uliuma jer bilimi uzb

Uzbekiston Respublikasi xalq ta`limi vazirligi

Ajiniyaz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti

Geografiya kafedrasi

«Umumiy yer bilimi» fanidan

M A` R U Z A M A T N I

Tuzgan: A.Iskenderov

Nukus - 2013

2

1. Fan haqida tushuncha. Fanlar tizimi.

Fan insonning ongli faoliyati maxsuli sifatida qadimgi YOnonistonda VI-V asrlarda vujudga keldi. Juda ku’p olimlarning fikricha fan bu insonning ongli faoliyatidir. Fanning vazifasi esa borliq haqidagi bilimlarni ishlab chiqish va ularni nazariy jihatdan tartibga solishdir. Fanning asosiy maqsadi esa obektiv borliqni boshqarishni usullari va yu’llarini ishlab chiqishdan iboratdir. Hozirgi paytda fanlar shartli ravishda uch qismga bu’linadi: -tabiiy fanlar; -ijtimoiy fanlar; -texnika fanlari;

Tabiiy fanlarga matematika, fizika, ximiya, geografiya, biologiya va geologiya fanlari kiradi.

Tabiiy fanlar oldida turgan asosiy vazifalardan biri fanlararo ahamiyatga ega bu’lgan myammolarni ishlab chiqishdir.

Hozirgi paytda tabiiy fanlar sohasidagi ilmiy-tadqiqot ishlari quyidagi yu’nalishlarda olib borilmoqda:

-Erning, biosferaning, atmosferaning, Dunyo okeanining tuzilishini, tarkibini va rivojlanishini u’rganish;

-tabyatdan va tabiiy boyliklardan oqilona va tu’la foydalanishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish;

-tabiiy hodisa va jarayonlarni sodir bu’lishini bashorat qilish usullarini takomillashtirish;

-tabyatni muhofaza qilish ishlarini yanada takomillashtirish va rivojlantirish. «Umumiy er bilimi» mamlakatimizda geografiya talimining muhim asosi bu’lib

hisoblanadi. Geografiya talimida tabyatni qu’riqlash masalalariga ku’proq ahamiyat berilishi, atrof muhitni muhofaza qilishning xalqaro strategiyasi va BMT ning «Inson va muhit» dasturida ku’rsatilgan halqaro dasturlarining bajarilishi Umumiy er bilimi fanining mavqeini va obru’sini yanada oshirib yobordi.

Hozirgi davrning asosiy hususiyatlaridan biri fanning juda tez suratlar bilan rivojlanishidir. Hech qachon hozirgidek fanga insoniyat va jamiyat oldida bunchalik buyok masuliyat tushmagan edi.

Jamiyatning rivojlanishini, tabiiy va ijtimoiy hodisalarning boshqarish hamda ularni sodir bu’lishini va oqibatlarini bashorat qilishni faqat fan yordamida hal qilish mumkin.

Fanlarni uch guruhga bu’linishi shartlidir. CHunki ayrim fanlarning malum bir tarmo\i tabiiy fanlar tizimiga kirsa, boshqa tarmo\i ijtimoiy yoki texnika fanlari tizimiga kiradi. Masalan, geografiya fani tabiiy fanlar tizimiga kiradi, ammo iqtisodiy geografiya ijtimoiy, geodeziya va kartografiya esa texnika fanlari tizimiga kiradi.

2. Geografiya fanlari tizimi.

Geografiya eng qadimgi fanlardan bu’lib, u’z navbatida qator fanlar tizimidan iborat. Geografiya fanlarini u’rganish obekti geografik qobiqdir. Geografiya fanlari quyidagi fanlar tizimidan iborat:

- tabiiy geografiya fanlari tizimi; - iqtisodiy geografiya fanlari tizimi; - maxsus geografiya fanlari tizimi; - geodeziya va kartografiya. Geografiya deb u’zaro chambarchas bo\langan, erning geografik qobi\ining tabiiy va

ishlab chiqarish komplekslarini va ularning tarkibiy qismlarini u’rganadigan tabiiy (tabiiy geografiya) va ijtimoiy (iqtisodiy geografiya), hamda maxsus geografik fanlar tizimiga aytiladi.

3

Geografiya ikkita katta qismga bu’linadi: tabiiy va iqtisodiy geografiya. Ikkalasini ham u’rganish obekti turlichadir. Tabiiy geografiya tabyatni u’rganadi va tabiiy fanlarda aniqlangan qonuniyatlarga asoslanib rivojlanadi; iqtisodiy geografiyaning u’rganish obekti jamiyat-aholi, ijtimoiy ishlab chiqarish va ularning joylanishidir, u iqtisodiy-ijtimoiy fanlar qonuniyatlariga asoslangan holda rivojlanadi.

Tabiiy va iqtisodiy geografiya u’rtasida, huddi tabiiy va ijtimoiy fanlar u’rtasida bu’lganidek, chambarchas aloqa mvjud: tabiiy geografiya tabyatni jamiyat tomonidan foydalanish maqsadida u’rganadi.

Tabiiy geografiyaga (grekcha fizis-tabyat, geo-er, grafo-yozaman, tasvirlayman su’zidan olingan) Er haqidagi fan deb tarif berilsa, bu juda umumiy tarif bu’ladi, chunki erni turli jihatdan barcha tabiiy va tabyatshunoslik fanlari-geofizika, geologiya, botanika, zoologiya, geoximiya va boshqa fanlar u’rganadi. Tabiiy geografiya predmetining aniqroq tarifi, birinchidan, tabyatning geografiya fani u’rganadigan chegaralarini aniqlab olish, ikkinchidan, geografiyaning unga yaqin bu’lgan fanlar bilan u’zaro munosabatlarini belgilab olishni taqazo etadi.

Tabyat \oyatda xilma-xildir. Materiyaning bazi shakllari erning qobiqlari uchungina xos bu’lib, ular sayyoramizdan tashqarida, koinotda tamomila boshqachadir.

Er shari yozasida: er pu’stining malum bir chuqurligi bilan atmosferaning malum bir balandligigacha bu’lgan qismida maxsus moddiy tizim vujudga kelgan.

Sayyoramizning ushbu ustki qobi\i uchun moddalarning uch holatda: gaz, suyoq va qattiq holatda bu’lishi hamda modda harakatining xilma-xil shakllari xosdir. Erning ichki qismidan chiqadigan modda va issiqlik ham, koinotdan keladigan modda va issiqlik ham shu joyda tu’planadi. Erning ichki qismidagi moddalarning tabaqalanishi natijasida litosfera bilan gidrosfera tarkib topgan. Er yozasi tabyati rivojlanishining malum bir bosqichida hayot paydo bu’lgan va tirik moddalar litosfera, gidrosfera hamda atmosferaning taraqqiyotiga faol tasir ku’rsatadigan omil bu’lib qolgan. Tirik modda tasirida mazkur qobiqlar hozirgi xususiyatga ega bu’lgan. SHunday qilib, Erning qulay fazoviy sharoitida uzoq davom etgan rivojlanish jarayonida uning u’ziga xos murakkab va bir butun tabiiy tizim vujudga kelganki, uni geografik qobiq deb ataladi.

Geografik qobiqning hozirgi bosqichidagi eng muhim xususiyati unda odamzodning mavjudligidir. Geografik qobiqni inson uchun yashaydigan muhit deb atash qabul qilingan.

Geografik qobiqning yoqorigi va quyi chegarasi hayot tarqalgan joylar chegarasiga tu’\ri keladi. Geografik qobiq u’rtacha balandligi 11 km bu’lgan troposferaning, er yozasidagi qalinligi okeanlarda 11 km gacha boradigan butun suv qobi\ini hamda litosferaning yoqorigi 2-3 km qatlamni u’z ichiga oladi.

Geografik qobiqdan tashqarida hamma narsa unga nisbatan tashqi narsalar hisoblanadi. Bularga atmosferani yoqori qatlamlari, Erning ichki qismi ham kiradi. Binobarin geografiya butun Er haqidagi fan emas, balki erning myayyan va yopqa qobi\i bu’lgan geografik qobiqni u’rganadi. Mazkur qobiq doirasida xam tabyatni qator fanlar (ekologiya, biologiya, okeanografiya, gidrologiya, mateorologiya va x.k) ham u’rganishadi. Mazkur fanlarni har biri Er yozasidagi tabiiy tizimning malum bir tomonini tadqiq etadi. Ammo uni har tomonlama, kompleks u’rganmaydi. Geografik qobiqni esa kompleks u’rganish juda katta ahamiyatga ega. CHunki tabyat bir butun hosiladir. Geografik qobiqni tabyatini xuddi shunday holda, bir butun holda u’rganish tabiiy geografiyaning asosiy maqsadi hisoblanadi. Tabiiy geografiya geografik qobiqni tarkibi, tuzilishi, rivojlanishi va xududiy tabaqalanishi haqidagi fanlar tizimidir. Mazkur fanlar tizimi u’z navbatida uch guruhga bu’linadi:

-umumiy tabiiy geografik fanlar guruhi. Mazkur fanlarga umumiy er bilimi, umumiy geomorfologiya, umumiy gidrologiya tabiiy geografik rayonlashtirish va boshqa fanlar kiradi;

-maxsus (xususiy) tabiiy geografik fanlar guruhiga tuproq geografiyasi, geobotanika, zoogeografiya, iqlimshunoslik va boshqa fanlar kiradi;

- regional tabiiy geografik fanlar guruhiga materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi, alohida davlatlar va u’lkalar tabiiy geografiyasi kiradi.

4

Umumiy er bilimining u’rganish obekti geografik qobiqdir. Geografik qobiqning tarkibiy qismlari: To\ jinslari, suvlar, havo, tirik modda va boshqalar har xil ku’rinishda bu’lishi mumkin (qattiq, suyoq, gaz). Erdagi barcha kimyoviy elementlar geografik qobiqda mavjud. Geografik qobiqqa Quyosh va koinotdan keladigan issiqlikdan tashqari Erning ichki qismidan ham issiqlik kelib turadi.

Geografik qobiqning tarkibiy qismlari orasida doimo modda va energiya almashinuvi sodir bu’lib turadi. Ushbu almashinuv havo va suv harakati, er osti va er usti suvlarining hamda muzlarning harakatida namoyon buladi. Geografik qobiqning tarkibiy qismlarini u’zaro tasiri natijasida uning eng muhimi xususiyatlaridan biri bu’lgan, yaxlitlik va bir butunlikning namoyon bu’lishiga olib keladi.

Materiklar yozasida litosfera (to\ jinslari va relef), atmosfera (havo massalari va yo\inlar), gidrosfera (er osti va ustki suvlari, muzlar), biosfera (mikroorganizmlar, u’simlik va xayvonot dunyosi)ning u’zaro tasiri natijasida turli tabyatga ega bu’lgan xududlarning myayyan turlari, yani u’rmonlar, botqoqliklar, dashtlar, chu’llar, tundra va boshqalar vujudga keladi. Mazkur hududlarning landshaftlarini u’rganish geografiyaning, ayniqsa regional geografiyaning vazifasi hisoblanadi. Relef er yozasi tabiiy sharoitining shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Er yozasi relefini, uning kelib chiqishi va rivojlanishi hamda tarqalishini umumiy geomorfologiya fani u’rganadi. Geografiya fani Erni umumiy va regional tadqiq qilishdan tashqari tabiiy geografik muhitning ayrim tarkiblarini ham alohida u’rganadi. Tabyatning ayrim tarkiblari maxsus tabiiy geografiya fanlari tomonidan u’rganiladi. Maxsus yoki xususiy tabiiy geografik fanlari guruhiga-tuproq geografiyasi, geobotanika, zoogeografiya, glyaцiologiya, iqlimshunoslik, okeanografiya va boshqalar kiradi. Tuproq geografiyasi er yozasida tuproqlarni tarqalishini georafik qonuniyatlarini u’rganadi. Geobotanika Er yozasida u’simliklarni, zoogeogafiya hayvonlarni tarqalishini geografik jihatlarini u’rganadi. Regional tabiiy geografiya ayrim hududiy tabiiy sharoitining shakillanishini va u’ziga xos xususiyatlarini u’rganadi. Umumiy va regional tabiiy geografiya fanlari guruhi xususiy (maxsus) tabiiy geografiya fanlari malumotlari va xulosalari bilan «oziqlanadi», masalan, daryolarni u’rganuvchi gidrologiya fani daryo suvlari xususiyatlarini fizik va ximik usullari yordamida u’rganadi. Geografiya fanlari tizimininng ikkinchi katta tarmo\ini Iqtisodiy geografiya fanlari guruhi tashkil qiladi. Iqtisodiy geografiya fanlari guruhi quyidagi qismlardan iborat: -umumiy iqtisodiy geografiya fanlari; -tarmoqlar iqtisodiy geografiyasi; -regional iqtisodiy geografik fanlar; Umumiy iqtisodiy geografiya fanlari guruhiga iqtisodiy geografiyaga kirish, iqtisodiy rayonlashtirish nazariyasi va boshqa fanlar kiradi. Tarmoqlar geografiyasi xalq xu’jaligining ayrim tarmoqlarini rivojlanishini va joylanishini u’rganadi. Tarmoqlar iqtisodiy geografiyasi fanlari guruhiga tabiiy resurslar geografiyasi, qishloq xu’jalik geografiyasi, transport geografiyasi va boshqalar kiradi. Regional iqtisodiy geografiya fanlari jahon, ayrim mintaqalar, davlatlar va mamuriy birliklarda xu’jalikni shakllanishi, rivojlanishi va joylanishi qonuniyatlarini u’rganadi. Mazkur guruhga materiklar, mintaqalar, davlatlar va mamuriy birliklar iqtisodiy geografiyasi kiradi. Maxsus geografiya fanlari tizimi geografiya fanida shakllangan alohida myammolar bilan shu\ullanadi. Mazkur fanlar tizimiga siyosiy va harbiy geografiya, tibbiiy geografiya, rekreaцiya va turizm geografiyasi, injenerlik geografiyasi, geografik bashorat, meliorativ geografiya, xizmat ku’rsatish geografiyasi va boshqalar kiradi. Geodeziya va kartografiya fanlari tizimi geografiya fanining eng qadimgi tarmoqlari bu’lib hisoblanadi.

5

. Umumiy Er bilimining rivojlanish tarixi

Umumiy Er bilimi eng qadimgi fanlar qatoriga kiradi. Uning rivojlanishida quyidagi bosqichlarni ajratish mumkin. qadimgi yoki antik davr bosqichi. Fan insonning ongli faoliyati sifatida qadimgi YOnonistonda miloddan avvalgi VI-V asrda vujudga kelgan. Ushbu bosqichda geografik ahamiyatga ega bu’lgan ilmiy natijalar quyidagilardan iborat: - Gomer tomonidan miloddan avvalgi XII asrda Dunyo xaritasi tuzildi. Mazkur xaritada asosan U’rta dengiz atrofi tasvirlangan (1-rasm):

1-rasm. Gomer tomonidan eramizdan oldingi XII asrda tuzilgan dunyo xaritasi. SHimoliy Afrikadagi Liviya, Misr, \arbiy Osiyoda Finikiya, kichik Osiyo yarim oroli, U’rta dengizdagi Kipr, Krit, Siцiliya orollari tasvirlangan; - Aristotel tomonidan miloddan avval IV asrda Erning sharsimonligi, Erda issiq mintaqalarning mavjudligi isbotlandi. Dunyo xartasi tuzildi. Uning xaritasida Gomer xaritasidagi joylar yanada kengaytirilgan (2-rasm). Uning xaritasida kishilar yashamaydigan sovuq mintaqa va kishilar yashaydigan issiq mintaqa ajratratilgan.

ristotel tomonidan eramizdan oldingi IV asrda tuzilgan dunyo xaritasi. Aristotel tomonidan tuzilgan Dunyo xaritasida Afrikaning shimoliy qismi, Osiyo va Evropa qitalari tasvirlangan. Osiyodagi Hindiston, Amudaryo va Sirdaryo, Kaspiy dengizi, Evropadagi Italiya, Makedoniya, ichki (U’rta) dengiz, Iberiya va boshqa joylar tasvirlangan; -Erotosfen miloddan avvalgi III asrda Erning u’lchamlarini aniqladi, Dunyo xaritasini tuzdi (3-rasm). «Geografika» nomli asar yozdi, geografiyani atamasi fanga olib kirdi; -Ptolomey eramizning boshida (II asr) xaritalarni daraja tu’ri yordamida tuzishni ixtiro qildi. Dunyo xaritasini tuzdi (4-rasm) va geografiya bu’yicha qator asarlar yozdi. SHu davrda Strabon geografiya fani bu’yicha yirik asarlar yozdi;

U’rta asrlar bosqichi. Mazkur bosqichda geografiya fani asosan sharq mamlakatlarida rivojlandi.

Aleksandriyalik Kosma Indikoplov IV asrda Dunyo xaritasini tuzdi. Uning xaritasida SHimoliy Afrika, Evropa, U’rta dengiz (Rim), Osiyo, Kaspiy dengizi tasvirlangan. U er yozasini okean bilan u’ralgan yassi tu’rtburchak shaklida tasvirlagan. VIII-IX asrlarda Axmad Al-Far\oniy astrolabiya asbobini yaratdi, astronomiya, gidrologiya va geodeziya sohasida muhim ilmiy ishlar olib bordi.

Muhammad Ibn Muso Al Xorazmiy geografiya faniga ulkan hissa qu’shgan olimdir. U IX asrda «Surat-al-Arz» nomli kitob yozgan. Mazkur kitobda Al-Xorazmiy u’sha paytda malum bu’lgan shaharlarni geografik koordinatalarini keltirgan. U U’rta Osiyo geografiyasining asoschisi hisoblanadi.

Abu-Rayhon al Beruniy jahonda birinchi bu’lib globusni yasadi, Dunyo xaritasini tuzdi (5,6-rasm). Geodeziya fanini rivojlanishiga ulkan hissa qu’shdi. U Er shari meridyan yoyining uzunligini aniqladi, 1o yoyning uzunligi 111,1 km.ga teng ekanligini kuzatishlar asosida hisoblab chiqdi. «Hindiston», «Mineralogiya», «qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» va boshqa asarlar yozgan.

Abu Ali ibn Sino relefni vujudga kelishida ichki va tashqi kuchlarni u’rni va ahamiyatini ochib berdi. Uning fikricha Er yozasi relefi ichki va tashqi kuchlar tasirida shakllanib va u’zgarib turadi.

Zahiriddin Muhammad Bobur u’zining «Boburnoma» asari bilan regional geografiyani rivojlanishiga juda katta hissa qu’shdi. «Boburnoma»da keltirilgan malumotlar asosida U’rta va Janubiy Osiyo davlatlarining u’rta asrlardagi tabiiy sharoiti va xu’jaligi haqida fikr yoritish mumkin.

Mahmud qosh\ariy «Devoni lu\ati turk» asarida juda ku’p geografik atama va tushunchalar haqida malumotlar bergan va Dunyo xaritasini tuzgan.

6

Buyok geografik kashfiyotlar bosqichi. Ushbu bosqichdan boshlab Evropada fan yana rivojlana boshladi. Natijada dunyo ahamiyatiga bu’lgan kashfiyotlar qilindi.

1492 yil Xristofor Kolumb tomonidan Amerika qitasi ochildi. X.Kolumbning asosiy maqsadi Hindistonga dengiz yu’lini ochish bu’lgan. SHuning uchun u kashf qilgan joylarni Hindiston, u erdagi mahalliy aholini esa Hindular deb atagan. 1499-1501 yillari Amerigo Vespuchchi Amerika qitasini shimoliy qismlarini tekshirdi va yangi erlarning ilk tavsifini yozdi. 1507 yili franцuz geografiya M.Valdzemyoller materikni Amerigo Vespuchchi sharafiga Amerika deb atashni taklif etdi.

1498 yili Vasko-da-Gama boshliq Portugaliya ekspediцiyasi Afrikani aylanib u’tib, Evropadan Hindistonga dengiz yu’lini ochdi. SHu davrdan boshlab Osiyoni Evropa bilan bo\laygan «Buyok ipak yu’lining» ahamiyati pasaya boshladi.

1519-1521 yillari Fernan Magellan boshliq Ispaniya ekspediцiyasi okean bu’ylab Dunyo aylana sayyohatini amalga oshirdi va Erning sharsimonligini yana bir bor isbotladi, hamda Dunyo okeanini yaxlitligini asoslab berdi (7-rasm).

1605 yil Golland sayyohi YAnsцzon Avstraliya materigini kashf qildi. Su’ngra A.Tasman (1641-1643y) materikni hamma tomonidan aylanib chiqdi. 1650 yili Golland olimi B.Vareniynng «Umumiy geografiya» nomli asarini bosilib chiqishi ilmiy geografiyani rivojlanishi uchun asos bu’ldi. B.Vareniy geografiyani ikki qismga bu’ladi: umumiy va xususiy. Uning fikricha, umumiy geografiya Erning umumiy xususiyatlarini, xususiy geografiya esa Erning ayrim qismlarini u’rganadi.

Ilmiy geografik ishlar bosqichi (XVII-XIX asr). Mazkur bosqichdan boshlab birinchi marotaba maxsus ilmiy ekspediцiyalar uyoshtirila boshlandi. Bunday ekspediцiyalar Franцiyada (Bugenvil Laperuza), Buyok Britaniya (J.Kuk, Vankuver), Rossiyada (Bering, CHirikov, Krasheninnikov va boshqalar) uyoshtirildi. Natijada Tinch okeni, Osiyo, SHimoliy Amerika qir\oqlari, Afrikaning va Janubiy Amerikaning ichki qismlari va tabyati u’rganildi. Erning ichki qismlari, Er yozasi relefi, Er usti va osti suvlari, shamollar, u’simliklar haqida bilimlarni tu’planishi bilan tabiiy geografiyadan geologiya, gidrologiya, geobotanika va meteorologiya ajralib chiqib ketdi.

Ushbu bosqichda ku’p ilmiy ishlar mamlakatshunoslik yu’nalishida bu’lgan. Mazkur ishlar ikki yu’nalishda olib borilgan: a) birinchi yu’nalishda har bir davlatning geografik tavsifiga katta etibor berilgan; b) ikkinchi yu’nalish ayrim u’rganilmagan hududlarni geografik tavsifiga ba\ishlangan. Bunday tavsiflar ku’p hollarda sayyoh va olimlarning ekspediцiyalarida yiqqan malumoti asosida tuzilgan. Masalan, S.P.Krasheninnikovning «Kamchatkaning tavsifi», P.S.Pallasning «Rossiyaga sayyohat» va boshqalar.

Umumiy er bilimi masalalari nemis olimi I.Kant (1724-1804)ning «Tabiiy geografiyadan maruzalar» asarida ku’rib chiqilgan. Mazkur asarda shamollar, ularni hosil bu’lishi, Er yozasi relefini rivojlanishi ku’rib chiqilgan. M.V.Lomonosov (1722-1764) asarlarida ham «Umumiy er bilimi» masalalari ku’rib chiqilgan. Mazkur masalalarni M.V.Lomonosov «Er qatlamlari haqida» (1763y) «Atmosfera hodisalari haqida su’z» (1753) asarlarida ku’rib chiqqan. U er yozasi relefi ichki va tashqi kuchlar tasirida muntazam u’zgarib turishini takidlagan. Havo massalarini harakati talimotini yaratgan.

XIX asrning birinchi yarmida yirik ilmiy-tadqiqot ekspediцiyalari hamda milliy geografiya jamiyatlari tashkil qilina boshlandi. Dastlabki geografiya jamiyatlari Buyok Britaniyada (1830), Franцiyada (1846), Germaniyada (1826), Rossiyada (1845) tuzildi. Turkistonda esa 1898 yil tuzildi.

Juda ku’p davlatlar tomonidan yirik ilmiy-tadqiqot ekspediцiyalari uyoshtirildi. Rossiya tomonidan 50 dan ortiq ekspediцiya uyoshtirildi. Natijada Dunyo okeani haqida yangi malumotlar tu’plandi. 1821 yili esa F.F.Bellinsgauzen va M.P.Lazarev boshchiligidagi ekspediцiya tomonidan Antarktida materigi ochildi. Mazkur bosqichda Er yozasi tuzilishini u’rganish tugallangan. Er qobi\ining rivojlanish nazariyasi CHarlz Layel tomonidan ishlab chiqildi. SHu davrda CH.Darvin tomonidan «Tabiiy tanlanish tufayli turlarning kelib chiqishi» nomli asar yozildi. A.Gumboldt tomonidan ilmiy geografiyaga ba\ishlangan qator

7

asarlar elon qilindi. Okeanografiya fani shakllandi, meteorologik va gidrologik stanцiyalar soni ku’paydi va kengaydi. Er yozasida balandlik va chuqurliklarni tarqalish qonuniyatlari aniqlandi. Atmosfera va okeandagi harakatlarning mohiyati ochib berildi (8-rasm).

XX asr bosqichi. Mazkur bosqich ikki davrdan iborat: Birinchi davr XX asrning birinchi qismini u’z ichiga oladi. Mazkur davrda tabiiy geografiyada qator muhim talimotlar yaratildi. V.V.Dokuchaev tomonidan tabyat zonalligi talimoti yaratildi. A.A.Grigorev tomonidan esa geografik qobiq va geografik muhit talimoti yaratildi. Biosfera haqida talimot esa V.A.Vernadskiy tomonidan yaratildi.

Geografik qobiqning bu’ylama (vertikal) va ku’ndalang (gorizontal) tuzilishi, rivojlanishi va tarkibiy qismlari haqida tushunchalar ishlab chiqildi. Bu sohada L.S.Berg, K.K.Markov, S.V.Kalesnik, N.A.Solnцev, A.G.Isachenko, F.F.Milkov yirik ilmiy ishlarni amalga oshirdi (9-rasm), S.V.Kalesnik 40- yillari geografik qobiqning tuzilishi va rivojlanishi umumiy er bilimi fanining u’rganish obekti degan \oyani ol\a surdi.

XX asrning ikkinchi yarmida tabiiy geografiya fan-texnika inqilobi (FTI) tasirida

rivojlana boshladi. FTI davrining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: - fanni jamiyatning bevosita ishlab chiqarish kuchlariga aylanishi; - yangi energiya manbalarini va suniy materyallarni yaratilishi; - kosmik texnikani va Erni masofadan turib u’rganish usullarini rivojlanishi; - fanlarning u’zaro tasirining kuchayishi va oraliq fanlarning rivojlanishi (bioximiya,

biofizika, geoximiya, geobotanika, geofizika va h.k.). - ekologik sharoitning keskin suratlarda yomonlashuvi. Ikkinchi davrda geografiya fanining rivojlanishidagi asosiy natijalar quyidagilardan

iborat: - FTI davrida insonni tabyatga tasiri mahalliy (lokal) miqyosdan mintaqaviy va

sayyoraviy miqyosga ku’tarildi; - geografiya fanida shakllangan yangi myammolar mazkur fanda modellashtirish va

tajriba usullarini keng qu’llashni taqazo qildi; - XX asrning 60-yillarida geografiya fanida miqdoriy inqilob ru’y berdi, yani

matematik metodlar va EHM keng qu’llanila boshlanadi; - kartografik usullar yanada kengroq qu’llanila boshlandi; - kosmik usullar yordamida aylanasimon tuzilmalar, atmosfera harakatlari, okean suvi

aylanma harakati, okeanlarni chuqurdagi suvlarini ku’tarilish jarayonlari aniqlandi. Mazkur bosqichda ekologiya, landshaftshunoslik, tabiiy geografik rayonlashtirish, injenerlik geografiyasi, geografik bashorat, meliorativ geografiya shakllandi va yanada rivojlandi.

4. Umumiy er bilimining predmeti va vazifalari.

Umumiy er bilimining u’rganish obekti geografik qobiqdir. Geografik qobiq haqidagi

talimot XX asrning 30-yillarida yaratilgan bu’lsada, ammo uning ayrim \oyalari tabiiy geografiya fanining rivojlanishining butun tarixi davomida shakllana borgan.

Ku’p davrlar davomida geografiya asosan Er yozasini tasvirlash bilan shu\ullanib keldi. Geografik u’lkalarni, mamlakatlarni tasvirlash bilan bir qatorda ilmiy geografiya ham rivojlana boshladi. Geografik voqea va hodisalarni tasvirlashdan ularni ilmiy asoslashga u’tish A. Gumboldt asarlarida ku’rina boshladi.

SHunday qilib, umumiy er bilimining maqsadi tabiiy muhitni yaxshilash va unda sodir bu’ladigan jarayonlarni va hodisalarni boshqarish tizimini ishlab chiqish hamda Er tizimini barqaror rivojlanishini taminlash maqsadida geografik qobiqning tuzilishi, shakllanishi va rivojlanishi qonuniyatlarini u’rganishdan iboratdir.

Umumiy er bilimining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - tabyatdan va tabiiy resurslardan foydalanishni sayyoraviy, mintaqaviy va mahalliy

darajalarda oqilona boshqarishni ilmiy asoslarini ishlab chiqish;

8

- geografik qobiq hozirgi paytda inson tomonidan muntazam ravishda u’zgarmoqda. SHuning uchun geografik qobiq jamiyat bilan uzviy ravishda bo\langan. Natijada geografik qobiq tarkibida tabiiy-texnogen tizimlar shakllangan. Geografik qobiqni holati u’zgara boshlaydi, bunday yangi holatda geografik qobiq yangi miqdoriy jihatlarga ega bu’ladi. Tabiiy-texnogen tizimlarni shakllanishini tarkibini va tuzilishini u’rganish umumiy er bilimining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi;

- geografik qobiqni boshqarish juda murakkab myammolardan hisoblanadi. SHuning uchun geografik qobiqning boshqarishni modelini ishlab chiqish mazkur fanning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi;

- geografik qobiqning tuzilishi murakkabdir. SHu sababli umumiy er bilimining muxim vazifalaridan biri geografik qobiqning bu’ylama va ku’ndalang tuzilishini asosiy hususiyatlari va qonuniyatlarini u’rganishdir;

- geografik qobiq doimo rivojlanishda va harakatdadir. Mazkur harakatlarni u’rganish geografik qobiqning asosiy hususiyatlarini ochib berishga imkon beradi. Umumiy er bilimining navbatdagi vazifasi geografik qobiqdagi harakatlar sababini va oqibatini u’rganishdan iboratdir;

- geografik qobiq murakkab rivojlanish tarixiga ega. Uning rivojlanishining va murakkablashishining malum bir bosqichida Erda hayot va odam paydo bu’lgan. SHuning uchun umumiy er bilimi geografik qobiqning rivojlanish tarixini alohida u’rganadi.

1. Tabiiy geografiyaning tadqiqot usullari.

Tabiiy geografik tadqiqotlar olib borishda hamma fanlarda qu’llaniladigan, hamda maxsus tadqiqot usullaridan foydalaniladi. Hozirgi paytda deyarli hamma fanlarda tizimli tadqiqot usullari keng qu’llaniladi. Tizimli tadqiqot usulida har bir tabiiy geografik borliq (obekt) u’zaro tasirda bu’ladigan turli xil tarkibiy qismlardan iborat tizim deb qaraladi. Geografik qobiqni tizim deb oladigan bu’lsak, u yana vertikal va gorizantal yu’nalishda yanada maydaroq tizimchalarga, mazkur tizimchalar yanada kichikroq tizimchalarga bu’linib ketadi. Bundan tashqari tabiiy geografiyada fanlararo qu’llaniladigan matematik, geoximik, geofizik va modellashtirish usullaridan ham foydalaniladi. Hozirgi paytda tabiiy geografiyada matematik usullar juda sustlik bilan qu’llanilmoqda. Ku’proq matematik statistika va ehtimollar nazariyasi qu’llanilmoqda. Geografik obektlar juda murakkab bu’lganligi uchun hozirgacha ularni matematik jihatdan ifodalash ancha murakkab masala hisoblanadi. SHunga qaramasdan murakkab matematik tahlil usullari geomorfologik tadqiqotlarda keng qu’llanilmoqda (Devdaryani, 1973). Geoximik usullar landshaftshunoslik tadqiqotlarida keng qu’llaniladi. Geoximik usul yordamida landshaftshunoslikda ximiyaviy elementlarni harakati u’rganiladi. Ximiyaviy elementlar ku’proq balandliklardan pastqam joylar tomon harakat qiladi. Natijada turli xil landshaftlar hosil bu’ladi. Geofizik usullar yordamida landshaftlarda sodir bu’ladigan energiya va modda almashinuvi jarayoni u’rganiladi. Modellashtirish usuli tabiiy geografiyada keng qu’llaniladi. Hozirgi paytda jamiyat va tabyatni u’zaro tasirini modellashtirish tabiiy geografiyani va ekologik geografiyaning asosiy myammolaridan biri hisoblanadi. Tabiiy geografiyada maxsus tadqiqot usullari keng qu’llaniladi. Ular tabiiy geografiyaning u’zida ishlab chiqilgan usullardir. Bunday usullarga qiyosiy tavsif, ekspediцiya, kartografik, paleogeografik, landshaft-indikaцiya va boshqa usullar kiradi. Qiyosiy tavsif usuli tabiiy geografiyada qadimdan qu’llab kelinadi. Hozirgi davrda ham mazkur usul geografik tadqiqotlar olib borishning asosiy usuli hisoblanadi. qiyosiy-tavsif usuli turli hududlarni relefini, iqlimini, ichki suvlarini, u’simligi, tuproq, hayvonot dunyosi,

9

tabyat zonalari va landshaftlarni u’rganishda keng qu’llaniladi. Mazkur usul mamlakatshunoslikda ku’proq foydalaniladi. Ekspediцiya yoki dala usuli tabiiy geografiyaning asosiy usullaridan biridir. Geografik nazariyalar asosan dalada tu’plangan malumotlar asosida rivojlanadi. SHuning uchun mazkur usul antik davrdan to hozirgi davrgacha geografik malumotlar olishning va tabyatni hamda xu’jalikni u’rganishning asosiy usuli bu’lib hisoblanib kelmoqda. Ekspediцiyalar kompleks va maxsus qismlarga bu’linadi. Kompleks geografik ekspediцiyalarda malum bir hududning tabiiy yoki iqtisodiy geografik sharoiti har tomonlama tu’la u’rganiladi. Masalan, Buyok shimol ekspediцiyasi (1733-1743), akademik ekspediцiyalar (1768-1774) va boshqalar. Birinchi kompleks ekspediцiya natijasida Kamchatka yarim oroli tabyati u’rganildi, SHimoliy Amerikaning shimoli-\arbiy qismlari ochildi, SHimoliy Muz okeani qir\oqlari u’rganildi. Ikkinchi, yani kompleks akademik ekspediцiyalarda Rossiyaning turli qismlarini tabyati u’rganildi. 30-yillardagi Tojik-Pomir kompleks ekspediцiyasi, Xorazm ekspediцiyalari ana shunday ekspediцiyalardan bu’lgan. Mazkur ekspediцiyalar tabyatni yoki xu’jalikni ayrim tarkiblarini hamda tarmoqlarini u’rganish uchun uyoshtiriladi. Masalan, geologik qidiruv ekspediцiyalarida hududning geologik tuzilishi va foydali qazilmalari, tuproqshunoslik ekspediцiyalarida tuproqlar, landshaft-shunoslik ekspediцiyalarida landshaftlar u’rganiladi. Bundan tashqari muntazam ishlaydigan ekspediцiyalar ham uyoshtiriladi. Masalan, Tyan-SHan staцionari 1945 yilda ochilgan. Kartografik usul har bir geografik tadqiqot ishlarida qu’llaniladi. Kartografik usul yordamida tabiiy va iqtisodiy sharoitning umumiy va xususiy tomonlari tavsiflanadi. Masalan, kompleks xaritalar, tabiiy xaritalar, geologiya, tuproq, u’simlik, landshaft, qishloq xu’jaligi, sanoat va boshqa xaritalar. Aerokosmik usullari ham tabiiy geografiyada keng qu’llaniladi, ular turli ilmiy ishlarda hamda xaritalar tuzishda foydalaniladi. Paleogeografik usul tabiiy geografiyada geologik rivojlanish davomida tabiy sharoitning shakllanishi va u’zgarishini aniqlash uchun ishlatiladi. Bundan tashqari mazkur usul malum bir jarayonlarni rivojlanishi qonuniyatlarini aniqlash asosida ularni u’zgarishini bashorat qilishga imkon beradi. Hozirgi paytda tabiiy geografiyada injenerlik geografiyasi shakllanmoqda. Mazkur fan tabiiy geografiya, injenerlik geologiyasi va injenerlik geomorfologiyasi hamda injenerlik ekologiyasi fanlari asosida rivojlanmoqda. Injenerlik geografiyasi mazkur fanlarda qu’llaniladigan dala, laboratoriya va mexanik-matematik usullardan foydalanadi. SHu bilan birga injenerlik geografiyasini u’zida ishlab chiqilgan tadqiqot usullaridan keng foydalanadi.

Savol va topshiriqlar. 1. Fan deganda nimani tushunasiz? 2. Fanning vazifasi nimadan iborat? 3. Fanning asosiy maqsadi nimadan iborat? 4. Fan qanday tizimlarga bu’linadi? 5. Geografiya fanlari tizimi haqida nimalarni bilasiz? 6. Tabiiy geografiya fanlari tizimi qanday fanlardan iborat? 7. Iqtisodiy geografik fanlar tizimi qanday fanlardan iborat? 8. Maxsus geografik fanlarning vazifalari nimadan iborat? 9. Geografiya fanlari tizimini chizmasini tuzing. 10. Darslik matnidan foydalanib antik davrda geografiya fanini rivojlanishining asosiy

ilmiy natijalari jadvalini tuzing. 11. U’rta asarlarda geografiya fani rivojiga U’rta Osiyodan chiqqan qaysi olimlar katta

hissa qu’shgan? 12. Buyok geografik kashfiyotlar bosqichida amalga oshirilgan sayyohatlar yu’nalishini

yozuvsiz xaritaga tushuring.

10

13. Geografik qobiq va biosfera haqidagi talimot qaysi bosqichda ishlab chiqildi? 14. XX asrda geografiya fanini rivojlanishidagi asosiy xususiyatlar nimalardan iborat? 15. Umumiy er bilimining maqsadi nimalardan iborat? 16. Darslik matnidan foydalanib Umumiy er bilimining asosiy vazifalari jadvalini tuzing. 17. Tabiiy geografiyada qanday tadqiqot usullari qu’llanilishi haqida su’zlab bering.

11

I-QISM

ER VA OLAM

1-bob. Olamning tuzilishi.

1-§. Olam. Osmon jismlari. Bizning sayyoramiz bu’lgan Er yolduzlar, sayyoralar, asteroidlar, kometalar va

boshqalar kabi osmon jismlaridan biridir. Er boshqa qator sayyoralar kabi Quyosh atrofida aylanadi va Quyosh tizimidagi osmon jismlari qatoriga kiradi. Quyosh esa galaktikamizning yolduzlaridan biri hisoblanadi va atrofidagi sayyoralar, asteriodlar, yu’ldoshlar, kometalar bilan bir tizim bu’lib Galaktika bilan birga harakat qiladi. Galaktikamiz esa metagalaktika tarkibiga kiradi. Metagalaktika esa olam tarkibiga kiradi.

Koinot tu’\risidagi asosiy tushunchalar quyidagilardan iborat: olam, metagalaktika, galaktika, yolduzlar; Quyosh tizimi, sayyoralar, yu’ldoshlar, asteroidlar, meteorlar, meteoritlar, kometalar va h.k.

Olam - bu cheksiz va chegarasiz dunyodir. Uning na boshlanishi va na oxiri malum emas. U hech qanday tabiiy chegaraga ega emas.

Metagalaktika - bu hozirgi teleskoplar yordamida u’rganilishi mumkin bu’lgan olamning bir qismidir. U galaktikalar tizimidan iborat. Fan va texnikaning taraqqiy etishi bilan metagalaktikaning chegarasi xam kengayib boradi.

Galaktikalar turli mikdordagi yolduzlar tizmidan iborat. Suratga olingan eng olisdagi galaktikalargacha bu’lgan masofa bir millyarddan ortiqroq yoru\lik yiliga teng. Radioteleskoplar esa 5mlrd. yoru\lik yiliga teng bu’lgan masofada joylashgan Galaktikalarni ham aniqlashi mumkin. Erga eng yaqin bu’lgan galaktika Andromeda tumanligi bu’lib, u 1,5 mlrd. yoru\lik yilliga1 teng bu’lgan masofada joylashgan. Galaktikalarning shakllari elliptik, spiralsimon va notu’\ri bu’lishi mumkin. Elliptik shakldagi galaktikalar aylanasimondan chu’ziqsimongacha bu’ladi. Spiralsimon galaktikalar yarqirab turadigan yadrodan va undan spiralsimon tarzda ajralib turadigan tarmoqlaridan iborat (10-rasm). Notu’\ri shaklga ega bu’lgan galaktikalar kam uchraydi. Ularni yadrosi yu’q va juda xira. Galaktikalarning dyametri ham turlicha.

