar

sistemasining amalga oshirilishidan iboratdir.Bu xarakatning maksadiga ,Ushbu xarakatga tortilgan

narsaning xususiyatlariga va xarakatning shart-sharoitlariga boglik buladi.

Saì xarakatlarining bajarilishi uzluksiz ravishda nazorat qilib va uning natijalari xarakatning

pirovard maksadi Bilan takkoslangan xolda tugrilab (korrektirovka qilib) boriladi.

Bundan ma`lumki ,saì xarakatlarni boshqarish teskari aloqa printsipiga binoan amalga

oshiriladi.Sezgi a`zolari anna shunday aloqa vositasi ,narsalar va saì xarakatlarning muayyan idrok

etiladigan va xarakat muljallari va orientirlari rolini uynaydigan belgilari axborot manbai bulib xizmat

kiladi.Teskari aloqaning shaklini P,K,Anoxin teskari afferentatsiya deb atadi. Shunday qilib ,ashyoviy

yoki boshka xildagi tashki xarakatning bajarilishi ma`lum bir sistemaga oid saì xarakatlarni amalga

oshirish bilangina cheklanmaydi.U mukarar ravishda saì xarakatlarning joriy natijalari va xarakatlar

obèktining xususiyatlariga muvofik tarzda saì xarakatlarni sensor (xissiy) nazorat va korrektirovka

kilishni uz ichiga oladi.

146

Miyaga tashki muxitning xolati ,unda saì xarakatlar kanday ruy berayotgani va uning natijalari

xakidagi axborotni etkazib turadigan xissiy orientirlarini uzlashtirish anna shu jarayonning negizi

xisoblanadi.

Maksad miyada faoliyatning bulajak natijasining timsoli ,uzgarib turadigan andozasi tarzida namoyon

buladi. Aynan usha orzu kilingan ( extiyoj sezilagan)bulgusi andoza Bilan xarakatning amaldagi

natijalari takkoslanadi,aynan usha andoza saì xarakatlarning shakl shamoilini belgilab va tugrilab

turadi.Chunonchi kishi suv ichish uchun stakanni olib , lablariga yakinlashtirganidagi kabi oddiy bir

xolda xam uning xarakatlari orzu kilingan natija chankokni bosish, shuningdek kul stakanga chuzilishi

va sungra stakan Bilan birga lablarga kadar borishi andozalari orkali idora kilinadi.Bulgusi xarakat

modellari ( saì xarakat programmasi) va uning natijasi ( maksadning programmasi )ni ,miyada Ushbu

xarakatning uzini oldindan xosil kiladigan andozalarni fiziologlar «xarakat aktseptori» va «oldindan aks

ettirish» (P.K. Anoxin), «xarakatlantiruvchi vazifa» va « bulgusi extiyoj andozasi»(N.A.Bernshteyn

),»zaruriy moxiyat va «kelajak andozasi» (Mittelshted,U Eshbi), «namuna ,» «uzgarib turadigan

andoza» vash u kabilar deb aytadilar.

Nomlarning rang –baranligi Ushbu modellar moxiyati nimadan iboratligi ular miyadan kanday

tarkib topishi va amal rangligini aks ettiridi .bularning xammasini xozircha biz aniq bilmaymiz . Lekin

bulgusi xarakatlar va ulardan kutilayotgan natija miyada oldindan allakanday tarzda tassavvur

kilinishining uz ishak shubxasizdir .Aks xolda yukorida kurib utganimizdek ,faoliyatning uzi xam

bulishi mumkin emas edi.Obe`ktlar Bilan xodisalar urtasidagi bunday barkaror invariant munosabatlar

obèktlarning muxim xususiyatlari va xodisalarning qonunichtlari deb ataladi.

Tashki , real xarakatdan ichki timsoliy xarakatga bu xildagi utish jarayonini interiorizatsiya )tom

ma`nosi Bilan aytganda ichki tarzda anglanish )deb atashadi .Iteriorizaitsya tufayli kishi psixikasi

ma`lum bir vakt ichida uning nazari etiborida bulmagan narsalarning timsolida foydalanish kobiliyatiga

ega buladi.Kishi muayyan dakika chegaralaridlan tashkariga chikib , «xayolida» utmishga va kelajakka

,vaktga va bushlikka ,erkin kuchib itadi.Kishining xarakati xayvonning bitan xatti xarakatini belgilab

beradigan yukoridagidek tashki vaziyatga xudi kul kabi karamlikdan kutiladi.

