-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
1/23
Studia z Filozoi Polskiej
Tom 6 (2011)
Pytanie o pocztki krakowskiej filozofii przyrody
Wspczenie filozofia przyrody stanowi jeden z waniejszych i ywo
roz-wijanych nurtw filozofii w Krakowie. W tym kontekcie
interesujce wydaj sipytania o to, kiedy, w jakich okolicznociach i
z jakich pobudek filozoficznych nurtten rozwin si w tym orodku
naukowym1. Historyka filozofii intrygowa moerwnie to, na ile
wspomniane pocztki wpyny na uksztatowanie si specyficz-nej tradycji
uprawiania filozofii przyrody.
Wspczesna krakowska filozofia przyrody, rozwijana gwnie w nurcie
na-zwanym przez Michaa Hellera filozofi w nauce, opiera si na
wsppracy in-terdyscyplinarnej naukowcw-przyrodnikw z filozofami
oraz na antyfundacjo-nistycznej koncepcji filozofii skierowanej na
rozwizywanie konkretnych proble-mw. W wietle zagranicznych opracowa
mona stwierdzi, e podejcie takienaley wspczenie do kanonu
uprawiania filozofii przyrody2. Nie zawsze tak
*Niniejsza praca jest mocno rozszerzon wersj mojego
wczeniejszego opracowania P. Polak,19thCentury Beginnings of the
Krakw Philosophy of Nature, [w:]Philosophy in Science. Methodsand
Applications, red. B. Broek, J. Mczka, W. P. Grygiel, Copernicus
Center Press, Krakw 2011,s. 325333. W niniejszej pracy znacznie
rozszerzona zostaa cz faktograficzna oraz
uwydatniononajistotniejsze cechy nowego stylu filozofowania w ujciu
dwch zaoycieli krakowskiego orodkafilozofii przyrody M.
Straszewskiego oraz W. Heinricha.
1Zagadnienie to poddaem wstpnej analizie w pracy: P. Polak, Skd
wzi si krakowskistyl uprawiania filozofii przyrody?, [w:] Wyzwania
racjonalnoci. Ksidzu Michaowi Hellerowiwsppracownicy i uczniowie,
red. S. Wszoek, R. Janusz, OBIWAM, Krakw 2006, s. 439449.W
niniejszej pracy chc odwoa si do wczeniejszej perspektywy czasowej
i doprecyzowa stawia-ne tezy na bazie nowszych bada
historycznych.
2Interesujce w tym kontekcie s pytania o pewne cechy wyrniajce
krakowski styl upra-wiania filozofii przyrody. Temat ten zosta w
duej mierze ju opracowany dla filozofii uprawianej
P P
U rde krakowskiej filozofii przyrody*
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
2/23
136 Pawe Polak
jednak byo, a na dodatek w drugiej poowie dziewitnastego wieku
na fali pozy-tywizmu uznano, e filozofia przyrody staa si
anachronizmem.
Pytanie o pocztki filozofii przyrody w Krakowie zmusza nas do
przeledze-nia przyczyn procesu, ktry rozpocz si w ostatnich latach
XIX wieku od przea-mania pozytywistycznego sceptycyzmu wobec
sensownoci uprawiania tego typurefleksji filozoficznej.
Rozpocznijmy zatem od przyblienia ta historycznego tegoprocesu.
Nastpnie analizie poddane zostan najwaniejsze rozstrzygnicia
filo-zoficzne, ktre leay u podstaw sformuowania tego specyficznego
stylu refleksji,a na zakoczenie poczynimy kilka uwag o roli
tradycji filozoficznej w ksztatowa-niu wspczesnej postaci filozofii
przyrody.
Pocztki zorganizowanej dziaalnoci
Przyjrzyjmy si najpierw uwarunkowaniom historycznym procesu
powsta-wania nowoczesnej filozofii przyrody w Krakowie. Z pewnoci
kluczowym wyda-rzeniem poprzedzajcym stworzenie orodka byo
rozpoczcie pracy przez Wa-dysawa Heinricha3w Zakadzie Fizyki UJ 1
padziernika 1897 roku. To wanieHeinrich sta si jednym z
najwaniejszych animatorw krakowskiego orodka fi-lozoficznego, jest
on autorem najwczeniejszego artykuu, w ktrym rozpoznajemycechy
charakterystyczne nowego stylu uprawiania filozofii w kontekcie
fizyki4. Toon rwnie jest autorem referatu wygoszonego 10 listopada
1898 r. w krakow-skim oddziale Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw
(PTP) im. Kopernika, ktrymona traktowa jako prba uzasadnienia
nowego stylu uprawiania filozofii5.
Pocztkw zorganizowanej dziaalnoci mona si natomiast dopatrywaw
powstaniu sekcji filozoficznej w ramach krakowskiego oddziau PTP
im. Ko-pernika. Stao si to 19 stycznia 1899 r.6 wwczas w Krakowie
rozpocza si
w Krakowie w przecigu pierwszych czterech dekad XX wieku. Zob.
M. Heller, J. Mczka, Kra-kowska filozofia przyrody w okresie
midzywojennym, [w:]Krakowska filozofia przyrody w
okresiemidzywojennym, t. I, red. M. Heller, J. Mczka, P. Polak, M.
Szczerbiska-Polak, OBI-Biblos, Kra-kwTarnw, 2007, s. 539.
3M. Senderecka, Wadysaw Heinrich, czyli u rde Krakowskiej Szkoy
Filozofii Przyrody,[w:]Krakowska filozofia przyrody..., t. I, dz.
cyt., s. 110. Zob. take R. Polak, Heinrich Wadysaw,[w:]Encyklopedia
filozofii polskiej, PTTA, Lublin 2011, s. 479481 (encyklopedia
dalej cytowanabdzie jako EFP).
4 W. Heinrich, O stosunku poj i zasad fizycznych do filozofii,
Przegld Filozoficzny,2(18981899), z. 1, s. 7387; z. 2, s. 1946 (cz
pierwsza pracy zostaa opublikowana jesieni1898 r.).
5W. Heinrich, Zaleno kierunkw filozoficznych od metod nauk
przyrodniczych, Kosmos,24(1899), s. 272288.
6Z pewnoci dat t naley traktowa jedynie jako symboliczny
pocztek, ukazuje ona, kiedypewne prby filozoficzne zostay
usystematyzowane i nabray zorganizowanego charakteru. Zapew-
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
3/23
137U rde krakowskiej filozofii przyrody
zorganizowana i ywa dziaalno na interesujcym nas polu. W
zarzdzie sekcjizasiedli: Maurycy Straszewski7(przewodniczcy) i
Wadysaw Heinrich (sekre-
tarz). Spotkania sekcji odbyway si rzecz charakterystyczna w
Collegium Phy-sicum przy ul. w. Anny 6, w sali wykadowej zakadu
fizycznego UJ8.
Powstanie sekcji filozoficznej w ramach towarzystwa naukowego
skupiaj-cego przedstawicieli nauk przyrodniczych byo wyrazem
ksztatujcej si specy-fiki orodka krakowskiego bya ona nastawiona na
interdyscyplinarno9, nato-miast z perspektywy filozoficznej mona
powiedzie, e by powicona filozofiiprzyrody, cho nie uywano wwczas
tej nazwy z powodu negatywnych skoja-rze wytworzonych przez
pozytywizm10. Sekcja od pocztku grupowaa naukow-cw-przyrodnikw z
Krakowa, jak i filozofw-specjalistw (Straszewski), ktrzy
w pierwszych latach dziaalnoci pozostawali pod silnymi wpywami
empiriokry-tycyzmu, co wizao si z tym, e wielu uczestnikw byo
wychowankami Ave-nariusa. W pierwszym sprawozdaniu podkrelano, e
celowo wybierano referatyi prelegentw w taki sposb, aby poruszy
moliwie najszerzej zagadnienia sto-
jce w zwizku z filozofi naukow11. Warto podkreli, e w kocu XIX
wiekubyo to jedyne polskie stowarzyszenie filozoficzne (dopiero w
1904 r. zaoonoPolskie Towarzystwo Filozoficzne we Lwowie)12.