Ayrimlarining dyametri 50000 parsek, boshqalariniki esa 500 parsekka2 etmaydi. Galaktikalar u’rtasidagi u’rtacha masofa 3MP.

Galaktikalarning markaziy yadrosidan doimo vodorod nurlari sifatida moddalar ajralib turadi va ular galaktikani tashlab chiqib ketishadi.

Hamma galaktikalar u yoki bu darajada radiotu’lqinlar tarqatib turishadi. Radiotu’lqinlarni tarqatish manbai bu’lib u’ta ajoyib koinot jismi bu’lgan kvazarlar ham hisoblanadi (u’ta u’lkan yolduzlar). Ularning tabyati hali u’rganilmagan. Olimlarning fikricha ularning parchalanishidan bu’lajak galaktikalarning hosil bu’lishi boshlanadi. (galaktikalar - portlagan kvazarlarning parchalaridir).

Bizning Galaktika yoki somon yu’li yolduzlar turkumi (grekcha galaktikos-sutrang, gala-sut su’zidan olingan). Bizning Quyosh tizimimiz kiradigan yolduzlar tizimi, Galaktika turli xil u’lchamdagi yolduzlardan, tumanliklardan, yolduzlararo bu’shliqlardagi zarracha va atomlardan iborat. Galaktikaning juda ku’p yolduzlari erdan juda uzoqda bu’lganligi uchun ularni alohida-alohida payqab bu’lmaydi, shuning uchun ular bir-biri bilan qu’shilib oqish yu’lni, yani somon yu’lini hosil qiladi.

Galaktika murakkab spiralsimon (girdob) tuzilishga ega. Galaktikaning dyametri tahminan 100000 yoru\lik yiliga teng. Galaktika markazi atrofida yolduzlar zichligi yoqori. Galaktikaning markazida yadro joylashgan, har yili Quyosh o\irligiga teng bu’lgan moddalarni otib chiqaradi. Galaktikada hamma yolduzlar Galaktika u’qi atrofida aylanadi. 1 YOruғlиk yиlи-nurnиnг (yoruғlиknиnг) биr yиlда босиб ўtгаn yўlи rq9,96x10¹²km. 2 Паrсek (П)q3,26 yoruғlиk yиllига tenг; kиlопаrсek (KП)q1000П; meгопаrсek (MП)q1000000П.

12

Galaktika u’z u’qi atrofida 200 mln. yilda bir marta aylanib chiqadi. Buni Galaktika yili deb ataladi.

YOlduzlar-u’zidan nur taratadigan osmon jismlaridir. Ular qizigan gazlardan iborat. Erdan yolduzlargacha bu’lgan masofa juda uzoq bu’lganligi uchun, ular nur taratayotgan nuqtaga u’xshab ku’rinishadi.

YOlduzlar kattaligiga ku’ra uch guruhga bu’linadi: - ulkan yoki qizil yolduzlar, ular bizning Quyoshdan ancha katta; - sariq mitti yolduzlar, ularning kattaligi deyarli bizning Quyosh bilan teng; - oqish mitti yolduzlar, ular bizning Quyoshdan bir necha million marta kichik. YOlduzlar yozasidagi harorat 3000 darajadan 30000 darajagacha. Ular asosan vodorod

va geliydan iborat, shuning uchun issiqlik va nur hosil bu’ladi. Quyosh tizimi-sayyoralar, asteroidlar, meteorlar, meteoritlar va kometalar hamda

yu’ldoshlardan iborat osmon jismlari tu’plamidir. Sayyoralar (planetalar-grekcha planetos-sayyor, daydi manosida). Quyosh atrofida

aylanadigan yirik sharsimon osmon jismlari. Quyosh tizimida 9ta sayyora malum: Merkuriy, Venera, Er, Mars, YOpiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton.

Asteroidlar (yolduzsimonlar-kichik sayyoralar). Quyosh tizimidagi qattiq osmon jismlari bu’lib, ularning ku’pchiligi Mars va YOpiter orbitalari orali\ida Quyosh atrofida aylanadi. Asteroidlarning eng kattalari Цerera, Pallada, Vesta va YOnonaning dyametrlari 768, 489, 385 va 193 km.dir. Ular Quyosh atrofida sayyoralar aylangan tomonga qarab harakat qilishadi. Ular qirrasimon qattiq jismlardir. Asteroidlar Mars va YOpiter orali\idagi sayyorani bir necha million yillar ilgari portlashi natijasida hosil bu’lgan degan \oya mavjud. Asteroidlarni changlarni tu’planishi va zichlanishi natijasida hosil bu’lgan degan fikr ham bor.

Meteorlar (grekcha meteoros-tepadagi, tepada turgan manosida). Uncha katta bu’lmagan qattiq jismlarni atmosferaga kosmik tezlikda kirib kelishi natijasida atmosferada ru’y beradigan qisqa lahzali chaqnash. Zarralar yoki qattiq jismlar atmosferaga kirib kelganda 2000-3000 daraja haroratgacha qizib ketadi. Natijada ularning yozasi tez suratlar bilan bu\lana boshlaydi. Atmosferaga kirib kelgan jismning hajmi qancha katta bu’lsa, chaqnash shuncha kuchliroq va yoru\roq bu’ladi. Eng yirik chaqnashlar olov sharga u’xshaydi, ular atmosferadan juda katta shovqin bilan u’tadi. Bunday chaqnashni Bolidlar deb atashadi. Meteoritlar (grekcha meteora-koinot hodisasi). Fazodan er yozasiga tushadigan tosh yoki temir holdagi osmon jismlari. Ular asteroidlarning (kichik sayyoralarning) parchalari hisoblanadi. Ularning o\irligi bir necha grammdan bir necha tonnagacha boradi. Meteoritlarning Erga tushishi juda katta chaqnash, shovqin bilan kuzatiladi. Bu paytda osmonda uchib kelayotgan olovli shar ku’rinadi (Bolid). Meteorit Erga urilganda er yozasida chuqurlar va xandaklar hosil bu’ladi. Arizonaga tushgan meteorit dyametri 1200 metr, chuqurligi 200 metrli botiqni hosil qilgan (11-rasm). Er yozasida aniqlangan eng yirik meteorit Afrikadagi Goba qishlo\i chekkasiga tushgan meteoritdir. Uning o\irligi 60 tonna bu’lgan.

Kometalar (grekcha kometos - uzun sochli manosida). Quyosh tizimidagi u’ziga xos osmon jismidir. Tu’la shakllangan kometa quyidagi qismlardan iborat: qattiq jismdan iborat, dyametri bir necha kilometr keladigan va ravshan ku’rinib turadigan yadro; uzunligi bir necha 100 mln. km. keladigan dum. Ayrim kometalar dumining uzunligi 900 mln.km.ga etadi. Kometalar sovuq jismlardir. Quyosh nurlari kometalarga tushib qaytganda ularni ku’rish mumkin. Kometalar keyinchalik Quyosh nuridan qizib, u’zlari ham yoru\lik socha boshlaydi. Quyosh nurlarining yoru\lik bosimi tasirida kometa dumlari doimo Quyoshdan teskari tomonga chu’zilgan bu’ladi.

1.2. Quyosh tizimi. Quyosh. Quyosh tizimi Galaktikamizdagi murakkab tizimlardan biridir. Quyosh tizimi Quyosh,

sayyoralar, asteroidlar, kometalar, yu’ldoshlar, changlar va gazlardan iborat.

13

Quyosh tizimidagi hamma sayyoralar Quyosh atrofida elliptik orbita bu’ylab aylanadi. (13-rasm).

Bir vaqtning u’zida sayyoralar va ularning yu’ldoshlari u’z u’qlari atrofida orbital harakat yu’nalishida aylanadi. Quyosh ham u’z u’qi atrofida huddi shu yu’nalishda aylanadi.

Sayyoralarning harakat qonunlari I.Kepler tomonidan aniqlangan. Mazkur qonunga binoan sayyoralarning harakat tezligi ulardan Quyoshgacha bu’lgan masofaga bo\liq. Quyosh tizimidagi osmon jismlarini harakatga keltiruvchi kuch Quyoshning tortish kuchidir.

Quyosh. Quyosh koinotdagi erga eng yaqin bu’lgan yolduzdir. U sariq mitti yolduzlar safiga kiradi. Quyosh 70 foiz vodoroddan va 27 foiz geliydan iborat, u’ta qizigan, yoru\lik tarqatib turadigan gazsimon shardir. Quyoshning zichligi Ernikidan 4 marotaba kichik. Uning markazida bosim 300 mlrd. atmosferaga, harorat esa 10-15 mln. darajaga etadi. Quyoshning markazidagi yoqori bosim va harorat yadro reakцiyalarini hosil bu’lishiga imkon beradi. Bunda vodorod geliyga aylanadi. Quyoshning ichki tuzilishi qatlamsimon yani sferasimon (yadro, issiqlikni nur orqali taralashi

oblasti, konvektiv zona, atmosfera) tuzilishiga ega YAdro-Quyoshning markazi, bosim va harorat juda yoqori, natijada doimo yadro

reakцiyalari sodir bu’lib turadi. YAdro deyarli ku’zga ku’rinmaydigan va harakatsiz u’ta yoqori haroratga ega bu’lgan gazlardan iborat.

Issiqliqni tashqi qobiqlarga uzatilishi nur yordamida amalga oshiriladi, bunda gazlar harakatsiz qoladi. Mazkur jarayon quyidagicha sodir bu’ladi: yadrodan issiqlik nur oblastiga qisqa tu’lqinli dyapozonlarda keladi (gamma nur taratish), ketishda esa uzun tu’lqinli (rentgenli) dyapozonlarda ketadi, bu esa tashqarida xaroratni pastligi bilan bo\liq.

Konvektiv oblast issiqlikni nur yordamida tashilish oblastining tepasida joylashgan. Mazkur oblast ham konvektiv holatdagi ku’zga ku’rinmaydigan gazlardan iborat. Issiqlikning konvektiv harakati Quyoshning markazi va tashqarisida bosim va haroratning farqlari tufayli sodir bu’ladi.

Atmosfera. Quyosh atmosferasi bir necha qatlamlardan iborat: -Fotosfera. Quyosh atmosferasining quyi qatlami. Bevosita konvektiv oblastining tepasida joylashgan. Fotosfera qizigan, ionlashgan gazlardan iborat. Uning quyi qismida (asosida) harorat 6000 daraja, yoqori qismida esa 4500 daraja. Fotosfera juda yopqa gaz qatlamidan iborat; - Xromosfera. Quyosh tu’la tutilganda qoraygan doiraning eng chekkasida och qizil yo\du ku’rinadi. Ana shu yo\du xromosfera deyiladi. Xromosfera fotosferaning tepasida joylashgan; - Quyosh toji-Quyoshning tashqi atmosferasi hisoblanadi. U juda siyrak ionlashgan gazlardan iborat. Quyosh tojining tashqi qatlamlari koinotga toj gazlarini tarqatadi. Mazkur gazlarni Quyosh shamoli deb atashadi.

Quyoshda quyidagi jarayonlar sodir bu’lib turadi.: -Quyoshning ichki qismidan tashqi qismiga issiqlikni nur yordamida tashilishi; -gazlarning konvektiv harakati; -gazlarning turbulent (tartibsiz) harakati. Quyosh yozasida sodir bu’ladigan jarayonlarga Quyosh do\lari, Quyosh mashallari

(fakellar), protuberanцlar kiradi. Quyosh do\lari. Vaqti-vaqti bilan Quyosh yozasida do\larni ku’rish mumkin. Do\larning

dyametri bir necha kilometrga etishi mumkin. Quyosh do\lari Quyoshda faol oblastlarni vujudga kelishiga olib keladi. Do\larning holati, soni va harakatchanligi doimo u’zgarib turadi. Do\lar malum davrlarda faollashib turadi. Eng mashhur va malum davr 11 yillik davrdir. Quyosh do\lari Quyoshning ku’rinadigan qismida sodir bu’ladigan chuqurliklar va u’pirilishlardir. Quyosh do\lari fotosferaning nisbatan salqin qismlari hisoblanadi. Ularning harorati atrofdagi haroratdan 1500 daraja past bu’ladi, shuning uchun ularga nisbatan qoraroq bu’lib ku’rinadi. Do\lar hosil

14

bu’lishidan avval, ularning u’rnida kuchli magnit maydoni hosil bu’ladi. Bu esa gazlarning konvekцiyasining sekinlashtiradi, natijada quvvat (energiya) fotosferaga pastdan uzatiladi. Do\lar guruh-guruh bu’lib vujudga keladi va bir necha soatdan bir necha oygacha faoliyat ku’rsatadi. Quyosh do\lari asosan Quyosh ekvatorining har ikki tomonida 5 darajadan 45 daraja kenglikgacha bu’lgan hududlarda hosil bu’ladi.

Quyosh mashallari va flokkulalari. Quyosh doirasining chekkasida quyi atmosferaning sovuq qatlamida yoru\ mashallar kuzatiladi. Olimlarning taxminicha mashallar fotosferaga nisbatan yoqori haroratga ega. Mashallarning balandligi ming, hattoki bir necha 10000 km.ga etishi mumkin. Mashallar Quyosh do\larini u’rab turadi. Xromosfera qatlamida mashallarning tepasida flokkulalar joylashadi. Ularning balandligi bir necha 100000 km.ga etadi. Gorizontal yu’nalishda ular Quyosh doirasining (diskining) 30 foizigacha bu’lgan maydonni egallaydi.

Protuberanцlar. Quyosh atmosferasidagi gazlarning tartibsiz harakatining alohida shakli. Ular Quyosh doirasi (diskning) chekkasida turli xil shakllarda (oqimsimon, favvorasimon, arkasimon, daraxtsimon, bulutsimon yoki tutun ustunsimon va x.k ) kuzatiladi. Protuberanцlar tufayli xromosfera va Quyosh do\lari u’rtasida modda almashinuvi sodir bu’lib turadi.

Quyosh energiyasi. Quyoshning markazida yadro reakцiyasi sodir bu’ladi. Bunda ulkan miqdorda issiqlik ajralib chiqadi. Erga Quyosh taratadigan issiqlikning millyarddan ikki qismi etib keladi. Quyosh taratayotgan issiqlik bilan birga yilliga 1,4 x 1012 t. modda Quyoshdan olib ketiladi. Olimlarning hisoblashlaricha 10 mlrd. yildan su’ng Quyosh su’nadi.

1.3. Sayyoralar.

Quyosh tizimida 9 ta sayyora mavjud. Quyosh atrofida aylanadigan va Quyoshdan kelayotgan yoru\likning aks etishi bilan ku’rinadigan sharsimon sovuq osmon jismlari sayyoralar (planetalar) deb ataladi. Katta sayyoralar atrofida aylanadigan kichik sayyoralar yu’ldoshlar deb ataladi. Quyosh tizimidagi sayyoralar va ularning yu’ldoshlari haqidagi malumotlar 1-jadvalda keltirilgan.

Sayyoralar Quyosh atrofida aylanib, harakat qilganida (yu’ldosh esa sayyora atrofida aylanib harakat qilganida) hosil bu’ladigan berk egri chiziq orbita deb ataladi. Sayyoralarning Quyoshga eng yaqin kelgandagi va undan eng uzoqqa ketgandagi masofalar ayirmasining shu masofalar yi\indisiga nisbati eksцentrisitet deb ataladi (1). Eksцentrisitet orbita shaklining aylanadan qanchalik farq qilishini ku’rsatuvchi miqdordir. Er orbitasi tekisligiga tu’\ri keluvchi tekislik Ekliptika deb ataladi. Har qanday jismning sayyora (yoki yolduz)ning tortish kuchini engib, undan butunlay ketib qolishi uchun zarur bu’lgan tezlik qochish tezligi deb ataladi.

Quyosh tizimidagi sayyoralar ikki guruhga bu’linadi: a) Er guruhidagi sayyoralar (Merkuriy, Venera, Er, Mars); b) ulkan sayyoralar (YOpiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton)1. Merkuriy. Quyoshga eng yaqin va eng kichik sayyora. Merkuriyning o\irligi Ernikidan

20 barobar kam. U Quyoshga yaqinligi tufayli Quyosh tomonidan kuchli tortiladi. Merkuriy Quyosh atrofida 88 Er sutkasi davomida bir marta aylanib chiqadi, ammo u’z u’qi atrofida juda sekin aylanadi. SHu tufayli uning bir tomoni uzoq vaqt Quyosh tomonidan kuchli qizdirilsa, bir tomoni uzoq vaqt mobaynida kuchli soviydi. SHuning uchun yoritilib turgan qismida harorat Q4200S, qorongi tomonida esa – 2400S, oqibatda sutkalik xaroratlar farqi juda katta bu’lgani uchun kuchli nurash jarayoni ru’y beradi. Merkuriy massasining va o\irlik kuchining kamligi tufayli uning ichki qismidan chiqayotgan gazlar tezda fazoga uchib ketadi. Merkuriy atmosferasida azot, is gazi, atomar vodorod, argon va neon borligi aniklangan.

15

Venera. Kattaligi, o\irligi va zichligi jihatidan Erga yaqin turadi. Venera ham gazlarni ushlab tura oladigan miqdorda o\irlik kuchiga va bosimi 27 atm. bu’lgan zich atmosfera bilan u’ralgan.

Venera atmosferasi asosan is gazidan iborat (93-97%), kislorod juda kam (0,1%), azot esa 2% atrofida. Venera atmosferasining eng yoqori qismlari atomar vodoroddan iborat. Venera atmosferasi Q4000S gacha qizib ketadi, chunki u Quyoshga yaqin.

Er Quyosh tizimidagi uchinchi sayyora hisoblanadi. Erning sayyora sifatidagi tavsifi 2-bobda berilgan. Bu erda biz Erning yu’ldoshi bu’lgan Oyni tavsifini keltiramiz.

Oy, Erga eng yaqin yirik osmon jismi. Er atrofida ekliptik orbita bu’ylab aylanadi. Dyametri 3476 km, o\irligi Er o\irligidan 81,5 marta kam. Oy yozasida harorat kunduzi Q1200C, kechasi – 4000C. Oyning markaziga qarab harorat ortib boradi. Oyning ichki tuzilishi quyidagi qismlardan iborat: yadro, mantiya (1000-1100 km), oy pu’sti (55-56 km). Oy yadrosi harorati 15000C bu’lgan erigan moddalardan tashkil topgan. Oyning yoshi 4,6 mlrd. yil. Oyda marganeц, kremniy, kalцiy, titan, temir, bazalt, dala shpati mavjud.

Oy mustaqil osmon jismidir. Oyda atmosfera yu’qligi tufayli uning yozasi Erdan yaxshi ku’rinadi. Oyning u’rganilish tarixi ikki davrga bu’linadi: tokosmik va kosmik.

Tokosmik davrda Oy teleskoplar yordamida u’rganilgan. Galiley birinchi bu’lib Oy yozasida kraterlarlar va dengizlar borligini aniqlagan.

Kosmik davr XX asrning 60- yillaridan boshlandi. Bu davrda Oy tabyatini u’rganishning asosiy natijalari quyidagilardan iborat:

- Oy yozasida 1969 yildan boshlab inson tomonidan tadqiqod ishlari olib borila boshlagan. 1969 yili Amerikalik fazogirlar Oyga qu’nib tadqiqod olib borishdi;

- Oydagi to\ jinslari magmatik yu’l bilan hosil bu’lgan. Ularning yoshi 4,6-3,16 mlrd. yil;

-Quyosh tizimi paydo bu’lgandan beri Oy mustaqil osmon jismi sifatida faoliyat ku’rsatib kelayotlanligi aniqlandi;

-Oydagi kraterlarning ku’pchiligining kelib chiqishi kosmik omillar bilan bo\liq; - Oy yozasida ikki xil relef shakllari uchraydi: materik oblastlari va dengizlar. Materik

qismida to\lar, tekisliklar tarqalgan. Dengizlar meteoritlarning Oy yozasiga tushishi natijasida hosil bu’lgan botiqlardir.

Mars. Ku’p xususiyatlarga ku’ra Erga yaqin. Hayot belgilari borligi aniqlangan. U’z u’qi atrofida 24 soat 37 minutda aylanadi. Bunday harakat Mars yozasini sutka davomida isish va sovish vaqtlarini almashinishi uchun qulay sharoit tu\diradi. Marsning bir yili 687 sutkaga teng. qishda mu’tadil mintaqada qor va qirovning oq do\lari ku’rinadi. Suv Marsning ichki qobiqlaridan chiqishi mumkin. Ekvatoryal mintaqada harorat kunduzi Q200C, kechasi -450Cni tashkil qiladi. qutbiy u’lkalarda qutbiy kun va qutbiy tun kuzatiladi. Hamma joyda ku’p yillik muzloq erlar tarqalgan.

Mars atmosferasi juda siyrak, unda is gazi va azot keng tarqalgan, kislorod miqdori kam (0,3%), suv bu\lari esa 0,05%ni tashkil qiladi. Marsda ham Erga u’xshab issiqlik mintaqalari mavjud, fasllar almashinib turadi. Marsning 2 ta yu’ldoshi bor, ularning nomi: Fobos va Deymos.

Ulkan sayyoralar YOpiter, Saturn, Uran, Neptun Er guruhidagi sayyoralardan keskin farq qiladi. Ular ulkan bu’lishiga qaramasdan zichligi kam, asosan engil elementlardan iborat, 70-80%ni vodorod tashkil qiladi. Quyoshdan uzoqda joylashganligi uchun Quyoshdan kam issiqlik olishadi. Xatto YOpiterda ham harorat -1000C. SHuning uchun mazkur sayyoralarda hayot yu’q.

YOpiter. Quyosh tizimidagi beshinchi va eng katta sayyora. Uning o\irligi qolgan barcha sayyoralar o\irligini 71% ni tashkil qiladi. Sayyoraning u’qi orbita tekisligiga deyarli tik joylashgan. Uning yozasi bulut bilan qoplangan. Atmosferasi asosan vodoroddan (85% atrofida) iborat. Bulut qatlamidan pastroqda atmosfera zichroq va issiqroq bu’lib qoladi. YOpiterning 16 ta yu’ldoshi bor, ularning eng yirigi – Ganimed Merkuriy sayyorasidan kattadir. Yu’ldoshlarning tu’rttasi sayyora aylanishiga teskari aylanadi.

16

Saturn. Quyosh tizimidagi oltinchi sayyora, hajmi Er hajmidan 760 marta katta, 18 ta yu’ldoshi mavjud, ulardan Titan nomli yuldoshi Quyosh tizimidagi eng yirik yu’ldosh hisoblanadi (dyametri 4758 km.). Saturnda uchta halqa mavjud. Halqalarning qalinligi 20-100 km atrofida u’zgaradi.

Uran sayyorasini Erdan faqat teleskop orqali kuzatish mumkin. U’z u’qi atrofida Quyoshga nisbatan teskari tomonga aylanadi. Uran sayyorasi metan (84%), vodorod (2%), o\ir metallardan (14%) iborat degan taxmin mavjud. Quyosh nurlarini juda kam miqdorda oladi, uning yozasida harorat -2100S. Uranning 17 ta yu’ldoshi bor, ularning orbita tekisliklari Uran orbitasi tekisliklariga deyarli tik.

Neptun. Quyoshdan ancha olisda joylashgan sayyoralardan biri. Quyosh atrofida 165 Er yilida bir marta aylanib chiqadi. Neptun ammyak (74%) va o\ir metallardan (26%) iborat degan taxmin mavjud. Uning yozasida harorat -2920S. Uning 8 ta yu’ldoshi bor. Ulardan biri Triton eng yirik yu’ldoshlar toifasiga kiradi, teskari aylanadi.

Pluton. Quyosh tizimidagi eng olisda joylashgan sayyora. Orbitasi boshqa sayyoralar orbitasiga nisbatan chuziqroq. U’z u’qi atrofida 6,4 Er sutkasida bir marta aylanib chiqadi. Hajmi erdan kichik. Bitta yu’ldoshi bor.

Ku’p olimlarning fikricha Quyosh tizimining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat (Kalesnik, 1966. 10b.):

- hamma sayyoralar Quyosh atrofida deyarli doira shaklidagi (eksцentrisiteti kichik) orbitalar bu’ylab aylanadi;

- hamma sayyoralar Quyosh atrofida bir tomonga qarab, yani (ekliptika ustidagi, shimoliy qutb tomondan qaraganda) soat mili harakatiga qarama-qarshi tomonga aylanadi;

- hamma sayyoralar (Urandan tashqari) va ularning yu’ldoshlaridan juda ku’pchiligi soat mili harakatiga qarama-qarshi tomonga aylanadi;

- hamma sayyoralarning orbitalari deyarli bir tekislikda yotadi. 1.4. Quyosh tizimi va undagi osmon jismlarining kelib chiqishi haqidagi taxminlar

(gipotezalar).

Quyosh va sayyoralarning va boshqa osmon jismlarining vujudga kelishi haqidagi myammolar qadimdan olimlarni qiziqtirib kelgan.

Quyosh tizimidagi sayyoralarning hozirgi xususiyatlari ularning uzoq davrlar mobaynida rivojlanishi mahsulidir. Hozirgi tasavvurlarga binoan Quyosh tizimidagi Quyosh, sayyoralar va boshqa osmon jismlari bundan 4,6 mlrd. yil avval chang va gazlardan tuzilgan bulutlar yoki tumanlardan hosil bu’lgan (Proisxojdenie Solnechnoy sistemu’, 1976; Solnechnaya sistema,1978; Krivoluцkiy, 1985). Mazkur bulutlar va tumanlar Galaktikaning tarmoqlaridan birida aylanayotgan diskret muhit sifatida paydo bu’lgan. Gravitaцion siqilish natijasida asta-sekin zichlashib disk (doira) shaklini olgan. YAnada zichlashish tasirida bulutlikning moddalari qiziy boshlagan va markaziy qismidagi yoqori harorat yadro reakцiyalarini boshlanishiga olib kelgan. Keyinchalik bulutlikning markaziy qismidan Quyosh vujudga kelgan, qattiq moddalar uyomidan esa sayyoralar va yu’ldoshlar vujudga kelgan.

Bunday ilmiy qarash bundan 300 yil avval vujudga kelgan va nebulyar (nebulyar-tuman) gipotezasi deb nom olgan. Mazkur gipoteza dastlab Dekart tomonidan olga surilgan, ammo u Kant-Laplas kosmogoanik gipotezasi nomi bilan mashhur bu’ldi.

Quyosh tizimini va undagi osmon jismlarini paydo bu’lishi tu’\risidagi kosmogonik gipoteza nemis faylasufi I.Kantning 1755 yilda nashr etilgan «Koinotning umumiy tabiiy tarixi va nazariyasi» asarida bayon etilgan. I.Kant osmon bu’shli\idagi zarralar bir-biri bilan u’zaro tortishi natijasida bir markazda tu’planib quyoqlashgan va hozirgi Quyoshning paydo bu’lishiga sabab bu’lgan, Quyosh atrofida aylanayotgan jismlar esa hozirgi sayyoralarni hosil qilgan degan \oyani ishlab chiqqan.

17

I.Kant gipotezasiga yaqinroq gipotezani 1795 yili franцuz matematigi va astronomi P.Laplas yaratadi. Uning fikricha Quyosh tizimi avval aylanuvchi, u’ta siyrak, qizigan changlardan iborat bu’lib, uning markazida changlikning (tumanlikning) u’zagini tashkil etuvchi juda quyoq gazsimon moddalar zich holatda tu’plangan. Mazkur tumanlikning tobora sovushi va siqilishi oqibatida uning tezligi kuchaygan. SHuning natijasida uning aylanishi yanada tezlashadi, markazdan qochma kuchlar tortish kuchidan ustun kelgach, tumanlikdan turli vaqtda gazsimon halqalar ajralib chiqib keta boshlagan. Ajralib chiqqan halqalardan sayyoralar hosil bu’lgan. P.S.Laplasning fikricha tumanlikning markaziy sharsimon yirik qismi Quyosh, undan ajralib chiqqan halqalar esa sayyoralarni va ularning yu’ldoshlarini keltirib chiqargan.

I.Kant va P.S.Laplas gipotezalari bir-biriga juda yaqin bu’lganligi uchun Kant-Laplas gipotezasi deb atala boshladi. Ammo ular u’rtasida farqlar mavjud. I.Kant fikriga ku’ra, Quyosh hamda sayyoralar dastlabki siyrak tumanlikdan paydo bu’lgan. P.S.Laplas fikriga ku’ra (u fakat Quyosh tizimi haqidagi gipoteza), sayyoralar u’z u’qi atrofida tez aylanadigan qizib ketgan gazlardan tashkil topgan.

Quyosh yaqinidagi sayyoralar I.Kant fikriga ku’ra tortish va itarilish kuchlari tasirida vujudga kelgan. P.S.Laplas fikricha esa, sovish va zichlanish oqibatida aylanma harakatlar vujudga kelgan, hamda aylanuvchi halqasimon zichroq moddalar tu’plami paydo bu’lgan. Su’ngra har bir halqaning asosiy massasi sferik jism-sayyora bu’lib tu’plangan, qolgan kamroq massasidan yu’ldoshlar paydo bu’lgan.

Kant-Laplas gipotezasining kamchiliklari fan va texnikaning taraqqiyoti tufayli XIX asrda aniqlangan.

O.YO.SHmitd isbotlagan quyidagi malumotlarni u’z gipotezasiga asos qilib olgan (Kalesnik, 1966). Galaktika bilan birga Quyosh ham aylanadi; Galaktika ekvatori tekisligida (yani Quyosh turgan tekislikda) kosmik chang va gazlarning bulutsimon, nihoyatda katta tu’plamlari mavjud.

Quyosh galaktikaning u’qi atrofida aylanayotganda bundan bir necha millyard yil avval kosmik changdan iborat bulut orasidan u’tgan va tortish kuchi natijasida bu bulutning bir qismini u’zi bilan ergashtirib ketgan. Keyinchalik Quyosh haligi zarralardan vujudga kelgan va ellips orbita bu’ylab aylana boshlagan qattiq jismlarning katta tu’plami u’rtasida qolgan. Quyosh atrofida aylangan chang zarralari va qattiq jismlar bir-biriga urilgan va buning natijasida u’z kinetik energiyasining bir qismini yu’qotgan. Bu esa zarralar tu’plamining zichlashishiga olib kelgan va tu’plamdagi zichlik ancha ortgandan su’ng zarralar bir-biriga yopishib quyoqlashgan. quyoqlashishdan hosil bu’lgan bu jismlar bir necha marotaba parchalanib ketgan va yana birlashgan va asta-sekin kattalasha borgan, natijada sayyoralar hosil bu’lgan. Paydo bu’lgan har bir sayyora u’z tasir doirasida kosmik changdan malum bir qismini u’ziga ergashtirib olgan va yu’ldoshlarini hosil qilgan. Sayyora qancha katta bu’lsa, u shuncha ku’p yu’ldosh yarata olgan.

Sayyoralarni hosil qilgan bulutning Quyoshga eng yaqin qismi juda tez siyraklashib qolgan, chunki zarralarni malum bir qismini Quyosh tortib olgan, bazi zarralar esa nurning itarishi natijasida chekka tomon surilib chiqarilgan. SHuning uchun, Quyosh yaqinida sayyora hosil qiluvchi jinslar kam bu’lganida u joyda kichik sayyoralar vujudga kelgan va ularning yu’ldoshlari kam yoki umuman yu’q. Quyoshdan uzoqda sayyora hosil qiluvchi jinslar serob joyda yu’ldoshlari ku’p bu’lgan katta va ulkan sayyoralar hosil bu’lgan. Quyosh tizimining eng chekkasida ham yu’ldoshsiz kichik Pluton sayyorasi vujudga kelgan, chunki bu erda bulut siyraklasha borib, butunlay yu’q bu’lib ketgan. Er guruhidaga (ichki) va ulkan (tashqi) sayyoralarning zichligini turlicha bu’lishiga sabab, Quyosh yaqinida uning issiqligi tasirida changlarning eng engil va uchib yoradigan tarkibiy qismlari bu\lanib ketgan va o\irroq tarkibiy qismlarigina qolgan. Quyoshdan uzoqda esa engil va uchib yoradigan jismlar zarralar tarkibiga kiribgina qolmay, hatto ularga qu’shilib, qirov bu’lib atrofida yaxlab qolgan. Demak, ichki sayyoralar, tashqi sayyoralarga nisbatan o\irroq jismlardan tuzilgan.

18

O.YO.SHmitd nazariyasiga binoan, sayyoralar qanday zarralar tu’plamidan kelib chiqqan bu’lsa, kichik sayyoralar (asteroidlar) bilan komietalar ham huddi shunday tu’plamdan, ammo zarralar u qadar zich bu’lmagan va ularning yopishish jarayonini kichik jismlar hosil qilishi lozim bu’lgan joyda kelib chiqqan.

Mazkur nazariyaning uchta afzalligi bor: a) galaktikalardagi sayyoralar tizimining paydo bu’lishi tasodifiy emas, balki qonuniy va

muqarrar hodisadir, chunki qoramtir (u’zidan nur chiqarmaydigan) kosmik modda bulutlari juda ku’p va yolduzlarning bunday bulut bilan uchrashishi tez-tez bu’lib turadigan hodisadir deb karaydi;

b) Quyosh tizimidagi hamma jismlarning (sayyoralar, ularning yu’ldoshlari, asteroidlar, kometalar) paydo bu’lishi qandaydir yagona jarayon deb hisoblaydi;

v) Quyosh tizimidagi hamma asosiy xususiyatlarni yaxshi tushuntirib beradi. SHunday qilib sayyoralar sovuq jismlar sifatida tarkibiy va solishtirma o\irligi turlicha

bu’lgan zarralarning tu’plamidan hosil bu’lgan. Bu zarralar orasida radioaktiv moddalar hosil bu’lgan. Radyaktiv moddalar esa u’z-u’zidan parchalanib issiqlik chiqarish xususiyatiga ega. Moddalarning radioaktiv parchalanishi natijasida sayyoraning ichki qismlari qiziy boshlagan va sayyora yomshab, plastik bu’lib qolgan. Bunday yomshoq moddalar juda sekin harakat qila boshlagan. Engilroq moddalar asta-sekin yoqoriga surilib chiqqan, o\irroq moddalar esa asta-sekin markazga tusha boshlagan. O\irlik kuchi tasirida ru’y beradigan bunday ichki tabaqalanish (saralanish) jarayoniga gravitaцion tabaqalanish deb ataladi. Tabaqalanishning borishi moddaning yopishqoqlik darajasiga bo\liq bu’ladi. Bosim ortgan sari moddaning yopishqoqligi orta boradi. SHuning uchun sayyoralarning tashqi qismlarida ichki chuqur qismlariga nisbatan tabaqalanish jarayoni osonroq va tezroq ru’y beradi.

Erning ichki qismidagi gravitaцion tabaqalanish tasirida zichroq markaziy yadro va engilroq yozadagi qatlam hosil bu’lgan. Bular orasida esa zichligi u’rtacha bu’lgan qatlamlar joylashgan. Malum sharoitda daryo tagida hosil bu’lgan muz parchasi («u’zan tagi muzi») myayyan vaqtda daryo yozasiga qalqib chiqqanda u’ziga yopishgan o\ir toshlarni ham u’zi bilan birga olib chiqqani kabi, engil toshlar bilan birga geoximik jihatdan ular bilan bo\liq bu’lgan o\ir radioaktiv moddalar ham yoqoriga chiqib, er pu’stidan joy olgan.

Savol va topshiriqlar.

1. Koinot haqidagi asosiy tushunchalar jadvalini tuzing. 2. Olam va metagalaktika tushunchalarining farqini tushuntirib bering. 3. Galaktikalar nimalardan tuzilgan? 4. YOlduz deb nimaga aytiladi va yolduzlar qanday guruhlarga bu’linadi? 5. Besh parsek necha yoru\lik yilliga teng? 6. Astronomik birlik deganda nimani tushunasiz? 7. Quyosh bilan Pluton orali\idagi masofani astronomik birlikda, yoru\lik yilida va

parsekda ifodalang. 8. Meteor va meteoritlar bir-biridan nimasi bilan farqlanadi? 9. Asteroid bilan kometaning farqini tushuntirib bering. 10. Quyoshning ichki tuzilishini tushuntirib bering. 11. Quyosh atmosferasi qanday qismlardan iborat? 12. Quyosh yozasida sodir bu’ladigan jarayonlarni tushuntirib bering. 13. Sayyora deb nimaga aytiladi? 14. Orbita, ekliptika va eksцentrisitet tushunchalarini izohlab bering. 15. I.Kant va P.S.Laplas gipotezalarining u’hshashligi va farqlarini tushuntirib bering.

2 bob. Er Quyosh tizimida

2.1 Er va uning u’lchamlari

19

Er Quyosh tizimidagi uchinchi sayyoradir. U Venera va Mars sayyoralari orali\ida joylashgan. Erdan Quyoshgacha bu’lgan u’rtacha masofa 149,6 mln.km. Mazkur masofa astronomik birlik sifatida qabul qilingan. Erning orbita bu’ylab u’rtacha harakat tezligi sekundiga 29,8 km.ni tashkil qiladi. Er orbitasining uzunligi 940 mln.km. Er u’z u’qi atrofida 23,43 soatda bir martda aylanib chiqadi. Er yadrodan, mantiyadan va er pu’stidan iborat. Hozirgi malumotlarga binoan erning yadrosi metalli zarralarni bir-biriga urilishi va yopishishi (asosan temir zarralarining) natijasida hosil bu’lgan. Er tarkibida engil gazlardan tortib o\ir metallargacha uchraydi. Ammo erning tarkibi hali tu’la va atroflicha u’rganilmagan. Erni besh foizini tashkil qilgan yoqori qismigina yaxshi u’rganilgan. Er pu’stida quyidagi elementlar tarqalgan: O(47,2%), SiO2(27,6%), Al2(8,8%), Fe(5,1%), Ca(3,6%), Na(2,64%), K(2,6%), Mg(2,1%), H(0,15%), qolgan elementlar 0,21% ni tashkil qiladi. Erning u’rtacha zichligi 5,52 g/sm3. F.N.Krasovskiy malumotlari bu’yicha Erning u’lchamlari quyidagicha: Ekvatoryal radyos yoki katta yarim u’q-6378,245 km. Qutbiy radyos yoki kichik yarim u’q-6356,863 km. U’rtacha radyos- 6371,110 km. Qutbiy siqiqlik- 1:298 yoki 21,36 km. Ekvatoryal siqiqlik- 1:30000yoki 213m. Meridyan uzunligi- 40008,550km. Ekvator uzunligi- 40075,696km. Er yozasining maydoni- 510083000km2 Erning hajmi- 1,083 x 1012 km3 Er yozasining 71% ni okeanlar va 29% ni quruqlik tashkil qiladi. Er yozasida hozirgi paytda tu’rtta okean ajratiladi: Tinch, Atlantika, Xind va SHimoliy Muz okeanlari, keyingi paytlarda Antarktida materigi atrofida janubiy okean ham ajratilmoqda. quruqlik oltita materik va qitalardan iborat. Materiklar: Evrosiyo, Afrika, SHimoliy Amerika, Janubiy Amerika, Antarktida, Avstraliya. qitalar: Osiyo, Amerika, Afrika, Antarktida, Evropa, Avstraliya.

Er yozasining eng baland nuqtasi Jomolungma to\i hisoblanadi (8848m). Dunyo okeanining eng past nuqtasi Tinch okeanidagi Maryana chu’kmasi bu’lib, uning chuqurligi 11022 m. quruqlikdagi eng past nuqta U’lik dengizi sathi hisoblanadi, u okean sathidan 405 m. pastda joylashgan. quruqlikning u’rtacha balandligi 875 m. Dunyo okeanining u’rtacha chuqurligi esa 3790m. quruqlikning katta qismi shimoliy yarim sharda, Dunyo okeanining katta qismi janubiy yarim sharda joylashgan. Hamma qitalar Antarktidadan tashqari juft-juft bu’lib joylashgan. SHimoliy va janubiy Amerika, Evropa-Afrika, Osiyo-Avstraliya. Hamma materiklar (Antarktidadan tashqari) janub tomon torayib boradi va uchburchak shakliga ega. Er yozasi qarama-qarshi (antipodal) tuzilishga ega. Janubiy qutbdagi quruqlikka shimoliy qutbdagi suvlik tu’\ri keladi, Janubiy yarim shardagi suvlikka shimoliy yarim shardagi quruqlik tu’\ri keladi. SHarqiy yarim sharning katta qismi quruqlikdan, \arbiy yarim sharning katta qismi esa suvlikdan iborat.