Kishi faoliyatining tashki (jismoniy) va ichki(psixik) jixatlari chambarchas boglikdir. Tashki

jixatdan odam tashki olingan ta`sir kursatish uchun kiladigan saì xarakatlar motivlashtiruvchi ,bilishga

undovchi va boshkaruvchi ichki (psixik ) faoliyat Bilan belgilanadi va yunaltiriladi.Ikkinchi tomondan

,butun anna shu ichki,psixik faoliyat buyumlari va jarayonlarning xususiyatlarini uzida namoyon

kiladigan ularning maksaddga muvofik tarzda qayta uzgartirilishini amalga oshiradigan psixik

andozalarning uxshashlik darajasini ,shuningdek erishilgan natijalar va xarakatlarning kutilganlariga

muvofikligi darajasini kursatadigan tashki jixat tomonidan yunaltirilib va nazorat kilinib turadi.

Biz ichki , psixik faoliyatni tashki , konkret faoliyatning interiorizatsiyalashuvi natijasi deb xisoblash

mumkinligini kurib chikdik shunga muvofik tarzda tashki ,konkret faoliyatni xam ichki psixik

147

faoliyatning ekstririzatsiyalashuvi(tom ma`nosi Bilan aytganda,ichki tarzda aylanishi)deb karash

mumkin.

Xaar kanday xarakatning taxlil etilagan jixatlarini tegishli tarzda uning mator xarakat sensor (xissiy)

va markaziy kismlarideb atash mumkin .Shunga muvofik Ushbu kismlarning xarakatni amalga oshirish

jarayonida bajaradigan vazifalari ijro etish ,nazorat kili shva boshkarib turishdan iborat bulishi

mumkin.Kishi faoliyat jarayonida xarakatlarni ijro etishda nazorat kili shva boshkarib turishda

foydalanadigan yul –yuriklar Ushbu faoliyatning usullari deb ataladi.

Kishida maksadga muvofik tarzdagi saì-xarakatlarini ijro etish va boshqarishining aynan shu tarzda

kisman avtomatlashuvi malaka deb ataladi.

Biz aynan saì-xarakatlarining anglanilmagan xoldagi boshkarilishi tugrisida Siz yurtayotirmiz,

negaki, xarakatlarni boshqarish Bilan saì-xarakatlarini boshqarish bir xildagi narsa emas. Saì-

xarakatlarnin toboro kuprok darajada avtomatlashuvi Ayni chogda Ushbu saì-xarakatlarni xam uz

tarkibiga olgan xarakatlarning ongli rivishda boshqarish Bilan kushilgan xolda yuz beradi.

1. Saì-xarakatlarning ijro etilishi usullari uzgaradi. Bunga kadar uz xolicha yuz berib kelgan kator

juzìy saì-xarakatlar yagon jarayonga, tarkaibga kiruvchi adoxidasodda saì-xarakatlar urtasida

tuskinlar va uzulishlar mavjud bulgan bita murakkab saì-xarakatga kushilib ketadi. Masalan,

ukuvchi boskichli xarakat sifatida bajaradigan xarakatni uzgartirish jarayoni tajribali shofyor

tomonidan bir marta kuli sillikkina ishlatgan xolda bajariladi. Ortikcha va keraksiz saì-xarakatlar

bartaraf etiladi.

2. Xarakatni sensor nazorat kilish usullari uzgaradi. Saì-xarakatlarning bajarilishini kuri shorkali

nazorat kilish kuprok mushaklar yordamida (kinestetik) nazorat Bilan ilmashadi. Bunga tajribani

mashinistkaning xarflarga karamasdan yozishi, malakali slesarning iskananing ustidan bolga Bilan

urayotganda kurish nazoratini ishga solmasligi (slesar` bolgani urayotib, iskananing kalpogiga

emas, balki uning tigiga karab turadi0 va shu kabilar oddiy misol bulishi mumkin. Saì-

xarakatlarning xarakterini belgilaydigan turli xildagi ulchamlarning nisbatini boglash imkonini

beradigan maxsus sensor sintezlar xosil buladi. Masalan, shofyorda tezlikni kuz Bilan chamalash

va sezish, duradgorda yogochni xis kilish, tokar` va silliklovchida ulchovlvrni juda yaxshi fark

kilish, uchuvchida fazoda xolatni xis kilish tuyxusi utki buladi. Xarakat natijalarini nazorat kilish

uchun muxim bulgan muljallarni tez farklash va ajratish kobiliyati rivojlanadi.