Wspomniana sekcja filozoficznastaa si pniej podstaw do utworzenia w
1909 roku Towarzystwa Filozoficz-
ne wczeniej dyskusje filozoficzne miay miejsce w Polskim
Towarzystwie Przyrodnikw im. Koper-nika (wskazuje na to choby fakt
uczestnictwa w zebraniach od 1898 jzykoznawcy J. Baudouin de
Courtenay, ktrego interesoway wwczas kwestie psychologiczne i
filozoficzne zob. przypis 20).7Zob. M. Nawracaa-Urban, Straszewski
Maurycy, [w:] EFP, s. 617619. Warto zwrci tutaj
uwag na to, e Straszewski przed rozpoczciem prac w sekcji
zajmowa si histori filozofii euro-pejskiej i filozofi indyjsk,
jednak to wanie w okresie zwizanym sekcj filozoficzn uksztatowa-y
si jego pomysy zwizane z syntez obrazu wiata, ktre byy wanym
przyczynkiem do dyskusjio moliwoci uprawiania metafizyki.
8Zob. Sprawozdanie sekcyi filozoficznej krakowskiego Oddziau
Towarzystwa przyrodnikwimienia Kopernika za rok 1899, Kosmos
25(1900), s. 7172; Z Towarzystwa przyrodnikw im.Kopernika, Czas 52
(1899), nr 13 (z dn. 17 I), s. 2.
9Charakterystyczne jest to, e w informacji zapowiadajcej
powstanie sekcji opublikowanejw krakowskim Czasie zostaa ona
nazwana filozoficzno-przyrodnicz, by moe taka bya pier-wotnie
planowana nazwa (Czas r. 52 [1899], nr 13 [z dn. 17 I], s. 2).
10Specjalistyczny charakter krakowskiego stowarzyszenia podkrela
nawet Kazimierz Twar-dowski w swym przemwieniu na otwarcie
Polskiego Towarzystwa Filozoficznego we Lwowie. Zob.Otwarcie
Polskiego Towarzystwa Filozoficznego we Lwowie, Przegld
Filozoficzny 7(1904), z. 2,s. 240. Patrzc na tematy podejmowane
wwczas w Krakowie mona utosami zakres dziaalnocisekcji
filozoficznej z filozofi przyrody.
11 Sprawozdanie sekcyi filozoficznej krakowskiego Oddziau
Towarzystwa przyrodnikwimienia Kopernika za rok 1899, Kosmos
25(1900), s. 71.
12Zob. M. Przenioso,Powstanie i pierwszy rok dziaalnoci
Polskiego Towarzystwa Filozoficz-nego we Lwowie, [w:] Znani i
nieznani dziewitnastowiecznego Lwowa, red. M. Przenioso, L.
Mi-chalska-Bracha, Wydawnictwo Akademii witokrzyskiej, Kielce 2007,
s. 131139.
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
4/23
138 Pawe Polak
nego w Krakowie, organizacja stracia jednak wwczas swj
specjalistyczny cha-rakter, cho wypracowany w pierwszych latach
styl uprawiania filozofii nadal by
obecny w orodku krakowskim.W pierwszym roku dziaalnoci sekcji
wygoszono 13 odczytw, z ktrych
wikszo powicona bya analizie pogldw empiriokrytykw oraz
zagadnie-niom psychologicznym, jedynie niektre dotykay innej
problematyki filozoficz-nej. Spotkania sekcji zainaugurowa referat
W. Heinricha Referat o systemacie
filozoficznym H. Corneliusa(19 stycznia 1899 r.), nastpnie odbyy
si nastpu-jce odczyty: J. Baudouin de Courtenay13O zudzeniach(3
lutego 1899 r.), A. Wy-czkowska14O krytyce czystego dowiadczenia
Avenariusa(16 lutego 1899 r.),M. Straszewski O zasadniczem
zagadnieniu psychologii(2 marca 1899 r.), J. Bau-douin de Courtenay
Uzasadnienie samoistnoci zjawisk psychicznych na podsta-wie faktw
jzykowych(16 marca 1899 r.) oraz O psychicznych podstawach zja-wisk
jzykowych (20 kwietnia 1899 r.), W. Heinrich Zaoenia teoryi
poznania
Avenariusa(4 maja 1899 r.), K. Zakrzewski15Pogldy Macha na
zagadnienia me-chaniki (2 czerwca 1899 r.), W. Lutosawski16 Zasady
stylometryi (8 listopada1899 r.), A. Wrblewski17O hypotezach (na
tle teoryi chemicznych)(24 listopada
13R.T. Ptaszek,Baudouin de Courtenay Jan Niecisaw, [w:]EFP, s.
8283.14 Referat wygosia zwolenniczka empiriokrytycyzmu Anna
Wyczkowska, uczennica
R. Avenariusa, ktra studiowaa w Zurychu i uzyskaa doktorat z
filozofii za prace dotyczce pe-
dagogiki i psychologii. Pod koniec XIX wieku opublikowaa ksik
Szkice psychologiczne, nak.Anczyca, Krakw 1889 oraz rozpraw O
illuzyjach optycznych, Krakw 1900. Zob. C. Walewska,Ruch kobiecy w
Polsce, cz. I, sg. Gebethnera i Wolffa, Warszawa 1909, s. 33. M.
Straszewski,Prze-gld pimiennictwa. Z pimiennictwa polskiego. Z
dziedziny psychologii. Dr. Anna Wyczkowska:Szkice psychologiczne Ta
O illuzyach optycznych, Przegld Powszechny 26(1909), t. 101,s.
272288.
15Konstanty Zakrzewski (18761948) studiowa fizyk w Krakowie pod
kier. A. Witkow-skiego, doktorat uzyska w roku 1900, nastpnie
wyjecha na krtki pobyt naukowy do Getyngii na dwuletni do Lejdy
(laboratorium kriogeniczne Kamerlingh-Onnesa). Habilitowa si w 1908
r.,a w 1911 r. zosta mianowany profesorem nadzwyczajnym fizyki
dowiadczalnej w UJ, a w 1913r. przenosi si do Lwowa na uniwersytet.
Po wojnie wrci do Krakowa w 1918 i do mierci zwi-zany by z UJ.
Zajmowa si kriogenik (w Lejdzie) oraz optyk metali i fizyk ciaa
staego. Zob.T. Piech, W 10 rocznic mierci profesora Konstantego
Zakrzewskiego,Postpy Fizyki, 9 (1958),z. 4, s. 371378; B. redniawa,
Historia filozofii przyrody i fizyki w Uniwersytecie
Jagielloskim,Retro-Art, Warszawa 2001, s. 137142.