2.2 Erning shakli Erning shakli qanday degan myammo qadimdan olimlarni qiziqtirib kelgan. Erning shaklini yassi, yapaloq, tekis, qabariq, doirasimon, sharsimon degan fikrlar asta–sekin malumotlar yi\ilishi bilan vujudga kelgan. Erning shakli sharsimon ekanligini miloddan avval IV asrda Aristotel tomonidan isbotlangan. Mazkur \oya XVII asrgacha fanda hukm surib keldi. qadimgi olimlar Erning sharsimon ekanligini quyidagi dalillar bilan isbotlashgan: - Qir\oqqa yaqinlashayotgan kemaning avval tepa qismi (machtasi) su’ng u’rta qismi oxiri pastki qismining ku’rinishi. Er yassi, tekis bu’lganda kemaning hamma tomoni birdan ku’rinar edi;

20

- Qir\oqdan uzoqlashayotgan kemani dastlab pastki qismini su’ngra u’rta va yoqori qismini ku’zdan \oyib bu’lishi; -To\larga yaqinlashib kelganda dastlab to\ tepalari, su’ngra to\ etaklari ku’rinadi; - Oy tutilganda Erning unga tushadigan soyasi har doim tu’\ri doiraning bir qismi shaklida bu’lishi; - Quyosh chiqayotganda dastlab to\larning tepasini yoritishi. Quyosh botgandan keyin ham malum vaqt davomida to\ chu’qqilarini yoritilib turishi, Er yozasi yassi bu’lsa, to\lar etagidan tepasigacha barobar yoritilgan bu’lar edi; - Meridyan bu’ylab shimoldan janubga yoki janubdan shimolga qarab yorilganda yolduzlar u’rnining u’zgarishi. SHimoliy yarim sharda biz Katta ayiq yolduzlar turkumini va qutb yolduzini ku’ramiz. Janubga borgan sari bu yolduzlar pasayib boradi. Osmonning janub tomonida boshqa yolduzlar ku’rinadi. Ekvatorga borganda qutb yolduzi ku’rinmay qoladi, Janubiy But yolduzi paydo bu’ladi; -balandga ku’tarilgan sari ufqning kengayib borishi; -Dunyo aylana sayohatlarda bir tomonga qarab ketib ikkinchi tomondan kelinishi; -tongning sharqdan boshlanib kelishi. Agar Er yassi, tekis bu’lganda hamma joyda tong barobar otar edi; -ochiq joyda masalan, ku’lning qarama-qarshi tomonida joylashgan ku’p qavatli uylarning er yozasi qabariq bu’lganligi tufayli uning poydevoridan boshlab emas, balki malum baland qismidan yoqorisi ku’rinadi. XVII asrga qadar olimlar Erni shar shaklida deb tasavvur qilishgan. Ammo keyinchalik Erning qutblari siqilgan va ekvator atrofida qavariq yani shar emas, balki Erning ekvator tekisligidagi radyosi Er u’qining yarmidan uzunroq bu’lgan ellipsoid yoki sferoid degan fikrlar paydo bu’ldi. Erning Ellipsoid ekanligini isbot etuvchi asosiy dalillar quyidagilar:

a) u’rtacha kengliklarda tu’\rilangan mayatnikli soat ekvatorga yoki qutb u’lkalariga keltirilsa, ekvatorda orqada qoladi, qutblarda oldin ketadi. Mayatnikning bir tebranish davri o\irlik kuchining tezlanishiga bo\liq bu’lganidan, mayatnik tebranishining sekinlashishi o\irlik kuchining kamayganini, mayatnik tebranishining tezlashishi esa o\irlik kuchining ortganini ku’rsatadi. qutbdan ekvatorga borgan sari markazdan qochish kuchi orta borishini hisobga olganda, mayatniklarning tebranishida kuzatilgan u’zgarishlarga sabab, ekvatorda Er yozasining har qanday nuqtasi, qutbdagiga nisbatan Er markazidan uzoqroqda turadi (yani tortish markazidan);

b) Meridyanning 10li markaziy burchakka tu’\ri keladigan yoyi ekvatoryal kengliklardagiga nisbatan yoqori geografik kengliklarda uzunroq (ekvatorda 110,6 km., 800sh.k., 111,7km.), chunki sferoidda yoyning egriligi ekvator yaqinidagiga qaraganda qutb yaqinidan kichikroq.

Hozirgi paytda Erning shaklini bir necha varyantlari bor. CHunki Erni shakli bu qandaydir manoda umumlashgan tushunchadir. SHuning uchun Erni shaklini bir necha taxminlari bor: sfera, ellipsoid, uch u’qli ellipsoid, geoid. Sferoid – Erning shaklini umumiy va yirik ku’rinishi. Bunda Er bitta aylanish u’qiga va ekvatoryal simmetrik tekislikka ega. Sferoid aniq ifodalangan simmetriya u’qiga ega emas, uning hamma u’qlari bir xildir. SHuning uchun er shaklini sferoid ku’rinishi Erning haqiqiy shakliga u’xshamaydi. Bu nomuvofiqlik geografik qobiqning yozamala tuzilishini u’rganganda mintaqalarning aniq ifodalanishida aks etadi. Ellipsoid – asosiy u’q aniq ifodalangan, ekvatoryal simmetriya tekisligi mavjud, meridional tekisliklar ham aniq ifodalangan. Erning bu ku’rinishi oliy geodeziyada koordinatalarni hisoblashda, kartografik andozalarni tuzishda ishlatiladi. Ellipsoidning yarim u’qlari orasidagi farq 21 km. Katta yarim u’q – 6378,16km., kichik yarim u’q – 6356,77km., eksцentrisitet – 1/298,25.

21

Uch u’qli ellipsoid – Erning ekvatoryal kesimi ham ellips shakliga ega ekanligi aniqlangan. Bunda yarim u’qlar farqi bor yu’\i 200 m. atrofida. Eksцentrisitet esa 1/30000. Erning bu ku’rinishi geografik tadqiqodlarda umuman foydalanilmaydi. Geoid – Ersimon shakl degan manoni bildiradi. Geoid – Dunyo okeanining u’rtacha sathiga mos keladigan yoza sathi bu’lib, bu yozada o\irlik kuchi bir xil qiymatga ega. Bu yozada jismlarning u’z-u’zidan gorizontal siljishi mumkin emas, yani mazkur yoza gorizontal holatdadir. Erning shakli va kattaligi muhim geografik ahamiyatga ega. U quyidagi holatlarda namoyon bu’ladi: - Quyosh nurlari Erning sharsimon yozasiga turli joylarda turlicha burchak bilan tushadi, mazkur tushish burchaklari qutblarga tomon kamayib boradi. - Er yozasining isitilish surati ekvatordan qutblar tomon kamayib boradi. Bu esa issiqlik taqsimotida va iqlimlarda aks etadi. YOnonlar qadimda yoqori va quyi geografik kengliklarning sharoitini bilmasdanoq faqatgina sharning yoritilish sharoitini asos qilib Erni iqlimlarga ajratishgan. - Erning sharsimonligi uning aylanishi bilan birgalikda Quyosh nurlari tushadigan joylarda zonallikni shaklanishiga sabab bu’ladi; - Erning shar shaklida ekanligi uning Quyosh nuri bilan yoritilgan va yoritilmagan qismlarga bu’linishiga sabab bu’ladi (kecha va kunduz). Bu esa Erning issiqlik meyoriga tasir ku’rsatadi; - geodezik, kartografik va gravimetrik ishlar uchun ellipsoidning aniq u’lchamlarini bilish zarur; - Erning kattaligini asosiy geografik ahamiyati shundaki, Er tortish kuchi tufayli u’z atrofida atmosferani ushlab turadi.

2.3. Erning harakati va uning geografik oqibatlari

Er sayyora sifatida bir vaqtning u’zida bir necha harakatlarni amalga oshiradi. Ulardan eng muhimlari quyidagilardir: -Erning Quyosh atrofida aylanishi; -Erning u’z u’qi atrofida aylanishi; -Er-Oy umumiy o\irlik markazi atrofida aylanishi;

2.3.1. Erning Kuyosh atrofida aylanishi Er Quyosh atrofida aylanasimon orbita bu’ylab harakat qiladi. Er Quyosh atrofini 365 kun, 6soat, 9 min, 9 sek.da tu’la bir marta aylanib chiqadi. Erning yillik aylanma harakati (orbitasi) Ellips shaklga ega, ellipsning bita fokusida Quyosh turadi. SHuning uchun Quyosh bilan Er u’rtasidagi masofa doimo u’zgarib turadi. Ular u’rtasidagi eng qisqa masofa (perigeliy) 3-yanvarda 147 mln. km. bu’ladi. Ular u’rtasidagi eng uzun masofa esa (afeliy) 5- iyonda 152 mln.km. bu’ladi. Er orbitasining uzunligi 940 mln.km. Bu masofani er soatiga 107 ming km. yoki sekundiga 29,8 km. tezlikda bosib u’tadi. Afeliyda yani er Quyoshdan uzoqlashganda uning tezligi kamayadi va sekundiga 29,3 km.ni tashkil qiladi. Perigeliyda, yani Er Quyoshga yakinlashganda uning tezligi ortadi va sekundiga 30,3 km. ni tashkil qiladi. SHuning uchun shimoliy yarim sharda qish qisqaroq yoz esa uzunroq. Er u’qi orbita tekisligiga o\gan. Er u’qi orbita tekisligi bilan 660331 burchak hosil qiladi, yani Er u’qining o\ish burchagi 660331. Harakt davomida Er u’qi ilgarilama shaklda siljiydi va orbitada 4ta u’ziga xos nuqta hosil bu’ladi (15-rasm):

22

- 21 mart va 23 senntyabrda Er u’qining qiyaligi Quyoshga nisbatan neytral bu’ladi. Quyosh nurlari ekvatorga tik tushadi va ikkala yarim sharni teng yoritadi. Kun va tun uzunligi baravar bu’ladi. qutblarda esa kun va tunni almashinishi ru’y beradi. SHuning uchun mazkur kunlar bahorgi va kuzgi tengkunlik kunlari deyiladi; -21 iyonda Er u’qining shimoliy qismi Quyoshga enkaygan bu’ladi. SHuning uchun Quyosh nurlari ekvatorga emas, balki undan shimolroqqa tik tushadi. Bu masofa ekvator tekisligining orbita tekisligiga 15-rasm. Erning Quyosh nurlari bilan Quyosh turishi va kun-tun tengligi kunlarida yoritilishi. qiyaligiga teng. YAni 90-660 331 q230 271. Quyoshni tropiklarda turadigan kuni yozgi Quyosh turishi deb ataladi.

YOzgi Quyosh turishida shimoliy yarim sharning yoqori kengliklarida sutka davomida faqat qutbgina va qutb atrofi emas, balki shimoliy qutb chizi\igacha bu’lgan joylar yoritiladi. Ammo janubiy yarim sharda janubiy qutb chizi\ining ichidagi hududlar Quyosh tomonidan yoritilmaydi; - 22 dekabrda Quyosh nurlari janubiy tropikka tik tushadi. SHuning uchun shimoliy qutb doirasi ichidagi hududlar yoritilmaydi. Janubiy qutb doirasi esa sutka davomida yoritiladi. Bu holat bahorgi teng kunlikkacha davom etadi. Demak, Er u’qining qiyaligi ekvatordan tashqari hamma joyda kun va tunni turlicha uzunligini keltirib chiqaradi. Bahorgi va kuzgi tengkunliklar davrida Quyoshning ufqdan balandligi quyidagicha aniqlanadi. hq900 - ϕ .ϕ - geografik kenglik. Masalan, Toshkentda 21 mart va 23 sentyabrda tush paytida Quyoshning balandligi 900 – 420q480 Har bir yarim sharning yozida Quyosh zenitda bu’lgan davrida uning balandligi 230 271 ta ortadi. hq900 - ϕQ230271 qishda esa kamayadi hq900 - ϕ - 230271 Toshkentda 22 – iyonda Quyoshning ufqdan balandligi

hq900 – 420Q230271q710271 qishda esa hq900 – 420 – 230271q240331 Erning Quyosh atrofida aylanishi natijasida yil fasllari hosil bu’ladi. Er u’qining qiyaligi bilan tropiklar, qutb doiralari, ekvator kabi tushunchalar bo\langan. Ekvator qutblardan teng masofada Er yozasidan u’tkazilgan shartli chiziq. Tropiklar Quyosh nurlari yozgi Quyosh turish davrida tik tushadigan parallellar, yani 230271sh.k., 230271j.k. qutb doirasi chizi\i – kengligi Er u’qining qiyaligiga teng bu’lgan parallel, qutb doirasi chiziqlari qutbiy tun va kunning tarqalish chegaralari hisoblanadi. Er u’qining qiyaligi yoritish mintaqalarin kelib cheqishiga sabab bu’ladi

2.3.2. Erning sutkalik harakati Er u’z u’qi atrofida \arbdan sharqqa tomon soat strelkasiga qarshi tomonga qarab harakat qiladi. Er bir tekisda aylanadi. Er u’z u’qi atrofida 23 soat 56 minut 4 sekundda bir marta aylanib chiqadi.

23

Er aylanishining burchak tezligi, yani er yozasidagi biror nuqtaning har qanday myayyan vaqt davomida aylanish burchagi hamma kengliklar uchun bir xildir. Nuqta bir soat davomida 3600:24 soatq150 yu’l bosadi. Sekundiga metr hisobidagi tezlik kengliklarga qarab u’zgaradi. Bu tezlik ekvatorda 464 metrga teng. Erning sutkalik aylanishining eng muhim geografik oqibatlari quyidagilar: -kun bilan tunning almashib turishi, buning natijasida Erning landshaft qobi\i hayotida va undagi jarayonlarda sutkalik ritm vujudga keladi; -ayni bir vaqtda Erdagi turli meridyanlarning mahaliy vaqti turlicha bu’ladi; -gorizontal harakat qiladigan hamma jismlar erning sutkalik aylanishi natijasida shimoliy yarim sharda u’ngga, janubiy yarim sharda chapga buriladi. Er aylanishining buruvchi kuchi (Koriolis) havo massalarining, dengiz oqimlarining, daryolarning yu’nalishiga tasir etadi; -Erning u’z u’qi atrofida aylanishi natijasida 2 ta doimiy nuqta – qutblar hosil bu’ladi. Bu hol sharda koordinatalar tu’rini yaratishga, yani meridyanlar, parallellar va ekvatorni u’tkazishga imkon beradi. qutblarni tutashtiruvchi chiziqlar meridyanlar deb ataladi. Meridyan tekisligi gorizont tekisligiga tik bu’ladi. Bu ikkala tekislik kesishgan chiziq, tush chizi\i deyiladi. Bosh meridyandan berilgan nuqtagacha bu’lgan daraja hisobidagi masofa geografik uzunlik deb ataladi. Ekvatordan berilgan nuqtagacha bu’lgan meridyan yoyining uzunligi geografik kenglik deb ataladi; -Erning u’z u’qi atrofida aylanishi asosiy vaqt birligi bu’lgan sutkani hosil qiladi.

2.3.3. Er – Oy umumiy o\irlik markazi atrofida aylanishi.

Er va Oy umumiy o\irlik markazi atrofida aylanishadi. Er Quyosh bilan birga Galaktika markazi atrofida aylanadi. 200 mln. yilda ular Galaktika markazini bir marta aylanib chiqishadi. Buni Galaktika yili deb atashadi. Er va Oy umumiy o\irlik markazi atrofida shunday aylanishadiki, ularning har biridagi hoxlagan nuqta bir xil orbita hosil qiladi. Demak, har bir nuqtada geografik kenglikka bo\liq bu’lmagan bir xil markazdan qochma kuch vujudga keladi. Erning har bir nuqtasiga markazdan qochma kuchdan tashqari Oy tomonga yu’nalgan tortishish kuchi ham tasir qiladi. Oyning tortishi natijasida Er elastik ravishda deformaцiyalanib, tuxum shaklini oladi. Bu «tuxum» Er va Oy markazlarini tutashtiruvchi chiziq bu’ylab oy tomonga chu’zinchoq bu’ladi. Bunda Erning suv qobi\i sezilarli u’zgaradi: okean yozasining Oyga eng yaqin turgan nuqtasida va unga teskari tomondagi (oydan eng uzoq) nuqtada suv ku’tariladi, bu nuqtalar orasida suv sathi Er – Oy chizi\iga tik ravishda pasayadi Er sharining Oyga qaragan tomonida okean sathining ku’tarilishaga sabab shuki, bu erda suv zarralarining markazdan qochirma kuch tufayli Oydan qochishga (itarilishiga) nisbatan, Oy suv zarralarini kattaroq kuch bilan tortadi. Bunda markazdan qochirma kuch Er bilan Oyning u’zlarining umumiy markazi atrofida aylanishidan hosil bu’ladi, ularning bu markazi Er sharida, uning markaziga yaqin joydadir. Erning Oyga qarama – qarshi tomonida okean suvining ku’tarilishiga sabab, yoqorida aytilgan itaruvchi kuchlar bu erda Oyning tortish kuchidan yoqori bu’ladi. Bunda erning Oydan uzoq turgan qismiga nisbatan 7 foiz ku’p kuch bilan tortadi. Ku’tarilgan suv Erning u’z u’qi atrofida aylanishi natijasida ku’tarilish tu’lqiniga aylanib, Er aylanishiga teskari, yani Er sharini sharqdan \arbga tomon aylanib chiqadi. Tu’lqinning eng baland joyi u’tgan joyda dengiz suvi ku’tariladi. Tu’lqining eng past joyida dengiz suvi qaytadi. Sutka davomida dengiz sathi ikki marta ku’tariladi va ikki marta pasayadi (17-rasm). Erda Quyosh tortishi natijasida ham dengiz suvi ku’tariladi, lekin Quyosh Erdan juda uzoqda bu’lganligi uchun u dengiz suvini Oyga nisbatan 2,17 marta kam ku’taradi. Dunyo okeanida doimiy ravishda Er aylanishiga qarshi tomonga oqib yoradigan ku’tarilish tu’lqini

24

Erning aylanishini sekinlashtiradi va Er sutkasi asta – sekin uzaya boradi va 40 ming yilda sutka 1 sekundga uzayadi.

2.4. Fazoning Erga tasiri. Quyosh va Er aloqalari

Er osmon jismlaridan biri bu’lganligi tufayli, ulardan juda uzoqda bu’lishiga qaramasdan Koinot Erga doimo tasir etib turadi. Koinotning Erga tasiri quyidagilardan iborat (21-rasm). 1. Quyosh bilan Er orasidagi masofa Er uchun eng muhim issiqlik ku’rsatkichi bu’lgan Quyosh radyaцiyasining miqdorini aniqlab beradi. Erga Quyosh taratayotgan issiqlikning ikki millyarddan bir qismi etib keladi. Bu miqdor esa Er uchun xos bu’lgan termodinamik sharoitni taminlaydi. Quyoshdan Erga keladigan nur issiqligi Er yozasidagi issiqlikning asosiy manbai bu’lib, quruqlikda, okeanlarda, atmosfera hamda tirik mavjudotlarda ru’y beradigan juda ku’p jarayonlarni vujudga keltiruvchi asosiy kuchdir. 2. Erning Quyosh tizimidagi sayyoralar orasida joylashgan u’rni Erdagi moddalar zichligini aniqlab beradi, uning u’lchamlari esa, uning massasini aniqlab beradi. Erdagi moddalarning u’rtacha zichligi 5,5 g/sm3, hajmi 1,0834 – 1021m3, massasi (o\irligi) 5,976 · 1024 kg. Erning bunday o\irligi atmosferani ushlab turishga qodirdir. 3. Er yozasidagi atmosfera bosimini mavjudligi suvni suyoq holda bu’lishiga imkon beradi, aks holda suv bu\lanib ketgan bu’lar edi. CHunki berilgan harorat va bosimga tu’\ri keladigan muvozanat bu’zilgan bu’lar edi. 4. Oy bilan Quyoshning tortishi tufayli Er davriy ravishda deformaцiyalanib (shakli u’zgarib) turadi. Natijada dunyo okeani, atmosfera va er pu’stida qalqish hodisalari sodir bu’lib turadi. Bundan tashqari Oy tortishi natijasida Erning sutkalik harakati doimo sekinlashib boradi. Bu esa juda katta geografik ahamiyatga ega. Buning natijasida erning sutkalik harakat tezligi qutbiy siqiqligi va Koriolis kuchi kamayadi. Natijada atmosfera havosi va okean suvlari harakatlari u’zgaradi, oqibatda iqlim ham u’zgaradi. Erning sutkalik harakatining sekinlashishi natijasida sutkaning uzunligi 1mlrd. yilda 6 soatga ortadi. 5. Erda malum bir doimiy termodinamik sharoitni ushlab turishda atmosfera va okeaning ahamiyati juda katta. Atmosfera Quyoshdan kelayotgan Er uchun zararli bu’lgan elektromagnit nurlarni ushlab qoladi. Okean esa juda katta issiqlik manbaidir. Doimiy termodinamik sharoitni ushlab turishda er orbitasining aylanasimon shakli ham katta ahamiyatga ega, shu tufayli Erga keladigan issiqlikning miqdori u’zgarmaydi, yani doimiydir. 6. Erning o\irligi Erga tushib turadigan meteoritlar hisobiga muntazam ravishda ortib boradi. Ayni vaqtda Er atmosferasining tashqi baland qatlamlaridan fazoga doimiy ravishda turli xil gaz zarralari uchib ketib turadi. 7. Quyoshdan erga issiqlikdan tashqari, elektr zaryadli juda ku’p turli tuman zarralar ham kelib turadi. Koinotning uzoq qismidan Er atmosferasining yoqori qatlamariga ku’rinmas va juda yoksak energiyaga ega bu’lgan kosmik nurlar kelib turadi (asosan vodorod atomining yadrolari). Erdagi ku’p hodisalar – qutb yo\dusi, magnit bu’ronlari, havoning ionlashishi, atmosferadagi bazi gazlarning molekula holatidan atom holatiga u’tishi va boshqalar – Er atmosferasiga koinotdan kirib keladigan zarralar va nurlar tasirida vujudga keladi.

Quyosh va Er aloqalari Quyosh va Er aloqalari deb Quyoshdagi do\larning u’zgarishiga Erning aks tasiriga aytiladi. Quyosh va Er aloqalarining energetik asosi bu’lib Quyosh radyaцiyasi va Quyosh shamoli hisoblanadi. Erga keladigan Quyosh radyaцiyasining miqdori kam u’zgaradi, shuning uchun u doimiy hisoblanadi. Ammo mazkur radyaцiya Quyoshdagi u’zgarishlar tufayli sifat jihatdan u’zgarib turadi. Ularning sifat jihatdan u’zgarishi Quyoshdagi do\larni paydo bu’lishi yoki \oyib bu’lishi bilan bo\liq.

25

Quyosh faoligi u’zgarishining davriyligi isbotlangan. Hozirgi paytda Quyosh faolligini u’zgarishining 11 – yillik, 90 – yillik davriyligi aniqlangan. Quyosh faolligi Volf soni bilan u’lchanadi. Er Quyosh atrofida aylanish davomida yu’lda uchragan zarralarni tortib oladi, mazkur zarralar Erga tushib uning o\irligini yiligi 10 mln. tonnaga ortishiga sabab bu’ladi. Quyosh faolligini u’zgarishining 11 – yillik davri bilan zilzilalar, ku’llar sathini tebranishi, qishloq xu’jalik ekinlarining hosildorligi, hashoratlarning soni, yoqumli kasalliklarning tarqalish va qaytarilish davrlari, aholining u’lim darajasi chambarchas bo\langanligi malum. Ammo mazkur aloqalarning sabablari hali u’rganilmagan.

2.5. Magnitosfera Magitosfera – Erning eng tashqarisidagi va eng qalin qobi\idir. Magnitosfera Er atrofidagi fazoning bir qismidir. Er katta magnitdan iborat. Erning magnit maydoni unda yadroning mavjudligi, erning aylanishi va yadroning ichki qismida moddalarning harakatlanishi tufayli vujudga keladi. Bu harakatlar juda katta elektr tokini hosil qiladi va mazkur toklar magnit maydonini, yani magnit kuchlari namoyon bu’ladigan makonning vujudga kelishiga sabab bu’ladi. Er yadrosida ruy beradigan jarayonlar bir xil magnitlangan maydonni, yani u’zgarmas maydonni ketirib chiqaradi. Bu maydon er YOzasidan 80 – 90 ming. km masofaga tarkaladi. Erning magnit maydoni doimo Quyoshdan kelayotgan zaryadlangan zarralar oqimi –

Quyosh shamoli bilan u’zaro tasirda bu’ladi. Quyosh shamoli proton va elektronlardan iborat. Quyosh shamolining magnitosfera bilan tu’knashishi natijasida urilish tu’lqini hosil bu’ladi. Urilish tu’lqinining ichida radyaцion mintaqalar joylashadi. Mazkur radyaцion mintaqalarda zaryadlangan zarralar spiralsimon (u’ramasimon) traektoriyada magnig kuchlari yu’nalishiga

tomon harakatlanadi. Atmosferaning yoqori qatlamlari bilan mazkur zaryadlangan zarralarning u’zaro tasiri natijasida qutb yo\dusi hosil bu’ladi

Er magnit maydonining tuzilishi geografik kengliklarga qarab u’zgarib turadi. Har bir yarim sharda uchta kenglik zonasi ajratiladi:

- ekvatoryal zona (250 sh.k. – 250j.k.) Bu zonada kuchlangan magnit liniyalari er yozasiga parallel harakatlanadi. SHuning uchun atmosferaning yoqori qismlariga zaryadlangan zarralar kam kirib keladi;

- mu’tadil kengliklar zonasi (300 sh.k. va 550 j.k.) Bu zonada erda zaryadlangan zarralar oqimining surati kuchayib boradi. qutblar tomon magnit maydonining u’tkazuvchanligi ortib boradi;

- qutbiy oblastlar zonasi. Bu zonada kuchlangan magnit liniyasi er yozasiga tikroq yu’nalgan va voronkasimon shaklga ega. Mazkur voronka orqali Quyosh shamoli magnitosfera su’ngra atmosferaga kirib keladi. Zaryadlangan zarralarni atmosfera bilan u’zaro tasiri natijasida qutb yo\dusi sodir bu’ladi.

Er yozasining har bir nuqtasida kompasning magnit strelkasi kuchlangan magnit liniyalariga parallel joylashadi. Magnit maydonining u’lchamlari quyidagilardan iborat: -magnit meridyani bilan geografik meridyan orasidagi burchak magnit o\ishi deyiladi. Kompasdagi magnitlangan strelkaning bir uchi albatta shimolga, ikkinchi uchi esa janubga qaragan bu’ladi. Strelkaning bu holati magnit meridyanining yu’nalishini ku’rsatadi. Ammo magnit meridyanining yu’nalishi geografik meridyan yu’nalishiga tu’\ri kelmaydi va undan \arbga yoki sharqqa buriladi, ular orasidagi burchak bazan ancha katta bu’ladi, agar magnit strelkasi sharqqa o\sa magnit o\ishi musbat, \arbga o\sa manfiy bu’ladi; -magnit enkayishi deb, tekis yoza bilan tik aylanuvchi magnit strelkasi orali\idagi burchakka aytiladi. Magnit enkayishi bir xil bu’lgan chiziqlar izoklinlar deyiladi. Enkayish magnit qutblari bilan ekvator orali\ida 900 dan 00 gacha u’zgaradi. Bu u’zgarish miqdori shimoliy yarim sharda «Q» alomati, janubiy yarim sharda «-» belgisi bilan belgilanadi;

26

-magnit ekvatori – magnitli strelka gorizontal holatda turadigan chiziqqa aytiladi. Ikkala qutbdan barobar uzoqlikda strelka gorizontal holatni oladi. Magnit ekvatori geografik ekvatorga mos kelmaydi. U Afrika bilan Osiyoda geografik ekvatordan shimolroqda, Amerikada esa janubroqda joylashgan. Magnit ekvatorida enkayish 00, Qutblarda esa 900 ga teng. Magnit ekvatori geografik ekvatorni 1690sh.k. va 230 \.u. da kesib u’tadi; -magnit meridyani – magnit strelkasi joylashgan katta aylana yozasiga aytiladi; -magnit qutblari – magnit strelkasi tik holatda turadigan joylarga aytiladi. Er yozasida va quyi atmosferada Er magnit maydonining er pu’sti va uning magnit massalari bilan bo\liq bu’lgan har xil qismi namoyon bu’ladi. Bu maydonning qutblari magnit qutblari deb ataladi. Magnit qutblarning u’rni yil sayin u’zgarib turadi. Hozirgi vaqtda shimoliy magnit qutbi Kanadada Butiya yarim orolidan sharqroqda (740sh.k. 920\.u.), janubiy magnit qutbi esa Antarktidada (690j.k. 1440\.u.) joylashgan. Erning magnit kutblari doimo u’zgarib turadi. Masalan shimoliy magnit qutbi 1950 yili 72 sh.k. 960\.u., janubiy magnit qutbi 700j.k., 1500\.u.. 1970 yili esa 750421sh.k. 1010301\.u. va 650301j.k. 1400181\.u. joylashgan.

Savol va topishiriqlar.

1. Er qaysi sayyoralar orali\ida joylashgan? 2. Er qanday qismlardan iborat? 3. Er pu’stida qanday elementlar tarqalgan? 4. Erning dumaloqligini kim va qachon isbotlagan? 5. qadimda Erning dumaloqligini qanday dalillar asosida isbotlashgan? 6. Sferoid, ellipsoid, uch u’qli ellipsoid tushunchalarini manosini su’zlab bering 7. Geoid nima? 8. Erning shakli va kattaligi qanday geografik oqibatlarga olib keladi? 9. Erning aylanishida necha xil harakat ajratiladi? 10. Erning u’z u’qi va Quyosh atrofida, hamda Er – Oy umumiy o\irlik markazi atrofidagi harakatining geografik oqibatlari jadvalini tuzing. 11. Erni Quyosh atrofida aylanish chizmasini tuzing. 12. Ikkala yarim sharda yilning qaysi kunlarida kun va tun uzunligi teng bu’ladi va nima uchun? 13. Quyoshning ufqdan balandligi yozda va qishda qanday aniqlanadi? 14. Ekvatorda Erning tezligi qancha va u qutblar tomon qanday u’zgaradi? 15. qalqish qanday hosil bu’ladi? 16. Fazoning erga tasirini asosiy shakllari haqida gapirib bering. 17. Quyosh va Er aloqalari haqida su’zlab bering. 18. Magnitosfera deb nimaga aytiladi? 19. Urilish tu’lqini qanday hosil bu’ladi? 20. Radyaцion mintaqalar qaerlarda joylashadi? 21. qutb yo\dusi nima va u qanday hosil bu’ladi? 22. Magnit o\ishi, enkayishi, ekvatori, meridyani tushunchalarini izohlab bering. 23. Magnitosferani ahamiyati nimadan iborat?

I- QISM.

GEOGRAFIK QOBIQ 3 bob Geografik qobiqning tuzilishi

3.1. Geografik qobiq haqida tushuncha

Geografik qobiq haqidagi talimot XX asrda A.A. Grigorev tomonidan ishlab chiqildi.

27

Geografik qobiq deb, atmosferaning quyi qismi, litosferaning yoqori qismi, gidrosfera va biosferaning bir-biriga u’zaro tasiri etib, u’zaro bir-biriga kirishib va tutashib turidigan Erning qismiga aytiladi. Geografik qobiqqa gidrosfera va biosfera tu’liq kiradi, u atmosferada ozon qatlamigacha bu’lgan joylarni, litosferada esa gipergenez zonasini u’z ichiga oladi (grekcha hiper-tepada, genesis-kelib chiqish Er yozasiga yaqin joylashgan litosferaning bir qismi). Geografik qobiq uncha qalin emas, uning eng katta qalinligi 40 km. atrofida (Er yozidan yoqoriga va pastga 15-20 km.ga chu’zilgan). Geografiik qobiqda juda ku’p va xilma-xil voqea va jarayonlar sodir bu’lib turadi, ularning asosiy sababi, ushbu qobiqda Erning ichki va koinot omillarining birgalikda, ayni bir paytda, hamda juda qarama-qarshi tasiri ostida vujudga keladi va rivojlanadi. Er qobi\ida mazkur ikki guruh kuchlari Er yozida tu’qnashib va Er yozasining u’ziga xos sharoitlari va xususiyatlari bilan qu’shilib, unda sayyoramizning boshqa hech qanday qismida butunlay u’xshamaydigan u’ziga xos tabiiy tizimni vujudga keltirgan. Faqat tabiiy va tabiiy-antropogen tizim bu’lgan geografik qobiq doirasidagina hayot mavjud, hayvonlar va u’simliklar yashaydi, tuproq qoplami hosil bu’ladi, to\ jinslari va turli relef shakllari vujudga keladi. Quyoshdan kelgan issiqlik shu erda tu’planadi va mazkur qobiqdagina suv uch holatda: bu\, suyoq va qattiq holatda bu’ladi va nihoyat kishilik jamiyati faqat shu qobiqda paydo bu’lib yashamoqda va rivojlanmoqda. Geografik qobiq tushunchasidan tashqari landshaft qobi\i (YO.K.Efremov) va epigeosfera (A.G.Isachenko) tushunchalari ham ishlatiladi. Ammo hozirgi paytda geografik qobiq tushunchasi keng tarqalgan. Geografik qobiq tushunchasining keng tarqalganligiga qaramasdan, hozirgi paytda olimlar orasida mazkur tushunchani almashtrishga harakat qilayotganlari ham uchrab turibdi. A.A.Grigorev va qator olimlar geografik qobiq va georafik muhit qamrovi bitta, ular bitta tushunchadir degan \oyani ol\a surishadi. Ularning fikricha mazkur ikki tushuncha bir-birini tu’ldiradi va bir xil tabiiy hodisani turli tomondan tavsiflaydi. Ammo XIX asrning 70-yillarida franцuz olimi Eliza Reklyo tomonidan tavsiya etilgan geografik muhit tushunchasi tabiiy kategoriya emas, ku’proq ijtimoiy-tarixiy kategoriyadir. Geografik muhitning chegarasi jamiyatining rivojlanishi bilan kengayib boradi. Hozirgi paytda esa inson faoliyati geografik qobiq chegarasidan chiqib ketdi. Demak, geografik muhit kengayib uning chegarasi geografik qobiq chegarasi bilan muvofiq bu’lib qolmoqda. YO.K.Efremov geografik qobiqni landshaft qobi\i deb atash lozim degan fikrni bildiradi. Ammo landshaftlar geografik qobiqda juda yopqa qatlamni tashkil qiladi. SHuning uchun landshaft qobi\i tushunchasini geografik qobiq tushunchasiga qarama-qarshi qu’yish notu’\ri hisoblanadi, chunki landshaftlar geografik qobiqning bir qismdir. SHuning uchun landshaft qobi\i tushunchasini alohida va u’z u’rnida qu’llangan maqul. A.G. Isachenko geografik qobiq bu Erning tashqi, tepadagi qobi\i bu’lgani uchun uni epigeosfera (grekcha hyper-yoqori) deb atashni tavsiya etadi. Ammo yoqorida aytganimizdek, Er qobiqlari ularning joylanishiga qarabgina emas, balki moddalarning xossalariga ham qarab ajratilishi hamda Erning tashqi qobi\ini geografik qobiq emas atmosfera va magnitosfera tashkil etishini xisobga olsak epigeosfera atamasi geografik qobiq tushunchasiga mos kelmasligi malum bu’ladi. I.B. Zabelin esa geografik qobiqda hayotning vujudga kelishi va rivojlanishi sodir bu’lganligi uchun geografik qobiq tushunchasini biogenosfera tushunchasi bilan almashtirishni tavsiya qilgan. «Biogenosfera» tushunchasi fanda keng tarqalgan «Biosfera» tushunchasiga juda yaqin. Agar mazkur tushuncha qabul qilinadigan bu’lsa, «Biosfera» tushunchasi murakkablashib va chalkashib ketadi. Bundan tashqari geografik qobiq tushunchasini almashtirishga hojat ham, asos ham yu’q.

3.2 Geografik qobiqning chegaralari.

28

Geografik qobiq tushunchasini paydo bu’lganligiga ancha vaqt bu’lgan bu’lsada, ammo uning aniq chegaralari haqida xamon bir fikr yu’q. Geografik qobiqning yoqorigi va pastki chegaralari haqida olimlar orasida turlicha fikrlar mavjud. A.A.Grigorev geografik qobiqning yoqori chegarasini 20-25 km. yoqorida joylashgan ozon qatlamidan u’tkazadi. Ozon qatlami Quyoshdan kelayotgan zararli nurlarni ushlab qoladi, undan pastda atmosferani quruqlik va okeanlar bilan u’zaro tasirida havo harakatlari kuzatiladi. Ozon qatlamidan yoqorida esa bunday harakatlar kuzatilmaydi. A.A.Grigorev fikricha geografik qobiqning quyi chegarasi Moxorovich chizi\idan sal pastroqdan u’tadi. YOpishqoqligi yoqori bu’lgan Er pu’sti ostidagi qatlam bilan Er pu’stini u’zaro tasiri Er yozasi relfini shakllanishida muhim ahamiyatga ega. quruqlikda geografik qobiqning quyi chegarasi 30-40 km (Er yozasidan) chuqurlikdan u’tadi, okeanlar tubida esa 5-8 km chuqurlikdan u’tadi. S.V. Kalesnik geografik qobiqni juda tor manoda tushunadi. U geografik qobiqni yoqori chegarasini 20-25 km. balandlikdan quyi chegarasini esa qalinligi 500-800 m. bu’lgan gepergenez zonasining quyi qismidan u’tkazgan. Mazkur zonada chuqurdagi mineral moddalar tashqi ekzogen kuchlar tasirida u’zgaradi. A.G.Isachenko geografik qobiqqa troposferani, gidrosferani va litosferaning 5-6 km. chuqurlikkacha bu’lgan yoqori qismini kiritadi (mazkur chuqurlikda chu’kindi jinslar u’z xususiyatlarini saqlab qoldadi). I.M Zabelin ham geografik qobiqni xudi shunday chegarada ajratishni maqullaydi, ammo geografik qobiqning quyi chegarasini hayot va suv tarqalgan chuqurlikdan u’tkazishini taklif qiladi. D.L.Armand bu’yicha geografik qobiqning yoqori chegarasi tropopauzagacha, quyi chegarasi esa Er pu’stining ostigacha chu’zilgan. F.N.Milkov ham ushbu fikriga qu’shiladi va mazkur fikrini quyidagicha isbotlaydi: - Er iqlimini hosil qiladigan troposferadagi havo massalarining xossalari Er yozasini tasirida shakllanadi; - Er pu’sti landshaftlarning litogen asosini tashkil qiladi. Mana shu chegarada geografik qobiqning qalinligi quruqlikda 80 km. gacha, u’rta okean suv osti to\larida esa 20-25 km. ni tashkil qiladi. Hozirgi paytda geografik qobiqning chegaralarini aniqlashda V.N Solnцevning fikri kengroq tarqalmoqda. Uning fikricha geografik qobiqda moddalar murakkab ierarxik tuzilishiga ega: mayda atomlardan tortib yirik jismlargacha mavjud. Moddalar geografik qobiqda uch holatda bu’ladi (qattiq, suyoq, gaz) yoki tirik modda holida bu’ladi. Geografik qobiqdan tashqarida esa moddalar subatom holida (80 km. balandlikda atmosferadagi ionlashgan gazlar; mantiyada moddalarni bir holatdan ikkinchi holatga u’tish, bu u’tish atomlar zichligini oritishi bilan kuzatiladi) bu’ladi. Er yozasi geografik qobiqning yadrosi hisoblanadi. Bu er geokomponentlarning u’zaro tasirini eng faol bu’ladigan qismdir. Mazkur yadroda tabiiy georafik jarayonlarning sodir bu’lishi nihoyatda faol bu’ladi. Geografik qobiqning yadrosidan (Er yozasidan) tepaga va pastga qarab tabiiy geografik jarayonlarning surati va geokomponentlarning u’zaro tasiri pasayib boradi. Malum bir balandlikda va chuqurlikda geokomponentlarning u’zaro tasiri yu’qoladi. Ana shu u’zaro tasir yu’qolgan balandlik va chuqurlik geografik qobiqning chegaralari bu’lib hisoblanadi. Ammo mazkur balandlik va chuqurlikning aniq u’lchamlari hali aniqlanmagan.