3. Xarakatni markazdan turib boshqarish usullari uzgarib bormokda. Dikkan xarakat usullarini idrok

etishdan xoli bulib, u xarakatning asosan vaziyati va natijasiga karatilgan buladi. Ba`zi xisob-

kitoblar, echimlar va akliy mexnat talab uiladigan boshka jarayonlar tez va birga kushilgan xolda

(faximlangan tarzda) amalga oshirila boshlaydi.

Kullanilishi lozim bulgan usullarning butun boshli zanjirini yoki turlarini

ana shu tarzda ong yordamida oldinidan kura bilish antitsipatsiya deb ataladi.

148

Uz negizi e`tibori Bilan bu tadkikot kilishga urinishlarni va tanlashni uz ichiga oladigan mexanizmdir.

Kishi mayyan xarakatni bajarishga urinib kuradi va uning natijasini nazorat qilib turadi. Muvaffakiyatli

saì-xarakatlar, uzini oklagan muljallar va boshka usullari asta-sekin tanlanadi va mustaxkamlanadi

,muvaffakiyatsiz chikkanlari va uzini oklamaganlari esa kullanishdan chikarilib, boshkalari yuilan

almashtiriladi. Mayyan xarakatlar yoki faoliyat turlarini uzlashitirish maksadida ularni anglagan tarzda

xamda ongli ravishda nazorat kilishga va tuzatishag asoslangan xolda kup martalab takroran bajarish

faoliyati mashk deb ataladi.

Mashk kila borgan sari ish xarakatlari xarakterining uzgarishi bu xarakatlarni bajarish chogida uning

psixik faoliyati tuzilishida yuz èrligan uzgarishlarni aks ettiradi. ONgli tarzda nazorit kilinib va tuzilib

turiladigan xar bir Yangi urunish xarakat usullari va vazifalarni fakat eslab kolishdagina aks etmaydi.

Odatda u vazifani tekshirish usullarining, uni xal kili shva tuzatish yullarining xam uzgarishiga olib

keladi.

Takrorlanib turadigan Amaliy urunishlarsiz xuch karday malakani xosil qilib bulmaydi. Ba`zi bir

psixologlar, jumladan, bixevioristlar anna shu faktga tayangan xolda xayvonlarda va odamlarda

malakalar xosil bulishi jarayonini aynan bir xil narsa deb xisoblashga urinadilar. Lekin fiziologik

mexanizmning uxshashligi bu jarayonning bir-biridan printsipial jixatdan farkini yukka chikarmasligi

kerak. Odamlarda xarakatlarning bajarilishi, kurib utganimizdek, xamisha ong Bilan idora qilib turiladi.

Kishining malakasi ongli ravishda avtomatlashtirilgan xarakat sifatida xosil buladi. U xarakatni

bajarishning avtomatlashtirilgan usuli tarzida amalga oshiriladi. Uning roli ongni xarakat usullarini

bajarilishini nazorat kilishdan xoli kilishdan va uni xarakatning maksadi xamda shart-sharoitlarini idrok

etishga yunaltirishdan iboratdir.

Xar kanday malaka xam kishi allakachon egallab olgan malakalar sistemasida amal kiladi va tarkib

topadi. Ularning biri yangi malakalarning tarkib topishiga va amal kilishiga yordam beradi, uchinchi bir

xili esa uni uzgartiradi va xakazo. Bunday xodisa psixologiyada malakalarning uzaro ta`siri deb

yuritiladi.

Xarakat uning maksadi, obèkt va shart-sharoitlari (vaziyat) bilan belgilanadi. Uning uzi esa

xarakatlantiruvchi ijroning, sensor nazorat kili shva markaziy boshkaruning muyyan usullari sistemasi

sifatida amalga oshiriladi.