16T. Zawojska,Lutosawski Wincenty, [w:]EFP, s. 917919.17Augustyn
Wrblewski (18661913?) chemik i biochemik, studiowa w Bernie i
Zury-
chu (doktorat z biochemii w 1894 r.), habilitacja w UJ, gdzie
obj stanowisko docenta, autorprzeomowych prac dotyczcych
fermentacji drodowej, karier naukow przerway bezpodstawneoskarenia
w 1902 r. o chorob psychiczn. Pniej nie mogc kontynuowa pracy
naukowej naUJ powici si dziaalnoci spoecznej, pod koniec ycia
przeszed ewolucj wiatopogldow po-rzucajc socjalizm dla anarchizmu,
sta si czoowym ideologiem anarchizmu polskiego w okresie
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
5/23
139U rde krakowskiej filozofii przyrody
1899 r.), [Bronisaw?] Kupczyk18O zudzeniach pamici (13 grudnia
1899 r.),J. Baudouin de Courtenay O wpywie rodzaju gramatycznego na
mylenie i uspo-
sobienie ludzi mwicych jzykami urodzajowionymi(18 stycznia 1900
r.), S. Ko-byecki SJ19O filozofii wolnych dusz (Z powodu systematu
Dr. W Lutosawskiego)(1 lutego 1900 r.)20.
Ju z powyszego przegldu tematw wida dominujcy wpyw
empiriokry-tycyzmu (Avenarius, Mach, Cornelius) w pocztkach tego
nurtu filozofii21. Wartopodkreli, e od samego pocztku cel
dziaalnoci sekcji by okrelony wyraniei nastawiony na rozwj
filozofii w kontekcie nauk. Pisano rwnie: Celem []
jest rozbudzenie silniejszego zainteresowania si kwestiami
filozoficzno-przyrod-
przed I wojn wiatow. Zob. np. I. Z. Siemion, Sawa i
zniesawienie. O yciu i pracach AugustynaWrblewskiego, Analecta.
Studia i Materiay z Dziejw Nauki 11(2002), nr 12, s. 251297.
Warto doda, e referat wygoszony przez Wrblewskiego w ramach
sekcji lozocznej przypada
na najbardziej twrczy naukowo okres jego pracy (w 1901 r. wykaza
on jako pierwszy udzia
fosforanw w procesach fermentacji drodowej, co byo wanym wkadem
do rozwoju biochemii).18Prawdopodobnie chodzi o dr. Bronisawa
Kupczyka (18701941), krakowskiego lekarza,
przyjaciela i mecenasa krytyka literackiego i tumacza Stanisawa
Lacka; dziki Kupczykowi zacho-waa si w odpisach cz korespondencji
S. Wyspiaskiego. Uwieczniony zosta na znanym obrazieLeopolda
Gottlieba z roku 1907.
19 Warto podkreli tutaj, e S. Kobyecki (18641939) mia
najbardziej gruntowne wy-ksztacenie naukowe spord wczesnych
filozofw zwizanych z tomizmem studiowa filozofiw szkoach jezuickich
w Tarnopolu (18871890) i Krakowie (18901894), a nastpnie
filozofi,
fizyk i matematyk na Wydziale Filozoficznym UJ (18901893)
rwnoczenie studiujc teologiw szkole jezuickiej w Krakowie. W latach
19011905 studiowa psychologi w Lipsku oraz ma-tematyk i fizyk we
Frybrugu Br. oraz w Getyndze Zob. S. Ziemiaski, Kobyecki Stanisaw,
[w:]EFP, s. 658660.
20Zob. Sprawozdanie sekcyi filozoficznej krakowskiego Oddziau
Towarzystwa przyrodnikwimienia Kopernika za rok 1899, Kosmos
25(1900), s. 7172. Zob. take: Wiadomoci biece,Przegld Filozoficzny
2(1898-1899), z. 3, s. 137.
Odnonie treci referatw z najwczeniejszego okresu najwicej wiemy
o referatach zwizanychz psychologi: J. Baudouin de Courtenay, Prba
uzasadnienia samoistnoci zjawisk psychicznychna podstawie faktw
jzykowych, nakadem Akademii Umiejtnoci, Krakw 1904; tene,O
psychicznych podstawach zjawisk jzykowych. Postawienie kwestji,
Przegld Filozoficzny6(1903), s. 153171; tene, Z referatw w
Towarzystwie przyrodnikw im. Kopernika w Krakowie,Przegld
Filozoficzny 5(1902), s. 7792 (zawiera zapis treci referatw: O
dwojeniu si wrae,O zudzeniach oraz sprawozdanie autora z dyskusji,
ktra rozgrywaa si po referatach). Zachowasi take polemiczny artyku
ks. S. Kobyeckiego: Filozofia wolnych dusz,Przegld
Powszechny17(1900), t. 65, s. 120, 184207, 410438; t. 66, s.
215237.
21Warto na marginesie zaznaczy, e wikszo pozostaych tematw nie
zwizanych z empi-riokrytycyzmem wykazywaa cechy podejcia naukowego
nawet Wincenty Lutosawski, czoowypolski neomesjanista prezentowa
tam prac dotyczc stylometrii, czyli naukowej (statystycznej)metody
badania tekstw literackich. Rwnie przeprowadzona przez Kobyeckiego
krytyka Lu-tosawskiego opieraa si w duej mierze na argumentacji
filozoficzno-psychologicznej dotykajctylko czciowo zagadnie
teodycei i etyki.
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
6/23
140 Pawe Polak
niczemi wrd modszej generacyi pracownikw naukowych22 cytat ten
su-geruje, e mimo silnych wpyww empiriokrytycyzmu u pocztkw
krakowskiej
filozofii przyrody leao odrzucenie nastawienia antyteoretycznego
i antyfilozo-ficznego. Heinrich wraz ze Straszewskim od samego
pocztku kadli nacisk nazwizek dyskusji filozoficznych z konkretnymi
zagadnieniami naukowymi, chcie-li bowiem by posiedzenia sekcyjne,
zachowawszy swj charakter dyskusyj cileprzedmiotowych, stan si
miejscem zupenie swobodnej wymiany pogldw nazagadnienia omawiane,
przez co pomog do tworzenia si nowych i do wyjania-nia starych
zapatrywa23. To rozstrzygnicie metodologiczne bdzie pniej
kon-tynuowane i stanie si znakiem rozpoznawczym krakowskiej
filozofii przyrody.
W nastpnym roku dziaalnoci sekcji w tematyce odczytw pojawiy
sirwnie nowe zagadnienia zwizane z filozofi przyrody oywionej,
podejmo-
wano wwczas nastpujce zagadnienia: W. Lutosawski Zasady
deuteryzmu(22 lutego 1900 r.), W. Heinrich Kilka uwag o stosunku
mowy do wyobrae(2 marca 1900 r.), A. Witkowski24Uwagi o zasadach
fizyki(8 listopada), JanSosnowski25Teorye neowitalistyczne w
biologii(22 listopada 1900 r.), dyskusjanad neowitalizmem zostaa
prowadzona przez T. Garbowskiego (29 listopada1900 r.), W.M.
Kozowski26Aprioryczne pierwiastki w zasadach przyrodoznaw-
22Sprawozdanie sekcyi filozoficznej krakowskiego Oddziau
Towarzystwa przyrodnikw imie-nia Kopernika za rok 1899, Kosmos
25(1900), s. 72 (cytaty podawane s w oryginalnej pisowni).