3.3 Geografik qobiqning asosiy xususiyatlari.

Geografik qobiq murakkab tizim bu’lib, juda uzoq vaqt davomida shakllanib hozirgi

holatini olgan. Uning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1. Geografik qobiq moddiy tarkibining va tuzilishining u’ziga hosiligi va hilma-hilligi. Geografik qobiqda moddalar uch agregat holatda uchraydi (qattiq, suyoq, gaz). Ularning fizik xossalari (zichlik, issiqlik u’tkazuvchanligi, issiqlik si\imi, yopishqoqlik, darzlanganlik

29

darajasi, Quyosh nurlarini qaytarish xossasi va x.k) juda katta oraliqlarda u’zgaradi. Moddalarning ximik hossalari turlicha. Bundan tashqari geografik qobiqda moddalar tuzilishiga ku’ra noorganik, organik va aralash turlarga bu’linadi. Moddalarning har bir ajratilgan turi u’z navbatida yana yozlab va minglab hillarga bu’linib ketadi. Tirik organizimlarning turlari esa 1,5 mln. dan 2 mln. gacha etadi. 2. Geografik qobiqqa kelayotgan issiqlikning va uning u’zgarishining nihoyatda xilma-xilligi. Geografik qobiqqa issiqlik koinotdan va Erning ichki qismidan keladi. Ular nihoyatda xilma-xildir. Ularning u’zgarishi ham turlicha. Issiqlik u’zgarishining turlari ichida uni organik modda sifatida tu’planishi katta ahamiyatga ega. Quyoshdan kelayotgan issiqlik yo\och, ku’mir, neft, torf, yonuvchi slaneц kabi organik moddalarga aylanadi. Ular yoqilganda Quyosh issiqligi yana qaytib chiqadi. 3. Erning sharsimonli Er yozasida issiqlikni notekis taqsimlanishiga sabab bu’ladi, bu esa geografik qobiqda muvozanatsizlikni keltirib chiqaradi. Mazkur muvozanatsizlikni kelib chiqishiga Er yozasida quruqlik va suvlikni, muzliklar, qor qoplamini, relfni, murakkab taqsimlanishi ham keltirib chiqaradi. Geografik qobiqdagi muvozanatsizlik turli xil harakatlarning kelib chiqishiga sabab bu’ladi. Bunday harakatlarga issiqlik oqimi, havo harakatlari, suv oqimlari, tuproq eritmalari, ximik elementlar migraцiyasi, ximiyaviy reakцiyalar va x.k kiradi. Modda va issiqlikning harakati geografik qobiqning hamma qismlarini bir-biri bilan bo\laydi va uni bir butunligi va yaxlitligini taminlaydi. 4. Geografik qobiqning moddiy tizim sifatida rivojlanishi davomida uning tuzilishi murakkablasha borgan, undagi moddalarning turlari va issiqlik gradientlar orta borgan. Geografik qobiq rivojlanishining malum bir bosqischida unda hayot vujudga kelgan. Hayot bu moddiy jism harakatining eng yoqori shaklidir. Hayotning vujudga kelishi-bu geografik qobiq rivojlanishining qonuniy natijasidir. Tirik mavjudodlarning faoliyati esa Er yozasi tabyatini sifat jihatdan u’zgarishiga olib keldi. 5. Geografik qobiqning shakllanishi va rivojlanishida fazoviy omillarning ahamiyati ham ulkandir. Fazoviy omillarga quyidagilar kiradi: Erning o\irligi, Erdan Quyoshgacha bu’lgan masofa, Erning u’z u’qi va Quyosh atrofida aylanish tezligi, magnitosferaning mavjudligi. Magnitosferaning mavjudligi Er uchun qulay termodinamik sharoitni keltirib chiqaradi. Faqat Erdagina juda murakkab moddiy tizmining vujudga kelishi uchun qulay sharoit vujudga kelgan. 6. Geografik qobiq mustaqil rivojlanish qobiliyatiga ega. Atmosferaning, okeanning, muzliklarning tarkibi va o\irligi, Er yozasida quruqlik va suvlikning taqsimlanishi, turli xil relef shakllarining joylanishi va qiyofasi juda katta ahamiyatga ega. CHunki ular mustaqil u’lchamlarga ega. Er yozasi qanday tabiiy ofatlar natijasida tabyat u’zgarmasin malum vaqt u’tishi bilan asta-sekin qayta tiklanadi. Masalan, tu’rtlamchi davrdagi muz bosish davrlarida SHimoliy Amerika va Evrosiyoning shimoliy hududlarida tabyat komplekslari tamoman nobud bu’lgan. Ammo muz qaytgandan keyin mazkur joylardagi u’rmon, u’rmontundra va tundra landshaftlari qaytadan tiklangan. Geografik qobiq rivojlanishining eng yoqori bosqichida tabiiy xududiy va tabiiy akval majmyalar vujudga kelgan.

3.4. Geografik qobiqdagi moddalar va ularning xususiyatlari.

Geografik qobiqda yoqorida aytganimizdek, moddalar hilma-hil xossalar va hususiyatlarga ega bu’ladi. Turli moddalar turlicha kimyoviy va fizik xossalarga ega.

3.4.1. Moddalarning kimyoviy tarkibi.

Geografik qobiqning turli qismlarini kimyoviy tarkibi turlicha. Ammo Olamning bizga malum bu’lgan qismining tarkibi deyarli bir xil, bu erda atomlarning 93%ni vodorod atomi tashkil qiladi. Erda esa vodorod va geliy nisbatan kam.

30

Geografik qobiqdagi moddalarning murakkab kimyoviy tarkibining asosiy sababi uning uzoq vaqt davomida rivojlanishidir. Bunda moddalar kimyoviy tarkibining shakllanishida Quyosh tizimi va Erning vujudga kelish sharoiti, dastlabki mantiya moddasini gravitaцion va fizik-ximik tabaqalanishi (bu tabaqalanishda Erning tashqi qobiqlari hosil bu’lgan), geografik qobiqning uzoq davr moboynida rivojlanishi (bunda Er yozasida alohida moddalar va elementlar tu’planishi sodir bu’ladi) juda muhim ahamiyati ega bu’ladi. Natijada Er pu’stining hozirgi kimyoviy tarkibi shakllandi. Er yozasida kislorod, temir, kremniy, alyominiy, magniy, kalцiy, natriy, uglerod, kaliy ku’proq tarqalgan. Troposferada asosan azot (75-80%), kislorod (20%), karbonat angidrid (1-2%); biosferada kislorod (50-60%), karbonat angidrid (20%), vodorod (10%), azot (10%), litosferada kislorod (50%), karbonat angidrid (5%), vodorod (2,5%), azot (10%); gidrosferada kislorod (70%), karbonat angidrid (0,5%), vodorod (>10%), azot (0,1-0,2%), kremniy (0,2-03%) keng tarqalgan. Magmatik to\ jinslari tarkibida kislorod (40-50%), karbonat angidrid (2-3%), vodorod (0,5-1%), azot (2-3%), kremniy (30-35%) mavjud.

3.4.2. Moddalarning fizik xossalari. Geografik qobiqda sodir bu’ladigan jarayonlar uchun moddalarning fizik xossalari

(zichligi, oqishi, issiqlik si\imi, issiqlik u’tkazuvchanligi, nurni qaytarish qobiliyati va x.k.) muxim ahamiyatga ega. Geografik qobiqdagi moddaning zichligi yoqoridan pastga qarab ortib boradi. Buning asosiy sababi moddalarning gravitaцion tabaqalanishidir. To\ jinslarining zichligi 2-3 g/sm.kub, tirik modda va suvning zichligi 1,0 g/sm. kub, havoning atmosferaning quyi qatlamlaridagi zichligi 0,0013 g/sm kub Atmosferada zichlik pastdan yoqoriga qarab kamayib boradi, bu esa adyabatik jarayonlarni keltirib chiqaradi. Bunda havo pastga tushayotganda qiziydi va tepaga chiqayotganda soviydi. CHunki pastga tushayotganda havoning zichligi ortishi munosabati bilan zarralarni bir-biriga urilishi va ishqalanishi kuchayadi, natijada havo qizib ketadi, tepaga chiqayotganda esa zichlik kamayganligi tufayli zarralarni tu’qnashishi kamayadi, natijada ishqalanish ham kamayadi va havo soviy boshlaydi.

Okeanlarda suvning siqilmasligi tufayli zichlikni pastga tushgan sari ortishi kuzatilmaydi. Okean suvlarining zichligi harorat va shu’rlikka bo\liq ravishda u’zgaradi. Moddalarning darzlanishi ham pastdan yoqoriga qarab ortib boradi. YOqorida, Er yozasiga yaqin joylarda darzlanish darajasi yoqori, chuqurdagi to\ jinslarida esa darzlanish darajasi kam. Geografik qobiqdagi turli xil jarayonlarni hosil bu’lishida moddalarning oquvchanligi muhim ahamiyatiga ega. Havo va suv katta oquvchanlik xususiyatiga ega. SHuning natijasida ular juda katta emirish ishlarini bajarishadi. Bundan tashqari havo va suv bilan birga mayda zarrachalar, hamda issiqlik ham tashiladi. To\ jinslari ham uzoq davom etgan bosim tasirida asta-sekin oqa boshlaydi, natijada turli xil burmalar hosil bu’ladi. Mantiya moddalari ham yopishqoq bu’lganligi tufayli oquvchanlik xususiyatiga ega. Litosfera plitalari mantiya moddalari ustida suzib yoradi.

Muzliklar ham oquvchanlik xususiyatiga ega. Ular u’z o\irlik kuchi tasirida asta-sekin yoqoridan pastga oqib tushishadi. Antraktida va Grenlandiya muzlari markazdan asta – sekin chekka tomonlarga oqib boirishadi va qir\oqqa etganda sinib tushib ulkan aysberglarni hosil qilishadi.

Geografik qobiqda issiqlikni almashinishida turli xil yozalarning nurni qaytarish qobiliyati katta ahamiyatiga ega. Turli xil yozalarni nurni qaytarish qobiliyatiga albedo deb ataladi, yani yozadan qaytgan radyaцiyani yozaga tushgan radyaцiyaga nisbati. YAngi yoqqan qor yozaga kelgan 95% Quyosh nurlarini, u’rmonlar 10-25%, donli ekin dalalar 20-30% suv 0,4%ni qaytaradi. Natijada Er iqlimida katta farqlar vujudga keladi.

3.5. Geografik qobiqning tarkibi va tuzilishi darajalari.

31

Erning havo qobi\i (asosan troposfera), Er pu’sti, suv qobi\i (okean va quruqlik suvlari)

va hayot qobi\i (u’simlik va xayvonlar) geografik qobiqning tarkibiy qismlari hisoblanadi. Ulardagi moddalar esa komponentlarni hosil qiladi.

Geografik qobiqda bir nechta tuzilish darajalari ajratiladi: geotarkibli, geosferali va geotizimli.

Geotarkibli yoki eng oddiy tuzilish darajasi. Geotarkiblar – bu Er yozasidagi nisbatan bir xil xususiyatga ega bu’lgan moddiy hosilalar birlashmasidir. Asosiy va ikkinchi darajali geotarkiblar ajratiladi. Asosiy geotarkiblarga to\ jinslari, havo, suv, u’simlik va hayvonlar kiradi. Ikkinchi darajali geotarkiblarga esa tuproq, muz, muzloq gruntlar kiradi.

Geotarkiblar hosil bu’lishi, kimyoviy tarkibi va fizik xossalariga qarab bir-biridan keskin farq qiladi. Geografik qobiqda ilgari aytganimizdek, notirik, tirik va aralash moddalar ajratiladi Aralash (tirik va notirik moddalar birlashmasi) moddalarga tuproq, muz va muzloq grunt kiradi. Notirik (noorganik) moddalarga asosan to\ jinslari kiradi, ular Er pu’stida keng tarqalgan. Tirik moddalarga u’simliklar, hayvonotlar va mikroorganizimlar kiradi. Ular biosferada keng tarqalgan.

Geosferali tuzilma darajasi. Geosfera deb, asosan malum bir geotarkibdan tuzilgan Erning aniq bir qismlariga aytiladi. Geosferalar (geoqobiqlar) konцentrik bir-birini ichiga kirgan qatamlarni tashkil qiladi. Geosferalar litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosferadan iborat. Litosfera zichligi yoqori bu’lgan va qattiq moddalardan iborat to\ jinslaridan tuzilgan. Gidrofera esa suyoq moddalardan, yani suvdan iborat, atmosfera gazsimon moddalardan iborat. Biosfera esa tirik moddalardan tashkil topgan. Litosfera, gidrosfera va atmosfera tu’xtovsiz, yaxlit qobiqni hosil qiladi. Biosfera esa tirik mavjudodlar tarqalgan qobiq sifatida yaxlit qobiqni hosil qilmaydi, u boshqa qobiqlar tarkibiga kiradi va yoqorida aytilgan qobiqlarning tutashgan joyida yopqa qatlamni hosil qiladi. Mazkur geoqobiqlar orasida yaxlit qatlam hosil qiladigan asosiy qobiqlar va yaxlit qatlam hosil qilmaydigan ikkinchi darajali qobiqlar ajratiladi. Ikkinchi darajali qobiqlarga krisofera (sovuqlik qobi\i), tuproq (pedosfera) va boshqalar kiradi.

Asosiy qobiqlardan faqat gidrosferagina geografik qobiqqa tu’la kiradi. Atmosferaning yoqori qismi va litosferaning quyi qismi Erda sodir bu’ladigan jarayonlarda qatnashmaganligi uchun ku’p olimlar tomonidan geografik qobiqqa kiritilmaydi. Ular Erda bu’ladigan jarayonlarga bevosita emas, balki bilvosita tashqi muhit sifatida tasir etadi. SHuning uchun atmosferaning yoqori qismi va litosferaning quyi qismi geografiya fani tomonidan chuqur u’rganilmaydi. Demak, geografiyada atmosfera va litosfera haqida gapirilganda atmosferaning quyi qismi va litosferaning yoqori qismi tushuniladi.

Geografik qobiqda geosferalar (geoqobiqlar) moddalarning zichligiga qarab qatlamsimon joylashgan. Zichligi yoqori bu’lgan moddalar pastda, zichligi kam bu’lgan moddalar yoqorida joylashgan. Ular Erdagi moddalarni o\irligiga qarab tabaqalanishi oqibatida vujudga kelgan va geografik qobiqni bu’ylama (vertikal) tuzilishini tashkil qiladi.

Geotizimli tuzilma darajasi. Geotizimlar- geotarkiblarning u’zaro tasiri natijasida vujudga keladigan majmyali hosilalardir. Notirik geotarkiblarning u’zaro tasiri natijasida oddiy geotizimlar hosil bu’ladi. Masalan, muzliklar, daryo vodiylari va x.k. Muzliklar atmosfera va gidrosferaning u’zaro tasiri natijasida hosil bu’ladi. Daryo vodiylari esa litosfera va gidrosfera hamda atmosferaning u’zaro tasiri natijasida vujudga keladi.

Er yozasi uchun ku’proq turli xil geotarkiblarning u’zaro tasir natijasida vujudga keladigan tabiiy xududiy va tabiiy akval majmyalar xosdir.

Geotizimlilar hozirgi paytda faqat tabiiy tarkiblarni emas, balki antropogen omillarni ham u’z ichiga oladi. Natijada geografik qobiqda geotexnogen tizimlar vujudga kelmoqda. Geotexnogen tuzilmalar tabiiy tarkiblardan va kishilik jamiyatidan iborat (shaharlar, sanoat markazlari, qishloq xu’jalik erlari, gidrotexnik inshoatlar va x.k.)

32

Geotizimlar bir-biri bilan gorizontal (yozalama) yu’nalishda almashadi. Ular geografik qobiqning gorizontal (yozalama) tuzilishini hosil qiladi. Geotizimlar u’lchamlariga qarab uchga bu’linadi: planetar, regional, lokal.

Umumiy Er bilimi geografik qobiqning bu’ylama va yozalama tuzilishini u’rganadi. Ammo geografik qobiqning yozalama tuzilishini faqat planetar darajada u’rganadi.

Geografik qobiq gorizontal (ku’ndalang) yu’nalishda issiqlik mintaqalariga, iqlim mintaqalariga, tabyat zonalariga va landshaftlarga bu’linadi.

3.6. Geografik qobiqdagi tutash yozalar, simmetriya va disimmetriyalar

3.6.1 Tutash yozalar.

Geoqobiqlar va ularning ayrim qismlari (qatlamlar, havo va suv massalalar) turli xil

holatdagi va tarkibdagi moddalardan tuzilaganligi uchun ular orasida chegara albatta bu’ladi. Geoqobiqlar (geosferalar) u’rtasidagi chegaralarni tutash yozalar deb atash qabul

qilingan. Tutash yozalar asosan oraliq qatlamlardan iborat. Mazkur oraliq qatlamlarda modda va issiqlik oqimi u’zgaradi va oraliq jarayonlar sodir bu’ladi. Bunday oraliq jarayonlar qattiq jismlar yozasi orali\ida ru’y beradi. Masalan, maydalangan qattiq jinslarni u’z- u’zidan yonib ketishi (un, shakar va ku’mir maydasi) va ayrim hollarda portlab ketishi. Ku’proq ulkan jarayonlar emas, balki keng tarqalgan jarayonlar sodir bu’ladi. Tutash yozalarda maydalangan moddalar bu’lsa, moddalarning eritilish va reakцiyaga kirish qobiliyati keskin ortib ketadi. Demak, tutash yozalar geografik qobiqdagi eng faol yozalar bu’lib, ularda almashinish, eritish va issiqlik ajratish reakцiyalari kuchayib ketadi.

Geografik qobiqda tutash yozalar juda ku’p va xilma-xildir va ularda hayot turli suratlarda kechadi. Eng faol tutash yozalarga geografik qobiqda quyidagilar kiradi: qir\oqlar (sohillar), atmosfera va okean frontlari, muz va muz atrofi, Er yozasi.

qir\oq (sohil) zonasi u’simlik va hayvonlarga juda boy bu’ladi. qir\oq zonasi gidrosfera, atmosfera va litosferaning u’zaro tasir zonasida joshlashgan. Bu erda tu’lqinlar tasirida qir\oqlar emiriladi, to\ jinslari maydalanib qum va sha\alga aylanadi va ularning tu’planishi natijasida qum tepalari, yoyilmalari hosil bu’ladi. Qir\oqlarda suvlarning qalqishi ru’y beradi, buning natijasida Erning tezligi juda oz bu’lsada kamayib boradi.

Atmosfera va okean frontlarida esa havo va suv massalarining aralashishi, ularni ku’tarilishi va pasayishi ru’y beradi. Suv massalarining tutash qismlarida u’simlik va hayvonot dunyosi xilma-xil bu’ladi, atmosfera frontlarida ku’pincha yo\inlar yo\adi, tuproq va u’simlik zonalari tutashgan joyda u’simlik va hayvonot dunyosi tez suratlar rivojlanadi.

Okeanlarda va dengizlarda muz atrofi bilan muz chekkalari u’rtasidagi joylar ham faol tutash yozalar qatoriga kiradi. Bu erlarda ham hayot tez suratlar bilan rivojlanadi.

Eng muhim tutash yoza bu’lib Quyosh nurlari bilan Er yozasining u’zaro tasir yozasi hisoblanadi. Mazkur yozada Quyoshning nurlari u’simliklar barglarida, tuproqda, nurash qobi\ida, okean, dengiz, ku’l, daryo suvlarida issiqlik va kimyoviy energiyaga aylanadi. Mazkur tutash yoza juda ku’p dinamik jarayonlarni borishiga imkon beradigan, issiqlikni u’zgartiradigan va tu’playdigan eng kuchli tutash yozadir.

Demak, tutash yozalar geografik qobiq tuzilishining muhim xususiyatlari hisoblanadi. Tutash yozalarda geoqobiqlar, suv va havo massalari, Er pu’stining turli qismlari, tuproq, tirik mavjudotlar orali\ida shakllanadi va faoliyat ku’rsatadi. Mazkur tutash yozalarda eng faol u’zaro tasir jarayonlari sodir bu’ladi, chunki ularda fizik-ximik jarayonlarning va energiyaning farqi (gradienti) juda katta.

Geografik qobiqning kichik tarkibiy qismlari u’zlaridan kattaroq qismlar tarkibiga, ular undan ham kattaroq qismlar tarkibiga kiradi. Mazkur tarkiblar orasida tutash yozalar joylashadi. Oliy darajadagi tutash yozalarda makrojarayonlar sodir bu’ladi, Er yozasida suvning katta aylanma harakati gidrosfera-atmofera-litosfera chegaralarida sodir bu’ladi. Okean-atmofera-materik orali\idagi issiqlik oqimi ham geoqobiqlar chegarasida ru’y beradi.

33

Bazi bir makrojarayonlar atmosfera frontlarida ob-havoni keskin u’zgarishiga, yo\inlar yo\ishiga, momaqaldiroq va chaqmoq chalishiga olib keladi. Er pu’stida esa tutash (kontakt) metamorfizm jarayoni sodir bu’ladi. quyi (kichik) tutash yozalarda ximik va biologik u’zaro tasirlar sodir bu’ladi, ularni faqat sezgir priborlar yordamida u’rganish mumkin. SHuning uchun geotarkiblararo u’zaro tasirning bu shakli mikrotarkibli tasir deb ataladi. Ular landshaftlar geofizikasi va geoximiyasi fanlari tomonidan u’rganiladi.

3.6.2. Simmetriya va disimmetriyalar.

Geografik qobiqda obektlarning joylanishida simmetriya va disimmetriya namoyon bu’ladi. Simmetriya grekcha su’z bu’lib, fazodagi nuqtalarni joylanishidagi bir xillikni bildiradi.

Geografik qobiq sharsimon simmetriyaga ega. SHarsimon simmetriklik sayyoramizning o\irlik kuchi maydonida shakllanadi. Erning sutkalik harakat natijasida Er u’qqa va ekvatorga ega. Geografik qobiqning juda ku’p qismlari ekvatorga nisbatan simmetrik joylashgan. Masalan, yoritish mintaqalarining, havo va suv oqimlarining joylanishi, bosimning, haroratning, namlikning taqsimlanishi va x.k. Ammo yirik umumsayyoraviy relef shakllarini joylanishida bunday xususiyat kuzatilmaydi.

Simmetriklikning buzilishi disimmetriya deb ataladi. Masalan, shimoliy qutubdagi suvlikka janubiy qutbdagi quruqlikni tu’\ri kelishi.

Geografik qobiqdagi eng keng tarqalgan umumiy simmetriya shakli bilateryal, yani juft simmeriyadir. Juft simmetriya daraxtlarning bargi uchun xos (barglarnig ikki tomoni va ikki qirrasi). Okeanlar ham juft simmeriyatga ega (ikki qir\oq, tubi va suv yozasi). Materiklar shaklida ham simmetriya namoyon bu’ladi: Janubiy Amerikaning turtib chiqqan joyi Afrikadagi Gvineya qu’lti\iga tu’\ri keladi, Afrikaning sharqiy qir\o\ini Madagaskar orolining \arbiy qir\o\iga mos kelishi, Katta Avstraliya qu’lti\iga Antraktidaning turtib chiqqan qismining tu’\ri kelishi (Uilks eri).

Materik qiyofalarining ana shunday bilateryal tuzilishini tahlili asosida nemis olimi A.Vegener materiklarni siljishi haqidagi nazariyani ishlab chiqdi.

Mintaqaviy (regional) darajada geografik qobiqda bilateryal (juft) va konussimon (konik) simmetriyalar namoyon bu’ladi. Juftsimmetrik tuzilish daryo vodiylari (ikki qir\o\i, u’zani va suv yozasi), to\ tizmalari uchun xos. Konik simmetriya esa vulkanlar, alohida to\lar, karst va tektonik botiqlar uchun xos.

Simmetrik tahlil geografik qobiqni tuzilishini muhim qonuniyatlarini ochib berishga imkon beradi va ularni rivojlanish tarixini u’rganishga asos bu’lib xizmat qiladi.

3.7. Geografik qobiqning mustaqil rivojlanish xususiyati. Geografik qobiqning eng asosiy xususiyatlaridan biri uning mustaqil rivojlanish

xususiyatidir. Geografik qobiqning mustaqiligi deganda uning tashqi tasirga va Erning ichki qismlari

tasiriga nisbatan barqarorligi, turli xil jarayonlarning tasiriga (Quyosh faolligi, tektonik hrakatlar) qaramasdan uning u’lchamlarini u’zgarmasdan qolishi tushuniladi.

Geografik qobiqda narsa va hodisalar u’zaro bo\liq bu’lgani uchun ulardan har birining taraqqiyoti tashqi tasirlarga duch kelmasdan iloji yu’q, bu taraqqiyot asosan ichki ziddiyatlarni bartaraf qilish tarzida boradi.

Geografik qobiqqa ku’rsatiladigan tashqi tasirlar asta-sekinlik bilan sodir bu’ladigan u’zgarishlar va tartibsiz harakatlar tarzida ru’y beradi. Ammo geografik qobiqning tashqi tasirga reakцiyasi tartiblidir.

34

Unda ayrim sekin va kam bu’ladigan u’zgarishlaridan keyin ham oldingi holatiga qaytish qobiliyati bor. Masalan, muzlik bosgandan keyin, yani u’rtacha haroratga, namlikka va boshqa u’lchamlarga qaytishi.

Geografik qobiqning mustaqil rivojlanishi unda mavjud bu’lgan ximoya tizimlariga bo\liq. Mazkur himoya tizimlari geografik qobiqni koinotning zararli tasiridan saqlaydi. SHunday himoya tizimlariga Magnitosfera, ozon qatlami, atmosfera kiradi.

Erning magnit maydoni geografik qobiqni Quyosh shamoli va kosmik nurlar tasiridan saqlaydi. Ozon qatlami esa geografik qobiqni qattiq ultrabinafsha nurlardan saqlaydi. Atmosfera esa Erni meteoritlardan, birdan isib va sovib ketishidan saqlaydi. Erdan taralayotgan infraqizil nurlarni yotadi va Erni kosmik sovuqdan saqlab qoladi.

Geografik qobiqni u’zida asosiy tabiiy geografik u’lchamlarni, tashqi tasirlarga qaramasdan malum bir meyorda ushlab turadigan va boshqaraib turadigan tizimlar mavjud.

Geografik qobiqning musaqilligi Erning butun geologik rivojlanish tarixi davomida ortib borgan. Erdagi moddalarning o\irligiga qarab tabaqalanishi natijasida atmosfera va gidrosfera Erni kosmik sovuqdan va mateoritlardan muhofaza qila boshlagan. Er pu’stini rivojlanishi bilan quruqliklar u’sib, platformalar maydoni kengaya bordi, geografik qobiqqa Erning ichki qismidan issiqlik kelishi kamaydi va Erdagi jarayonlarni rivojlanishida Quyosh issiqligini ahamiyati keskin ortdi. Mazkur sharoitda geografik qobiqda hayot paydo bu’ldi.

Er yozasida suv massasining ku’payishi juda katta ahamiyatga ega bu’ldi. U geografik qobiqning issiqlik meyoriga juda katta tasir ku’rsatdi. Hozirgi paytda geografik qobiqqa sanoat, qishloq xu’jaligi va transport katta tasir ku’rsatmoqda. Turli xil yoqil\ilarning yoqilishi havoda karbonat angidridni miqdorini ortib ketishiga va haroratni ku’tarilib ketishiga olib kelmoqda. U’rmonlarni ayovsiz kesilishi atmosferada kislorod miqdorini kamayishiga olib kelmoqda. Okeanlar neft mahsulotlari bilan ifloslanmoqda. Bularni hammasi geografik qobiqdagi termodinamik va ekologik muvozanatni buzilishiga olib keladi. Ularni oqibatlari esa hali atroflicha va chuqur u’rganilganicha yu’q.

3.8. Geografik qobiqning yaxlitligi va bir butunlig i.

Geografik qobiqqa modda va energiyaning xilma-xil harakati uning hamma qismlarini

yaxlit bir butun tizimga bo\laydi. Mazkur tizimning bir qismini u’zgarishi uning boshqa hamma qismlarini u’zgarishiga olib keladi. Masalan, agar Antraktida muzlari ertitilsa, Dunyo okeani sathi 60m. ga ku’tariladi. Bir paytning u’zida Er yozasida issiqlik va namlikning almashinishini, daryo eroziyasining surati va boshqa jarayonlarni hosil bu’lishida u’zgarishlar ru’y beradi.

Agar biron joyda iqlim u’zgarsa, shu joydagi hamma narsa: tuproq va u’simliklar, u’simliklar bilan bo\liq ravishda hayvonot dunyosi, suvlar, nurash jarayonlari, tashqi (ekzogen) kuchlar tasirida relef hosil bu’lish jarayonlari va boshqalar albatta u’zgaradi. Hamma geotarkiblarning u’zaro tasiri mazkur tarkiblarni bir butun yagona moddiy tizimga birlashtirib turadiki, bunda hamma tarkibiy qismlar bir-biriga bo\liq va bir-biriga tasir etadi. Bu tizimning bir butunligi shu qadar mustahkam va shu qadar umumiyki, geografik qobiqning biron-bir qismi u’zgarsa bas, shundan su’ng qolgan barcha qismlar ham u’zgaradi. Butun tizimning u’zgarish miqyosi ayrim tarkibiy qismlarning yoki mazkur tarkibiy qismlarni tashkil etgan elementlarning u’zgarish miqyosiga bo\liq. CHu’lda xurmozorlarning paydo bu’lishi xurmozorlardagi tabiiy jarayonga tasir etsa ham, chu’lning umumiy landshaftini u’zgartira olmaydi.

Tu’rtlamchi davr muzliklari Er yozasidagi butun quruqlikning uchdan bir qismini qoplanganligidan, u erlarda katta izlar qoldirgan. Ammo turli geotarkiblarning u’zaro tasir etish ku’lamining bunday u’zgarib turishi geografik qobiqning bir butunligi tu’\risidagi qoidani hech inkor etmaydi.

Geografik qobiqdagi modda va enaergiyani oqimi tabiiy geografik voqea va jarayonlarni fazoda tartibli joylanishida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Tuproq turlari,

35

geografik mintaqa va zonalar malum bir qonuniy tizimda joylashgan. Ularning bunday tizimli joylashishi atmosfera va okean haraktlari bilan chambarchas bo\liq.

Demak, havo va suv boshqa moddalar oqimi hamda issiqlik oqimi geografik qobiqninig turli qismlarini yaxlit va bir butun qilib bo\laydigan yu’l bu’lib hisoblanadi.

Geografik qobiqda moddalarning aylanib yorishi ham geografik qobiqning bir butunligini va yaxlitligini taminlaydi. Ekvatorda yoqoriga ku’tarilgan havo er yozasidan ancha yoqorida qarshi passatlar shaklida tropiklar tomon oqadi u erda pastga tushib, passatlar shaklida ekvatorga qaytib boradi. Okean oqimlari tufayli suv aylanib harakat qiladi. Okean oqimlari shimoliy yarim sharda soat mili yu’nalishiga qarama-qarshi oqadi. Suv havzalari yozasidan, tuproq va u’simliklardan bu\langan suv atmosferaga chiqadi unda tu’yinish holatiga keladi va Er yozasiga yo\in sifatida yana qaytib tushadi. Mavjudotlar nafas olish vaqtida yotilgan kislorod fotosintez jarayonida yana atmosferaga u’tadi. U’simlik ozuqani tuproqdan oladi, u’simlik halok bu’lgandan su’ng parchalanish jarayonida ozuqalar yana tuproqqa u’tadi. Ammo moddalar aylanma harakatining oxirigi bosqichi hech qachon daslabki bosqichga u’xshamaydi. Masalan, u’simlik tuproqqa undan olgan moddadan ku’proq modda beradi, chunki u’simlikning organik massasi ildizi orqali tuproqdan kelgan elementlardan emas, balki asosan atmosferadagi karbonat angidriddan tarkib topgandir.

Geografik qobiqning yaxlitligi va bir butunligi tabiiy muhitni muhofaza qilish va boshqarish myammosini ishlab chiqarishda asos bu’lib xizmat qiladi.

Savol va topshiriqlar.

1. Geografik qobiq deb nimaga aytiladi? 2. Goegrafik qobiqning chegaralari deganda nimani tushunasiz ? 3. Nima uchun olimlar geografik qobiqning yoqori chegarasini ozon qatlamidan

u’tkazishadi? 4. Geografik qobiq tushunchasini yana qanday varyantlari bor? 5. Geografik qobiqning qanday xususiyatlarini bilasiz? 6. Geografik qobiqdagi nomuvoznatlikning asosiy sababi nimada? 7. Er qobiqlarining ximiyaviy tarkibini solishtiring va qaysi qobiqda kislorod,

qaysi qobiqda azot ku’pligini aniqlang. 8. Geografik qobiqdagi moddalarning fizik xossalariga nimalar kiradi? 9. Geotarkiblar deganda nimani tushunasiz? 10. Geografik qobiqning tuzilishining qanday darajalarini bilasiz? 11. Moddalarning o\irligiga qarab tabaqalanishi geografik qobiqni qanday tu’z

ilishini hosil qiladi? 12. Geografik qobiqning ku’ndalang tuzilishi qanday omillar tasirida shakllanadi? 13. Geografik qobiqdagi tutash yozalar qanday hosil bu’ladi? 14. Simmetriya va disimmetriya nima va ular geografik qobiqda qanday voqea va

hodisalarda namoyon bu’ladi? 15. Geografik qobiqning mustaqilligi deganda nimani tushunasiz? 16. Geografik qobiqning yaxlitligi va bir butunligi nimalarda namoyon bu’ladi?

4. bob. Geografik qobiqning bu’ylama tuzilishi

4.1. Erning ichki va tashqi qobiqlari.

Er paydo bu’lgandan beri uning ichida moddalarning tabaqalanishi sodir bu’lib hozir ham davom etmoqda. Erning ichki qismidagi moddalarning tabaqalanishi natijasida geografik qobiqning tarkibiy qismlari bu’lgan tashqi qobiqlar vujudga kelgan.

4.1.1. Erning ichki tuzilishi.

36

Geografik qobiq Erning ustki qismida joylashgan yopqa qatlamdan iborat, shunga

qaramasdan u Erning ichki qobiqlari bilan doimo u’zaro tasirda bu’ladi va uning xususiyatlari ichki qobiqlar tasirida u’zgarib va shakllanib turadi.

Tabiiy geografiya Erning ichki qismlarini maxsus u’rganmaydi, ammo geografik qobiqda sodir bu’ladigan jarayonlarni chuqurroq u’rganish maqsadida, geofizikaning va boshqa fanlarning Erning ichki tuzilishi haqidagi malumotlaridan foydalanadi. Erning ichki tuzilishi haqida zil-zilalar tasirida hosil bu’ladigan seysmik tu’lqinlarni kuzatish aniq malumotlar beradi. Er qimirlaganda uch xil seysmik tu’lqinlar hosil bu’ladi (SHubaev, 1975y): a) yoza tu’lqinlar, ular Er yozasi bu’ylab tarqaladi va tezligi kam bu’ladi b) bu’ylama tu’lqinlar, moddalarning u’rtacha holati yaqinida tu’lqinlar yu’nalishi bu’yicha elastik tebranishi, yani ketma-ket qisilib chu’zilishidir. Bunday tu’lqinlar har qanday muhitda ham tarqalaveradi, eng katta tezlikka ega bu’ladi va seysmik stanцiyalarga eng oldin etib keladi; v) ku’ndalang tu’lqinlar, moddalarning tu’lqin tarqalish yu’nalishiga nisbatan perpendikulyar tebranishlardir. Bular moddalarning siljishi bilan bo\liq, yani moddalarning shaklini u’zgarishi bilan bo\liq. Bu tu’lqinlar faqat qattiq moddalardan u’tadi, suyoq va gazsimon muhitlardan su’nib qoladi, chunki suyoq va gazsimon moddalar shakl u’zgarishiga qarashlik qilmaydi.

Agar Erning hamma qismi bir xil jinsdan tuzilgan edi, tu’lqin tu’\ri chiziq bu’ylab tarqalar hamda tezligi bir xil bu’lar edi. Haqiqatda esa tu’lqinlarning u’tish yu’llari murakkab bu’ladi, tezligida keskin u’zgarishlar bu’lib turadi. Tu’lqinlar keskin u’zgaradigan birinchi sath u’rta hisobda 60 km. chuqurlikda bu’ladi. Bu erda bu’ylama tu’lqinlar tezligi birdaniga sekundiga 5 km. dan 8 km. ga ortadi. SHundan su’ng tezlik asta-sekin orta borib 2900 km. chuqurlikda sekundiga 13 km. ga etadi, su’ngra birdanigina kamayib, sekundiga 8 km tushib qoladi. SHundan su’ng Er markazi tomon orta borib sekundiga 11 km ga etadi. Ku’ndalang tu’lqinlar 2900 km. dan chuqurga etib bormaydi va Ushbu chuqurlikdan qaytib, Er betiga chiqadi.

Seysmik tu’lqinlar tezligining 60 va 2900 km. chuqurliklarda keskin u’zgarishi mazkur chuqurliklarda moddalar zichligining keskin u’zgarishini aks ettiradi. Moddalar zichligini turlicha bu’lishi tufayli Erning ichki qobiqlari hosil bu’lgan, yani yadro, mantiya va Er pu’sti.

Erning yadrosi 2900 km. dan boshlanadi va ichki hamda tashqi yadroga bu’linadi. Tashqi yadroning qalinligi 2080 km., u 2900 km. dan 4980 km. chuqurliklar orasida joylashgan. Ichki yadro 4980 km. dan Erning markazigacha bu’lgan chuqurliklarda joylashgan. YAdro asosan temir va nikeldan iborat. (19- rasm).

Mantiya Moxo chegarasidan (70-80 km) 2900 km. chuqurlikkacha davom etadi. Mantiya asosan magniy, kislorod, temir, kremniy va boshqa moddalardan iborat. Mantiya uchta qatlamdan iborat: quyi (1000-2900 km), u’rta (300-1000 km), yoqori dunit (70-300 km) YOqori mantiya dunitlardan-magniy bilan temirga boy bu’lgan silikat jinslardan tashkil topgan. 100km. dan 700 km chuqurlikkacha moddalar Erning ichki issiqligi tasirida erigan holatda bu’lishi mumkin, 100 km dan yoqorida harorat jinslarning erishi uchun etarli emas, 700 km. chuqurlikda esa bosim juda yoqori. Erigan qatlamda materiklar o\irligini muvozanatga keltirib turish uchun moddalar bir joydan ikkinchi joyga oqib turadi. Vulkan va zilzila u’choqlari shu erda joylashadi.

U’rta va quyi mantiyada moddalar zichligi yoqoridir. Er pu’sti-Erning tashqi qatlamlari majmyasidir. U mantiyadan Moxo chegarasi bilan ajralib turadi. Bu erda moddalar qattiq holatda bu’ladi. Mazkur Moxo chegarasi aniq chegara bu’lib, Er yozasining hamma joyida bor. Mantiyadan Er pu’stiga u’tishda bosim shunchalik pasayib ketadiki, gabbrodan bazaltga u’tiladi. Bundan moddalar hajmi 15% ga oshadi va shunga mos ravishda zichlik kamayadi.