Malakka xosil kilishning umumiy qonuni shundan iboratki, kishi Yangi vazifaga duch kelganda

oldiniga faoliyatning uzida shu chokda mavjud bulgan usullarini foydalanishga urunadi. Bunda u, uz-

uzidan ravshanki, shu xildagi masalalarni xal etish uchun uning iz tajribasida kullanishga tugri kelgan

usullarni mazkur masalani echishga tadbik etish vazifasidan kelib chikkan xolda ish titadi. Faoliyat

usullarini kuchirishning muvaffakiyatliligi masalalarning ularni xal etish usullari uxshashligi kachalik

tugri baxolanishiga boglikdir. Bu urinda bir-biridan fark kiladigan kilinadigan ikkita xolat mavjud

bulishi mumkin.

149

Birinchisi- bajarilishi, nazorat kilinishi va markazdan boshkarilishi usullariga kura garchi amlda bir

xil bulsa xam, ikkita xarakatning maksadi, yoki ularning obèktlari, yo shart-sharoitlari kishi tomonidan

uxshash deb tasvvur kilinishidir. Bunday vaziyatda xarakatning samarasiz usullari boshlangich nukta

bulib koladi. Ularning notugriligini paykab olish, bartaraf etish va yangi tugri usular bilan almashtirish

vakt va kup martalab urinishlarni takozo etadi. Malakaning shaklantirilishi kiyinlashadi va sekinlashadi.

Bunday xollarda malakalarning teskari kuchirilishi, ya`ni interiferentsiyasi yuz berish tugrisida

gapiriladi.

Extimoldagi ikkinchi bir karama-karshi xolat ikkita masalaning tugri xal etilishi uchun zarur bulgan

xarakatlarning bajarilishi, nazorat qilib va markazdan boshkarib orilishi usullari jixatidan uxshash

bulgan bir paytda ularning maksadi, obèktlari va shart-sharoitlari tashkaridan qaraganda turlicha

ekanligidir.

Ishning tugri xarakatlar kilishdan boshlanishiga erilishiladi va malakaning xosil bulishi ancha

engillashadi. Shunday paytlarda malakalarning ijobiy kuchirish yoki indukstsiyasi xakida gapirilaji.

Xarakatni uning shakllangan sharoitlardan ajratib olish va Yangi shart-sharoitlarga . Yangi

obèktlarga kuchirish kelajvkda yaxshi oqibatlarga olib keladigan juda muxim vokea xisoblanadi. Biz

xozirdaek shuni bilamizki,xarakatning bunday kuchirilishi kup xollard vazifalarning Yangi turlarini shu

zaxotiek,sinovlarsiz va bexato ,muvaffakiyatli bajarish imkonini bermokda ya`ni xatti-xarakatning

printsipial jixatdan Yangi tkr akl-idrok Bilan ish kurishga yul ochib bermokda .Unging anna shunday

muxim axamiyatga ega ekanligi munosabati Bilan uzi xosil bulgan konkret shart-sharoitlanridan

ajratilgan xoldagi bunday xarakatni operatsiya degan termin Bilan ataymiz.

Xaar kanday xulk atvor Yangi sharoitlarda yoki Yangi obèktlarga nisbatan jarayonlarning kuchishi

asosida tarkib topadi.Kuchish esa shart-sharoitlar yoki narsalarning faoliyat maksadlari uchun muxim

bulgan belgilari buyicha uxshashligiga tayanadi. Kinikma ,ya`ni kuyilgan maksadga muvofik tarzda

xarakat usullarin tanlash va amalga oshirish uchun mavjud bilimlar va malakalardan foydalanish deb

xisoblash mumkin .Kinikma eksteriorizatsiya kilishni – bilimlarning jismoniy xarakatga

mujassamlashuvini takkozo etadi.

Uning boshlanish nuktasi axborotning yuksak darajada ya`ni ongda qayta ishlanishidan iboratdir

.Shunday qilib «kinikma» atamasi faoliyat subèktining uzida mavjud bilimlar va malakalar Bilan

maksadga muvofik boshkarilishi uchun zarur psixik va Amaliy xarakatlarning murakkab sistemasi

egallab olishini ifodalaydi .

Kinikmalarning tarkib topishi bilimlarda mujassamlashgan axborotni va narsadan olinadigan

axborotni qayta ishlash jarayonlarining ,anna shu axborotni aniqlash ,uni xarakat Bilan takkoslash va

uzaro boglash jarayonlarining butun bir sistemasi egalanishini bildiradi.