23Tame.24August Witkowski (18541913) studiowa na Wydziale
Inynierii Technicznej Szkoy
Politechnicznej we Lwowie, nastpnie studiowa fizyk na Wydziale
Filozoficznym na uniwersyteciewe Lwowie. Odby rwnie dwuletnie
studia w Berlinie (pod kier. Hermanna Helmholtza) i w Glas-gow (w
laboratorium Williama Thompsona). Po powrocie habilitowa si w
Szkole Politechnicznejwe Lwowie i od 1881 pracowa jako docent
katedry fizyki tej uczelni. Zosta powoany na katedrfizyki
dowiadczalnej UJ w kwietniu 1888 r., obj rwnie kierownictwo Zakadu
Fizycznego, byinicjatorem budowy nowego gmachu dla Zakadu
Fizycznego w latach 19051911 (obecnie Colle-gium Witkowskiego).
Zob. B. redniawa,Historia filozofii przyrody i fizyki w
Uniwersytecie Jagiel-loskim, Retro-Art, Warszawa 2001, s. 7381,
208209.
25Jan Sosnowski (18751938) fizjolog, ceniony zoolog systematyk;
ucze Pawa Mitrofa-nowa, studiowa w Warszawie, Krakowie i Jenie
(podczas prac w PTP posiada ju stopie doktora).Kierownik stacji
entomologicznej na Ukrainie w Smile, od w latach 19031915 kierownik
Zaka-du Fizjologii Uniwersytetu Warszawskiego, po wojnie organizowa
Zakad Zoologiczny UW, pniejobj Katedr Zoologii i Fizjologii SGGW
(S. Radzikowski, Zarys historii zoologii na
UniwersytecieWarszawskim, http://www.biol.uw.edu.pl/ewolucja/Zarys
historii zoologii na Uniwersytecie War-szawskim.pdf, dostp
27.03.2012).
26W. M. Kozowski przebywa przez krtki czas w Krakowie, gdzie w
1899 r. uzyska tytudoktora na podstawie rozprawy O zasadniczych
twierdzeniach wiedzy przyrodniczej w zaraniu filo-zofii greckiej.
Interesujce jest to, e pogldy Kozowskiego w wielu kwestiach byy
wwczas zbienez pogldami krakowskich filozofw. Zob. Z. E.
Roskal,Kozowski Wadysaw Mieczysaw, [w:]EFP,s. 744746.
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
7/23
141U rde krakowskiej filozofii przyrody
stwa(13 grudnia 1900 r.), M. Siedlecki27O dziedzicznoci(24
stycznia 1901 r.)oraz dyskusja nad pojciem dziedzicznoci
poprowadzona przez T. Garbowskie-
go (7 lutego 1901 r.)28.W nastpnych latach referowano wci
zagadnienia zwizane z nauka-
mi przyrodniczymi i psychologi, powoli tematyka zacza
koncentrowa siwok wybranych problemw filozoficznych. Przyblimy
tutaj informacje o cy-klach wykadw organizowanych w okresach
jesienno-zimowych. Na przykad
w roku 1901 rozpoczto cykl wykadw zwizanych z dziedzin teorii
pozna-nia29: M. Straszewski Obecny przeom w teorii poznania(7
listopada 1901 r.)30,W. Gielecki31Wspczesny skrajny fenomenalizm w
teorji poznania(14 listopada1901 r.), S. Grabski32Teorja poznania
zjawisk spoecznych(28 listopada 1901r.), M. Wartenberg33Pojcie
czasu ze stanowiska teorji poznania (12 grudnia1901 r.)34, J.
uawski35Monizm w teorji poznania(16 stycznia 1902 r.), W.
M.Kozowski O apriorycznym charakterze drugiej zasady termodynamiki
(zasadyentropji)(30 stycznia 1902 r.).
27 Micha Siedlecki (18731940) studiowa zoologi w UJ uzyskujc
stopie doktora(18911895), nastpnie kontynuowa studia uzupeniajce w
Instytucje Zoologicznym w Berlinie(18951896), w College de France
oraz w Instytucie Pasteura w Paryu. Od 1899 r. docent
zoologii,nastpnie profesor nadzwyczajny (od 1904). W latach
(19191921) rektor Uniwersytetu StefanaBatorego w Wilnie, pniej
kontynuowa prace na UJ. Prowadzi prace z zakresu cytologii i
proto-zoologii oraz biologii morza.
28 Sprawozdanie sekcyi filozoficznej krakowskiego Oddziau
Towarzystwa przyrodnikwimienia Kopernika za rok 1900, Kosmos
26(1901), s. 66. Warto zwrci uwag na to, e w wie-tle sprawozda
Garbowski zacz aktywnie wcza si w tworzenie krakowskiej filozofii
wwczas,gdy funkcjonowa ju zorganizowany orodek myli filozoficznej
nie jest wic jego zaoycielem,ale bez wtpienia przyczyni si do jego
rozwoju.
29Warto zwrci uwag na to, e celem tych wykadw bya w wikszoci
przypadkw analizaproblemw z dziedziny filozofii przyrody z punktu
widzenia wczesnej teorii poznania. Interesuj-ce jest rwnie to, e
wyklady filozoficzne byy otwarte dla wszystkich zainteresowanych,
ktrzylicznie korzystali z przysugujcego prawa wstpu na posiedzenia.
Zob. Sprawozdanie sekcyifilozoficznej krakowskiego Oddziau
Towarzystwa przyrodnikw imienia Kopernika za rok 1901,Kosmos
27(1902), s. 4142. Zob. take: Wykady z dziedziny teorji poznania,
Przegld Filo-zoficzny 5(1902), s. 129.
30Praca zostaa opublikowana na amach Przegldu Filozoficznego: M.
Straszewski, Obec-ny przeom w teorji poznania, Przegld Filozoficzny
5(1902), s. 253267.
31Zob. L. Nowak, Gielecki Wojciech Marceli, [w:]EFP, s.
417.32Zob. . Czuma, Grabski Stanisaw, [w:]EFP, s. 447448.33Zob. W.
Bajor, Wartenberg Mcisaw Wiktor, [w:]EFP, s. 788789. Wartenberg
zwizany
by z Krakowem od 1900 r. gdy habilitowa si w UJ, do 1903 r. gdy
zosta mianowany profesoremfilozofii uniwersytetu we Lwowie.
34Mimo zapowiedzi wykad nie odby si z powodu choroby prelegenta,
co odnotowuje tylkosprawozdanie z dziaalnoci sekcji
filozoficznej.
35Zob. J. Lekan-Mrzewka, uawski Jerzy, [w:]EFP, s. 913914.
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
8/23
142 Pawe Polak
Natomiast jesieni 1902 r. grono wybitnych krakowskich
przyrodnikw refe-rowao zagadnienia zwizane z tworzcym si wwczas
nowym obrazem wiata:
T. Garbowski, ycie i wiedza, W. Natanson,Kinetyczne i
elektromagnetyczne teo-rie materii, A. WitkowskiEter, L.
MarchlewskiPogldy chemiczne na budow ma-terii, M. RudzkiBudowa
kosmosu, M. StraszewskiPomysy do syntezy36. Widastd, e krg tematw
by bardzo szeroki. Referat Straszewskiego jest interesuj-cym
przykadem, gdy wskazuje, na wiadome denie do wytworzenia
nowegosyntetycznego obrazu wiata i ukazuje wczesne problemy na tej
drodze.
Warto zwrci tutaj rwnie na pewne charakterystyczne cechy w
poczt-kowym okresie dziaalnoci sekcji filozoficznej systematycznie
unikano uywanianazwy filozofia przyrody, zamiast tego czsto mwiono
o filozofii poznania.