Erning tashqi va ichki qobiqlari doimo u’zaro tasirda bu’ladi. Mazkur tasir quyidagilarda namoyon bu’ladi (SHubaev, 1975):

37

- dastavval u’zaro tasir Er yoqori qatlamlarining ichki qatlamlariga bosimida namoyon bu’ladi. Mazkur bosim shunchalik kattaki, u zich yadro va qalin mantiyaning vujudga kelishiga sabab bu’ladi;

- yoqori bosim radyaktiv parchalanish bilan birga issiqlik hosil qiladi. Bu issiqlik Erning ichki qismidan uning yozasiga chiqib keladi va yiliga 50-60 kal\sm2 ni tashkil qiladi. Bu issiqlikning Er yozasi uchun bevosita ahamiyati katta, u Er Quyoshdan oladigan issiqlikning 0,001 ulushini tashkil qiladi. Lekin mazkur issiqlik tufayli Er pu’sti ostidagi mantiya qizigan. Bu esa Er pu’sti va mantiyada tektonik jarayonining faoliyatini taminlaydi;

-Erninig o\ir yadrosi Er yozasi o\irlik kuchining katta bu’lishini taminlaydi. Buning yordamida Er u’zida atmosfera bilan suvni ushlab turadi;

-Er yozasi uchun suvning asosiy manbai mantiyadir. Er yozasida suv suyoq holda faqat atmosfera bosimi tufayligina mavjuddir, aks holada suv bu\ga aylanib ketgan va uchib ketgan bu’lar edi;

-suv havo harakati tufayli materiklarga kirib borib, okeanlarga oqib tushadigan quruqlikdagi suvlarni hosil qiladi. Er yozasida nurashning ru’y berishi va chu’kindi jinslarning vujudga kelishiga suv bilan havo sabab bu’ladi;

-daryolardagi oqim tezligi va denudaцiya surati o\irlik kuchining kattaligiga bo\liq; -Er pu’sti mantiyadagi moddalarning saralanishi mahsuli bu’lib, uning u’zi ham

mantiyaga tasir ku’rsatadi. Bu u’zaro tasir Er pu’stining-materik, okean va oraliq turlarining hosil bu’lishida materiklar rivojlanishida va tektonik jarayonlarda namoyon bu’ladi;

-Erning ichki qismdagi moddalar elastiklik xususiyatiga ega. Buning oqibatida moddalarning oqishi Erning shaklida aks etadi. qalqish qarshiligi Er aylanishini sekinlashtiradi. Bu esa qutbiy siqiqlikni kamaytiradi. Bu hol yoqori mantiyadagi moddalar bir qismining ekvatoryal kengliklardan qutbiy kengliklarga oqib ketishiga sabab bu’ladi. Er pu’sti ostidagi moddalarga qaraganda qattiqroq bu’lganligidan u’zgarishga uchraydi, yoriladi, ku’chiriladi va pasayadi. Bu jarayonda qutbiy va ekvatoryal radyoslar mutloq uzunligining u’zgarishi emas, balki Er shaklining muvozanatlashishiga intilishi muhim u’rni tutadi;

-Materik va okeanlarning hosil bu’lishi, tektonik jihatdan faol mintaqalar, yani geosinklinallarning, platformalarning joylashishi Erning ichki qatlamlari va koinotning u’zaro tasiri natijasidir.

4.1.2. Erning tashqi qobiqlari.

Ilgari aytganimizdek georafik qobiqda moddalar o\irligiga qarab qatlam-qatlam bu’lib

joylashgan. O\irroq moddalar quyi qatlamni, u’rtacha o\irliqdagi moddalar u’rta qatlamni va engil moddalr yoqori qatlamni tashkil qilgan. Har bir qatlam yoki qobiq nisbatan bir xil molddalardan tuzilgan. Litosfera qattiq moddalardan, atmofera gazsimon moddalardan, gidrosfera suyoq moddalardan, biosfera esa tirik moddalardan iborat.

qattiq moddalardan, yani to\ jinslaridan tuzilgan litosfera quyida, u’rtacha zichlikka ega bu’lgan gidrosfera u’rtada, gazlardan iborat atmosfera yoqorida, tirik organizimlardan iborat biosfera esa ularning ichida joylashgan.

Demak, Erning ichki qobiqlari yadro, mantiya, tashqi qobiqlariga esa Er pu’sti, gidrosfera, atmosfera va biosferadan iborat (20-rasm).

4.2. Litosfera.

Litosfera (grekcha litos-tosh, sfera-qobiq) Erning qattiq tosh qobi\idir. Mantiyani ustida

joylashgan va uni yopinchiq sifatida har tomondan u’rab olgan. Uning qalinligi 50-200 km. Litosfera mantiyaning yoqori qismini va Er pu’stini u’z ichiga oladi. Litosfera yoqori

mantiyadagi yomshoq, yopishqoq xamirga u’xshagan astenosfera qatlami ustida joylangan. Litosfera astenosfera qatlami ustida izostatik ravishda muvozanatlashgan, yani litosfera bu’laklari o\irligi va zichligiga qarab Arximed qonuniga binoan joylashadi.

38

Litosferaning quyi qismiga yoqori mantiya qatlamining bir qismi ham kiradi. Mazkur qatlam Er pu’stidan Moxo chegarasi bilan bu’lingan. Mazkur chegarada yoqorida aytilganidek moddalarning zichligi keskin u’zgaradi (21-rasm). 21-rasmda astonosferaga tasir etadigan litosfera va gidroferaning uchta ustuni tasvirlangan. Ular astenosferaga bir xil bosimda tasir etadi. Litosferaning yoqori qismini Er pu’sti tashkil qiladi.

4.2.1. Er pu’stining tuzilishi va tarkibi.

Er pu’stining tuzilishi. Er pu’sti tuzilishiga ku’ra uch turga bu’linadi: materik, okean va

oraliq. Materik Er pu’sti asosan quruqlikda tarqalgan va uchta qatlamdan iborat: - chu’kindi qatlam, qalinligi 10 km, chu’kindi jinslardan iborat; - granitli qatlam, qalinligi 10-15 km, zichligi yoqoridagi qatlamga nisbatan ancha

yoqori; - bazalt qatlami, qalinligi 15-35 km. Materik Er pu’stining u’rtacha qalinligi 30-40 km., to\li u’lkalarda esa 70-80 km

u’rtacha zichligi 2,7 g\sm3 . Okean Er pu’sti ikki qatlamdan iborat: -chu’kindi qatlam, qalinligi 2-5 km chu’kindi jinslardan iborat; -bazalt qatlami, qalinligi 5-10 km. Okean Er pu’stining umumiy qalinligi 6 km dan 15 km. gacha. U’tkinchi yoki oraliq er

pu’stida materik va okean Er pu’sti xususiyatlari ham uchrab turadi. Bu erda okean pu’stini materik er pu’stiga aylanishi sodir bu’lib turadi.

Er pu’stining tarkibi Er pu’sti ximiyaviy elementlardan, minerallardan va to\ jinslaridan iborat. Er pu’sti tarkibida quyidagi ximiyaviy elementlar uchraydi: kislorod (47%), kremniy (29,5%), alyominiy (8,05%), temir (4,65%) kalцiy (2,96%), natriy (2 ,5%) kaliy (2,5%), magniy (1,87%), titan (0,45%) va boshqalari-0,52% Demak, Er pu’stida tarqalgan 9 ta asosiy element 99,48% ni tashkil qiladi.

Ximiyaviy elementlar birlashmasiga mineral deb ataladi. To\ jinslari esa bir necha minerallarni tabiiy birikmasidir. To\ jinslari monomineralli va polimineralli bu’ladi. Monomineralli to\ jinslari bitta mineraldan tashkil topadi, masalan, kvarц, kvarц mineralidan iborat. Polimineral to\ jinslari bir necha minerallardan iborat. Masalan, granit quyidagi minerallardan tashkil topgan: kvarц, ortoklaz, slyoda, dala shpati.

Hosil bu’lish sharoitiga qarab to\ jinslari uchta katta guruhga bu’linadi: 1. Magmatik yoki otqindi to\ jinslari, ular magmaning sovishi va qotishi natijasida

hosil bu’ladi. 2. CHu’kindi jinslar. Ilgari paydo bu’lgan har qanday to\ jinslarni emirilishi,

maydalanishi va tu’planishi va organizmlarni faoliyati tasirida paydo bu’ladi 3. Metamorfik to\ jinslari, katta chuqurlikda yoqori harorat va bosim ostida jinslarini

u’zgarishi tufayli hosil bu’ladi. Magmatik to\ jinslari. Magmatik to\ jinslari yoqorida aytganimizdek magmaning sovishi va qotishi natijasida hosil bu’ladi. Magmaning sovish sharoitiga qarab magmatik to\ jinslari quyidagi guruhlarga bu’linadi: - intruziv yoki chuqurda hosil bu’lgan magmatik to\ jinslari. Magmaning chuqurda sekin-asta qotishi natijasida hosil bu’ladi. Intruziv to\ jinslariga granit, gabbro va boshqalar kiradi; - effuzif magmatik to\ jinslari. Magmani Er yozasida yoki Er yozasiga yaqin bu’lgan chuqurlikda qotishi va sovishi natijasida hosil bu’ladi Effuzif to\ jinslariga bazalt, liparit, vulkan shishasi va boshqalar kiradi. CHu’kindi jinslar. CHu’kindi jinslar ilgari paydo bu’lgan jinslarning turli sharoitlarda emirilishi, nurashi va tu’planishi natijasida hosil bu’ladi. CHu’kindi to\ jinslari kelib chiqishiga ku’ra tu’rt guruhga bu’linadi:

39

- chaqiq (klastik) jinslar, asosan to\ jinslarini emirilishi natijasida hosil bu’ladi; - kimyoviy to\ jinslari, qorishmalardan chu’kindilarni chu’kishi va tu’planishi natijasida hosil bu’ladi (tuzlar, gips va x.k) ; - organik (biogen) to\ jinslari, u’simlik va hayvonlarning tanalarini u’lgandan keyin tu’planishi va u’zgarishi natijasida hosil bu’ladi (marjonlar, ku’mir, bu’r, ohaktosh); CHaqiq yoki maydalangan (klastik) to\ jinslari minerallar va to\ jinslari bu’laklaridan iborat. Bu’laklarning u’lchamiga qarab yirik (>2mm), u’rta (2,0-0,05mm) va mayda (0,05-0,01mm) chaqiq jinslar ajratiladi. Yirik chaqiq jinslar (psefitlar-toshlar)ga dyametri 2 mm dan bir necha metrgacha bu’lgan bu’laklar kiradi va ikki yirik guruhga bu’linadi:

I. Silliqlanmagan chaqiq jinslar quyidagi qismlardan iborat: - Xarsang tosh, dimetri 100 mm dan ortiq: - mayda tosh, dyametri 100-10 mm; - dresva, dyametri 10-2 mm.

II. Silliqlangan chaqiq jinslar quyidagi qismlardan iborat: -\u’la tosh, silliqlangan toshlar uyomi, dyametri 100 mm. dan katta; - sha\al tosh, dyametri 100-10 mm. Silliqlanmagan toshlarni bir-biriga yopishib qotib qolganini brekchiya deb ataladi. Silliqlangan toshlarni bir-biriga yopishib qotib qolgan konglamerat deb ataladi. U’rtacha qattaliqdagi chaqiq toshlarga qum va qumtoshlar kiradi, ularni psammitlar (psammos-qum) deb ham atashadi. Ularning quyidagi turlari ajratiladi: da\al donali (1.2mm), yirik donali (0,5-1mm), u’rta donali (0,25-0,5mm) mayda donali (0,1-0,05mm), mayin donali (<0,1mm). Mayda yoki changisimon jinslar alevrolitlar (alevro-un, franцuzcha) deb ataladi. Ularga lyosslar, soz tuproqlar va gillar hamda qumoqlar kiradi. SHamol va suv tasirida hosil bu’ladi. Metamorfik to\ jinslari. Magmatik va chu’kindi to\ jinslarining yoqori harorat va bosim tasirida u’zgarishi natijasida hosil bu’ladi. Masalan, granit gneysga aylanadi, qumtoshlar kvarцitlarga aylanadi, ohaktosh marmarga aylanadi. Er pu’sti hajmining juda katta qismini magmatik va metamorfik jinslar tashkil qiladi (90%). Ammo geografik qobiq uchun yopqa chu’kindi qatlam katta ahamiyatiga ega. CHunki chu’kindi jinslar bevosita havo va suv bilan u’zaro tasirda bu’ladi va turli xil geografik jarayonlarda faol qatnashadi. CHu’kindi qatlamning u’rtacha qalinligi 2,2 km: ammo botiqlarda uning qalinligi 12 km. gacha ortadi, okean tubida esa 400-500 m. ni tashkil qiladi. Geografik qobiqda shimoliy yarim sharda keng tarqalgan lyoss va lyossimon jinslar juda muhim ahamiyati ega. Lyoss va lyossimon jinslar mamlakatimizning to\ oldi to\ orali\idagi vodiylarda va tekisliklarda keng tarqalgan.

4.2.2 Er pu’sti tuzilishining asosiy xususiyatlari.

Geosinklinallar. Platformalar.

Er pu’sti murakkab tuzilishi ega, u asosan geosinklinallardan, platformalardan, rift zonalaridan va aylanasimon tuzilmalaridan iborat. Geosinklinallar-Er pu’stining harakatchan, keng chu’zilgan qismlaridir. Geosinklinallar yoqori suratlarda kechadigan tektonik jrayonlar, kuchli magmatizm tez-tez sodir bu’lib turadigan dahshatli zilzilalar bilan ajralib turadi. Geosinklinallarni rivojlanishda tu’rtta bosqich ajratiladi (22- rasm): - birinchi yoki ilk bosqichda umumiy chu’kish, chu’kkan joyda dengizni hosil bu’lishi va yotqiziqlarni tu’planishi sodir bu’ladi. YOtqiziqlar asosan qalin chu’kindi-vulkanik jinslardan iborat bu’ladi. Mazkur bosqichda chu’kindi jinslar uchun flish (qumtosh, gil, mergellarni qonuniy ketma-ketligi)lar, vulkanik jinslar uchun esa lava yotiqiziqlari xos.

40

Mazkur joy chu’kkan sari yotqiziqlarni qalinligi orta boradi va ular qisman metamorfizmga uchraydi; - ikkinchi yoki u’rta bosqichda geosinklinallarda yotiqiziqlar hosil bu’lishi davom etadi, ularni qalinligi 8-15 km etganda chu’kish jarayoni ku’tarilish bilan almashinadi. CHu’kindi jinslar burmalanadi, katta chuqurlikda esa ular metomorfizmga uchraydi, vulkanlar otila boshlaydi, yoriqlar va darzlarga magma kirib qotib qoladi. Bu bosqich chu’kindi tu’plangan zonaning qator bukilmalar va ku’tarilgan orollarga bu’linib ketishi bilan tugallanadi; -uchinchi yoki oxirgi bosqichda geosinklinallarda Er pu’stini chu’kishi tugab, to\lar paydo bu’la boshlaydi, to\ jinslari qatlamlari burmalanadi, ular metamorfizmga uchraydi, to\ tizimlari vujudga keladi. Oddiy burmalar sinklinallar va antiklinallar deb ataladi (23-rasm). SHunday qilib, geosinklinalning umumiy ku’tarilishi to\larning paydo bu’lishi, to\lararo bukilmalarning vujudga kelishi bilan tugaydi; - tu’rtinchi bosqichda tashqi jarayonlar tasirida ku’tarigan to\lar bir necha u’n va 100 millionlab yillar davomida emirila boshlaydi: Emirilgan to\ jinslari hosil bu’layotgan platformalarning chekkalarida paydo bu’lgan suv bilan tu’lgan kambar cheka bukilmalarga olib borib yotqiziladi. Bukilmalarda tu’plangan yotqiziqlarning qilingan 10 km. ga etishi mumkin. To\lar asta-sekin emirilish jarayonida du’ngli tekisliklarga, yani peneplenga aylanib qoladi. Mazkur tekisliklarda nurashga chidamli qoldiq to\ jinslari chiqib turadi. Er qobi\ini rivojlanishdagi geosinklinal bosqich juda katta davrni u’z ichiga oladi. U bir necha geologik davrlar mobaynida rivojlanishi mumkin. Geosinklinal rivojlanish bosqichida Er pu’sti qalinlashadi, barqaror va qattiq bu’lib qoladi, yangi burmalanishga qodir bu’lmay qoladi. Geosinklinal taraqqiyotining barcha boskichlarida magma chu’kindi jinslar orasiga kirib boradi, vulkanlar otilgan vaqtlarda esa lava bu’lib Er yozasiga oqib chiqdi. SHunday qilib, geosinkalinal Er pu’stini bukilib borayotgan xarkatchan qismi bu’lib, chuqur, yozlarcha kilometrcha chu’zilgan va suv bilan tu’lgan maydonlaridir. Geosinklinal tubida qalin chu’kindilar Erning ichki qismlarida yoqori bosim va yoqori harorat tasirida burmalar hosil qiladi va to\lar, to\ tizimlari vujudga keladi. Okean Er pu’sti materik Er pu’stiga aylanadi. Platformalar Er pu’stining barqaror qismlaridir. Geosinklinal taraqqiyotining oxirgi bosqichi platformalarni hosil bu’lishidir. Platforma ikki qavatdan iborat. Uning birinchi qavati platforma poydevori hisoblanadi. Platforma poydevori mustahkam, kam harakatchan bu’lib, kristali to\ jinslaridan, asosan magmatik va metaomorfik jinslardan tuzilgan, ikkinchi qavat poydevor ustida joylashgan bu’lib, ku’pincha gorizontal yotgan (24-rasm) chu’kindi jinslardan tarkib topgan. Ilgari aytganimizdek geosinklinal u’rnida uning taraqqiyoti davomida burmali to\lar vujudga keladi. Mazkur to\larning uzoq davr davomida emirilishidan platformaning poydevori vujudga keladi. Ushbu poydevor kuchli bukilgan, metamorfizmga uchragan qadimgi to\ jinslaridan tarkib topgan, ularni granitlar yorib chiqqan. Poydevorning asta-sekin chu’kishi natijasida uning yozasida dengizlar vujudga kelgan. Dengiz tubida chu’kindi jinslar- qumlar, gillar, ohaktoshlar tu’plana boshlagan. Poydevorning asta-sekin ku’tarilishi oqibatida dengizlar chekingan va ularning u’rnida yozasida chu’kindi jinslar bu’lgan tekislik vujudga kelgan. Platformaning ikkinchi qavati, uning chu’kindi jinslardan iborat ustki qismidir. Platformalar yoshiga qarab ham farqlanadi. Platformaning yoshi quyi qavat, yani poydevor paydo bu’lgan davr bilan belgilanadi. Eng qadimgi platformalar tokemberiy, yani arxey, proterozoy eralarida vujudga kelgan platformalardir. Ularga SHarqiy Evropa, Sibir, Xitoy, Arabiston, Hindiston, Avstraliya, Afrika, Antarktida, SHimoliy Amerika va Janubiy Amerika platformalari kiradi. qadimgi platformalar yoshiga qarab epiproterozoy platformalardir. Ularni atrofida esa epibaykal, epikaledon, epigerцin platformalari joylashgan.

41

Butun geologik rivojlanish tarix davomida platformalar maydoni kengayib, geosinklinllar maydoni qisqarib borgan. Hozirgi geosinklinal oblastlarga Tinch okeanning Kuril va Aleut orollari joylashgan xududlar kiradi. Atlantika okeanida esa harakatdagi vulkanlar keng tarqalgan orollar kiradi. Uzoq kelajakda ku’p olimlarning taxmini bu’yicha geosinklinallar faoliyati tu’xtaydi. Platformalardan kristall jinslardan iborat poydevor Er yozasiga chiqib qolgan katta-katta maydonlar ajralib turadi. Bunday joylarni qalqonlar deyiladi. qalqonlar odatda asta-sekin ku’tarilib boradi. Platformalar poydevori ancha chu’kkan va ular chu’kindi jinslar bilan tu’lgan joylar plitalar deb ataladi. Ular asta-sekin chu’kishda davom etmoqda.

Platformaning turli qismlarida turli xil foydali qazilmalar uchraydi. Platformalarning plitasida, yani chu’kindi jinslari orasida noruda qazilmalar uchraydi (tuzlar, toshku’mir, neft, tabiiy gaz, yonuvchi slaneцlar qurilish materyallari (oxaktosh, qumlar, gillar), bazan esa metali qazilmalar (boksitlar, marganeц va temir rudalari) ham uchraydi. Platformaning poydevorida rudali foydali qazilmalar ku’p bu’ladi. Magmaning chu’kindi jinslar orasiga kirib kelishidan ham ku’pgina foydali qazilmalar hosil bu’lgan. Bular orasida noruda foydali qazilmalar (olmoslar, qimmatbaxo toshlar va x.k) ham bor. Er pu’sti tuzilishining yana bir xususiyatlaridan biri kontinental riftlardir. Ular geosinklinallarga u’xshab harakatchan bu’ladi, seysmiklik va vulkanizm yoqori darajada rivojlangan bu’ladi, uzoq masofalarga chu’zilgan va tor bu’ladi. Ikkalasini ham vujudga kelishi Er pu’stini gorizontal kengayishi natijasida vujudga keladi. Ammo Er pu’stining tuzilishi nuqtai nazaridan qaraydigan bu’lsak, geosinklinallar va rift zonalari tamoan bir-biriga qarama-qarshi tuzilmalardir. Geosinklinallarda chu’kishdan su’ng qalin yotqiziqlarning hosil bu’lishi, keyin burmalanish natijasida to\larni vujudga kelishi va ularni emirilishi natijasida platformalarni vujudga kelishi sodir bu’ladi. Ammo rift zonalarida bunday jarayonlar kuzatilmaydi. Rift zonalarida mantiyaning yoqori qismida moddalarning ku’tarilma harakatlari tasirida Er pu’stini ku’taradi, parchalaydi va qisman qayta ishlaydi. Rift zonasining markaziy u’qi bu’lib tor tektonik botiq-graben hisoblanadi. Rift zonasi rivojlanib ketgan taqdirda mazkur zona kengayadi (ochiladi), kontinental rift, kontinentalaro (Qizil dengiz, Adan va Kaliforniya qu’ltiqlari) va keyinchalik, kontinental riftga aylanadi. Materiklardagi rift zonalari – bu materik er pu’stini emirilishi va uni okean er pu’stiga aylanishidir.

Rift jarayoni hozirgi paytda Er pu’stining rivojlanishidagi eng muhim jarayonlardan biri hisoblanmoqda, ular u’z ahamiyati jihatidan geosinlinal jarayon bilan tenglashadi.

Er pu’sti tuzilishida muhim ahamiyatga ega bu’lgan riftlar ham platformalarga u’xshab turlicha yoshga ega. Rifey davridan Kaynazoy davrigacha rivojlangan riftlar avlakogenlar (grekcha aulak-ariq, genes hosil bu’lish) deb ataladi Masalan, SHarqiy Evropa platformasidagi Pripyat-Dnepr-Doneцk avlakogeni rifeyda hosil bu’lgan, uni shakllanish jarayoni chuqurda kristall poydevorda yirik yoriqlarni vujudga kelishi bilan kechgan. SHunga u’xshagan Er pu’stining «ariqlari» allaqachon faoliyatini tu’xtatgan va chu’kindi yotqiziqlar bilan tu’lgan. Hozirgi yirik harakatchan avlokogenlarning hosil bu’lishi Kaynazoyda boshlangan. Ularga SHarqiy Afrika rift zonasi va boshqalar kiradi. SHarqiy Afrika rift zonasi 3000 km. ga chu’zilgan va uning hududida qator su’ngan va hrakatdagi vulkanlar mavjud. Ulardan Kilimanjaro vulkani (5895 m) Afrikaning eng baland nuqtasidir. Efiya rifti Afar boti\i oraqali SHarqiy Afrika rift zonasi, qizil dengiz va Adan qu’ltiqlari rifti bilan bo\lagan.

/arbiy Evropada yoqori Reyn rift zonasi malum. YOqori Reyn grabeni kengligi 30-40 km li vodiy sifatida relefda aks etgan, uning yonba\rini SHavarцvald va Vogeza to\lari tashkil qiladi.

SHimoliy Osiyoda Baykal rift zonalar tizimi mavjud. Rift shimoliy-sharqiy tomon yu’nalgan qator riftlardan iborat. Baykal riftining u’zi 1000 km.ga chu’zilgan, rift doirasida Er pu’sti yopqalashib qolgan, seysmiklik xavfi juda yoqori, qadimda ku’p vulkanlar otilib turgan (ohirgi vulkan otilishi tu’rtlamchi davrda sodir bu’lgan). Rift yosh hisoblanadi, paleogenning

42

oxiridan boshlab shakllana boshlangan, xozir ham davom etmoqda. Uning tubi yiliga 6 mm.ga chu’kmoqda eni esa yiliga 2-3 mm.ga kengaymoqda. Aylanasimon tuzilmalar ham Er pu’stining asosiy tuzilmalaridan hisoblanadi. Oxirgi 20-30 yillar ichida olimlar Er pu’stining aylanasimon tuzilmalariga ku’proq etibor berisha boshladi (F,N. Milkov, 1990) Ilgari aylanisimon tuzilmalarga uncha etibor berilmagan, ularni qandaydir tasodif deb u’ylashgan. Ammo mayda u’lchamli aerosuratlar, ayniqsa kosmosuratlar tahlil qilinganda aylanasimon tuzilmalar Er pu’sti tuzilishini asosiy xususiyatlaridan biri ekanligi malum bu’ldi. Ularning ku’ndalang bu’yicha uzunligi 10-15 km dan bir necha ming kilometrgacha etishi aniqlandi. Ularning kelib chiqishi ham turlicha. Yirik aylansimon tuzilmalar million va millyard yillar davomida shaklanadi. Ular Er pu’stida metamorfik, magmatik va tektonik jarayonlarni majmyali tasirida vujudga keladi. Yirik aylanasimon tuzilmalarni bevosita joylarda ku’rish murakkab. Ammo kichikroq aylanasimon tuzilmalarni ku’rish mumkin. Ayniqsa, meteoritlar tasirida hosil bu’lgan aylanasimon tuzilmalarni u’rganish juda oson.

Eng yirik meteorit tuzilmalaridan biri Xatanga daryosi vodiysidagi Popigay boti\idir. Botiqning chuqurligi 200-400 m. tashqi krateri dyametri 100 m. Meteorit kraterida Kareliyadagi YAnisyarvi ku’li joylashgan. Germaniyadagi Riz kraterida Nordlinger shahri joylashgan. Aylanasimon tuzilmalar Er turidagi sayyoralarning umumiy xususiyatidir Demak, Er pu’sti tuzilishining asosiy xususiyatlariga geosinklinalar, platformalar, rift zonalari va aylanasimon tuzilmalar kirar ekan.

4.2.3. Er pu’stining yoshi va geoxronologik sana.

Geologik vaqt Er pu’sti hamma joyda bir xilda bu’lmasdan, turli joylarda uning yoshi, qalinligi va tuzilishi turlicha. Bu esa uning qadimdan u’zgarib kelayotganligi oqibatidir. Er pu’stining hosil bu’lshi uchun ketgan vaqt geologik vaqt deb ataladi. Er pu’stining yoshi 4,6 mard. yil demak Er pu’stining paydo bu’lganiga 4,6 mard. yil bu’lgan. Er pu’stidagi to\ jinslarining nisbiy va mutlaq yoshi ajratiladi. Tarkibi turlicha bu’lgan chu’kindi to\ jinslarining qanday tartibda yotishini va ularda uchraydigan u’simlik va hayvonotlarning tosh bu’lib qotgan qolidiqlarini u’rganib, qanday qatlamlar oldin, qaysi birlari keyinroq hosil bu’lganini aniqlash, yani ularning nisbiy yoshini bilib olish mumkin. Agar chu’kindi jinslarning qatlamlari dengiz tagida qanday paydo bu’lgan bu’lsa, shu tartibda (brini-ketin) joylashgan bu’lsa, pastdagi qatlam oldin, yoqoriroqdagisi esa keyinroq paydo bu’lgan, yani ustki qatlam yoshroq qatlamdir.

CHu’kindi to\ jinslarining tarkibida ucharaydigan qadimgi hayvon va u’simliklarning tosh bu’lib qolgan-toshqotgan qoldiqlarini u’rganish Er shari taraqiyotining uzoq davom etgan geologik bosqichlarini bilib olishga imkon beradi. Ana shu uzoq davom etgan vaqtlar eonlar va eralar deb ataladi. Er pu’sti taraqiyotida ikkita eon ajratiladi: Kriptozoy va Fanerozoy, Eonlar eralarga bu’linadi. Kriptozoy ikkita eradan, yani arxey (eng qadimgi era), proterozoy (dastlabki yoki ilk hayot), Fanerozoy uchta erani u’z ichga oladi: paleozoy (qadimgi hayot), mezozoy (u’rta hayot), kaynazoy (yangi hayot). Eralar qisqaroq vaqtlarga-davrlarga bu’linadi. Arxey va proterozoy eralari davrlarga bu’linmaydi, chunki ulardagi yotiqiziqlar kam u’rganilgan. Paleozoy erasi olti davrga bu’linadi (qadimdan yoshiga qarab): kemriy (S), ordovik (O), silur (S), devon (O), karbon (S), perm (R). Mezozoy erasi uch davrdan iborat: tryas (T), yora (Y), bor (K). Kaynozoy erasi ham uch davrdan iborat: paleogen (R), neogen (N), tu’rtlamchi (Q). Eralarning har biri u’nlarcha va yozlarcha million yillar davom etgan. Davrlar esa bir necha u’n million yil davom etgan va eng oxirgi, yani odam paydo bu’lgan davrgina taxminan 1,8 million yil davom etmoqda (2-jadval). Biron bir to\ jinsi paydo bu’lgan vaqtidan boshlab u’tgan yillar shu jinsning mutloq yoshi deb ataladi. To\ jinslarining yoshi radyaktiv usul bilan aniqlanadi. Mazkur usul ularni

43

parchalanishini u’rganishga asoslangan. Uran vaqt u’tishi bilan bir xil tezlikda asta-sekin parchalanib ketadi, qu’r\oshin esa jinslar tarkibida qolagan. Ularnning parchalanish vaqti malum shuning uchun ham to\ jinsida uchraydigan qu’r\oshin miqdoriga qarab bu mazkur jinsning necha yil oldin paydo bu’lganini aytib berish qiyin emas. Er yozasining turli joylari tarkibida uran va qu’r\oshin bu’lgan to\ jinslarining ximiyaviy tarkibi aniqlangan va ana shu malumotlarga qarab paydo bu’lgan vaqtidan boshlab to\ jinslarining yoshi aniqlanadi. Geoxronologik jadval (2-jadval) to\ jinslarining yoshini va u’simlik hamda hayvonlarning taraqqiyoti vaqtini aniqlash sohasida olimlarning uzoq vaqtlar davomida olib borgan ishlari natijasida tuzilgan. Geoxronologik jadvalda asosiy geologik voqealar geologik vaqt davomida relefning taraqqiyoti, foydali qazilmalarning vujudga kelishi, shuningdek hayot taraqqiyotining asosiy bosqichlari tu’\risida eralar va davrlar bu’yicha malumotlar beriladi.

2-jadval Geoxronologik jadval.

Eralar mln. yil

Davrlar (mln yil) va ularning indekslari

Asosiy tabiiy voqealar. Tarkib topgan

foydali qazilmalar

Tu’rtlamchi yoki avtoropogen davri 1,3 mln. yil, Q

Bir necha bor muzlik bosgan. Hozirgi zamon relefi paydo bu’lgan.

qurilish materyallari (gil, qum), torf, sochma oltin.

Neogen davri, 21 mln.yil, N

Tez-tez kuchli vulkanlar otilib turgan. Ilgari yaxlit bu’lgan U’rta dengiz, qora, Kaspiy, Orol dengizlari bu’linib ketgan. Odamsimon maymunlar taraqqiy etgan

qu’n\ir ku’mir, neft, qahrabo, toshtuz, chu’kindi temir rudalari, qurilish materyallari (granit, marmar)

Kayna-zoy erasi

Paleogen davri. 42 mln yil. R

Mezozoy erasida ku’tarilgan to\lar emirilib ketgan. Alp to\ burmalanishi boshlangan

qu’n\ir ku’mir, neft-yonuvchi slaaneц fosforit, toshtuz, chu’kindi temir rudalari, alyominiy rudasi (boksitlar).

Bu’r, 70 mln yil, K

YOpiq uru\li u’simliklar paydo bu’lgan, sudralib yoruvchilar qirilib ketgan. qushlar taraqqiy etgan, sut emizuvchilar paydo bu’lgan.

Ku’mir, neft, yonuvchi gaz, fosforit, bu’r.

YOra, 58 mln yil, J

Iqlim issiq va sernam bu’lgan. YAlan\och uru\li u’simliklar keng rivojlangan. Sudralib yoruvchilar ku’paygan. qushlar paydo bu’lgan.

Toshku’mir, qu’n\ir ku’mir, neft, fosforit, yonuvchi slaneц.

Mezozoy erasi

Tryas, 45 mln yil, T.

qadimgi sudralib yoruvchilar qirilib ketgan mezozoy sudralib yoruvchilari paydo bu’lgan.

Tosh tuz, neft, ku’mir, alyominiy xom ashyosi.

Paleo-zoy erasi

Perm, 45 mln. yil. R

Gerцin burmalinishi tugagan. Iqlim quruq bu’lgan. Daraxtsimon paporotnik qirqbu’\in va plaunlardan iborat u’rmonlar tugab ketgan, yalan\och uru\li u’simliklar paydo bu’lgan. Sudralib yoruvchi hayvonlar ku’payib ketgan.

Tosh tuzi, kaliy tuzi, gips, ku’mir, neft, gaz.

44

Toshku’mir (karbon) 60 mln. yil, S

Kaledon to\ tizmalari yovilib ketgan Gerцii to\ burmalanishi boshlangan. Botqoqli past te-kisliklar ku’paygan. Iqlim issiq va sernab bu’lgan. Bu’liq flora plaun, qirqbu’\in va daraxsimon paporotniklar ta-raqqiy etgan. Sudralib yoruv-chilar paydo bu’lgan quruqlikda ham suvda ham yashovchi hayvon-lar ku’payib ketgan.

Ku’mir va neft ku’p paydo bu’lgan mis, qalay, volfram, polimetall rudalari.

Devon 80.mln yil, D

Dengizlar maydoni qisqargan. Iqlim issiq bu’lgan daslabki CHu’llar paydo bu’lgan. Umurtqalilar suvdan quruqlikka chiqkan. quruqlikda ham suvda ham yashovchi hayvonlar dunyoga kelgan. quruqlik u’simliklari keng tarqalgan. YAlan\och uru\li u’simliklar vujudga kelgan.

Neft, yonuvchi gaz, namakob va mineral shifobaxsh suvlar.

Silur, 25 mln. yil. S

Kaledon burmalanishining asosiy fazasi ru’y bergan. Baliqlar paydo bu’lgan.

Temir, mis rudalari va boshqa rudalar.

Ordovik, 45mln. yil O

Dengiz havzalari qisqargan. Kuchli vulkanlar otilgan. quruqlikda dastlabki umurtqasiz hayvonlar paydo bu’lgan.

Kembriy 100 mln. yil

Materiklar pasaygan va keng maydonlarni dengiz bosgan. Baykal to\ burmalanish tugagan.

Boksit, fosforit chu’kindi, marganeц va temir rudalari.

Prote-rozoy erasi.

2000 mln yilga

yaqin R

Baykal burmalanishining bosh fazasi bu’lib u’tgan va Baykalbu’yi va Zabaykale to\ tizmalari paydo bu’lgan kuchli vulkanlar otilgan. Bakteriyalar va suv u’tlari rivojlangan.

Temir rudasi. Polimetall rudalari. Grafit, Qurilish materyallari.

Arxey erasi 2000

mln yildan ortiq A

Organik dunyosi-skeletsiz yomshoq tanli organizimlardan iborat. Ularning tosh qolidiqlari emas, balki bazan izlarigina uchraydi.

4.2.4 Asosiy to\ hosil bu’lish bosqichlari va yirik planetar relef shakllari.

Er pu’stining rivojlanishida va Er yozasi relefini hosil bu’lishida to\ hosil bu’lish yoki

burmalanish bosqichlari muhim ahamiyati kasb etadi. Er pu’sti rivojlanishi tarixida quyidagi burmalanish bosqichlari ajratiladi: Baykal, kaledon, gerцin, mezozoy (kimmeriy va laramiy), Alp. Baykal to\ burmalanishi bosqichi proterozoy erasiniing oxiri va kembriy davrining boshida ru’y bergan. Mazkur burmalanish bosqichida Baykal bu’yi, Baykalorti to\ tizmalari.

45

Sayan to\lari, Braziliya yassi to\ligi, Koreya yarim orolidagi bazi to\lar, Janubiy Afrikadagi to\lar ku’tarilgan. Mazkur burmalanish jarayonida barcha qadimgi platformalar shakllangan. Kaledon burmalanish bosqichi paleozoy erasining birinchi yarmida (Kembriy, Ordovik, Silur) sodir bu’lgan. Asosan ilk paleozoy bilan u’rta paoleozoy u’rtasida ru’y bergan. Burmalar, to\lar paydo bu’lgan va magma otilib chiqqan. Ikkiga bu’linadi: erta kaledon burmalanish bosqichi, ordovikning oxiri, silurning boshlarida ru’y bergan; kech kaledon burmalanish bosqichi, silurning oxiri va devon davrining boshlarida sodir bu’lgan. Mazkur burmalanish bosqichda Grenalandiya, Britaniya orollari, Skandinaviya, qozo\iston past to\larining \arbiy qismi, SHimoliy Tyanshan. Oltoy, \arbiy Sayan, SHimoliy Monogoliya, Janubi-sharqiy Xitoy to\lari paydo bu’lgan. Gerцin burmalanish bosqichi paleozoy erasining ikkinchi yarimida (devon, karbon, perm) sodir bu’lgan. Devon davrining oxiri va karbon davrining boshlaridan boshlanib u’rta va kech karbonda kuchaygan va tryas davrining u’rtalarida tutagan. Gerцin burmalanish bosqichida Britaniya orollaridagi kembriy to\lari, Kornoul yarim orolidagi to\lar, Armorikan massivi, Reyn slaneцli to\lari, Garц rudali to\lari, Ural, Tyanshan, Oltoy, Kunlun, SHarqiy Avstraliya, Appalachi, Atlas to\lari, qozo\iston past to\larining sharqiy qismi ku’tarilagn. Keyinchalik mazkur gerцinidlar platforma holatiga u’tgan.

Mezozoy burmalanishi. Ikki qismdan iborat: kimmeriy va Larmiy burmalanish bosqichlari.

Kimmeriy (Qora dengiz bu’yidagi qabila nomi) burmalanishi mezozoy erasining boshi va u’rtalarida sodir bu’lgan. Mazkur bosqichda burmali va ku’tarilma harakatlar va magmatizm jarayonlari xos bu’lgan. qadimgi kimmeriy burmalanish bosqichi tryassning oxiri va yora davrining boshlarida sodir bu’lgan. Mazkur bosqichda Verxoyansk-Kolima to\li u’lkasi, SHimoliy Amerikada Kordilera to\larining katta qismi ku’tarilgan.

Laramiy bosqichi (AQSHdagi Laramiy daryosi nomidan olingan). Bu’r davrining oxiri va paleogen davrining boshlarida sodir bu’lgan. Mazkur burmalanish bosqichida SHimoliy Amerikadagi qoyali to\lar, uzoq sharqdagi Sixota-Alin, Saxalin to\lari ku’tarilgan. Tibetda va Malay yarim orollarida ham sodir bu’lgan.

Alp burmalanish bosqichi. Kaynazoy erasida sodir bu’lgan. Ushbu burmalanish bosqichi ru’y bergan Alp to\lari nomi bilan atalgan. Alp burmalanish natijasida hozirgi mavjud ku’p to\ tizmlari ku’tarilgan. Ular ikkita to\ mintaqasini hosil qilgan (Alp-Ximolay va Tinch okean): - Alp-Ximolay mintaqasi: Pireney, Andalusiya, Atlas, Apennin, Alp, Bolqon, Karpat, Kavkaz, Kichik Osiyo, Eron, Hindiqush, Ximolay to\lari; - Tinch okean mintaqasi: Koryak, Kamchatka, Saxalin, YApon, YAngi Gvineya, YAngi Zelandiya, And to\lari, Aleut orollari va x.k. Burmalanish bosqichlari davomida Er yozasidagi asosiy relef shakllari hosil bu’lgan. Er yozasi relfi. Er yozasidagi noteksliklarga relef deb ataladi. Er yozasi relefi uchta yirik guruhga bu’linadi: geotektura, morfostruktura va morfoskulptura. Geotektura - Er pu’stidagi yirik relef shakllaridir. Geotektura faqat Erning ichki kuchlari tasirida vujudga keladi va rivojlanadi. Ularga materik ku’tarilmalari va okean botiqlari kiradi. Geosinklinallar va platformalar esa ikkinchi darajali geotekturalar xisoblanadi. Morfostrukturalarga yirik sayyoraviy relef shakllari kiradi. Ularni hosil bu’lishida Erning ichki kuchlari bilan birga tashqi kuchlari xam qatnashadi. Bunday releef shakllariga yirik to\ tizmalari va tekisliklar kiradi. Masalan, Kordilera to\lari, Buyok tekisliklar, SHarqiy Evropa tekisligi, Turon tekisligi, SHarqiy Avstraliya to\lari va x.k . Morfoskulpturalar asosan tashqi (ekzogen) kuchlar tasirida vujudga keladi. Ularga daryo vodiylari, allyovyal tekisliklar, muz relef shakllari, shamol tasirida hosil bu’lgan relef shakllari, suv eroziyasi natijasida hosil bu’lgan relef shakllari kiradi. Masalan, jarlar, kir\oqlar, barxanlar, daryo vodiylari va x.k.