Kishi faoliyati ongli ravishda faollik sifatida uningonggi shakllana va rivojlana borishi tufayli tarkib

topadi va rivojlanadi.Uning uzi ongning shakllanishi va rivojlanishi negizi, uning moxiyati manbai bulib

xizmat` kiladi.Faoliyat xamisha kishining boshka odamlar Bilan muayyan munosabatlari sistemasida

150

yuz beradi. U boshka odamlarning yordami va ishtirokini takkozo etadi .Ya`ni birgalikdagi faoliyat

xususiyatiga ega buladi.Boshkacha sizlar Bilan aytganda faoliyatda kishining shaxsi ifodalanadi va Ayni

chogda faoliyat uning shaxsini shakllantiradi .

Faollikning Ushbu shakllari Bilan birgalikda kommunikativ xulk atvor bolaga uz extiyojlari va

istaklarini kondirish ijtimoiy talablarini va axborotni uzlashtirishi uchun yordam beradigan asosiy vosita

rivojlana boshlaydi .

Xayotining birinchi yillaridayok bolada faoliyatning oddiy shakllarini uzlashtirishi uchun dastlabki

shart-sharoitlar tarkib topa boshlaydi.Ulardan birinchisi uyin faoliyati xisoblanadi.

Xayvon bolalarida esa xudi anna shu xarakatlar shunchaki faoliyat urnida sodir buladi va uzining

real biologik maksadlaridan ajralgandir.Ular uyin faoliyatining uziga xos xususiyati anna shunda

mujassamlashgandir. Uning maksadi uzining yordami tufayli muvafok bulinadigan Amaliy natijalarga

erishishdan emas baldki amalga oshiriladigan «faoliyat»ning uzidan iborat.

Faoliyatning uzidan kuzidan maksad uning sotsial jixatidan mustaxkamlangan natijasiga kuchiriladi

. ya`ni yutib chiqishga karatilgan buladi .Amalda anna shu urinda uyindan chiqish boshlanadi.Ijtimoiy

belgilariga kura uyin bulib koladigan(faoliyat xamon Biron bir foydali maxsul bermaydi)bu faoliyat

psixologik tuzilishi jixatidan mexnatga ( maksad faoliyat kursatishning uzidagina emas balkinatijaga

erishishidan iborat) va ta`limga (maksad uyinn uzlashtirib olishdan iborat)yakinlashadi.

Bolaning xulk atvori va faoliyati rivojini urganar ekanmiz bita eng muxim faktga duch kelamiz

bolada bir nechtagina oddiy shartli reflekslardan tashkari unda keyinchalik kuzatiladigan boshka barcha

xulk atvor shakllari faoliyat turlari oldiniga y UK buladi.

Bola xulk atvorining tugma biologik xususiyatlariga oldindan katìy xoli ekanligi uning xayvon

bolasiga nisbatan eng muxim afzalligi xisoblanadi. Anna shunday afzallik tufayli xulk atvori turlari va

faoliyati usullari evolyutsiyasining boshlanishi uning organizmning biologik rivojlanishi Bilan emas

balki,jamiyatning tarixiy rivojlanishi Bilan belgilana boshlaydi.

Faoliyatning aloxida turi bola xayotida sodir buladigan vakt xam etib keladi. Bu maksadi bevosita

muayyan axborotni ,xarakatlarni ,xulk atvor shakllarini uzlashtirishga karatilgan faoliyatdir. Subèktning

urganishni uziga maksad qilib olgan bunday uziga xos faoliyati ta`lim deb ataladi.U kuyidagilanrdan

tarkib topadi :

A) ideal va Amaliy faoliyatning uyoki bu turini muvafokiyatli tashkil etish uchun zarur bulgan tashki

olamning muximaxamiyatli xossalari xususidagi axborotning uzlashtirilishi (bu jarayonning

maksadligi – bilimlardir.,

B) faoliyatning anna shub archa turlari tarkib topadigan usullar va jarayonlarning uzlashtirilishi ( bu

jarayon maxsuli malakalardir);

V) kuyilgan vazifa ilgari surilgan maksadga muvofik keladigan usullar va jarayonlarni tugri tanlash

xamda nazorat kilish uchun kursatilgan axborotdan foydalanish yullarining egallanishi (bu jarayon

maxsuli –kinikmalar xosil kilinishidir).