Jest to jeden ze ladw wyranych wpyww empiriokrytycyzmu w
pocztkowymokresie formowania si stylu filozofowania w orodku
krakowskim. Interesujce
jest rwnie to, e w pierwszych trzech latach dziaania towarzystwa
zwizao siz nim wielu oryginalnych mylicieli, ktrzy jednak z rnych
powodw nie kon-tynuowali pniej dziaalnoci w orodku krakowskim i nie
wpynli przez to naksztat krakowskiej filozofii przyrody. Okoo roku
1902 ustali si zesp przyrod-nikw i filozofw, ktrzy wsplnie bd
rozwija badania na styku filozofii i nauki(oprcz zaoycieli
pozostali gwnie naukowcy zwizani z fizyk i biologi), aleoznaczao to
rwnoczenie, e pierwotna dynamika rozbudowy orodka zostaa
w pewnej mierze zahamowana. Z pewnoci na dusz met do
wyhamowania
rozwoju instytucjonalnego krakowskiej filozofii przyrody
przyczynio si rwniepowstanie w 1904 Polskiego Towarzystwa
Filozoficznego we Lwowie, ktre staosi bardzo siln konkurencj dla
krakowskiej sekcji filozoficznej, a nastpnie po-
wstanie w 1909 r. Towarzystwa Filozoficznego w Krakowie, ktre
zastpio wspo-mnian sekcj pozbywajc si jej specjalistycznego
nastawienia37.
Przyjrzyjmy si teraz bliej koncepcjom filozoficznym, ktre
towarzyszyypowstaniu krakowskiego orodka filozofii przyrody
wybierzemy tutaj pogldy
36 Sprawozdanie sekcyi filozoficznej krakowskiego Oddziau
Towarzystwa przyrodnikwimienia Kopernika za rok 1902, Kosmos
28(1903), s. 214215. Wikszo tych prace ukazaasi pniej drukiem: M.
Rudzki, O budowie kosmosu, Przegld Polski 14(1903), s. 2544; A.
Wit-kowski,Eter, Przegld Polski 14(1903), s. 312323; W. Natanson, O
teoryach materyi, PrzegldPolski 14(1903), s. 465478; M.
Straszewski, Pomysy do syntezy, Przegld Polski 14(1903),s.
439461.
37Warto rwnie zwrci w tym miejscu uwag na to, e dodatkow
trudnoci rozwojukrakowskiej filozofii by poziom rozwaa
filozoficznych budzi on czsto zastrzeenia wycho-wankw szkoy
Twardowskiego. Mona tutaj przywoa krytyczne uwagi Jana ukasiewicza
orazWadysawa Witwickiego o filozofach z krgu Towarzystwa
Filozoficznego w Krakowie (dotycz onelat 19091919). Zob. J.
ukasiewicz, Pamitnik (fragmenty), Rocznik Historii Filozofii
Polskiej2/3(2009/2010), s. 341342, 363; W. Witwicki,List do
Kazimierza Twardowskiego z dnia 18 IV1919 r., Archiwum Kazimierza
Twardowskiego, K02143, k. 87r88v.
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
9/23
143U rde krakowskiej filozofii przyrody
Heinricha i Straszewskiego, poniewa byli oni czoowymi
animatorami dziaal-noci sekcji w pierwszych latach jej dziaalnoci i
ich pomysy w duej mierze
uksztatoway pocztkowy okres dziaalnoci krakowskiego orodka
filozoficzne-go. Na pocztek zajmiemy si zagadnieniem relacji nowego
stylu filozofii do em-piriokrytycyzmu.
Filozofia po empiriokrytycyzmie
Koncepcji nowej filozofii poszukajmy u rde w tym celu odwoamy
siuwag, ktre przedstawi W. Heinrich38w odczycie, ktry mona traktowa
jakozapowied dziaalnoci krakowskiego orodka filozofii przyrody.
Praca ta zostaaopublikowana w 1899 r. na amach czasopisma Kosmos
pod znamiennym tytu-
em Zaleno kierunkw filozoficznych od metod nauk
przyrodniczych39.Opiera si ona na typowym dla tego okresu
przekonaniu, e kada epoka
wytwarzaa swj wasny rodzaj filozofii. Zmiany te Heinrich
uzasadnia jako wy-nik rozwoju wiedzy o wiecie przyrody i wynik
rozwoju spoeczestw. Rozwaa-nia te wykorzysta w tym celu, aby
wskaza, e wanie rozpoczynaa si kolej-na epoka rozwoju filozofii.
Upadek pozytywizmu oznacza dla niego odrzuceniesceptycyzmu wobec
filozofii. Sceptycyzm ten spowodowany by wczeniejszymnadmiernym
wzrostem spekulacji w dobie romantyzmu. Pozytywizm oparty
bynatomiast wedug niego na wierze, e wycznie poprzez dowiadczenie
monapozna rzeczywisto bazowa zatem na skrajnym empiryzmie i
naturalizmie.
W koncepcji historii u Heinricha kluczow rol odgryway jednostki
genial-ne, ktre potrafiy uoglni wiedz epoki i wytworzy system, ktry
ujmuje t
wiedz. Systemy filozoficzne byy wic rzadkimi wydarzeniami w
historii filozo-fii i wyznaczay one punkty zwrotne w rozwoju
refleksji. W taki sposb Heinrichtraktowa koncepcje dwch synnych
wwczas empiriokrytykw: R. Avenariusai E. Macha. Dla krakowskiego
filozofa ich pomysy epistemologiczne wyznaczaynowe drogi dla
odrzucanej wczeniej filozofii.
Tak wic empiriokrytycyzm sta si dla Heinricha uzasadnieniem
tego, emona odpowiedzialnie uprawia filozofi podobne nastawienie
znajdziemy
38Blisze informacje na temat filozofii i dziaalnoci naukowej W.
Heinricha mona znalew pracach: M. Senderecka, Wadysaw Heinrich,
czyli u rde Krakowskiej Szkoy Filozofii Przy-rody, [w:]Krakowska
filozofia przyrody..., t. I, dz. cyt., s. 109124; M. Heller,
Filozofia przyrodyWadysawa Heinricha, [w:] tame, s. 125138; J.
Mczka, Metodologiczne analizy WadysawaHeinricha, [w:] tame, s.
139182. Zob. rwnie W. Heinrich, Teoria poznania. Tekst
Komentarze,red. J. Mczka, R. Janusz, M. Senderecka, OBI-Biblos,
KrakwTarnw 2005.
39W. Heinrich, Zaleno kierunkw filozoficznych od metod nauk
przyrodniczych, Kosmos24(1899), s. 272288.
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
10/23
144 Pawe Polak
u Straszewskiego w pracy Obecny przeom w teorji poznania40.
Straszewski po-dobnie jak Heinrich widzia w empiriokrytycyzmie
punkt zwrotny w historii roz-
woju myli filozoficznej. Podkrela on jednak to, e filozofia w
swym rozwojuhistorycznym bya procesem powstawania kolejnych
dogmatyzmw i ich odrzu-cania. Ostatnim wielkim dogmatyzmem by dla
niego mechanicyzm stanowicypodstaw pozytywizmu, a empiriokrytycyzm
sta si uwieczeniem naukowej kry-tyki tego dogmatyzmu.