46

Er yozasidagi asosiy relef shakllari Er pu’stining tuzilishiga mos keladi. Materiklar va okeanlar quruqlik va okean Er pu’stiga mos keladi. Materiklarning platformalarida past tekisliklar, tekisliklar, platolar va yassi to\lar keng tarqalgan. Materiklarning suv bosgan joylarida shelf dengizlari tarqalgan. Masalan, Rus platformasida SHarqiy Evropa, Germaniya–Polsha, Kaspiy bu’yi past tekisligi shakllangan. Janubiy Amerika platformalarida esa Amazoniya past tekisligi va Braziliya yassi to\ligi shakllangan. Afrika platformasi esa plato va yassi to\lardan iborat. Sibir platformasi U’rta Sibir yassi to\ligiga mos keladi. Bu esa platformalarning mustahkamligini va uzoq davr mobaynida emirilish natijasida ularinig yozasi tekislik, plato va yassi to\larga aylanib qolganligidan darak beradi. Alp burmalanishi bosqichida hosil bu’lgan to\lar balandligi, kuchli parchalanganligi bilan ajralib turadi. Jahondagi eng baland to\lar Alp burmalanish bosqichida hosil bu’lgan (Alp, Himolay, Kavkaz, Pomir, And, Hindiqush, Kordilera). Okean platformalariga okean tubi tekisliklari mos keladi. Georiftogenallar esa u’rta okean to\lariga mos keladi. U’rta okean to\larining umumiy uzunligi 60 ming km.ni tashkil qiladi. Er yozasida relefni tarqalishining asosiy qonuniyatlari gipsografik egri chiziq orqali yaqqol tasvirlandi. Gipsografik egri chiziq deb tu’\ri burchakli koordinatalarda tuzilgan Er yozasida turli xil balandlik va chuqurliklarni taraqalishini ku’rsatadigan chizmaga aytiladi. Gipsografik egri chiziqning bu’ylama u’qida balandlik va chuqurliklar, ku’ndalang u’qida esa mazkur chuqurlik va balandliklarga tu’\ri keladigan maydon berilgan (25-rasm). Mazkur gipsografik egri chiziqni tahlil qilganda quyidagilar kelib chiqadi:

• gipsografik egri chiziqda ikkita tik qism ajralib turadi. Ularning maydoni juda kichik. YOqori qismdagi tik qism materik (quruqlik) Er pu’stiga mos keladi uning yoqori qismi Er yozasidagi eng baland nuqta bu’lgan Jomolungma chu’qqisiga tu’\ri keladi. Pastki qismdagi tik qism okean er pu’stiga mos keladi, uning quyi qismi Er yozasidagi eng chuqur chu’kma Maryana boti\iga tu’\ri keladi;

• gipsografik egri chiziqda bundan tashqari ikkita yotiq qism ham ajratiladi. Uning yoqori qismi quruqlikning u’rtacha balandliga tu’\ri keladi (870 m), pastkisi esa okeanning u’rtacha chuqurligiga tu’\ri keladi (3704 m.) Uning maydoni Er yozasini 50% ni tashkil qiladi;

• bundan tashqari egri chiziqda Qiya pastlama qism ham ajralib turadi. U quruqlik Er pu’stidan okean pu’stiga u’tiladigan u’tkinchi Er pu’sti turiga mos keladi. U Er yozasi 10% maydonini egalagan Materik sayozligi (shelef) va materik yon ba\ri mazkur hududda joylashgan.

• quruqlik relef shakllari. quruqlikning asosiy relef shakllari to\lar va tekisliklar xisoblanadi.

To\ deb, Er yozasining atrofdagi tekisliklardan baland ku’tarilib turgan qismlariga aytiladi. To\larning asosiy qismlari quyidagilardan iborat: yonba\ir, chu’qqi, to\ etagi, to\ qirrasi, dovonlar, to\ yu’laklari. To\ni har tomondan u’rab turgan qiya yozaga yonba\ir deb ataladi. YOnba\irni tekislikka u’tish qismiga to\ etagi deb ataladi. To\ qirralarini pasaygan qismlar dovon deb ataladi. To\larni chuqur u’yilgan qismlari to\ yu’laklari deb ataladi. Ikkita qarama-qarshi yonba\irlarning kesishgan joyi to\ qirasi deb ataladi. To\lar balandligiga ku’ra uch guruhga bu’linadi: past (1000 m. gacha), u’rtaga balandikdagi (1000-2000m) va baland (2000 m. dan yoqori) to\lar. To\lar joylanishi, tuzilishi va boshqa xususiyatlariga ku’ra quyidagi turlarga bu’linadi: to\li u’lka, to\ massivi, to\ tuguni, to\ zanjiri, yassi to\, to\lik, burmali to\lar, burmali-palaxsali to\lar, vulkan to\lari. To\li u’lkalar- Er yozasining atrofdagi tekisliklardan baland ku’tarilib turgan qismi. Bir necha ming km.ga chu’zilib ketadi.

47

To\ massivlari-to\li u’lkalarning alohida ajralib qolgan (to\ vodiylari bilan) qismi. Deyarli bir xil uzunlikka va kenglikka ega (Monblan, Mu’\uliston va x.k). To\ tuguni-ikki va undan ortiq tizmalarini kesishgan joyi (Pomir, Arman to\ligi). To\ zanjiri-uzun chu’zilgan balandlik, burmalanish zonasining yu’nalishi bu’yicha juda katta masofaga chu’ziladi. Har bir to\ zanjiri boshqasi bilan to\ vodiysi bilan ajralib turadi. To\ qirrasi-to\ yonba\rilarini kesishgan chizi\i. YAssi to\ nisbatan bir xil yozaga ega bu’lgan ulkan maydonlar. (Afrika, Braziliya, Avstraliya, Hindiston, Markaziy Osiyo va x.k). To\liklar-to\ tizmalari va yasi to\lardan iborat bu’lgan keng hududlar (CHerskiy, Eron, Tibet, Katta havza) Burmali to\lar-geosinklinallar u’rnida Alp burmalanishida hosil bu’lgan to\lar. Katta balandlik bilan ajralib turadi. Vulqonlar turli xil to\ relef shakllarini hosil qiladi. Ulardan keng tarqalganlari quyidagilar: Lavali qoplamalar (trapp yozalari), Islandiyada, YAngi Zelandiyada, Azor, Kanar va Gavay orollarida keng tarqalgan. Hozir ular kam uchraydi ammo qadimda juda keng tarqalgan (Sibir, Kavkazorti, Hindiston yarim oroli SHimoliy va Janubiy Amerika, Janubiy Afrika, Avstraliya, Antraktida); Magma chu’kindi jinslar ichiga kirib borib va u erda qotib qolishi natijasida Er yozasida gubazsimon balandliklar hosil qiladi. Lavalarni otilishi va chor atrofga oqib ketishi natijasida qalqonli vulkanlar hosil bu’ladi (Gavay, Islandiya Polineziya orollari, SHarqiy Afrika), lava va maydalangan to\ jinslarining otilishi natijasida qatlamsimon vulkanlar hosil bu’ladi. Ular ku’p hollarda baland bu’ladi, chu’qqilari qor chizi\idan yoqorida bu’ladi. Masalan, CHimborasi vulkanining mutlaq balandligi 6262 m, Kotopoxi-5897 m, Elburs-5642 m., Popokatepetl-5452 m, Ararat 5165 m, Fudziyama 3776 m. Tekisliklar. Mutlaq balanligi kam u’zgaradigan er yozasining yassi qismlariga tekisliklar deb ataladi. Tekisliklar tokembriy va epipaleozoy platformalarida keng tarqalgan relef turi. Mutlaq balandligiga qarab ular quyidagi qismlarga bu’linadi: a) okean sathidan pastda joylashgan tekisliklar ular botiqlar yoki depressiyalar deb ataladi. Masalan, Kaspiy bu’yi tekisligi, u dengiz satxidan 28 m. pastda joylashgan. quruqlikdagi eng mashxur botiqlardan biri bu’lgan qoragiyo boti\i (132 m.) U’rta Osiyoda joylashgan. U’zbekistonning eng past nuqtasi bu’lgan Mingbuloq boti\i dengiz satxidan 12 m. pastda joylashgan. b) past tekisliklar ularning balandligi 0-200 m. (SHarqiy Evropa, \arbiy Sibir, Amazoniya); v) baland tekisliklar (200-500 m.); Plato – baland, tekisliklarning tik jarlar bilan boshqa tekisliklardan ajralib qolgan qismi (Ustyort, Tungus va x.k). Tekisliklar ikkiga bu’linadi: denudaцion va akkumulyativ. Denudaцion relef platforma u’rnidagi to\larni emirilishi va peneplenga aylanishi natijasida vujudga keladi. Ular ku’pincha platformalarning qalqonlariga tu’\ri keladi. Akkumulyativ tekisliklar chu’kindi jinslar qoplami bilan qoplangan bu’ladi, yani ular platformalarning plitalariga tu’\ri keladi (SHarqiy Evropa, Turon, \arbiy Sibir, Amazoniya, Buyok tekisliklar, Buyok Xitoy tekisligi). quruqlikdagi morfoskulptura releef shakllari. Morfoskulptura relef shakllari ekzogen kuchlar tasirida shakllanadi va rivojlanadi. Morfoskulptura relef shakllariga flyovyal (oqar suv, karst, suffoziya, surilma, glyaцyal (muz), muzloq, eol (shamol) tasirida vujudga keladigan relef shakllari kiradi. Flovyal relef shakllari vaqtincha va doimiy oqar suvlar tasirida vujudga keladi. Vaqtincha oqar suvlar tasirida ariqchalar, jarlar va balkalar hosil bu’ladi. Jar bu uzun chu’zilagan botiq bu’lib, uning yonba\irlari tik va u’simliklarsiz bu’ladi. Balka - bu ham uzun chu’zilan botiq bu’lib, uning yonba\irlari tik va u’simliklar bilan qoplangan bu’ladi. Jar u’z rivojlanishi jarayonida asta-sekin balkaga aylanadi. Doimiy oqar suvlar tasirida daryo vodiylari, shar-sharalar, ostonalar, qayir va terrasalar xamda qir\oqlar hosil bu’ladi.

48

Karst deb suvda eriydigan to\ jinslarida (ohaktosh, dolomit, gips tuz, bu’r) sodir bu’ladigan jarayonga aytiladi. Karst jarayoni natijasida quyidagi relef shakllari vujudga keladi: karrlar – suvda eriydigan to\ jinslari yozasida hosil bu’ladigan chuqur ariqlar. Ularning chuqurligi 2 m. gacha borish mumkin. \orlarni tepa qismini u’pirilib tushishi natijasida karst voronkalari hosil bu’ladi. Karstlandigan to\ jinslaridagi yoriqlarning kengaytirish va u’pirilish natijasida karst quduqlari va shaxtalari hosil bu’ladi. To\ jinslarini er ostida suv tomonidan eritib olib ketilishi natijasida \orlar vujudga keladi. Grunt suvlari tomonidan erigan moddalarni va mayda zarralarni olib ketishiga suffoziya deb ataladi. Suffoziya jarayonida botiqlar va voronkalar hosil bu’ladi. Botiqlar va voronkalar er osti suvlari tasirida mayda zarralarni olib ketilishi oqibatida sodir bu’ladi. Surilma deb, yonba\irdagi to\ jinslarini o\irlik kuchi tasirida surilib tushishiga aytiladi. Muzlar tasirida quyidagi relef shakllari hosil bu’ladi karlar- sovuq tasirida vujudga keladigan kavaksimon u’yilmalar; qu’ypeshonalar – muz tasirida vujudga keladigan relef shakli. Muz harakati davomida to\ jinslarini silliqlab turli xil shakllarini vujudga kelishiga olib keladi. Muzning emirishlishi natijasida hosil bu’ladigan to\orasimon vodiylar troglar deb ataladi. Muz olib kelgan yotqiziqlardan hosil bu’lgan tepaliklar morena tepaliklari deb ataladi. Bu muzlar muzlarning yoriqlarida tu’planib qolgan jinslarni erishi va olib ketilishi natijasida hosil bu’ladi. Ularning uzunligi 30-40 km, kengligi u’nlab metrga etishi mumkin. Drumlinalar – uzunligi 400 m. dan 2500 m. gacha bu’lgan tepaliklardir, ularning kengligi 150-400, balandligi 45 m. gacha bu’ladi. Kelib chiqishi hali tu’la aniqlanmagan. Zandralar – keng qum tekisliklari, muzdan oqib kelayotgan suvlarni yotqiziqlari natijasida hosil bu’ladi. Muzlik tasirida soliflyoqiya, alaslar, bayjaraxlar hosil bu’ladi YOnba\irdan u’ta nam to\ jinslarini sekin-asta surilib tushishiga soliflyokiya deb ataladi. Er ostidagi muzlarni erishi natijasida hosil bu’ladigan botiqlarni YOqutistonda alaslar deb ataladi. YOriqlardagi muzlarni erishi natijasida hosil bu’ladigan du’nglar bayjaraxlar deb ataladi. Grunt suvlari tasirida er yozasini ku’tarilishi natijasida shishish du’nglari hosil bu’ladi. Er osti suvlari yozda chiqib keta olmasa tepasidagi qatlamni ku’tarib yoboradi va du’nglarni hosil bu’lishiga olib keladi. SHamol tasirida yardanglar, baraxanlar va dyonalar vujudga keladi. SHamol olib kelayotgan qum zarralari tasirida bir-biriga parallel bu’lgan qatorlar va ariqlar vujudga kelishi yardanglar deb ataladi. YArdang turkcha su’z bu’lib yorsimon du’ng degan manoni beradi. Mustahkamlanmagan qumlardan shamol tasirida barxanlar vujudga keladi.

Savol va topshiriqlar.

1. Erning ichki va tashqi qobiqlarini aniqlang? 2. Erning qobiqlari qanday omil tasirida shakllangan? 3. Erning ichki tuzilishini chizing? 4. Er pu’sti qanday to\ jinslaridan tuzilgan? 5. Er pu’sti mantiyadan nima orqali ajralib turadi? 6. Erning tashqi va ichki qobiqlarini u’zaro tasiri nimalarda namoyon bu’ladi? 7. Litosfera nima? 8. Geosinklinallar va platformalar haqida nimalarni bilasiz? 9. Sinklinal va antiklinallar nima? 10. To\lar qanday omil tasirida peneplenga aylanib qoladi? 11. Platformalar nima va ular nimalardan tuzilgan? 12. qalqon, plita, rift nima? 13. Geologik vaqt deb nimaga aytiladi? 14. Geoxronologik jadval haqida su’zlab bering. 15. To\ hosil bu’lish bosqichlari haqida nimalarni bilasiz?

49

16. Qadimgi platformalar qaysi to\ hosil bu’lish bosqichida ku’tarilgan? 17. Geotektura, morfostruktura va morfoskulptura tushunchalarini izoxlab bering. 18. Flyovyal relef shakllari deganda nimani tushunasiz. 19. Barxan va dyonalar qanday relef shakllariga kiradi? 20. Muz tasirida qanday relef shakllari vujudga keladi? 21. /orlar, karrlar, voronkalar qanday relef shakliga kiradi?

4.2.Gidrosfera

4.2.1. Gidrosferaning tuzilishi

Gidrosfera Er pu’sti va atmosferaning u’rtasida joylashgan. Gidrosfera okean va quruqlik suvlaridan iborat (26-rasm). Gidrosfera suvlarining asosiy qismi okeanlar suviga tu’\ri keladi. Boshqa suv obektlaridan Er osti suvlari va muzliklar ajralib turadi. Ular chuchuk suvlarning asosiy manbaidir. Er pu’stining \ovaklarida va muzliklarda suv resurslarining eng muhim qismi bu’lgan chuchuk suvlarning asosiy qismi joylashgan.

Demak, gidrosfera okean va quruqlik suvlaridan iborat ekan. Okean suvlari Tinch, Atlantika, Hind va SHimoliy Muz okeani suvlaridan iborat. quruqlik suvlari u’z navbatida er usti va er osti suvlariga bu’linadi. Er usti suvlari daryo, ku’l, botqoq va muzliklar suvlaridan, er osti suvlari esa suyoq va muzloq suvlardan tashkil topgan. Ku’p yillik muzloq erlar asosan Evrosiyo va SHimoliy Amerikaning shimoliy qismlarida tarqalgan. Muzlar esa Antarktida va Grenlandiyada hamda baland to\larda tarqalgan.

50

Gidrosfera Er yozasini yoppasiga tu’xtovsiz qoplamasa ham, uning 70,8% ni tashkil qiladi (510,1 mln. km2 dan 361 mln. km2).

Suv qanday bu’lishidan qatiy nazar asosiy landshaft hosil qiluvchi omildir. Suv geografik qobiqdagi hamma jismlar tarkibida u yoki bu darajada mavjud.

Jahon suv zahirasi (K.I.Gerenchuk, V.L.Bokov, I.G.CHervanov, 1984y)

3-jadval

Jahon zaxirasidagi ulushi

Suv turlari Maydoni mln. km2

Hajmi ming km3 Umumiy

zaxiradan

CHuchuk suv zaxira-

sidan 1. Dunyo okeani 361,3 1388000 96,5 - 2. Er osti suvlari 134,8 23400 1,7 3. CHuchuk suvlar 10530 0,76 30,1 4. Tuproqdagi nam 82,0 16,5 0,001 0,05 5. Qorlar va doimiy muzliklar 16,2 24064 1,74 68,7 6. Er osti muzlari 21,0 300 0,022 0,86 7. Ku’l suvlari CHuchuk ku’l suvlari 1,24 91,0 0,007 0,26 SHu’r ku’l suvlari 0,82 85,4 0,006 -

8. Botqoq suvlari 2,68 11,5 0,0008 0,03 9. Daryo suvlari 148,8 2,1 0,0002 0,006 10 Atmosferadagi suv 510,0 12,9 0,001 0,04 11 Organizmdagi suvlar 1,1 0,0001 0,003 12 Suvning umumiy zahirarasi 1385984,6 100,0 13 CHuchuk suv zahirasi 35029,2 2,53 100

CHuchuk suvlarning umumiy hajmi jahon suv zahirasining 2,53%ini tashkil qilar ekan.

qolgan suvlar esa ichishga yaroqsiz bu’lgan shu’r suvlardir. Ku’p olimlar gidrosferaga atmosferadagi va organizmdagi suvlarni ham qu’shishadi,

ammo ularning miqdori juda ham kichikdir. Masalan, atmosferadagi suvlar jahon suv zahirasining 0,001% ini, chuchuk suvlarning esa 0,04% ini tashkil qiladi (3-jadval).

Suv Er sharida eng ku’p tarqalgan mineral. U vodorod bilan kislorodning eng oddiy (N2O) birikmasi bu’lib, u’ziga xos xususiyatlarga ega. Suv molekulalari tez harakat qilganligi sababli muz O0Sda eriydi, suv esa 1000da qaynaydi. SHu sababli u geografik qobiqda uch holatda –suyoq, qattiq va bu\ holida uchrab, bir holatdan ikkinchi holatga oson u’tib turadi. Bu esa suvning turli holatda va juda keng tarqalishiga hamda boshqa tabyat birliklari bilan xilma –xil u’zaro aloqada bu’lishiga imkon beradi.

Suv tabyatdagi haqiqiy harakatchan jismlar qatoriga kiradi. U o\irlik kuchi tasiriga qaramay, turli yu’nalishda harakat qiladi. Osmotik bosim tufayli suv va unda erigan moddalar hatto organik tu’siqlardan ham u’tadi. Suv bu\i mantiyadan Er pu’stiga u’tadi va uning yozasiga chiqadi. Suvning ku’p qismi Er yozasi va pu’stida tu’planib, gidrosferani tashkil qiladi. Suv troposferaning hamma qismida uchraydi. Suv u’ta harakatchan bu’lganligidan modda va energiya tashuvchi qudratli vositadir. Suv Er pu’stida juda ku’p moddalarni bir joydan ikkinchi joyga ku’chirib yoradi.

Suvning zichligi haroratga bo\liq ravishda u’zgaradi. Barcha jismlar suyoq holatdan qattiq holatga u’tganda zichlashadi, muz esa suvdan engil. Muzning tetraedrik tuzilishi boshqa jismlarga qaraganda \ovak, bu esa yonma-yon joylashgan vodorod molekulalarining u’zaro bu’sh bo\langanligi sabablidir. Muz engilligi sababli suv havzalari yozasida chu’kmay turadi va issiqlikni yomon u’tkazishi tufayli pastki qismlaridagi suvlarni muzlashiga yu’l qu’ymaydi

51

va organizmlarni kirilib ketishidan saqlaydi. Suv Q40Sda eng zich bu’ladi. SHu sababli suv havzalarining chuqur qismida harorati Q40S ga teng bu’lgan zich suv tu’planib qoladi. Bu esa gidrosfera hayotida juda muhim rol u’ynaydi. Baland to\larda va qutbiy u’lkalarda qor va muz qoplami tuproqning muzlashiga yu’l qu’ymaydi va mavjudotlarni muzlab qolishdan saqlaydi. Suvning erituvchanlik xossasi geografik qobiqdagi moddalar almashinuvi, yani hayotni mavjudligini taminlaydi.

4.2.2. Dunyo okeani

Geografik qobiqda ikki xil yoza ajratiladi –quruqlik va okeanlar yozasi. Dunyo okeani

gidrosfera suvlarining 96,5%ini tashkil kiladi. Ular Er yozasini 70,8%ini qoplab yotadi. quruqlik yozasi bilan suv yozasi doimo u’zaro aloqadadir. Mazkur aloqaning eng muhim qismi modda va issiqlikning almashininishidir. quruqlik va okean u’rtasida modda va issiqlikning almashinuvi quyidagi yu’nalishlarda sodir bu’ladi:

• namning almashinuvi. Okeanlar Er yozasining uchdan ikki qismini egallab yotishi tufayli ular Quyosh radyaцiyasining asosiy qismini olib, atmogidrosferadagi oqimlar tufayli bu issiqlikni Er yozasida qayta taqsimlaydi;

• mineral moddalarning almashinuvi. Mineral moddalar geosinklinallarning rivojlanishi jarayonida dengizlar transgressiyasi natijasida quruqlikka u’tadi. quruqlikdan okeanlarga mineral moddalar daryo loyqalari sifatida qaytib keladi.

Okean bir butun suv havzasidir. SHuning uchun okeanlarni malum bir qismlarga bu’lish shartlidir, 1650 yili Golland olimi Varenus Dunyo okeanini besh qismga ajratgan; Buyok, Atlantika, Hind, SHimoliy va Janubiy. Buyok Britaniya geografiya jamiyati 1845 yili buni tasdiqladi. Ammo keyinchalik SHimoliy va Janubiy okeanlar boshqa okeanning qismlaridir degan fikr asosida, ular boshqa okeanlarga qu’shib yoborildi. XX asrning 30-yillarida SHimoliy muz okeanining nomi yana qaytadan tiklandi. Hozirgi paytda janubiy okeanni ham borligi isbotlanish arafasida turibdi. Bu borada ilmiy ishlar jadal olib borilmoqda.

4.2.2.1. Dunyo okeani suvlari

Dunyo okeani suvlarining asosiy xususiyati ularning shu’rligi va haroratidir. 1 litr

suvdagi tuzlar miqdoriga shu’rlik deb ataladi. SHu’rlik promilleda (%0) yoki grammlarda ifodalanadi. Okean suvlarining urtacha shu’rligi 35%00, yani 1000 gramm (1litr) dengiz suvida 35 gramm tuz bor degani. Dengiz suvlarining tarkibidagi tuzlar quyidagi tuzlardan iborat; osh tuzi NaCI -77,758 %, MgCI -10,87%, MgSO4- 4,437%, CaSO4- 3,600%, K2SO4- 2,465%, CaCO3- 0,345%, MgBr-0,217%.

CHuchuk suvlarning shu’rligi juda ham kam, u’rtacha 0,146%0. Uning tarkibida karbonatlar ku’proq (80%). Okean suvlarining tuz tarkibi proterozoy erasidayoq shakllangan. Okean shakllanishining ilk bosqichlarida uning suvi daryo suvlariga yaqin bu’lgan. Keyinchalik nurash natijasida to\ jinslarining u’zgarishi va biosferaning rivojlanishi natijasida ular orasidagi farq ortib borgan.

Dengiz suvi tarkibida xloridlar, sulfidlar va karbonatlardan tashqari Erda malum bu’lgan hamma kimyoviy elementlar va nodir metallar mavjud.

Okean suvlari tarkibidagi elementlar ru’yxati quyidagidan iborat:

(Kurer YONESKO, 1986, mart, s.7); Xlor Litiy Uran Kadmiy Natriy Rubidiy Nikel Volfram Magniy Fosfor Vanadiy Ksenon Oltingugurt Yod Marganeц Germaniy Kalцiy Bariy Titan Xrom

52

Kaliy Indiy Surma Toriy Brom Rux Kobalt Skandiy Uglerod Temir Цeziy Qu’r\oshin Stronцiy Alyominiy Цeriy Simob Bor Molibden Ittriy Galiy Kremniy Selen Kumush Vismut Ftor Qalay Lantan Niobiy Argon Mis Kripton Talliy Azot Mishyak Neon Oltin

Bazi elementar dengiz suvlari tarkibida juda oz miqdorda uchraydi. Masalan, 1m3suvda oltinning miqdori 0,008mg. Qalay va kobaltning borligini esa dengiz hayvonlari qoldi\i va okean tubi yotqiziqlari tarkibida borligi darak beradi.

Okeanda shu’rlikning taqsimlanishi zonallikka ega. Dunyo okeanida eng yoqori shu’rlik (36%0) tropik va subtropik hududlarda kuzatiladi. Mazkur hududlarda yo\in kam, bu\lanish ku’pdir. Ekvator yonidagi hududlarda shu’rlik bir oz kamayishi kuzatiladi. Ammo mu’tadil, qutb va qutbiy u’lkalarda shu’rlik yana ham pasayadi.

SHu’rlik miqdorining zonal taqsimlanish qonuniyati regional omillar tasirida buziladi. Atlantika okeanida shu’rlik boshqa okeanlarga nisbatan yoqori. SHimoliy Muz okeanida muz qoplami tufayli past, Hind va Tinch okeanlarida shu’rlik miqdori yo\inlar ku’p yoqqanligi tufayli kam.

Ichki dengizlarda suvning shu’rligi dengizga quyiladigan daryo suvi miqdoriga va ochiq okean bilan suv almashinish suratiga bo\liq. Eng past shu’rlik Boltiq dengizida (8%0). qora dengizda shu’rlik miqdori u’rtacha shu’rlikdan ancha past (17-18%0). qizil dengizda esa eng yoqori, bu erda shu’rlik 40%. CHunki qizil dengizda bu\lanish miqdori juda yoqori hamda unga hech qanday daryo quyilmaydi. Okeanlarda 2000 m chuqurlikdan boshlab shu’rlik bir xil qiymatga ega (34,7-34,9%0).

Okeanlarning harorat meyori ham u’ziga xos xususiyatlarga ega. Okean suvlarining issiqlik si\imi juda yoqori, u havoning issiqlik si\imidan juda yoqori. Okean suvlarining 10 metrlik yoza qatlamining issiqlik si\imi butun atmosfera issiqlik si\imidan tu’rt marotaba katta. SHuning uchun okean sekin isib sekin soviydi va okean oqimlari orqali issiqlikni qaytadan taqsimlaydi. Okean ulkan issiqlik manbai bu’lib, u sayyoramizda issiqlikni boshqaruvchi hisoblanadi.

Okean suvi harorati kam u’zgaradi. Ammo shunga qaramay rift zonalarida harorati 250- 3000S bu’lgan ku’lchalar ham uchrab turadi. Okean yozasida harorat havo harorati kabi zonal qonuniyat asosida u’zgaradi. Ekvator atrofida u’rtacha yillik harorat 26-280, har ikkala yarim sharning 30-400 kengliklarda 17-200, qutbiy kengliklarda 00 atrofida yoki manfiy. CHuqurlik ortgan sari harorat pasayib boradi va 1000 m dan boshlab hamma joyda harorat 50dan past. 2000 m dan pastda 2-30S.

Okean va dengizlarning gaz sharoiti. Dunyo okeani tabyatida, ayniqsa unda u’simlik va hayvonot dunyosini tarqalishida suvning gaz meyori muhim u’rin tutadi. Suvda azot, kislorod, karbonat angidrid, bazan esa oltingugurt erigan bu’ladi. Azot bilan kislorodning okeandagi nisbati 63% va 35%, yani suvda atmosferaga nisbatan kislorod miqdori ikki barobar ku’p. Bu dengiz hayvonlari uchun qulaydir. Gazlarning suvda eruvchanligi suvning haroratiga bo\liq. SHu’rligi 35%0 bu’lgan okean suvining 1000 grammida 00S haroraratda 8,5 sm3, 300S haroratda esa 4,5 sm3 gaz erishi mumkin. Sovuq suvda kislorod ku’proq bu’ladi. Kislorod suvga qisman diffuziya yu’li bilan havodan, yo\inlardan keladi. Tu’lqin vaqtida ham havodagi kislorod erib suvga u’tadi. Ammo suvdagi kislorodning asosiy manbai fitoplanktondir. Fotosintez jarayonida fitoplanktondan erkin kislorod ajralib chiqib suvga u’tadi. SHu sababli fitoplanktonga serob joylarda kislorod miqdori yoqori bu’ladi. Okeanlarning chuqur qismidagi suvlarda ham kislorod ku’p bu’ladi. Mazkur kislorod qutbiy kengliklardan okean tubi orqali ekvator tomon oqib keladigan sovuq suv chuqurdagi suvni

53

kislorod bilan taminlab turadi. CHuqurdagi suvlarning ku’tarilishi okeanlarning yoza qismlarini ozuqa tuzlari bilan taminlaydi. Mazkur tuzlar planktonning u’sishiga yordam beradi, plankton esa u’z navbatida yoza qatlamdagi suvlarga ku’plab kislorod ajratib chiqaradi. Azot suvga atmosferadan u’tadi. Karbonat angidrid (SO2) suvda har doim etarli miqdorda bu’ladi. Karbonat angidrid suvga atmosferadan u’tadi, bundan tashqari vulqon otilganda Erning ichki qismlaridan chiquvchi va hayvonlar nafas olganda va organik moddalar parchalangada hosil bu’lgan karbonat angidrid ham suvga u’tadi. Oltingugurtning tu’planishi okeanning chuqur qismlarida shu’r suvlarining tu’planib qolishi va ularni oltingugurt vodorodiga tu’yinib qolishiga bo\liq. Dengiz suvining tiniqligi va rangi. Dengiz suvida yoru\likning tarqalishi. Okean suvining tiniqligi suv molekulalari hamda ularda erigan moddalar, shuningdek suvdagi myallaq zarrachalar-plankton, havo pufakchalari, suv keltirmalarining Quyosh nurlarini qanday yotishi va tarqatishiga bo\liq. Suv nimtiniq modda: Quyosh nurlari unda qisman sochilib ketadi, qisman yotiladi va birmuncha chuqurlikka tushib boradi. Nurlarning yotilishi va sochilishiga suvdagi erimagan har xil moddalar katta tasir ku’rsatadi. Ular qancha ku’p bu’lsa, suvning tiniqligi shuncha kam bu’ladi. Suvning tiniqligi dyametri 30 sm.li oq disk bilan aniqlanadi (SHubaev, 1975): ushbu disk suvga chu’ktirilganda, necha metrdan ku’rinsa, suvning tiniqligi shuncha metr bu’ladi. Dunyo okeanidagi eng tiniq suv Sargasso dengizining suvidir. Uning tiniqligi 66,5 m. Sargasso dengizida suv vertikal aralashmaydi va plankton qatlami yopqa. Tiniq suvlar tropik va subtropik kengliklarda ku’proq tarqalgan, ularning tiniqligi: U’rta dengizda - 60 m, Tinch okeanida – 62 m, Hind okeanida - 50 m. Okeanlarning suvlarida myallaq moddalarning ku’pligi tufayli uning tiniqligi kamayadi. Masalan, SHimoliy dengizda 23 m, Boltiq dengizida 13m, Oq dengizda 9 m, Azov dengizida 3 m. Suvda yoru\likning qancha masofaga kirib borishi maxsus fotoplastinkalar vositasida aniqlanadi. Fotoplastinka 100 m chuqurlikda 80 minut ushlanganda xiralashadi; kuchsiz yoru\lik 500 m.gacha chuqurlikda aniqlangan, u bilinar-bilinmas darajada esa 1000 m.gacha tushib beradi. U’simliklarga kerak bu’ladigan qizil nurlar 100 m.dan chuqurga u’tmaydi. Fotosintez jarayoni ku’p yoru\lik talab qilganidan 100 -150 m.dan, kamdan –kam hollarda 200 m.dan chuqurda u’simliklar uchramaydi. Dengiz suvlarining ustki 100 m. li qismida dengiz hayvonlarining asosiy ozi\i –plankton hayot kechiradi. Okeandagi bu’ylama zonalar. Okean bu’ylama yu’nalishda bir xil emas. Unda tu’rtta qatlam ajraladi: yoza, oraliq, chuqur va tubatrofi. YOzlama zona (200 m chuqurlikkacha) –suvlarning yoqori darajadagi harakatchanligi va u’zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Buning asosiy sababi haroratning fasliy u’zgarishi va tu’lqinlardir. Unda dunyo okeani suvlarining 68,4 mln. km3 hajmi tu’plangan. Bu esa dunyo okeani hajmini 5,1% tashkil qiladi. Oralik zona (200 –2000 m). Mazkur zonada modda va issiqlikning kengliklar bu’yicha harakati meridional harkat bilan almashinadi. YOqori kengliklarda mazkur zonaga iliq suv qatlami kiradi. Ushbu zonadagi suv hajmi 414,2 mln.km3 yoki dunyo okeani hajmini 31% tashkil qiladi. CHuqur zona (2000 –4000 m) modda va energiyani meridional siljishi va okeanlararo suv almashinish zonasidir. Mazkur zonada okean suvlarining 50,7% tu’plangan (680 mln.km3 ). Okean tubatrofi zonasi (4000 mdan chukur) qutbiy suvlardan iborat. Hajmi 176,3 mln.km3 (13%). Suv masalalari. Okeanning malum bir qismlarida shakllanadigan, nisbatan bir xil fizik, ximik va biologik xossalarga ega bu’lgan va yaxlit tabiiy –akval komplekslarni hosil qiladigan katta suv hajmiga suv masalalari deb ataladi. Ularning asosiy xossalari bu’lib harorat, shu’rlik, tiniqlik hisoblanadi.

54

Okeanlarda ajratilgan har bir bu’ylama qatlamda alohida suv masalalarining turlari ajratiladi. YOza qatlamida quyidagi suv masalalari ajratiladi: - ekvatoryal suv masalalari, harorati 260 –280S, shu’rligi 33 –35%0, kislorod miqdori 1 sm3da 3 –4 g; - tropik suv masalalari (shimoliy va janubiy), harorati 180 –270S, shu’rligi 34,5 –35,5%0, kislorod miqdori 2 –4 g/sm3; - subtropik (shimoliy va janubiy), harorati 150 –280S, shu’rligi 35 –37%0; - qutbyoni (mu’tadil, subarktika, subantarktika), harorati 50 –200S, shu’rligi 34 –35%0, kislorod miqdori 4 –6 g/sm3. Mazkur zona asosiy baliq ovlash rayoni hisoblanadi; -qutbiy suv masalalari (Arktika, Antarktika), harorati Q50dan –1,80S gacha, shu’rligi 32 –34%0, kislorod miqdori 5 –7 g/sm3, mu’z lar bilan qoplangan. Turli suv masalalari orali\ida okean frontlari hosil bu’ladi. Bu zonada u’rama harakatlar, organik dunyoni juda katta miqdorda tu’planishi kuzatiladi.

4.2.2. Quruqlik suvlari

Quruqlik suvlari asosan atmosfera yo\inlari tufayli hosil bu’ladi. Atmosfera yo\inlari Er yozasiga tushib quyidagi tarkibiy qismlarga bu’linadi:

• Er yozasi bu’ylab oqib daryolarni, ku’llarni va botqoqlarni hosil qiladi; • Erga shimilib er osti suvlarini hosil qiladi; • to\larda va qutbiy u’lkalarda to\ va qoplama muzliklarga aylanadi; • Er yozasidan, suv quruqlikdagi suv havzalari yozasidan va u’simliklar bargidan

bu\lanadi. SHuning uchun quruqlik suvlari quyidagi qismlarga bu’linadi: er osti suvlari (suyoq va qattiq), er usti suvlari (daryolar, ku’llar, botqoqlar, muzliklar).

4.2.2.1. Er osti suvlari

Er pu’stidagi suvlarga er osti suvlari deb ataladi. Er osti suvlari to\ jinslari tarkibida va \ovaklarda suyoq, gaz va qattiq holda uchraydi.

Er pu’stining yoqori qismida joylashgan chu’kindi to\ jinslari tarkibida hamma joyda yoppasiga er osti suvlari mavjud. Bu erda uchta qatlam ajraladi:

• yoqori qatlam; bu erda asosan chuchuk suvlar mavjud, ular atmosfera yo\inlari hisobiga hosil bu’lgan. Suv almashinishi tez suratlarda sodir bu’ladi. Mazkur suvlar asosan ichimlik va xu’jalik maqsadlarida foydalaniladi;

• u’rta qatlam; qadimgi suvlardan iborat. Ular asta-sekin yoshroq (yangi) suvlar tomonilan siqib chiqariladi. Ular mineral suvlar hisoblanadi, shuning uchun ular davolash maqsadlarida ishlatiladi. Suv almashinishi sekin kechadi;

• Quyi qatlam; juda qadimgi suvlardan iborat, suv almashinishi juda sekin ru’y beradi, minerallashish darajasi juda yoqori, shuning uchun ularni qorishmalar deb xam atashadi. Mazkur suvlar turli xil tuzlar, brom, yod va boshqa elementlarni ajratib olishda foydalaniladi.

Er pu’stining yoqori qatlami faol suv almashinish zonasida u’z navbatida yana ikki qatlamga bu’linadi: aeraцiya qatlami; atmosfera va er osti gidrosferasi orali\ida joylashgan. Mazkur qatlam suv bilan tu’liqsiz tu’yingan qatlam deb ataladi; suv bilan tu’la tu’yingan qatlam. Mazkur qatlamda to\ jinslari \ovaklari yoppasiga suv bilan tu’lgan bu’ladi.

Litosferada suv ikki qarama-qarshi yu’nalishda harakat qiladi:

a) mantiyadan Er yozasiga;

55

b) Er yozasidan Erning ichki qismi tomon.

To\ jinslarining suvga tu’yinganlik darajasi ularning \ovakligi va darzsimonligiga bo\liq. Qoyali to\ jinslarining \ovaklik darajasi juda kam (0,5 – 0,86%), chu’kindi jinslariniki esa juda yoqori ( 14 – 80%).

Suv bilan bu’lgan u’zaro tasiriga qarab to\ jinslari uch yirik guruhga bu’linadi:

A. Suv u’tkazadigan tog jinslari: ular u’z navbatida yana ikki guruhga bu’linadi:

1) Suvni shimmaydigan: a) Yirik donali qumlar va sha\al toshlar;

b) Darzsimon ohaktoshlar.

2) Suv shimadigan: a) Bu’r, trof, loyqa, lyoss

b) Suv u’tkazmaydigan to\ jinslari yoki suv tu’siqlari:

1) Suv shimmaydigan to\ jinslari (kristall, darzsiz, qattiq to\ jinslari); 2) Suv shimadigan to\ jinslari (gil, mergel, alevrolit). V. Eriydigan to\ jinslari (kaliy va osh tuzi, gips, ohaktosh, dolomit).

Tarkibida suv mavjud bu’lgan to\ jinslari qatlami suvli qatlam deb ataladi. Tepasida suv u’tkazadigan qatlam bu’lgan suv u’tkazmaydigan jinslar qatlami suv tu’si\i deb ataladi. Kelib chiqishiga ku’ra Er osti suvlari quyidagi guruhlarga bu’linadi:

• infiltraцion (shimilgan) suvlar, ular yom\ir va daryo suvlarining Erga shimilishi natijasida hosil bu’ladi;

• kondensaцion suvlar, to\ jinslarining \ovaklaridagi suv bu\larini kondensaцiyalanishi natijasida hosil bu’ladi;

• magmatik yoki yovenil suvlar. Magmaning kristallanishi va gazsizlanishi (degazaцiya) natijasida hosil bu’ladi;

• sedimentaцiya yu’li bilan hosil bu’lgan suvlar. Suv havzalarida yotqiziqlarning hosil bu’lish jarayonida shakllanadi.