151

Shunday qilib ,ta`lim kishining xarakatlari muayyan bilimlar ,malakalar , kinikmaldarni uzlashtirib

olishga karatilgan ongli maksad Bilan idora kilingan joydagina yuz beradi.

Bundan kurinib turibdiki, ta`lim uziga xos insoniy faoliyatdir. Xayvonlarda esa fakat urganish bulishi

mumkin.

Ukuv faoliyatnini shakllantirishning eng birinchi asosiy sharti – bolada muayyan bilimlarni, kinikma

va malakalarni uzlashtirish uchun anglanilgan motivlar tu\ilishi xsoblanadi.

Bola faoliyati va xulk atvorini ularning insoniyat ijtimoiy tajribasini uzlashtirish sari yunaltirishdan

iborat Ushbu faol jarayon ukitish deb ataladi.

Mexnat – bu malum bir ijtimoiy foydali (yoki xech bulmaganda jamiyat tomonidan istemol

kilinadigan)moddiy yoki manaviy maxsulotni ishlab chikarishga yunaltirilgan faoliyat demaktir. Mexnat

faoliyati – kishining eng etakchi, asosiy faoliyatidir. Insoniyat agar mexnat kilishini textatadigan bulsa, u

(tur sifatida) uz xayot – mamotini tugallangan bulur edi. Shuning uchun xam mexnat faoliyati kishining

xayot kechirishini, boshka turlar ustidan galaba kozonishini xamda tabiat kuchlari va moddalaridan

foydalanishini ta`min etadigan uziga xos turga oid xulk atvori deb xisoblanishi mumkin.

Bu faoliyat uz xarakteriga kura xam ijtimoiy xisoblanadi. Xozirgi jamiyatda mexnat taxsimoti tufayli

kishi uzi uchun talab kilingan barcha narsalarni fakat ishlab chikarmaydigina emas, balki buronta xam

maxsulotni ishlab chikarishda diarli xech kachon boshidan oxiriga kadar ishtirok etmaydi. Shuning

uchun xam kishi talab kilinadigan barcha narsalarni uz mexnatiga ayirboshlangan tarzda jamiyatdan

olish kerak. Shaxsning extiyojlari tashkaridan qaraganda uning uz mexnati Bilan emas, balki jamiyat

tomomnidan kondirilayotgandek tuyuladi. Buning kanday yuz berishi Jamiyatda xukimron bulgan ishlab

chikarish munosabatlari sirstemasi Bilan belgilanadi. Shuning uchun xam jamiyatda xar kanday

maxsulotning ishlab chikarishi Ayni paytda mexnat kilish, uning maxsulini taksimlash, ayirboshlash va

iste`mol kilish jarayonida odamlarning muayyan munosabatlarini ruyobga chikarish bulib xam

xisoblanadi.

Vokelikka nisbatan bunday munosabatda bulish esa, yukorida kurib utganimizdek, ongning negizini

tashkil etadi. U kishinir buyumlarga nisbatan faoliyatsubèktiga va odamlarga nisbatan esa shaxsga

aylantiradi. U kishini tevarak-atrofdagi olamning kulidan uning soxibi darajasiga kitaradi, kishiga bu

olamni qayta uzgartirish va uzokka muljallangan maksadlarga erishish uchun intilish imkonini beradi,

kishining xatti-xarakatlari ongli ravishda rejalashtirilgan faoliyatga va uning Ur kurrasini mavjudligini

esa moslashgan xolda xayot kechirishdan ma`lum bir mazmun va yuksak maksadga ega bulgan faoll

xayot kechirishga aylantiradi.

Mustaxkamlash uchun savollar.

1.Faoliyat xakida tushuncha Bering?

2.Tashki va ichki ish-xarakatlar deganda nimalarni tushunasiz?.

3.Fiziolog P.K.Anoxin tajribalari xakida tushuncha Bering?

152

4Faoliyatni egallashda faollik va ishchanlikning roli kanday?

5.Faoliyatning asosiy turlari kaysilar ,sanab Bering?

Adabiyotlar:


Uliwma psixologiya uzb.

Documents