Z naszego punktu widzenia interesujce jest to przekonanie
podzielaneprzez Heinricha i Straszewskiego, e empiriokrytycyzm mimo
swych zalet by je-dynie etapem rozwoju filozofii, a dalszym krokiem
ma by filozofia rozwijanaprzez nich w cisej cznoci z nauk. Jest to
rwnie o tyle interesujce, jee-li przypomnimy sobie, e sam E. Mach
by nastawiony negatywnie do filozofii.Mona wic z pewnoci mwi o
silnych inspiracjach empiriokrytycyzmem, alepomysy krakowskich
filozofw od pocztku miay rwnie charakterystyczne na-stawienie na
zachowanie pewnej formy metafizyki (ktra odmiennie ni u Machamiaa
wane znaczenie filozoficzne).
Z empiriokrytycyzmu zarwno Heinrich jak i Straszewski zaczerpnli
po-gld, e filozofia ma zajmowa si przede wszystkim zagadnieniami
epistemolo-gicznymi. Bya to rwnie reakcja na naiwno epistemologiczn
wczeniejszegopozytywizmu41. Porzucono rwnie pomysy wice bezporednio
z nauk na-dzieje na przebudow spoeczestwa, na gruncie filozofii
polskiej bya to zapo-
wied filozofii nowego typu oderwanej od praktycznych problemw
spoeczno--politycznych a skupionej na problemach
teoretycznych.Problematyka epistemologiczna dla Heinricha bya
zwizana z pojciem du-
szy, ktre w filozofii klasycznej wyjaniao podstawy funkcji
poznawczych. Pojcieduszy okazao si problematyczne dla filozofii
mechanistycznej. Jeeli zreduko-
wano cae wyjanianie do opisu zjawisk mechanicznych, to pojawiay
si powanezastrzeenia wzgldem pojcia zmechanizowanej duszy.
Odrzucono wic pojciesubstancjalnej duszy, jako problematyczne i
niezgodne m.in. z zasad zachowaniaenergii. Prbowano je zastpi
pojciem wiadomoci, ale nie byo ono rwniezgodne z wymogami
mechanicyzmu.
Heinrich uzasadnia wic, e jedynie filozofia moe dostarczy
wytumacze-nia wiadomoci. Musi to by filozofia zrywajca z
nadmiernymi ograniczenia-mi mechanicyzmu. Jako kandydatk do
rozwizania prbowa wykorzysta teori
40 M. Straszewski, Obecny przeom w teorji poznania, Przegld
Filozoficzny 5(1902),s. 253267. Praca ta jest zapisem wykadu
wygoszonego 7 listopada 1901 r. na posiedzeniu
sekcjifilozoficznej.
41Zob. B. Skarga, Oglne problemy pozytywizmu polskiego[w:] Zarys
dziejw filozofii polskiej18151918, red. A. Walicki, PWN, Warszawa
1983, s. 134142.
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
11/23
145U rde krakowskiej filozofii przyrody
poznania Macha i jej naturalizm. Wedug Heinricha fizyka, opisujc
procesy po-znawcze, miaa si sta teori wrae zmysowych (a zatem miaa
by psychologi
eksperymentaln). Filozofia miaa si inspirowa tak psychologi i na
tej drodzemiaa prbowa wyjani wiat. Jak wida recepcja
empiriokrytycyzmu u Heinri-cha bya specyficzna doszo do
przetworzenia tego stanowiska.
Warto nadmieni tutaj, e stosunek Straszewskiego do koncepcji
duszy byzbieny z propozycjami Heinricha w kwestii stosunku do
empiriokrytycyzmu, aleprzyjte rozwizanie byo odmienne. Straszewski
uwaa, e Macha krytyka me-chanicyzmu pozwolia na odrzucenie
dogmatycznie przyjmowanej metafizyki, aledla zabezpieczenia si
przed nihilizmem trzeba przyj zdroworozsdkowe ist-nienie wiata
(realizm naiwny). Krakowski filozof dodawa natomiast pogld, erwnie
zdroworozsdkowe jak istnienie przedmiotw jest istnienie duszy,
wickonsekwentnie powinno przyjmowa si w filozofii istnienie
osobistego ducho-
wego istnienia42.
Moliwo uprawiania metafizyki przyrody w ujciu
Straszewskiego43
Interesujcym faktem jest to, e zarwno Straszewski jak i Heinrich
uwaa-li, e nowa filozofia ma operowa na obrazach wiata, ktre
zmieniaj si w hi-storycznym procesie rozwoju wiedzy. To wanie
pojcie obrazu wiata bdziekluczowe dla zrozumienia tego, w jaki
sposb nowa filozofia miaa zachowywacharakter wyjanie metafizycznych
wspomniani myliciele rozumieli jednak tkwesti nieco inaczej44.
Przyjrzymy si tutaj pogldom Straszewskiego, ktry naj-peniej
opracowa we wczesnym okresie rozwoju orodka krakowskiego
zagad-nienie moliwoci uprawiania metafizyki w ramach nowej
filozofii.
Rozpocznijmy analiz tego zagadnienia od przytoczenia uwag
Straszewskie-go o wzajemnych relacjach filozofii i nauki, ktre
odnajdziemy w pracyPomysydo syntezy45. Krakowski filozof krytykowa
wczeniejsz filozofi za to, e przy-bieraa rol prawodawczyni nauk i
naley chroni j od wtaczania szczeg-
42M. Straszewski, Obecny przeom w teorji poznania, (), s.
264.43Wicej informacji o filozofii Straszewskiego mona znale w: M.
Nawracaa-Urban, Stra-
szewski Maurycy, [w:]EFP, s. 617619.44Blisze informacje na temat
pogldw Heinricha mona znale w cytowanych powyej
pracach M. Sendereckiej, M. Hellera i J. Mczki. Warto doda, e
problem obrazu wiata by rw-nie przedmiotem polemiki S. Kobyeckiego
z W. Lutosawskim w ktrej jezuita zarzuca neomesja-nicie
przyjmowanie irracjonalnego obrazu wiata, nie dajcego si z gruntu
rzeczy ocenia rozu-mem, ktry miaby by jednak uzasadniony poprzez
quasiempiryczne testowanie obrazu wiata wewasnym yciu. Kobyecki
wskazywa, e takie pojcie obrazu wiata powoduje, i niemoliwe
jestuprawianie na jego bazie filozofii. Zob. S. Kobyecki,Filozofia
wolnych dusz, (), s. 58.
45M. Straszewski,Pomysy do syntezy, Przegld Polski t. 148
(1903), s. 439461.
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
12/23
146 Pawe Polak
owych nauk w ramy swoich spekulacji46. Uwaa on, e sytuacja
wytworzonaw wczesnej nauce, gdy upaday rnorodne dogmaty naukowe
(np. mechani-
cyzm) sprzyjaa zblieniu wysikw filozofw i przyrodnikw odrzucenie
cia-snych dogmatyzmw powinno skierowa przyrodnikw ku filozofii, a
odpowied-nia filozofia moe pomaga naukom w ich rozwoju. Niestety
wizja ta zostaa bar-dzo nieprecyzyjnie przedstawiona, mona wic
podejrzewa, e zawiera w sobieduo mylenia yczeniowego. Na poziomie
tak oglnych deklaracji na szczcie
jednak nie zakoczya si propozycja Straszewskiego.Krakowski
filozof uwaa, e nowa filozofia ma wydobywa z nauki pewne
koncepcje na analogicznej zasadzie jak optyka wydobywa ze
zjawisk wietlnychswj opis. Straszewski konsekwentnie podkrela wic,
e przedmiotem badanianowej filozofii ma by nauka. Straszewski
rozumia nauk jako zbir wynikwnaukowych (pojcia tego ju nie
sprecyzowa) i teorii wyjaniajcych rzeczywi-sto. Uwaa on, e teorie
tworz rodzaj intelektualnego przykrycia dla rzeczy-
wistoci (uywa on metafory kusego paszczyka), ktre jednak zawsze
okazujesi zbyt mae i zawsze przy dokadniejszym badaniu zawsze udaje
si znalezjawiska, ktrych nauka nie obejmuje sytuacja ta objawia si
w powstawaniusprzecznoci w opisie wiata.