Fizik (tabiiy) holatiga qarab, Er osti suvlari quyidagi guruhlarga bu’linadi: a) gravitaцion suvlar. Ular o\irlik kuchi tasirida harakat qiladi; b) pardasimon suvlar. Tuproq zarralarini pardaga u’xshab u’rab oladi va ularga yoza tortish kuchi tasirida yopishib turadi; v) gigroskopik suvlar, jinslarning zarralarini pardaga u’xshab urab oladi va ular yozasida mustahkam yopishib turadi. Faqat bu\ holatiga u’tgandagina harakat qilishi mumkin. U’simliklar undan oziqlana olmaydi; g) kristallizaцion yoki fizik bo\langan suv. Minerallar tarkibida bu’ladi (gips va x.k.). SHuning uchun mazkur suv ajratib olinganda minerallarnig fizik xossalari u’zgaradi; d) konstitutцion suv yoki ximik bo\langan suv. Minerallarda kimyoviy bo\langan bu’ladi, u ajratib olinganda minerallarning kimyoviy tarkibi u’zgaradi; e) qattiq holdagi suv – muz va qorlarni tashkil qiladi; yo) bu\ holidagi suv. To\ jinslarida tu’ldirish xususiyatiga qarab \ovaklardagi suvlar, darz va yoriqlardagi suvlar va karst suvlari ajratiladi. Er osti suvlari Er pu’stida uchrashiga qarab quyidagi turlarga bu’linadi:

• tuproq suvlari yoki yoqori suvlar (verxovodka). Uncha chuqur bu’lmagan qatlamlarda bu’ladi, yilning issiq fasllarida yu’qoladi;

• grunt suvlari Er yozasidan pastdagi birinchi doimiy bosimsiz suvli qatlam (yoqori qismida suv u’tkazmaydigan qatlam bu’lmaydi);

• qatlamlararo suvlar grunt suvlaridan pastda bu’ladi va ikki (yoqori va pastda) suv u’tkazmaydigan qatlam orasida joylashadi. Doimo gidrostatik bosim ostida bu’ladi, shuning uchun ular bosimli suvlar deb ataladi. Ularni ku’pincha artezyan suvlari deb

56

ham atashadi. Franцiyaning Arteziya provinцiyasida XII asrda birinchi marta favvora bu’lib otilib turiladigan quduq qazilgan. SHuning uchun bosimli suvlar bor joylarni Artezyan havzalari deb atashadi.

Er osti suvlarining \ovaklarda va yoriqlardagi harakati bosim farqi tufayli sodir bu’ladi va filtraцiya koeffiцientida ifodalanadi (4-jadval).

4-jadval

Turli xil to\ jinslarida Er osti suvlarining haraka t tezligi

Er osti suvlarining Er yozasiga chiqishi buloq deb ataladi.

Er osti suvlari halq xu’jaligidagi ahamiyatiga qarab quyidagi guruhlarga bu’linadi: a) chuchuk er osti suvlari, minerallanish darajasi 1 g/l dan kam, asosan 100 m chuqurlikkacha bu’ladi, bazan 200-500 m chuqurlikda ham uchrab turadi; b) termal er osti suvlari. Harorati baland (iliq va issiq suvlar t0q40 – 600S) va yoqori (600 – 1000) bu’ladi, hamda paragidrotermlar (1000S ortiq haroratga ega bu’lgan suvlar) binolarni isitishda ishlatiladi; v) sanoat ahamiyatiga ega bu’lgan er osti suvlari. Tarkibida sanoat ahamiyatiga ega bu’lgan ximiyaviy elementlar zahirasi bu’ladi (yod, brom). Bunday suvlardan AQSH, Italiya, YAponiya, Turkiyada цeziy, rubidiy, stronцiy, germaniy, volframm, litiy, bu’r va boshqa elementlar ajratib olinadi. U’zbekistonda esa hozirgi paytda bunday suvlardan yod ajratib olinmoqda; g) shifobaxsh suvlar (davolaydigan va ichiladigan).

4.2.2.2. Daryolar

Atmosfera yo\inlari bilan tu’yinadigan va u’zan deb ataluvchi chuqurlikda oqadigan tabiiy suv oqimiga daryo deb ataladi.

Daryolar, ariqlar, vaqtinchalik suv oqimlari, ku’llar, botqoqlar gidrografik tu’rni tashkil qiladi.

Gidrografik turning juda katta qismini kichik daryolar tashkil qiladi. Daryo va uning irmoqlari daryo tizimini tashkil qiladi. Har bir daryo tizimida bosh daryo va irmoqlar ajratiladi. Bosh daryoga quyiladigan daryolar birinchi darajali irmoqlar deb ataladi, ularning irmoqlari ikkinchi darajali irmoqlar deb ataladi va x.k. Masalan, Sirdaryo tizimida bosh (asosiy) daryo bu’lib Sirdaryo hisoblanadi. CHirchiq birinchi darajali irmoq, Piskom, CHotqol, Ugom daryolari ikkinchi darajali irmoqlar, ularning irmoqlari esa uchinchi darajali irmoqlar hisoblanadi.

To\ jinslari Filtraцiya koeffiцienti, sutkasiga metr hisobida

Suvni juda yaxshi u’tkazadigan to\ jinslari (yirik sha\altoshlar)

100

Suvni yaxshi u’tkazadigan to\ jinslari

(sha\altoshlar, yirik donali qumlar) >10

Suv u’tkazadigan to\ jinslari (qumlar) 10-1

Suvni kam u’tkazadigan jinslar (mergel, qum, qumoq) 1-0,01

Suvni juda kam u’tkazadigan jinslar (qumoq, soz, tuproq, gilli qumtoshlar)

0,01-0,001

Deyarli suv u’tkazmaydigan jinslar (gillar) <0,001

57

Daryoning suv yi\adigan maydoni uning havzasi deb ataladi. Ikki daryo havzasini ajratib turadigan chiziq suvayir\ich chizi\i deb ataladi. To\li u’lkalarda suvayir\ich chizi\i to\ tizmasining qirrasidan u’tkaziladi.

Daryolarning quyidagi u’lchamlari mavjud:

-havzadagi barcha daryolar va ularning irmoqlarining uzunligining yi\indisini havza maydoniga nisbati daryo tizimining zichligi deb ataladi va quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

N q ΣL/S

- daryoning boshlanadigan joyi daryoning manbai deb ataladi. Daryoning manbai sersuv bulishi va kam suv bulishi mumkin. Sersuv daryo manbalariga ku’llar va muzliklar kiradi. Kamsuvli manbalar buloqlar, botqoqlar, er osti suvlari va kichik-kichik ku’llar bu’lishi mumkin;

- daryo manbaidan su’ng daryo u’zani boshlanadi. U’zanda suv o\irlik kuchi tasirida harakat qiladi va u’zanni emirib u’ya boshlaydi. Daryo u’zanlari mustahkamligiga qarab quyidagi qismlarga bu’linadi;

a) u’ta nomustahkam qir\oqli tekislik daryolari (Xyanxe, Amudaryo, Po, Tarim);

b) u’ta nomustahkam u’zanli to\ daryolari. Ularda chuqurlatish eroziyasi juda kuchla kechadi;

v) nisbatan mustahkam daryolar. Ularga tekislik daryolarining ancha qismi kiradi;

g) qattiq kristall jinslar tarqalgan hududlardagi mustahkam daryolar.

- daryolarning boshqa daryolarga, okeanga yoki dengizga quyilish joyi uning mansabi deb ataladi. Daryoning quyilish joyida delta hosil bu’ladi. Deltada daryo olib kelgan jinslar va loyqalar yotqiziladi, shuning uchun daryoning quyilish joyi kengayib boraveradi. Suv ku’tarilganda daryo mansabida suv tu’planib qoladi, pasayganda esa suv daryo mansabidagi yotqiziqlarni olib ketadi (Ob gubasi, La-Plata, Jirondi, Temza, Sena, Kongo). Mazkur daryolarning quyilish joyi estyariy deb ataladi.

- daryolarning manbai va mansabi orasidagi mutlaq balandliklar farqini uning uzunligiga nisbati uning nishabi deb ataladi.

- daryolarga suv kelishi ularning tu’yinishi deb ataladi. Daryolar yom\ir suvidan, qor va muzlarning erishidan hosil bu’lgan suvlardan va Er osti suvlaridan tu’yinishi mumkin. Agar bitta manba daryo suvining 50%ini bersa, mazkur daryoning tu’yinishi aralash turga kiradi. Agar bitta manba daryo suvining 50%idan 80%ga yaqin suvini bersa, bunday tuyinish asosiy tu’yinish manbai deb ataladi. Agar bitta manba daryo suvining 80%idan ortiq qismini bersa bunday tu’yinish «faqat» turiga kiradi. Masalan, faqat yom\irdan, faqat muzdan tu’yinadigan daryolar.

M.I.Lvovich (1964) geografik qobiqdagi daryolarni quyidagi turlarga ajratadi:

1. ekvatoryal daryo turi. YOm\irdan tu’yinadi, yil bu’yi tu’lib oqadi;

2. subekvatoryal va tropik turdagi daryolar, yom\irdan tu’yinadi, oqim fasllar bu’yicha notekis taqsimlangan. YOm\irli faslda daryo sathi keskin ku’tariladi, quruq faslda sayozlashib, bazilari qurib qoladi. SHari daryosida yom\irli faslda (oktyabr-noyabr) suv sathi 35-40 m.ga ku’tariladi, Darling daryosi esa qurib qoladi;

3. subtropik U’rta dengiz turi. YOm\irdan tu’yinadi, qishda sersuv bu’ladi;

4. subtropik musson turi. YOm\irdan tu’yinadi, yozda sersuv bu’ladi (Xyanxe);

5. mu’tadil dengiz yoki \arbiy Evropa turi. YOm\irdan tu’yinadi, oqim yil bu’yi bir tekisda taqsimlangan;

6. mu’tadil quruq tur, yom\irdan va er osti suvlaridan tu’yinadi;

58

7. mu’tadil chala chu’l turi. qordan tu’yinadi, yozda er osti suvlaridan tu’yinadi;

8. mu’tadil musson yoki Uzoq sharq turi, yom\irdan, bahorda qordan tu’yinadi;

9. qutbyoni va ku’p yillik muzloq yoki sharqiy Sibir turi, qordan tu’yinadi;

10. qutbiy tur, qor va muzdan tu’yinadi;

11. ku’l turi (Neva, Svir, Avliyo Lavrentiya, Makkenzi, Angara) oqim meyorga solingan;

12. to\ daryolari turi, aralash tu’yinishga mansub.

4.2.2.3. Ku’llar

Quruqlikdagi suv bilan tu’lgan tabiiy botiqlar ku’llar deb ataladi. Er yozasidagi hamma ku’llarning maydoni quruqlik maydonini taxminan 1,8%ini tashkil qiladi. Ku’llar uchta tarkibiy qismdan iborat: botiq; suv qatlami; u’simlik va xayvonot dunyosi.

Ku’l botiqlari kelib chiqishiga ku’ra quyidagi qismlarga bu’linadi:

1. Tektonik ku’llar. Ular u’z navbatida quyidagi turlarga bu’linadi: -uzilmalarda joylashgan ku’llar. Uzilmalarda Er yozasidagi eng chuqur ku’llar

joylashgan: Baykal, Buyok Afrika yoriqlaridagi ku’llar, SHveцiya va Finlyandiyaning yirik ku’llari. Ulardan Baykal va Tanganika kriptodepressiyada joylashgan, yani ularning sathi okean sathidan yoqorida, tubi esa okean sathidan pastda joylashgan;

-botiqlarda (muldasimon) joylashgan ku’llar: CHad, Eyr va x.k.

-marakkab ku’llar (Kaspiy, Viktoriya, Titikaka); Vulkanik ku’llar (YAva, YAngi-Zellandiya, Kanar orollaridagi ku’llar); Muz hosil qilgan botiqlarda joylashgan ku’llar; Tu’\on ku’llar (Sarez ku’li); Lavali – tu’\onli ku’llar (Sevan, Tana, Sixotyalin to\idagi ku’llar); Vodiy ku’llari (daryo vodiylarida joylashgan ku’llar); Karst ku’llari; Suffozion ku’llar; Suniy ku’llar (suv omborlari).

Ku’llar oqar va oqmas ku’llarga bu’linadi.

4.2.2.4. Botqoqlar

Er yozasining namgarchilik ortiqcha bu’lgan va torf qatlamlari mavjud joylar. Torfning qalinligi 0,3 m. kam bu’lmasligi kerak. Agar torf qatlami yopqa bu’lsa botqoq emas, botqoqlashgan joylar hosil bu’ladi. Botqoqlar u’rmonning kesilib ketgan yoki kuyib ketgan joylarida va u’tloqlarni uzoq muddat suv bosishi, shuningdek, sayoz suv havzalarini u’simlik qoplashi natijasida hosil bu’ladi. Botqoqlarning ku’p qismi shimoliy yarim sharda mu’tadil va subarktika mintaqasida keng tarqalgan. U’rta Osiyoda botqoqlar yirik daryolar (Amudaryo, Sirdaryo, CHu va Ili daryolari) vodiysida, yoyilmalarning tevarak atroflarida va pastqam joylarda uchraydi. Botqoqlar kelib chiqishiga ku’ra uch turga bu’linadi: pastqam, yoqori, aralash.

Pastqam (evtrof – grekcha ev – yaxshi, trophe – tu’yinish) botqoqlar, er osti suvlari bilan tu’yinadi. Er osti suvlari tuzlarga boy bu’ladi. YAssi yozaga ega va u’simliklarga boy. Mazkur botqoqlar suv ayir\ichlarda, terrasalarda va daryo kayirlarida rivojlanadi. Ular u’tli, u’rmonli (qayin va olxali) botqoqlardir.

YOqori botqoqlar (oligotrof botqoqlar). Asosan atmosfera yo\inlari bilan tu’yinadigan botqoqlar. U’simlik qoldiqlari juda ku’p bu’ladi. Ku’pincha qabariq shaklga ega. CHunki mazkur botqoqlarni tashkil qiladigan sfagnli moxlar botqoqning suvlarini minerallashish darajasi past bu’lgan markazida tez u’sadi. Sfagn moxlaridan tashqari yoqori botqoqlarda

59

pushina, bagulnik, kassandra va klyokva ham u’sadi. Mazkur botqoqlarda balandliklar pastqamlar bilan almashib turadi.

Oraliq botqoqlar (mezotrof botqoqlar). Ular yoqori va pastqam botqoqlar orali\ida bu’ladi. Mazkur botqoqlar ham er osti ham atmosfera suvlari hisobiga vujudga keladi. Baland joylarda u’sadigan u’tlar asosan atmosfera yo\inlari hisobiga rivojlanadi, bu erlarda yoqori botqoqlarga xos u’simliklar rivojlanadi. Pastqam joylarda esa quyi botqoqlarga xos u’simliklar u’sadi.

4.2.2.5. Kriosfera.

Kriosfera yaxlit tarqalmagan qobiq bu’lib, u atmosfera, gidrosfera va litosferaning u’zaro termik tasir zonasida joylashgan. Unga doimiy manfiy harorat xos.

Kriosferaga fasliy va ku’p yillik qor qoplamlari, fasliy va ku’p yillik muzloqlar, to\ muzliklari va muz qoplamlari hamda yoriqlardagi va er ostidagi muzlar kiradi.

Er pu’stining manfiy haroratga ega bu’lgan va er osti muzlari va tuproqlarni fasliy muzlaydigan joylari mavjud yoqori qismi kriolitozona deb ataladi. Doimiy qor qoplamining umumiy maydoni shimoliy yarim sharida 2 mln.km2, janubiy yarim sharda 14 mln.km2. doimiy muzlar va to\lardagi muzlar maydoni 14 mln.km2. demak qor qoplamining umumiy maydoni 30 mln.km2 atrofida yani er yozasining 6% i qor bilan qoplangan.

Vaqtinchalik qor qoplamining maydoni shimoliy yarim sharda 59 mln.km2, janubiy yarim sharda 2 mln.km2, vaqtincha dengiz muzlari yozasida 24 mln.km2.

Doimiy va vaqtincha muz qoplamining umumiy maydoni 113 mln.km2, yani er yozasining 22% ni tashkil qiladi. Doimiy va vaqtincha qor qoplami chegarasidan qor chizi\i u’tadi. qor chizi\i chegarasida yoqqan qor miqdori erigan qor miqdoriga teng. qor chizi\idan yoqorida qor tu’plana boradi. CHunki bu erda yoqqan qor miqdori erigan qor miqdoridan ku’p. qor chizi\idan pastda qor tu’planmaydi, chunki harorat yoqori bu’lganligi sababli yoqqan qorni xammasi erib ketadi.

Muzlar va muz qoplamlarining umumiy maydoni 16 mln.km2. Ularda 24 mln.km2 chuchuk suv tu’plangan, yani ular chuchuk suv zahirasini 69%ni tashkil qiladi. Muzlarning 87%i Antarktidada joylashgan. Agar Antarktida muzlari eritilsa, quruqlikning 20 mln.km2 maydoni suv ostida qolgan bu’lar edi.

Ku’p yillik muzloqlar va er osti muzlari Er pu’stining manfiy haroratga ega bu’lgan qismlaridir. Manfiy haroratda suv doimo qattiq holatda bu’ladi. Ku’p yillik muzloq erlar maydoni 21 mln.km2ni tashkil qiladi, yani quruqlik maydonining 14%ini tashkil qiladi. Ku’p yillik muzloqlarning katta qismi shimoliy yarim sharda joylashgan. Janubiy yarim sharda ku’p yillik muzloqlar maydoni 1 mln.km2. muz qoplami ostida esa ku’p yillik muzlar uchramaydi.

Savol va topshiriqlar

15. Gidrosfera qanday tarkibiy qismlarga bu’linadi? 16. quruqlik va okeanlar u’rtasidagi modda va issiqlik almashinuvi qanday yu’nalishlarda sodir bu’ladi?

17. Dengiz suvlaridagi tuzlarning miqdoriga qarab tartib bilan yozib chiqing.

18. SHu’rlik nima va u nimada ifodalanadi?

60

19. CHuchuk va shu’r suvning u’rtacha shu’rligi qancha?

20. Suvning tiniqligi qanday aniqlanadi va eng tiniq dengiz qaysi?

21. Okeanda qanday suv massalari ajratiladi?

22. quruqlik suvlarining hosil bu’lish manbai nima?

23. Er osti suvlari fizik holatiga qarab qanday turlarga ajratiladi?

24. To\ jinslarining suv u’tkazuvchanligi nimaga bo\liq?

25. Kelib chiqishiga ku’ra er osti suvlari qanday turlarga bu’linadi?

26. Artezyan qudu\ini chizmasini tuzing.

27. Daryolarning u’lchamlarini jadvalini tuzing.

28. Daryolar tuyinishiga ku’ra qanday turlarga bu’linadi?

29. Ku’llar haqida nimalarni bilasiz?

30. YOqori va quyi botqoqlar orasidagi farq nimadan iborat?

31. Kriosferaga nimalar kiradi?

4.3. Atmosfera

Atmosfera (grekcha atmos – bu\, sphoira – shar) sayyoramizning havo qobi\idir. Atmosferaning koinot bilan chegaradosh yoqori qismi ekzosfera yoki tashqi atmosfera deb ataladi va 2–3 ming km. balandlikkacha davom etadi. YOqori atmosferada shu qatlamlardan tarqalgan engil elementlar – vodorord va geliy atomlarining koinotga tarqalib ketishi sodir bu’ladi.

Er yozasida havo o\irlik kuchi tasirida ushlab turiladi. Er yozasida havoning zichligi 1,275 kg/m3. Balandlikka ku’tarilgan sari havoning zichligii kamayib boradi: 5 km. balandlikda havoning zichligi 0,735 kg/m3, 10 kmda 0,411 kg/m3, 20 kmda 0,087 kg/m3, 300 km. balandlikda esa zichlik Er yozasidagi zichlikdan 100 mlrd. marta kam, 2 – 3 ming km. balandlikda esa havoning zichligi fazoning zichligiga tenglashib qoladi. Atmosferaning Erdagi hayot uchun ahamiyati juda katta. U Erni qattiq isib va sovib ketishidan, metioritlardan va Quyoshdan keladigan zararli nurlardan saqlaydi.

4.3.1. Atmosferaning bu’ylama tuzilishi

Atmosferada yoqoriga ku’tarilgan sari havoning zichligi va harorati u’zgarib boradi. SHu munosabat bilan atmosferada malum bir xususiyatlarga ega bu’lgan alohida qatlamlar vujudga kelgan. Bular troposfera, strotosfera, mezosfera, ionosfera va ekzosferadir (26 – rasm).

Troposfera geografik qobiq tarkibiga tu’la kiradi va Erning tasirida isiydi. Troposferaning qalinligi u’rta hisobda 10 – 11 km. bu’lib, u havoning Er yozasida isishi natijasida hosil bu’ladigan ku’tarilma oqimning balandligi bilan belgilanadi. Havo ekvatoryal u’lkalarda 16–17 km.gacha, mu’tadil u’lkalarda 10–11 km.gacha, qutbiy u’lkalarda 7–8 km.gacha ku’tariladi. Troposferaning yoqori chegarasi ana shu balandliklardan u’tadi.

61

Troposferada atmosfera massasining 80%i tu’plangan. Erning tortish kuchi va gazlar qisilishi tufayli havo Er yozasida yokorida aytganimizdek, juda zich bu’ladi. SHuning uchun quyi besh kilometrlik qatlamda atmosfera massasining 50%i tu’plangan.

Havoning Er yozasidan qaytgan issiqlik hisobiga isishi troposferada ku’tarilma va pastlama havo oqimlarini vujudga keltiradi. Bunday oqimlar konvektiv oqimlar deb ataladi. Konvektiv oqimlarining yu’nalishi (yoqori va past), ularning kechish surati vaqt va makonda ancha tez u’zgarib turadi. Natijada Er yozasi yaqinida murakkab va u’zgarib turadigan barik tizim, yani yoqori va past bosim hududlari vujudga keladi.

Troposferada havoning harakati natijasida turli tezlikda esadigan shamollar vujudga keladi. Troposferada bulutlar hosil bu’lib, yo\inlar yo\adi.

Troposfera issiqlikni Er yozasidan oladi. Tirik mavjudotlar, nurash jarayoni, yotqiziqlarning hosil bu’lishi va boshqa jarayonlar atmosferaning gaz tarkibini tashkil qiladi. Ob-havo va iqlimni vujudga keltiradigan barcha jarayonlar shu erda sodir bu’ladi.

Atmosferaning Er yozasiga yaqin qismida ekvatorda harorat u’rtacha 260S, shimoliy qutbda esa – 230S ni tashkil qiladi. YOqoriga ku’tarilgan sari havoning adyabatik sovishi natijasida xarorat har 100 m balandlikda 0,60S dan (har bir kilometr balandlikda 60S dan) pasaya boradi va troposferaning yoqorigi chegarasida ekvator ustida –700S gacha, shimoliy qutb ustida –450 dan –650 S gacha pasayadi. Havoning qutblarga nisbatan ekvator tepasida ku’proq sovib ketishi bu erda havoni baland ku’tarilishi sabab bu’ladi. Tropopyaza troposfera bilan stratosfera orali\ida joylashgan. qalinligi 1 km atrofida. Havoning konvektiv oqimlari tropopyazadan yoqoriga ku’tarilmaydi. Tropopyaza mu’tadil mintaqada 8 km. balandlikdan u’tadi, ekvator ustida esa 16 – 18 km yoqorida joylashadi. Uning balandligi fasllar bu’yicha u’zgarib turadi. YOzda qishdagidan balandroq, цiklonlarda pastroq, antiцiklonlarda balandroq bu’ladi. Tropopyaza bir xil havo massalari ustida aniq namoyon bu’ladi. Havo frontlari ustida esa bir tomonga oqqan va bu’lingan bu’ladi.

Stratosfera Er yozasidan ku’tarilgan konvektiv havo oqimi eta olmaydigan balandliklardan boshlanadi. Stratosfera 40 – 60 km. gacha ku’tariladi. Mazkur qatlamda havo xususiyatlarining sifat jihatidan sekin u’zgarishiga Er yozasi tasirining birdaniga kamayishi sabab bu’ladi. Stratosferada atmosferaning 20% massasi tuplangan. Ushbu qatlamda havoning zichligi va bosimi juda kam. SHuning uchun bu erda faqat binafsha rangli nurlar tarqaladi, shu sababli osmon binafsha rangda bu’ladi. Stratosfera ham troposferadagi gazlardan iborat, ammo bu erda ozonning ulushi ku’proq, ammo miqdori kam. Stratosferada ozon 15 – 30 km balandliklar orali\ida tarqalgan. Ozonning miqdori kam bu’lishiga qaramay, u troposfera xususiyatlarining shakllanishida va Er yozasidagi xayotda juda muhim ahamiyatga ega. CHunki ozon qatlami tirik organizmlar uchun xavfli bu’lgan qisqa tu’lqinli ultrabinafsha nurlarini yotib oladi. Stratosferada 20 km. balandlikkacha xarorat u’zgarmaydi. Bu qatlam quyi qatlam deyiladi. Mazkur qatlam ozon pardasi joylashgan balandlikkacha davom etadi. YOqori qatlamda havo xarorati doimo ortib boradi. Buning asosiy sababi ozon qatlamining qisqa tu’lqinli radyaцiyani yotishi natijasida qizib ketishidir. Mazkur qatlam yoqori stratosfera deb ataladi. Stratosferani ozonosfera ham deb atashadi. Troposfera bilan stratosfera u’rtasida gaz almashinib turadi, natijada stratosferada suv bu\lari bu’ladi va ozon pardasidan pastda, sovuq qatlamda rang – barang tusda tovlanuvchi sadafrang bulutlar vujudga keladi.

Mezosfera stratosferaning yoqori qismidan, 50 km. balandlikdan boshlanadi va 80 km. balandlikkacha davom etadi. harorat yana pasayib boradi va yoqori qismida – 900S gacha pasayadi. Bu joyda kumushsimon bulutlar hosil bu’ladi. Havoning zichligi juda ham kam, Er yozasidagi zichlikdan 200 bravar kam.

Ionosfera yoki termosfera 800 – 1000 km. balandlikkacha chu’zilgan. Atmosferaning juda yirik va murakkab qatlami. Er tabyatida muhim u’rin tutadi va muhim ahamiyatga ega. Azot va kislorod gazlari ionlashgan holatda bu’ladi. Quyoshning ultrabinafsha va elektr

62

radyaцiyasi tasirida bu gazlarning molekula va atom tuzilishi buziladi. Atomlarning elektron qobiqlaridan ayrim elektronlar ajralib chiqadi. Ushbu joydagi fazoda butun atomlar ham, bir qism elektronini yu’qotgan atomlar ham va alohida elektronlar ham mavjud. Moddalarning bunday holati u’ta gazsimon, yani plazma holati deb ataladi. Bitta elektroni ajralib chiqqan atom musbat zaryadga ega bu’lib qoladi. Ajralib chiqqan elektron esa manfiy zaryadga ega bu’ladi. Bu elektron neytral atom bilan qu’shilib, uni xam manfiy zaryadlashi mumkin. SHunday qilib, ionosferada zaryadlangan zarrachalar qatlamlari hosil bu’ladi. Zaryadlangan eng zich qatlam Er yozasidan 200 – 400 km. gacha balandlikda joylashgan. Bu ionlashishning asosiy maksimum qatlamidir. Ionosferada xavo zichligi kam bu’lganligidan Quyosh nurlari tarqalmaydi va osmon qora rangda ku’rinadi unda yolduz hamda sayyoralar miltirab turadi. Ushbu joyda kuchli elektr toki oqimlari mavjud bu’lib, ular Er magnit maydonining u’zgarishiga sabab bu’ladi va qutb yo\dusi vujudga keladi. Ionosfera Quyoshning rentgen nurlarini yotib qoladi va shu bilan Er yozidagi hayotni uning zararli tasiridan saqlaydi, 160 km.dan 60 km. gacha balandlikda meteor jismlar yonib ketadi. Ionosferaning 80 km.dan 300 km.gacha balandlikda bu’lgan quyi qismi termosfera deb ataladi. Termosferada yoqoriga ku’tarilgan sari xarorat osha boradi. 150 km. balandlikda havo xarorati 2200S, 600 km. balandlikda 15000S gacha ortadi.

Ekzosfera 900 – 1000 km. dan balandlikda joylashgan. Uni faqat raketalar yordamida u’rganish mumkin. Bunday balandlikda atmosferadagi gazlarning xarkati kritik tezlikka – 11,2 km/sek.ga yaqinlashadi va ayrim zarrachalar Erning tortish kuchini engib chiqib ketishi mumkin. Olam fazosiga ayniqsa vodorod atomlari chiqib turadi. Bu gaz ekzosferada ku’pchilikni tashkil etsa kerak. Ekzosferaning yoqori chegarasi 3000 km.

Er tortishini engib chiqqan vodorod atomlari Er atrofida toj hosil qiladi. Er toji 20000 km gacha tarqaladi. Unda gazlar zichligi juda kam bu’lsa ham, lekin sayyoralar orali\idagi fazodagidan 10 baravar kattadir.

Atmosferada iqlim hosil qiluvchi uchta asosiy jarayon ru’y beradi: a) Quyosh radyaцiyasi; b) atmosfera harakati; v) nam aylanishi.

4.3.2. Atmosferaning tarkibi

Atmosferaning tarkibi Er tabyatining bir qismi sifatida uzoq geologik davr mobaynida shakllangan. Atmosfera doimiy va vaqtincha tarkiblardan iborat.

Atmosferaning doimiy tarkibi turli xil gazlar aralashmasidan iborat. L. P. SHubaev (1975) malumoti bu’yicha quruq havoning tarkibida quyidagi gazlar mavjud: azot (78,10%), kislorod (20,93%), argon (0,93%), karbonat angidrid (0,03%), vodorod, geliy, neon, kripton, ksenon va boshqalar (0,01%). Kislorod atmosferada ozon ku’rinishida xam uchraydi.

Atmosfera tarkibini shakllanishida uchta bosqich ajratiladi: 1) Erning dastlabki atmosferasi suv bu\lari, vodorod ammyak va vodorod sulfatidan iborat bu’lgan. Suv bu\lari Quyoshning ultrabinafsha nurlari tasirida vodorod bilan kislorodga parchalanib turgan bu’lsa xam, u vaqtdagi atmosferada erkin kislorod bu’lmagan. Erkin kislorod ammyak oksidlanib, azot va suvga aylanishiga, shuningdek metan bilan uglerodning oksidlanishiga sarf bu’lgan. Vodorodning bir qismi kosmik fazoga tarqalib turgan. Karbonat angidrid Er pu’stining boshqa elementlari bilan reakцiyaga kirishib, oxaktosh va boshqa karbonatli jinslarni hosil qilgan; 2) ikkinchi bosqichda atmosfera karbonat angidriddan iborat bu’lgan. Karbonat angidrid vulkanlar otilganda mantiyadan chiqib kelgan. qadimda vulkanlar ku’p otilib turgan. Atmosferaning karbonat angidridli bosqichi toshku’mir davrida tugagan. Ushbu davrda yashil u’simliklar fotosintez jarayonida karbonat angidridni yotib, havoga erkin kislorod chiqargan; 3) uchinchi bosqich paleozoyning oxiridan boshlangan. Mazkur davrdan boshlab atmosfera

63

tarkibi xozirgi holatga ega bu’lgan. Bunday havo tarkibining tarkib topishida va saqlanib qolishida tirik mavjudotlar muhim u’rin tutgan (V.I.Vernadskiy).

Azot atmosferada katta miqdorni tashkil qiladi (78%). Uning manbai ammyak bu’lishi mumkin (4NHQ3O2q2N2Q6H2O). Azot bo\langan holda organik birikmalarda keng tarqalgan. Bunday azot asosan bakteriyalarning erkin azotnng tu’plashidan hosil bu’ladi. Azotning birikmalardan ajralib chiqishi xam asosan bakteriyalar tasirida ru’y beradi. Atmosferada azot kislorod aralashmasi rolini u’ynab, oksidlanish suratini va biologik jarayonlarini tartibga solib turadi. Azot uncha faol emas, ammo atmosferada eng keng tarqalgan gaz. Azot juda ku’p organizmlar tomonidan bevosita havodan emas, balki azot tu’playdigan bakteriyalar va suv u’tlari orqali u’zlashtiriladi.

Kislorod kimyoviy jihatdan u’ta faol element. Kislorod Erda eng keng tarqalgan elementlardan hisoblanadi. Uning asosiy qismi bo\langan holda mavjud, barcha kislorod miqdorining faqat 0,01 qismigina erkin holdadir. Erkin kislorod dastlab, suv bu\larining Quyoshning ultrabinafsha nurlari tasiri ostida fotoximik parchalanishidan hosil bu’lgan. Lekin erkin kislorodning asosiy qismi yashil u’simliklar fotosintez vaqtida hosil bu’ladigan kisloroddan o\irroqdir. Uning o\irligi SO2 gazning ultrabinafsha nurlari tasirida parchalanishidan hosil bu’ladigan «o\ir» kislorod hisobiga ortadi. Kislorodning atmosferada bu’lishi hayot omili – nafas olishning zaruriy shartidir. Kislorod organizmlarni hosil qiluvchi oQsil, yo\ va uglevodlar tarkibiga kiradi. Organizmlar hayot kechirish uchun zarur bu’lgan energiyani oksidlanish hisobiga oladi. Atmosferada taxminan 1015t kislorod bor. Fotosintez jarayonida atmosferaga yiliga 20 1016g. kislorod chiqariladi.

Vaqtincha (u’zgaruvchan) tarkiblarga SO2, O3, suv bu\lari, aerozollar kiradi. Karbonat angidrid havoga vulkanlardan, gidrosfera suvidan, mavjudotlarning parchalanishidan keladi. Karbonat angidridning atmosferada miqdori kam, ammo u geografik qobiqning faoliyatida katta ahamiyatga ega. Organik moddalarni hosil bu’lishida karbonat angidrid fotosintez jarayonida asosiy materyal bu’lib hisoblanadi

6SO2Q6N2OQenergiyaqS6N12O6Q6O2

Suv tarkibidagi karbonat angidrid gazi suvning erituvchanlik xossasini oshiradi va to\ jinslarining nurashida bir omil bu’ladi. U Erning issiqlik balansini tartibga solib turuvchi omillardan biridir, chunki u qisqa tu’lqinli Quyosh radyaцiyasini u’tkazib yoborib, Er tarqatadigan uzun tu’lqinli issiqlik nurini yotib qoladi.

Atmosferada ozon ham bor, u kislorod molekulasining ultrabinafsha nurlar va elektr zaryadlari tasirida atomlarga parchalanishi, su’ngra ushbu atomlarning molekulalar bilan qu’shilishi natijasida hosil bu’ladi: O2QOqO3.

Ozon beqaror gaz va buning ustiga kuchli oksidlovchidir. Uning miqdori Er yozasida juda kam. CHaqmoqdan keyin hamda to\larda tepaga ku’tarilgan sari bir oz ortadi. Bu gazning asosiy massasi atmosferada tu’plangan, u joyda ozon pardasini hosil qiladi.

Suv bu\lari atmosferaga Er yozasidan keladi va uning miqdori keskin u’zgaruvchan bu’ladi hamda tabiiy geografik sharoitga bo\liq. Er yozasida suv bu\larining miqdori 0,2%dan (qutbiy u’lkalarda) 2,5%ga (ekvatorda) teng. Balandlik ortgan sari kamayib boradi. Karbonat angidrid va suv bu\lari filtr sifatida Erning uzun tu’lqinli nurlarini ushlab qoladi. Natijada issiqxona effekti vujudga keladi.

Aerozollar atmosferadagi qattiq zarralardir. Ularga vulkan kullari, u’simlik uru\lari, yoqil\ilarning yonishidan hosil bu’lgan changlar, mineral changlar va tuzlar kiradi. Insonning xu’jalik faoliyati tasirida atmosferada changlar miqdori keskin oshib ketdi. Aerozollarning asosiy qismi troposferada tu’planadi.

4.3.3. Xavo massalari

64

Harorati, namligi va boshqa u’lchamlari bir xil bu’lgan havoning juda katta xajmdagi bu’laklari havo massalari deb ataladi. Ularning u’lchamlari materiklarning yoki okeanlarning ayrim qismlariga teng bu’ladi.

Troposfera ku’ndalang yu’nalishda havo massalariga bu’linadi. Troposferada bir paytning u’zida bir necha u’nlab havo massalari mavjud bu’lishi mumkin. Ular doimo harakatda bu’ladi, shuning uchun ularining xossalari doimo u’zgarib turadi va issiq, quruq, yom\irli, sovuq ob – havoni olib kelishi mumkin.

Ikki ku’shni havo massalari orali\ida atmosfera frontlari vujudga keladi. Frontlar ikki havo massasini bir – biridan ajratib turadigan oraliq qatlamdir. Uning kengligi bir necha u’n kilometr bu’lishi mumkin. Atmosfera frortlarida havo tez suratlarda harakatlanadi, цiklonlar va antiцiklonlar hosil bu’ladi, yo\inlar yo\adi, ob – havo keskin u’zgaradi. Atmosfera frortlari troposferaning eng harakatchan qismidir. Troposferada ekvatoryal, tropik, mu’tadil, arktika va antarktika havo massalari ajratiladi. Ular u’z navbatida kontinental va dengiz turlarga bu’linadi.

Ekvatoryal havo massalari (EXM) ekvatoryal kengliklarda vujudga keladi. Yil bu’yi xarorati va namligi yoqori. Okean va quruqlik havo massalari bir xil xususiyatga ega, shuning uchun bu erda dengiz va quruqlik havo massalari ajratilmaydi. YOzda ekvatoryal havo massalari subekvatoryal mintaqaga bostirib kiradi va ku’p yo\in yo\ishiga sabab bu’ladi.

Tropik havo massalari. Tropik va subtropik kengliklarda okean va quruqlik ustida vujudga keladi (Saxroi Kabir, Arabiston yarim oroli, Meksika, Avstraliya). YOzda tropik xavo massalari mu’tadil mintaqaning quruq xududlarida xam vujudga keladi (U’rta Osiyo, Mu\uliston, SHimoliy Xitoy, Katta xavza). Kontinental tropik havo yoqori harorat va namlikning kamligi bilan ajralib turadi. quruq xududlardagi havo tarkibida changlar ku’proq bu’ladi. Dengiz tropik xavosida nam ku’proq bu’ladi, ammo haroratning yoqoriligi tufayli tu’yinish chegarasidan ancha pastda. Natijada okeanlarning tropik kengliklarida bu\lanish ku’p bu’ladi.

Mu’tadil havo massalari mu’tadil kengliklarda vujudga keladi va xilma – hilligi bilan ajralib turadi. Mu’tadil mintaqaning kontinental havosi materiklar ustida shakllanadi. Ular yil fasllari davomida u’zgarib turadi. YOzda havo kuchli qiziydi va sernam bu’lib qoladi. qishda kuchli sovib ketadi va quruq bu’lib qoladi. Mu’tadil dengiz havosi okeanlar ustida tarkib topadi, sernamligi va mu’tadil harorati bilan ajralib turadi. qishda mazkur havo massalari iliqlik va yom\ir olib keladi, yozda esa salqin, yom\irli ob – havoni olib keladi.

Arktika va Antarktika havo massalari muz va qorlar ustida shakllanadi. qishda juda sovib ketadi, ayniqsa qutbiy tunlar davrida. Mazkur havolar past harorat, nisbiy namlikning kamligi va tiniqligi bilan ajralib turadi. Kontinental havo massalari Grenlandiya, Antarktida va qutbiy orollar ustida tarkib topadi. Dengiz havo massalari SHimoliy Muz okeani va janubiy okeanning ochiq joylarida vujudga keladi.

Savol va topshiriklar

1. Atmosfera qanday qatlamlardan iborat? 2. Troposfera nimasi bilan ajralib turadi? 3. Stratosferada qaysi qatlamda havo harorati ortib boradi? 4. Ozon qatlami qaysi balandlikda joylashgan? 5. Atmosferada qaysi elementlar ku’proq tarqalgan? 6. Troposfera yozlama yu’nalishda qanday qismlarga bu’linadi?

4.4. Biosfera

4.4.1. Biosfera haqida tushuncha.

65

«Biosfera» atamasi birinchi bor 1875 yil nemis geologi Edyard Zyoss tomonidan fanga kiritilgan. Biosfera deganda Erning hayot qobi\i – tirik organizmlar mavjud muhit tushuniladi. U atmosferaning quyi qismi, gidrosferaning va litosferaning yoqori qismini u’z ichiga olib, Erning boshqa qobiqlaridan u’zining bir qator xususiyatlari bilan ajralib turadi. Eng asosiy farqi–bu muhitda tirik organizmlarning (u’simliklar, mikroorganizmlar, xayvonot dunyosi) mavjudligi hisoblanadi. Ammo biosfera yaxlit qobiqni hosil qilmaydi. Biosferaning yoqori chegarasi atmosferaning 25 – 30 km. balandlikda joylashgan ozon qatlami, quyi chagarasi quruqlikda 10 – 12 km. chuqurlikdan u’tkaziladi. Gidrosfera esa butunlay biosfera tarkibiga kiritiladi. Organizmlarning asosiy qismi qalinligi bir necha u’nlab metrni tashkil etuvchi atmosfera, litosfera va gidrosfera chegara zonasida joylashgan.