Straszewski widzia rwnie w nauce rdo ogranicze dla refleksji
filo-zoficznej: rzecz nauk jest obecnie filozofi w zbyt miaych
niekiedy zapdachmiarkowa47. Wielokrotnie wykorzystywa on wprost
teorie lub wyniki naukowe
jako argumenty obalajce koncepcje filozoficzne. Z dzisiejszego
punktu widzeniadoskonale wida, e Straszewski przyjmowa mocno
wyidealizowan koncepcjfilozofii, w ktrej moliwe jest definitywne
odrzucanie koncepcji filozoficznychna bazie argumentw naukowych
podstaw tego pomysu by wyidealizowanyobraz historii nauki, w ktrym
widzia on cig definitywnych obale koncepcji fi-lozoficznych.
Przejdmy teraz do kluczowego pytania o moliwoci uprawiania
metafizyki,ktrej Straszewski powici duo uwagi m.in. w pracy Obecny
przeom w teorji
poznania. Postulowa on oparcie filozofii poznania jedynie na
faktach oraz odrzu-cenie wszelkiej apriorycznej metafizyki48.
Oczywicie naley zarzuci Straszew-
skiemu odwoywanie si do naiwnej koncepcji faktu filozoficznego,
warto jednakpodkreli, e akceptowa on metafizyk w postaci metafizyki
indukcyjnej, ktrnazywa krytyczn syntez (niekiedy nazywa to
stanowisko krytycznym reali-zmem). Jej cele charakteryzowa on
nastpujco:
46Tame, s. 440.47Tame.48Zob. M. Straszewski, Obecny przeom w
teorji poznania, (...), s. 265266.
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
13/23
147U rde krakowskiej filozofii przyrody
[...] potrzeba rozjani wszystkie tak biologiczne, jak psychiczne
i historyczno--spoeczne warunki, ktre j do tego stopnia rozwoju
doprowadziy wwczas b-
dzie mona take wskaza jej dalszy w kierunek. [] celem naszego
poznanianie moe nigdy by zdobycie wiedzy absolutnej i ostatecznej,
ani te wyraeniew jednej formule caego porzdku wszechrzeczy49.
Straszewski formuowa wic koncepcj filozofii, ktra rozwija si bez
kocabazujc na nieustannie rozwijajcych si wynikach nauki. Tak wic
kada synte-za o charakterze metafizycznym ma zawsze charakter
tymczasowy, ale jest ona
wana, poniewa jest wanym narzdziem dla rozwoju mylenia:
Im wicej szczegw myl zdoa obj i w jednym skupi stanie, tym
wik-szej umys dozna ulgi, tym dalej posunie si w opanowaniu
otoczenia, a moc jego
wzronie50.
Filozofia w ujciu Straszewskiego ma mie wic zapewnia nieustanny
po-stp, ktry dokonywa si ma poprzez krytyk kolejnych uoglnie
metafizycz-nych i budowaniu nowych na ich miejscu.
W pracyPomysy do syntezy51podj on rwnie prb objanienia, w
jakisposb moliwe jest uprawianie takiej metafizyki indukcyjnej.
Straszewski uzna-
wa obiektywne istnienie rzeczy i ich wasnoci niezalene od umysu,
odrzucajednoczenie kantowskie rozstrzygnicie o niepoznawalnoci
rzeczy samych w so-bie. Uwaa e w kantowskim postawieniu problemu
trudno wynika z roszcze-nia do tego, aby okreli wasnoci przedmiotw
korzystajc z innych metod, ni
dysponuje nimi umys. Straszewski proponuje specyficzne
zastosowanie metodytranscendentalnej Kanta stawiajc pytanie: Jaka
musi by natura rzeczy, abyone, wszedszy we wspdziaanie z moim
umysem, umoliwiay tam rozwj ta-kiej wanie a nie adnej innej
wiedzy?52. Straszewski uwaa rwnie, e takierozumowanie mona
sensownie zastosowa do caoksztatu naszej wiedzy. Wy-chodzc zatem od
wiedzy jako danego faktu (ale zmiennego historycznie) propo-nowa
Straszewski stawia pytanie o to, jaki powinien by wiat aby
umoliwipowstanie tej wiedzy w umyle. Odpowied na to pytanie miaa by
by domen
49Tame, s. 266.50Tame, s. 267.51M. Straszewski,Pomysy do
syntezy, (...).52 Tame, s. 449. Straszewski odrzuca jednak moliwo
odrniania zakresu transcen-
dentnego i immanentnego, w czym wida wpyw empiriokrytycyzmu.
Przyjcie tego rozwizania(o ktrym wspomnia on mimochodem) powoduje
jednak, e caa jego koncepcja staje si niejasna z jednej strony
przyjmuje moliwo odrnienia przedmiotu od poznajcego go umysu
stawiajcswe pytanie, natomiast odrzucajc transcendenty charakter
przedmiotw wzgldem wiadomocipodwaa to ukryte zaoenie. Wikszo rozwaa
Straszewskiego wyglda jednak tak, jakby za-kada on transcendentny
charakter przedmiotw wzgldem umysu, takie rozstrzygnicie zostaowic
przyjte w niniejszej analizie.
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
14/23
148 Pawe Polak
nowej filozofii mona wic j z powodzeniem nazwa filozofi
przyrody, ktrama charakter metafizyczny (ale unika wielu problemw
klasycznej metafizyki).
Wida tutaj, e Straszewski optymistycznie zaoy, e nasz aparat
poznawczy jesttak dobrze znany, i jako niewiadom mona traktowa
tylko struktur i wasno-ci rzeczy53. Dzi doskonale wida, jak
problematyczne byo to zaoenie krakow-skiego filozofa, a co za tym
idzie jego koncepcja uzasadnienia moliwoci upra-
wiania filozofii przyrody.Przyjrzyjmy si teraz nieco pniejszym
jego pogldom zaprezentowanym
w pracy W sprawie metafizyki54, ktra rozjania przyczyny przyjcia
niektrychrozstrzygni przez krakowskiego filozofa. Po
scharakteryzowaniu anytmetafi-zycznego nastawienia pozytywizmu w
latach 70. XIX wieku wspomina, e ten-dencji tej sprzeciwiali si
dwaj jego nauczyciele Hermann Lotze i Albert Lange.
To wanie od nich Straszewski zaczerpn przekonanie o wartoci
spekulacjiw tworzeniu obrazu wiata. Obaj nauczyciele Straszewskiego
zgadzali si co dowagi spekulacji metafizycznej w yciu czowieka,
Lange by jednak sceptykiemw kwestii tego, czy dziki spekulacji uda
si rozwiza kiedy problemy filozo-ficzne, Lotze natomiast by
optymist w kwestii moliwoci zbudowania nowejmetafizyki. Wydaje si,
e to wanie ten ostatni uksztatowa w duej mierze na-stawienie
filozoficzne Straszewskiego, ktre pniej wyraao si w deniach
dosyntezy obrazu wiata55.