Biosferadagi hayotni vujudga kelishi hali u’z echimini ohirigacha topmagan tabyatshunoslikning yirik myammolaridan biri hisoblanadi. Ku’pchilikning fikricha, hayot moddaning kimyoviy evolyoцiyasini biologik evolyoцiyaga u’tishi natijasida vujudga kelgan deb hisoblanadi. Bunday u’tish davri qachon va qaerda bu’lganligi haqida xanuzgacha aniq malumotlar olingani yu’q. YAqin yillargacha Erning u’zini mutloq yoshi haqida xam har xil fikrlar mavjud edi, eng yangi usullar yordamida olingan malumotlarga qaraganda Erninng mutloq yoshi 4,5 mlrd. yil atrofida ekanligi aniqlandi. Erdagi eng qadimgi chu’kindi to\ jinslarning mutloq yoshi esa 4 mlrd. yil atrofida ekanligi aniqlangan.

Ku’pgina olimlarning fikricha Erda hayot vujudga kelishidan oldin qariyb 1 mlrd. yil davomida organik birikmalarning abiogen sintezi amalga oshgan va shundan keyin birlamchi sodda organizmlar shakllangan deb hisoblanadi.

Biosferadagi tirik organizmlarning umumiy massasi Erning boshqa qobiqlarining massasiga nisbatan juda kichik bu’lib 2,4 1012tni tashkil etadi. Bu ku’rsatkich gidrosferaning massasiga nasbatan taxminan 600 ming barobar, litosferaning massasiga nisbatan 1,5 mln barobar kam. Lekin shunga qaramay tirik organizmlarning geografik qobiqqa ku’rsatayotgan tasiri benixoya katta. Birinchi navbatda bu tasir geografik qobiqning biz ku’rsatayotgan bir qator xususiyatlarni shakllanishida u’z aksini topgan. Ayniqsa yashil u’simliklarninng fotosintez jarayonida atmosferadagi karbonat angidrid, suv va tuproqdagi eritmalar hisobiga organik birikmalarni vujudga keltirishi muhim ahamiyatga ega. Bu jarayon katta miqdordagi Quyosh energiyasini geografik qobiqda tu’planishi bilan bo\liq. Keyinchalik bu energiya yonish, chirish jarayonida arof – muhitga chiqadi yoki boshqa organizmlarga ozuqa zanjiri orqali uzatiladi. Biosferada energiya manbai sifatida har xil kimyoviy reakцiyalar ham xizmat qilishi mumkin, shuni hisobiga bakteriyalar organik mahsulotni vujudga keltiradi.

Atrof–muhitning sharoitiga moslashishi, organizmlarni tabiiy raqobat natijasida tanlanishi tirik organizmlarning evolyoцiyasini taminladi.

Birlamchi tirik organizmlarni vujudga kelishi atmosfera, litosfera va gidrosferadagi moddani biologik u’rin almashishiga jalb etish bilan birga uni energiya manbalaridan foydalanish imkonini yaratdi. Organizmlarning ichki energiya manbai, agar u uni tashqi muhitdan nur, issiqlik sifatida olmasa, moddani oksidlanish jarayonida ajratgan energiyasidan iborat. Malum muhitda vujudga kelgan organizmlar bu muhitni u yoki bu darajada u’zgartirdilar, u’zlari xam u’zgarib boradilar. SHunday kilib biosfera deganda tirik organizmlar mavjud muhit tushuniladi.

Biosferada moddaning ikkita asosiy toifasi mavjud: ular tirik organizmlar va jonsiz modda. Tirik organizmlar u’z faoliyati natijasida Quyosh energiyasi hisobiga kimyoviy birikmalarni vujudga keltiradi, bu birikmalar parchalanganda kimyoviy ish bajarishga qodir energiya ajralib chiqadi. Kimyoviy nuqtai nazardan tirik organizmlar materiyaning faol shakllaridan biri bu’lib, uninig kimyoviy energiyasi energiyani boshqa masalan, mexanik, issiqlik va x.k. shakllariga aylanishi mumkin. Jonsiz modda – tirik organizmlar tarkibiga

66

kirmagan minerallardan yoki kimyoviy elementlardan iborat bu’lib, uning tarixiy davr mobaynida ajratgan energiyasi (radyaktivli, kimyovmy) unchalik ku’p emas. Biosferadagi tirik va jonsiz organizmlar hayotiy jarayonlar tasirida bir – biri bilan chambarchas bo\langan.

Erda hayotni keng tarqalishida tirik organizmlarni har xil sharoitga moslashish qobiliyati muhim ahamiyatga ega. Misol tariqasida bazi bir mikroorganizmlar harorati Q1800 dan -2530ga bu’lgan muhitda yashashi mumkinligini ku’rsatishimiz mumkin. Ulardan bazi birlari 3000–8000 atmosfera bosimiga chidashi mumkin. Hayot shakllari xam xilma–xildir. Er yozida 500 mingga yaqin u’simlik va 1,5 mln.ga yaqin hayvonot turlarni uchratishimiz mumkin, dunyodagi hamma minerallarning soni esa 4 mingdan biroz ku’proq xolos.

4.4.2. Mavjudotlarning (organizmlarning) xillari va vazifalari

Sayyoramizdagi tirik moddaning elementar kimyoviy tirkibi bir qator kimyoviy elementlar, asosan H, S, O, R, N, S, kabi elementlardan iborat, shuning uchun bu elementlar biofil elementlar deyiladi. Bu elementlarning atomlari tirik organizmlarda suv va har xil mineral tuzlar bilan birgalikda murakkab molekulalarni vujudga keltiradi. Bunday molekulyar tuzilmalar uglevodlar, lipidlar, oqsillar va nuklein kislotalardan iborat.

Uglevodlar – S, N, O dan iborat organik modda bu’lib, umumiy kimyoviy tarkibi CnH2nOn formulasi sifatidagi ku’rinishga ega. Uglevodlar sodda – monoshakar va murakkab yarimshakar shaklida bu’lishi mumkin. Uglevodlar har xil shakldagi hujayralarning asosiy energiya manbai hisoblanadi. Ular u’simliklarda tur\un tu’qimalarni vujudga keltiradi va organizmlar uchun zaxiradagi ozuqa moddasi hisoblanadi. Uglevodlar yashil u’simliklardagi fotosintez jarayonini birlamchi mahsulidir.

Lipidlar – ular moy va moysimon moddalar bu’lib, suvda yomon eriydi, asosan N va S dan iborat. Hujayra devorchalari (membranalar) lipidlardan tuzilgan. Moy issiqlikni sekin u’tkazishligi sababli organizmlarda himoya funkцiyasini bajaradi, zarur paytda organizmlar uchun zaxiradagi ozuqa siftida xizmat kiladi.

Oqsillar – organizdagi eng murakkab kimyoviy birikmalar bu’lib, 20 ga yaqin har xil aminokislotalar yi\indisidan iborat. Oqsillar molekulasi murakkab va xajmi katta, shuning uchun ularni makromalekulalar xam deyishadi. Xoxlagan aminokislotani molekulasi u’ziga xos bu’lgan qismdan yoki radikaldan (R) va hamda aminokislotalarga xos bu’lgan aminoguruhlar (NH2) va karboksil (SOON) guruhi qismidan iborat. Oqsil molekulalari u’nlab yoki yozlab aminokislotali molekulalar zanjiridan iborat. Tirik organizmlarda oqsillarni ku’pligi kimyoviy reakцiyalarni u’nlab, yozlab million marotaba tezlashtiruvchi tabiiy katalizator–ferment rolini u’ynaydi. Hozir minglab bunday fermentlar mavjud. Ularning tarkibiga oqsildan tashqari Ng, Fe, Mn va boshqa metal atomlari xam kiradi. Nuklein kislotalari – xujayralar yadrosida joylashgan bu’lib kislotalaring ikki xili – dezoksiribonuklein (DNK) va ribonuklein (RNK) kislotalaridan iborat. Organizmlarni tashqi muhit bilan aloqasi oziqlanish, nafas olish va elskrement ajratish yu’li bilan amalga oshiriladi.

Oziqlanishiga qarab hamma organizmlar avtotrof va geterotrof organizmlarga ajratiladi. Avtotrof organizmlar tu’\ridan–tu’\ri atrofdagi mineral moddalarni istemol qilish xususiyatiga ega bu’lib, unga asosan fotosintez jarayonini amalga oshiruvchi u’simliklarning asosiy qismi kiradi. Geterotrof organizmlar tayyor organik moddalarni istemol qiluvchilar bu’lib unga mikroorganizmlarning ku’p qismi va xamma jonivorlvr kiradi. Bazan geterotrof va avtotrof organizmlar orasidagi chegarani u’tkazish qiyin, chunki ulardan bazilari xam avtotrof xam geterotrof oziqlanish imkoniyatiga ega. Bunday organizmlar miksotrof organizmlar deyilib, unga asosan suvdagi bir xujayrali organizmlar kiradi. Ular suvning

67

yoru\lik darajasi etarlicha bu’lsa avtotrof, suv qoron\i bu’lganda suvda erigan organik moddalarni istemol qiladi.

Biosferada moddaning u’rin almashishi ozuqa zanjiri orqali bir – biri bilan bo\langan organizmlar tasirida amalga oshiriladi. SHuning uchun barcha organizmlar produцent, konsument va reduцentlarga ajratiladi. Produцentlar biosferada yashovchi xamma organizmlarni organik modda bilan taminlovchi yashil u’simliklardan iborat bu’lsa, konsumentlar geterotrof organizmlardan iborat. Reduцentlar organik moddani parchalovchi organizmlardan iborat bu’lib ular asosan bakteriyalar, zamburu\lar, sodda organizmlardan iborat.

Biosferadagi organizmlarning ku’pchiligi erkin kislorod mavjud muhitda yashovchi aerob organizmlardan iborat. qolgan qismi kislorodsiz muhitda yashovchi organizmlar bu’lib, ular asosan mikroorganizmlardan iborat.

Sayyoramizdagi organik dunyo qadimdan u’simliklar va xayvonot dunyosiga ajratiladi, hozir tirik organizmlarning xujayralar darajasida u’rganish natijasida ular ikkita yirik guruhga ajratish imkoni yaratdi. Ular prokariot va eukariot guruhlardan iborat. Prokariot organizmlarga bakteriyalar va ku’k yashil suv u’simliklari kiradi. Biosferada eng ku’p tarkalgan organizmlar bakteriyalar bu’lib, eng kichik sharsimon bakteriyalarning dyametri 0,1 mkm atrofida bu’ladi. Bakteriyalarning ku’pchiligi chu’zinchoq, yu’\onligi 0,5 – 1 mkm, uzunligi 2 – 3 mkm keluvchi tayoqcha shaklidagi organizmlardan iborat. Bakteriyalar hamma joyda uchraydi, lekin eng ku’p tuproq qatlamida tu’plangan. 1 gr tuproqda 200 – 500 mln, hosildor qora tuproqlarning 1 grammida 2 mlrld.dan ortiq bakteriya uchraydi. Toza suvning 1 grammida 100 – 200 bakteriya bu’lsa, iflosroq suvda uning soni 100 – 300 mingga etishi mumkin. Ku’k – yashil u’simliklar asosan chuchuk suv xavzalarida ku’proq uchraydi.

Eukariot organizmlar u’simliklar, qu’ziqorinlar, hayvonlardan iborat. U’simliklar biosferadagi shakli, kattaligi xaddan tashqari xilma – xil organizmlardan

iborat bu’lib, asosan fotosintez jarayoni bilan bo\liq avtotrof organizmlar hisoblanadi. Ularning alohida katta bir guruhi suv u’simliklari bu’lib ular xlorofill xujayrali sodda changli u’simliklardir. Suv u’tlari sayyoramizdagi eng qadimgi suv va karbonat angidridi hisobiga fotosintez jaryoni amalga oshirgan organizmlar bu’lib azot, oltingugurt, fosfor, Qaliy va boshqa tirik hujayra uchun zarur elementlarni u’zlashtirish imkoniga ega.

Boshqa oliy tabaqali u’simliklar quruklikda keng tarqalgan bu’lib, ulardan eng katta guruhi yopiq uru\li u’simliklarning 250 mingga yakin turi mavjud. qu’ziqorinlar guruhining 100 mingga yakin turi mavjud bu’lib, xlorofilsiz sodda organizmlardan iborat. Xamma qu’ziqorinlar geterotrof organizmlar bu’lib oziqlanishiga qarab parazitlar, saprofitlar va simbiontlarga ajratiladi. Ulardan 75% ga yaqin u’simliklarni chirindisi bilan oziqlanuvchi saprofitlar hisoblanadi.

Hayvonlar geterotrof organizmlardan iborat bu’lib ularni shakli juda xilma – xildir. Eng ku’p tarqalgan guruh chlenistonogiylar bu’lib, xashoratlar sinfi shu guruhga kiradi. quruqlikning organik dunyosi suvning organik dunyosiga nisbatan ancha xilma – xil va boy. Agar quruqlikdagi hayvonot dunyosining turlari 93% ni tashkil etsa, suvdagilari 3% ni, u’simlik turlaridan 92% quruqlikda, 8% suvda yashaydi. SHundan organizmlarni quruqlikka geologiya tarixida ku’chishi evolyoцion taraqqiyotni tezlashtirib yoborganini ku’rishimiz mumkin.

4.4.3. Quruqlikdagi mavjudotlar

Hisob kitoblarga qaraganda erdagi tirik organizmlarning umumiy massasi 2,42x1012t. quruqlikdagi tirik organizmlarning massasi dunyo okeanidagidan qariyb 800 barobar ku’proq. Agar dunyo okeanidagi tirik organizmlar massasining asosiy qismi xayvonot dunyosiga tu’\ri kelsa, quruqlikda aksincha biomassaning 99% ga yaqini yashil u’simliklar massasiga tu’\ri keladi. Okeanlarda organizmlar notekis taqsimlangan bu’lsada, ularni qariyb xamma joyda,

68

okean yozasidan uning tubigacha bu’lgan joyda uchratishimiz mumkin. Materiklarda u’simliklar yobqa parda sifatida tarqalgan bu’lib, bazi joylarda, masalan materik muzliklari tarqalgan joylarda deyarli yu’q.

Atrof – muhitni sharoitiga moslashgan holda organizmlar u’ziga xos tashqi ku’rinishga, fiziologik xususiyatlarga, ichki tuzilisha ega bu’lganlar. U’simlik va xayvonot dunyosini tarqalishiga har xil ekologik omillar katta tasir ku’rsatadi. Ular uch guruh omillaridan iborat bu’lib, abiotik, biotik va antropogen omillarga ajratiladi. Abiotik omillar ichida iqlimiy, tuproq omillari muhim ahamiyatga ega. U’simliklar tanasidagi asosiy jarayonlar – fotosintez, transpiraцiya modda almashishi faqat malum sharoitda issiqlik, namlik yoru\lik etarlicha bu’lgandagina amalga oshadi. U’simliklarni geografik tarqalishida ayniqsa haroratning tasiri juda katta. quruklikdagi har xil landshaft turlarining tarqalishi xam shu omil bilan bo\liq. Masalan, Evropada kengbargli dub daraxtining tarqalish chegarasi yanvar oyining 00 izotermasi bilan chegaralangan bu’lsa, xurmo daraxtining shimoliy chegarasi yillik Q190 izoterma bilan cheklangan. Havo harorati bilan xayvonlarning fiziologik va morfologik tuzilishida, u’simliklarning tashqi ku’rinishiga shamolning tasiri haqida ku’plab malumotlar mavjud.

Er osti u’simliklari uchun namlikning ahamiyati juda katta. U’simliklar u’ziga kerakli suvni tuproqdan tomirlari orqali su’rib oladi va yashil qismi orqali bu\latadi. Masalan, bitta oq qayin sutkasiga 75 l, buk daraxti 100 l, lipa daraxti 200 l gacha suvni bu\latadi. Suvga bu’lgan munosabatiga qarab u’simliklar gidrofitlar, mezofitlar, kserofitlarga ajratiladi.

Organizmlar hayotida biotik omillar xam muxim ahamiyatga ega. Har bir tirik organizm boshqa organizmlar mavjud muhitda, ular bilan chambarchas bo\langan xolda yashaydi. Natijada bir – biri bilan bo\langan organizmlar tu’plami vujudga kelib ular biogeoцenozni vujudga keltiradi.

YOqorida ku’rsatilgan omillar natijasida materiklarda geografik jarayonlarni bu’ylama va ku’ndalang zonalari vujudga kelgan. U’simliklar massasini geografik mintaqalar bu’ylab tarqalishida u’ziga xos qonuniyat mavjud bu’lib, u asosan atmosfera цirkulyaцiyasi va radyaцion chegaralar bilan bo\liq. Olingan malumotlarga qaraganda biomassaning eng ku’p miqdori ekvatoryal mintaqaga tu’\ri keladi. Tropik mintaqaga borgan sari uni miqdori kamayib, mu’tadil mintaqada yana biroz ku’payadi.

4.4.4. Okeandagi mavjudotlar Okean tirik organizmlar vujudga kelgan birlamchi muhit xisoblanadi. Uning shakllanishi sayyoramizning ilk shakllanish davriga tu’\ri keladi. Okean muhiti hayotni rivojlanishi uchun qulay, u’ziga xos muhit hisoblanadi. Okeanda, suvda suv organizmlari uchun zarur bu’lgan xamma kimyoviy elementlar eritma tarkibida mavjud. Okean suvi doimo harakatda bu’lib, uning suvini almashib turishida dengiz oqimlarining ahamiyati juda katta. Gorizontal harakatdan tashqari suvning vertikal harakati xam mavjud. Bu harakatlar natijasida Dunyo okeaninig suvlari bir butun muhit, gidrosferani vujudga keltiradi.

Dunyo okeanining maydoni 361 mln.km2 atrofida bu’lib unda 1,37 mlr.km3 suv tu’plangan. Okean suvlarida 48 1015t har xil tuzlar eritma shaklida mavjud. Okean hayot muhitining chagarasi yu’q. SHuning uchun har xil organizmlar yashashi va shakllanishi uchun qu’lay. Eng qadimgi organizmlarning mikroqoldiqlari suvda yashovchi organizmlar bu’lganligi aniqlangan.

Hisob kitoblarga ku’ra okeanda 160 mingga yaqin xayvon va 10 mingga yaqin u’simlik turi mavjud. Hayvonlar ichida 16 ming baliq turi, 80 ming molyoskalar turi, 20 mingga yaqin QisQichbaQasimonlar turi, 15 mingga yaqin sodda organizmlar va boshqalar mavjud. Umurtqalilar orasida baliqlardan tashqari okeanda toshbaqa va ilonlar, 100 ga yaqin sutemizuvchi (kitsimonlar) hayvon turlari mavjud.

U’simliklar orasida Dunyo okeanida suv u’tlarining turi ku’p. YAshil suv u’tlarining 5000ga yaqin, dyatomlarning xam 5000ga yaqin turi bor. Dengiz organizmlari, ayniqsa,

69

ularning kattaligi juda xilma – xil. Xayvonot dunyosi tarkibida xam, u’simliklari orasida xam ku’zga ku’rinmaydigan mikroorganizmlardan tortib, uzunligi bir necha u’n metrga etuvchi organizmlar xam bor. Dengiz organizmlarini uchta ekologik guruh: plankton, nekton va bentosga ajratish mumkin. Ular asosan ikkita oblast – dengiz tubi va uning ustidagi suvda yashaydi.

Plankton (yononchasiga–«myallaq suzuvchi») mikroskopik organizmlarning yirik guruhi bu’lib, suvda myallaq yoradi, dengiz oqimiga qarshi yora olmaydi. Suv tubiga chu’kib ketmasligi uchun ular moslashishiga harakat qiladilar. Moslashish oqim usulida yoki u’zining tanasini massasini kamaytirish kerak yoki ishqalanish kuchini orttirishi lozim. SHuning uchun ularning har xil shakllarini uchratishimiz mumkin. Ularning bazilarining xajmi juda kichik, bazilari disksimon yoki uzun tuklari, dumlari bor. Planktonlarning bazilari u’z massasini kamaytirish uchun tanasidagi suv miqdorini ku’paytirishi lozim, masalan, meduza tanasidagi suvning miqdori 95 – 98% gacha etadi. Planktonlarning asosiy qismi 200 m gacha bu’lgan chuqurlikkacha, ayniqsa 25 – 40 m chuqurlikda yashaydi.

Nekton (yononchasiga «suzuvchi») mustaqil harakat qiluvchi suv organizmlari baliqlar, sutemizuvchilar, molyoskalardan iborat. Ularning bazilari (har xil baliqlar, kitsimonlar, tyolenlar, dengiz toshbaqalari, dengiz ilonlari, kalmar va osminoglar) uzoq masofaga ku’chib yora oladilar.

Bentos (yononchasiga «chuqurda yashovchi») dengiz tubida yashovchi organizmlardan iborat. Ulardan bazilari okean tubiga yopishib oladilar, bazilari u’troq (marjonlar, suv u’tlari va h.k.) yoki toshlar orasiga u’yib kirib ketuvchi (molyoskalar, ignali chuvalchanglar), u’rmalab yoruvchi (qisqichbaqasimonlar, ignaterili organizmlar), erkin suzib yoruvchi (kambala, skat) sifatida yashaydilar.

4.4.5. Biomassa va uning tarqalishi

Biosferadagi xamma tirik organizmlarning massasi biomassa deb yoritiladi va Erning boshqa qismlariga taqqoslaganda u juda kichik ku’rsatkichga ega. quruqlikdagi xamma tirik organizmlarning 99% ga yaqini u’simliklar massasidan iborat. SHuning uchun ku’pincha biosferadagi jarayonlar taxlil etilganda fitobiomassaning ku’rsatkichlaridan foydalaniladi. Biomassaning miqdoriga bir qator ekologik omillarning, ayniqsa, biotik va antropogen omillarning tasiri juda katta, shuning uchun biomassaning Er yozasida tarqalishi geografik mintaqa va zonalar bilan chambarchas bo\liq. Geografik mintaqalar radyaцion ku’rsatkich va atmosfera цirkulyaцiyasi bilan bo\liq holda kengliklar bu’ylab joylashgan. Har bir geografik mintaqa malum havo massalarining xukmronligi bilan ajralib turadi.

U’simliklarning malum maydondagi massasini, Erning geografik mintaqalari bu’ylab tarqalishi taxlil qilinganda eng ku’p miqdor ekvatoryal va subekvatoryal mintaqaga tu’\ri kelishini ku’ramiz. Bu mintaqalardagi biomassa arktiqa mintaqasidagi biomassadan qariyb 5 barobar ku’p. Ekvatoryal mintaqadan tropik mintaqaga borgan sari biomassa miqdori keskin kamayib ketadi, mu’tadil mintaqada biomassa yana ku’payib subarktik va arktika mintaqalariga borgan sari kamayib boradi.

Tabiiy landshaftlarga antropogen tasirininig kuchayib borishi har bir ekotizmlarni shakllanish va rivojlanish qonuniyatlarini anglab olishni taqozo etadi, faqat shundagina tabiiy resurslardan oqila foydalanish va muxofaza qilish qoidalarini ishlab chiqish mumkin. SHu nuqtai nazardan har bir tuproq – u’simlik tabyat zonalarining moddani birlamchi biologik u’rin almashish zanjiri sifatida biologik maxsuldorligini bilish muhim ahamiyatga ega. Bu sohada bir qator olimlar tomonodan ku’plab malumotlar tu’plangan. Ku’pchilikning tan olishicha hozircha eng aniq malumotlar N.I.Berilievich, L.YA.Rodin va N.N.Rozovlar tomonidan tu’plangan (5 - jadval).

70

5 – jadval

Er sharining asosiy zonal tuproq–u’simlik majmyalarining

biologik mahsuldorligi

№ Tuproq – u’simlik formaцiyalarining turlari Fitomassa ц/ga

1 qutb chu’llari 50

2 Gleey tuproqli tundra 280

3 Gleey – podzol tuproqli shimoliy tayga 1500

4 Podzol tuproqli markaziy tayga 2600

5 CHimli - podzol tuproqli janubiy tayga 3000

6 Kulrang u’rmon tuproqli keng bargli u’rmonlar 3700

7 Qu’n\ir u’rmon tuproqli keng bargli u’rmonlar 4000

8 Qu’n\ir – bu’z tuproqli chu’llar 45

9 Qizil va sariq tuproqli keng bargli u’rmonlar 4500

10 Bu’z tuproqli chu’llar 20

11 Qizil ferralit tuproqli doimiy nam tropik u’rmonlar 6500

12 Amazonka xavzasi nam tropik u’rmonlari 10000

13 Tropik mintaqaning chu’llari 15

14 Dengizbu’yi mangra u’rmonlari 1200

Xuddi shunga u’xshash qonuniyat to\lardagi asosiy vertikal zonalarda xam mavjudligi aniqlangan. Eng ku’p fitobiomassa to\ u’rmon zonalariga tu’\ri kelib uning miqdori gektariga 3000 kg. gacha etishi mumkin.

4.4.6. Nurash qobi\i va tuproq qoplami

To\ jinslarini haroratning u’zgarishi, suv, shamol, muz, u’simliklar, xayvonot dunyosining mexanik, fizik yoki kimyoviy tasirida u’zgarishi va oxiri kelib butunlay u’zgarishi va maydalanishiga nurash jarayoni deyiladi.

To\ jinslari va minerallarni nurashga chidamliligi ularning ichki tuzilishi va shu joyning tabiiy geografik sharoitiga bo\liq. Minerallar ichida nurashi oson mineral dala shpati bu’lsa, nurashga chidamli mineral kvarц hisoblanadi. Nurashga tasir ku’rsatuvchi tabiiy geografik sharoit deganda malum joyda suvning mu’lligi yoki tansiqligi, uning xossasini u’zgarishiga tasir ku’rsatuvchi sharoitni u’zgarib turishi, tirik organizmlarning faoliyati, xavo harorati va namlik tushuniladi. Bu omillar ku’p jihatdan zonallik qonuniyatiga bu’ysunadi, shuning uchun quruqlikda mintaqaviy nurash qobi\i vujudga keladi.

Nurash tasirida minerallar qayta kristallashadi va uqalanadi. Geografik qobiq uchun moddaning eng mayda zarrachalari – gell va kolloidlar (loyqa, gumus va boshqalar) katta ahamiyatga ega.

Nurash faqat qattiq moddaga tasir ku’rsatib qolmasdan nurash qobi\idagi suv va xavoning xususiyatlarini xam u’zgartiradi. Eritmadagi ionlar suv bilan birga harakat kiladi, boshqa ionlar bilan birlashadi, chu’kindi hosil qiladi va kristallashadi.

71

Muhitninng xususiyatlarini anglatuvchi asosiy ku’rsatkichlardan biri suvdagi vodorod ionlarining miqdori – rN va oksidlanish – qaytarilish imkoniyatini ku’rsatuvchi Eh ku’rsatkich hisoblanadi. Oksidlanish – qaytarilish imkoniyati har xil ionlarni vujudga keltiruvchi elementlarni, muhitni xususiyatlariga qarab har xil shaklda bu’lishi mumkinligini belgilab beradi. Suvning va eritmaning rN va Eh ku’rsatkichlari kimyoviy birikmalarning tur\unligi va har xil element ionlarining harakat qilish darajasi bo\liq, rN ku’rsatkichi qancha baland bu’lsa, eritmaning nordonlik darajasi shuncha yoqori bu’ladi. Tabyatdagi suvlarning rN ku’rsatkichi 4 -5 (nordon suv)dan 10 – 14 (ishkorli suv)gacha bu’lishi mumkin. Agar rN ku’rsatkich 7,5 bu’lsa bunday suvlar neytral suvlar deyiladi. YOqorida ku’rsatilgandek kimyoviy elementlarning harakati ku’p jihatdan suvning rN ku’rsatkichi bilan bo\liq. Masalan, botqoqlarda suvning rN ku’rsatkichi 4, Eh ku’rsatkichi esa 0,4 – 0,5V bu’lganligi uchun temir elementining atomlari eritma tarkibida bu’ladi. Botqoqlikdan oqib chiquvchi suv boshqa muhitga u’tadi, kislorodga boyiydi, nordonligi ortadi va temir elementining atomlari erimaydigan birikma hosil qilib chu’kadi. SHunday jarayon natijasida botqoqlarda temir rudasi tu’planishi, \ovak to\ jinslari temirga boyishi mumkin. Eritmadagi temirni bir geokimyoviy sharoitdan ikkinchi geokimyoviy sharoitga u’tishi natijasida qadim eralarda, jumladan, proterozoyda ulkan temir ruda konlari tu’plangan. Misol tariqasida Kursk magnit anomaliyasi va Krivoyrog konlarini ku’rsatishimiz mumkin.

Nurash jaryonida Er yozasida u’ziga xos qatlam nurash pu’sti–geologik farmaцiyani vujudga keltiradi. Nurash pu’sti parchalangan (oksidlanish, gidraцiya va gidroliz tasirida maydalangan) mahsulotlardan va ishqorsizlangan to\ jinslaridan tashkil topadi. Agar ular dastlab hosil bu’lgan joyda qolsa uni qoldiq nurash pu’sti, agar biror joydan boshqa joyga olib ketilgan bu’lsa qayta yotkizilgan nurash pu’sti hosil bu’ladi.

Nurash pu’stining qalinligi odatda 30 – 60 m, bazan 200 m.gacha etadi. To\lar va baland teksliklarda nurash pu’sti sidir\a bu’lmay, faqat pastqam joylardagina uchraydi.

Nurash pu’sti barcha geologik davrlarda hosil bu’lgan. Nurash tezligi, uning kimyoviy xususiyatlari va qalinligi bir qator geologik, geografik va biologik omillarga bo\liq. Nurash pu’stining xususiyatlari ham asosiy geografik qonuniyat-geografik zonallik qonuniyatiga bu’ysungan holda shakllanadi, uni 6- jadval tahlilidan ku’rish mumkin.

Nurash pu’stining eng yoqori qismi tuproq qoplamidan iborat. Tuproq u’ziga xos tabyat mahsuli bu’lib, u hosildorlik xususiyatiga ega, yani u’simliklar hosil berishi uchun ularni kerakli ozuqa moddalar va namlik bilan taminlab turuvchi qatlam hisoblanadi. Tuproqda ku’plab har xil organizmlar, bakteriyalar, tuproq mikrofaunasi, zamburu\lar, u’simliklarning tomirlari joylashgan, bazi bir jonivorlar istiqomat qiladi. Tuproq hosil bu’lgan to\ jinslari tuproq ona jinsi deyiladi. Tuproq hosil bu’lish jarayoniga to\ jinslaridan tashqari iqlim, relef, u’simliklar va hayvonot dunyosi katta tasir ku’rsatadi. Tuproq qonuniy ravishda joylashgan qatlamlardan iborat murakkab tuzilishga ega.

6 – jadval

Nurash pu’stidagi geokimyoviy jarayonlarning

geografik zonalligi

№ Geogra-

fik zonalar

Nurash pu’stining

geokimyoviy

Geokimyoviy jarayon

Nurash sharoiti va elementlar migraцiyasi

Grunt suvlarining zonalligi va

minerallanish

72

turlari darajasi

1 Qutb chu’llari, tundra

Litogen (bu’lakli)

Emirilgan jinslarni mexanik aralashmasi, kimyoviy elementlar sust yoviladi.

Nurash past haroratli muhitda ru’y beradi. Kimyoviy va biologik nurash sust. Tuproq suvlari nordon

Ultrachuchuk, gidrokabonatli tuzlar miqdori 0,1 g/l

2 Mu’ta-dil mintaqa u’rmonla-ri

Syallit- gilli

SiO2, Al2O3, Fe2O3 gidratlari (syallitlar) aralashmasini vujudga kelishi; SiO2 ni podzol gorizontda tu’planishi va Al 2O3, Fe2O3 ni quyi gorizontlarga yovilishi; Cl, Na, Ca, Mg, K va boshqa elementlarni yovilib ketishi

Nurash u’rta nam va issiq sharoitda amal-ga oshadi. Gumus kislota-lari bu jarayonda faol ishtirok etadi, eritmalarni quyi qatlam-lariga yovilishi. Tuproq eritmalari nordon.

Gidrokarbo nat-kalцiyli. Tuzlar miqdori 0,1-1g/l.

3

Mu’ta-dil minta-qaning dashtlari va chalachu’l lari

Syallit karbonatli

SiO2, Al2O3, Fe2O3 gidrat-lari (syallitlar) aralashmasini vujudga keli-shi; Ca, Mg, K va nisbatan Na ni tu’planishi. Ayniqsa, Sa ku’p tu’planadi.

Nurash u’rtacha issiq, u’rtacha nam muhitda amalga oshadi. Tuproq eritmasi neytral

4

Sub-tropik va tropik mintaqa-larning chu’llari va chala chu’llari.

Syallit – xlorid – sulfatli

Nurashning gidratlangan mahsulotlarni (syallitlarni)vujudga kelishi; SiO2 ni harakatchanligi va Cl, Na, Ca,Ng tuzlarni yi\ilishi.

Nurashning issiq va nam etishmay-digan muhitda amalga oshishi. Er yozasiga pastdan ishqorli eritmalarni harkat qilishi. Organik dunyo-ning nurashga tasirining sustligi.

Xloridli, tuzlar miqdori 10 g\l dan ku’p

5

Issiq mintaqa-larning nam u’rmon lari.

Syallit – ferralit-li va allitli

Sifferritlar va allitlarni vujudga kelishi, SiO2, Ca, Mg, Na, K va boshqa elementlarni yovilishi, Al2O3,

Nurashni issiq va nam muhitda amalga oshishi, yovilish jarayonini faol amalga oshishi. Tuproq eritmalari biroz nordon yoki

CHuchuk organik- kremniyli, tuzlar miqdori 0,1 g/l

73

Bu qatlamlar bir-biridan u’zlarining rangi, zichligi, namligi, mexanik tarkibi, kimyoviy tarkibi bilan farq qiladi. Hosil bu’lgan sharoitga qarab asosiy tuproq turlari zonal joylashganini ku’rishimiz mumkin. Bunday zonal tuproqlar asosan 4 guruh: 1) mu’tadil mintaqa u’rmonlarining podzol tuproqlari; 2) mu’tadil mintaqa dashtlarining qora tuproqlari; 3) mu’tadil mintaqaning dasht-chu’l tuproqlari va 4) issiq mintaqalarning laterit tipidagi tuproqlar guruhiga ajratsa bu’ladi. Bazi tuproqlar Er sharida alohida zonalar vujudga keltirmasdan joylashadi. Ular introzonal tuproqlar deyilib, unga botqoq tuproqlari, shu’rxok tuproqlar va boshqa bir qator tuproq turlari kiradi.

4.4.7. Geografik qobiqda odam. Irqlar.

Geografik qobikda odamning vujudga kelishi yoki paydo bu’lishi ham tabyatshunoslik, ham falsafashunoslikning eng murakkab masalalaridan biri hisoblanadi. Agar evolyoцion nazariyaga mos holda fikr yoritilsa antropoidlarning taraqqiyoti jarayonida tu’rtlamchi davrning dastlabki bosqichida, bundan millioncha yil ilgari protantroplar, yani dastlabki odamlar paydo bu’lgan. Ulardan eng qadimgisi pitekantroplar – Pithecan tropus erecthus – qaddini ku’tarib yoruvchi maymunsimon odam bu’lib uning qoldiqlari 1891 – 1893 yillari YAva orolida topilgan. Bu qoldiqlardan malum bu’lishicha, ular kalla suyagining hajmi 900 sm3ga yaqin, peshonasiga juda yaqin va kalla suyagi bosiq ekan.

Xitoyda sinantrop qoldiqlari topilgan. Uning kalla suyagi pitekantropnikiga u’xshasada kalla suyagining hajmi 1050 sm3, peshona suyagi balandroq va uncha qiya bu’lmagan. Sinantroplar eng oddiy tosh qurollari va olovdan foydalangan.

Sinantroplar paydo bu’lishi bilan qadimgi protantroplar bosqichi tugaydi. Bu bosqich qurollar taraqqiyotida ilk paleolit bu’lib 400 ming yil ilgari tugagan.

Inson evolyoцiyasining kelgusi bosqichi paleontroplar yoki neandertal tipidagi odamlarning paydo bu’lishi bilan bo\liq (nomi bunday odamlar qoldigi topilgan Dyosseldorf yaqinidagi Neandertal vodiysi nomidan olingan). Neandertallar bundan 40-50 ming yildan to 200-300 ming yil ilgariga bu’lgan davrda yashagan bu’lib ularning kalla suyagining hajmi 1400 sm3ga etgan. SHunday bu’lsada, ulardan qadimgi sodda tuzilganlik belgilari saqlanib qolgan. Unga kalla suyagining qiyaligi, ku’z usti suyagining qalinligi, yanoq, ja\, tish tuzilishining oddiyligini ku’rsatish mumkin.

Neandertallar tosh qurollardan tashqari suyak qurollaridan ham foydalanganlar, \orlarda yashab, suniy ravishda olov yoqishni bilganlar, ovchilik va meva yi\ish hisobiga oziqlanganlar. Bu davrda iqlim ancha sovuq, materik muzliklari katta maydolarni egallagan bu’lib, hayvonot dunyosida odamga katta xavf soluvchi mamont, junli karkidon, \orda yashovchi ayiq va boshqa bir qator yirik hayvonlar yashagan. Odamzot tabiiy turining evolyoцiyasi mehnat qurollarining taraqqiyoti bosqichi bilan yonma-yon borgan ikki mustaqil jarayon bu’lmay, bir hodisa, yani kishilik jamiyati va ishlab chiqarish kuchlarining tarkib topishining ikki tomonidir.

Homo sapiehs, yani ongli odamning paydo bu’lishi bilan odam zotining shakllanish jarayoni oxiriga etdi, biologik evolyoцiya tugadi va odamzot guruhlarining ikkinchi darajali ahamiyatiga ega bu’lgan hududiy ku’rinishda ifodalanuvchi biologik u’zgaruvchanligi qoldi. Bunday guruhlarga irqlar deyiladi. Irqlar u’zaro yaqinligi va fizik (shaklidagi) u’xshashligiga qarab ajratilgan kishilar guruhidir. Hozirgi odamlar uchta katta irqqa – ekvatoryal, evropoid va mongoloid irqlarga bu’linadi. Bular orali\ida ku’plab aralash va oraliq shakllar (guruhlar) bor.

Fe2O3 ni tu’planishi.

neytral.

74

Ekvatoryal yoki «qora» irqqa mansub kishilarning terisi qoramtir, sochi jingalak, burni yapaloq, yono\i u’rta darajada turtib chiqqan bu’ladi.

Evropoid, yani «oq» irq vakillari uchun oqish rangi, tu’lqinsimon sochi, yono\ini salgina turtib turishi, burun kansharining chu’ziq va bu’rtganligi, labining yopqaligi, erkaklarning sersoqol va sermuylov bu’lishi xosdir.

Mongoloid irqqa kiruvchilar sar\ish, sochi tu’\ri va qattiq, yono\i juda bu’rtib chiqqan, yoqorigi qovogi u’ziga xos tuzilganligidan ku’zi qisiq bu’ladi, erkaklarning mu’ylov va soqoli siyrak bu’ladi.

Odam zoti asosiy irqlarning shakllanishi geografik muhitning turli sharoitlariga moslashish bilan bo\liq bu’lgan va kishilar taraqqiyotining ijtimoiy munosabatlar yaxshi rivojlanmaganligi natijasida biologik qonunlar anchagina kuchli rol u’ynagan bosqichda ru’y bergan. Jumladan ekvatoryal irqdagi kishilar terisining rangi issiq mintaqada Quyosh radyaцiyasi kuchli bu’lgan sharoitda vujudga keladi va organizmlarni ultrabinafsha nurlarning zararli tasiridan himoya qiladi. Quyosh radyaцiyasi ancha kuchsiz bu’lgan mu’tadil mintaqada organizm uchun zarur bu’lgan oq rangli teri eng yaxshi moslashishdir. Ku’zning mongol irqiga xos qisiqligi, aftidan, dashtlarda changdan va Quyosh yoru\idan himoyalanishga moslashuvi bu’lsa kerak.