Straszewski susznie widzia w empiriokrytycyzmie nurt, ktry
sprzeciwia
si metafizyce i gosi, e nauka moe dostarcza jedynie opisu
zjawisk. Krakow-ski filozof uwaa jednak, e zadanie syntezy
niesprzecznego i harmonijnego ob-razu wiata jest kluczowym zadaniem
filozofii. Wedug niego byo ono szczegl-nie wane w okresie, gdy
gwatownie wzrastaa liczba danych naukowych i teorii.Filozofia
uprawiana na bazie nauki jest wic koniecznym dla czowieka
wsp-czesnego przedueniem nauki, a dalszy rozwj nauki bdzie tylko
wzmacnia po-trzeb filozofii. Duo uwagi powici Straszewski kwestii
moliwoci uprawianiametafizyki, analizujc gwne moliwoci jej rozwoju,
jakie pojawiy si w jej hi-storii. Odrzuci metafizyk klasyczn jako
dogmatyzm uznajcy bezkrytycznie, emyl moe dotrze do istoty
rzeczywistoci, e posiada jaki z ni kontakt. Uzna,
53Teoretycznie mg rwnie zaoy niepoznawalno umysu, ale nic nie
sugeruje, e wy-bra takie rozwizanie.
54M. Straszewski, W sprawie metafizyki[w:] tene, W deniu do
syntezy: pomysy i szkicez lat od 1877 do 1907, E. Wende i Sp. (T.
Hi i A. Turku), Warszawa 1908, s. 265309. Pracapierwotnie
opublikowana w jzyku niemieckim w roku 1904.
55Zob. tame, s. 265268.
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
15/23
149U rde krakowskiej filozofii przyrody
e za rzeczywisto mona przyj tylko moje zjawiskowe otoczenie z ca
jegozmiennoci56.
Nowa metafizyka (filozofia przyrody) miaa by wyrazem
przystosowania siczowieka do wiata zewntrznego. Z tego punktu
widzenia Straszewski prbo-
wa uzasadni, e albo metafizyka nie jest moliwa, ale wwczas nie
jest moliwai nauka, albo s moliwe obie razem57. Uzasadnia to tak, e
obie s wyrazem tegosamego przystosowania si umysu do porzdku
ujawniajcego si w zjawiskach.Metafizyka Straszewskiego jest wic
rodzajem metafizyki indukcyjnej, ktr na-zywa krytyczno-indukcyjn.
Zaznaczmy, e filozofia i nauka stay si u Straszew-skiego niezwykle
bliskie sobie, rni je w zasadzie tylko stopie oglnoci. Inte-resujce
jest to, e nowa filozofia wedug Straszewskiego posiada miaa
charak-ter adaptacyjny, co pochopnie uzna za wyraz tego, e jest to
filozofia ostateczna.W tym procesie adaptacyjnym wan rol dla
filozofii odgrywa nauka, ktra do-starcza danych do adaptacji,
natomiast filozofia przez swj krytycyzm ma poma-ga nauce w
tworzeniu coraz lepszych poj do opisu rzeczywistoci.
Metafizyka wedug Straszewskiego miaa mie rwnie doniose
znaczenieoglnoludzkie miaa pobudza ducha ludzkiego i rozwija w nim
szacunek orazpodziw dla rzeczywistoci. Doskonale to nastawienie
charakteryzuj cytowaneprzez Straszewskiego sowa Langego: widok
caoci wiata jest jednym wielkimcudem i poezj, proz s tylko ciasne i
jednostronne ujcia drobnych zakreswrzeczywistoci58. Koncepcja taka
wpisywaa si w tworzce si wwczas na bazie
neoromantyzmu nowe nastawienie do przyrody, przepenione
wzniosymi uczu-ciami i akcentujce rol podmiotu poznajcego atmosfera
krakowskiegofin desicle znalaza wic pewne odbicie i w rodowisku
przyrodnikw59. Nastawie-nie to stworzyo specyficzny klimat w nauce
i filozofii polskiej. Przypomnijmy, ez tego klimatu wyrs synny
romantyzm nauki Mariana Smoluchowskiego nastawienie metodologiczne
ktre byo rdem najwikszych sukcesw polskiejfizyki w pocztkach XX
wieku. Dla nas wane jest to, e specyficzne nawizaniado
neoromantyzmu stay si u pocztkw krakowskiej filozofii
uzasadnieniemodrzucenia antyfilozoficznego nastawienia pozytywizmu
dla Straszewskiego, cozaowocowao oryginaln filozofi60.
56Tame, s. 293.57Por. tame, s. 298 n.58Tame, s. 309.59Wrd
uczestnikw spotka sekcji filozoficznej mona odnale kilka postaci
zwizanych
z nurtamifin de sicle: przede wszystkim kontrowersyjny August
Wrblewski oraz Jerzy uawski,a porednio take Bronisaw Kupczyk.
60Smoluchowski w drugiej dekadzie XX wieku akcentowa rol wtkw
neoromantycznychw rozwoju nowej metodologii uwaa on, e nowe
nastawienie filozoficzne omielio fizykw dodziaalnoci teoretycznej
wbrew silnemu wpywowi Macha. Naley jednak zaznaczy, e nie mona
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
16/23
150 Pawe Polak
Rola historii filozofii i historii nauki w uprawianiu filozofii
przyrody
Warto zwrci jeszcze uwag na interesujcy fakt, e rozwaania
filozoficzneHeinricha i Straszewskiego prowadzone byy na bazie
historii filozofii. To wa-nie historyczny rozwj poj i problemw mia
pozwoli na lepsze zrozumienieproblemw wczesnych. Nie jest to zreszt
przypadek odosobniony rozwaaniahistoryczne byy obecne zarwno w
pracach wczesnych filozofw jak i naukow-cw. Historia filozofii i
historia nauki byy wanymi narzdziami intelektualnymipozwalajcymi
zrozumie teraniejszo filozofii i nauki i to wanie problemyz ujciem
tej historii przekaday si na problematyczno stanowisk
krakowskichmylicieli.
Przyjrzyjmy si znw bliej pogldom Straszewskiego, ktry jest wci
sabo
kojarzony z wczesnym okresem rozwoju krakowskiej filozofii
przyrody61. Uywaon historii jako narzdzia dla krytyki filozoficznej
badajcej podstawy wiedzy i jejuzasadnienie. Histori filozofii i
histori nauki postrzega on jako cig ekspery-mentw ewolucyjnych,
ktrych celem jest przystosowanie poj do opisu wiata.Historia ta
ukazuje eksperymenty zakoczone niepowodzeniem i tumaczy obec-ny
stan zagadnie. Dodajmy, e uzupenieniem tej krytyki miaa by krytyka
bio-logiczno-psychologiczna, ktra dokonuje analogicznego zadania na
gruncie zja-
wisk ycia, tumaczc biologiczno-psychologiczne podstawy
przyjmowania poji tumaczc genez istniejcych poj.
Tak wic w ujciu Straszewskiego historia filozofii i historia
nauki zostaydowartociowane jako wany element metody tworzenia
obrazu wiata. Jednymz wyznacznikw krakowskiego stylu uprawiania
filozofii stao si pniej wanieopieranie analiz na bazie historii,
ktra jest rdem argumentw i krytyki dla tezfilozoficznych, a rde
tego nastawienia metodologicznego mona poszukiwa
jeszcze w kocu XIX wieku. Szkoda, e dzi po wieku rozwoju
historia naukiwci nie moe si doczeka odpowiedniego uznania na
gruncie nauki polskiej,mimo i moe poszczyci si dugimi i piknymi
tradycjami.
Naley stwierdzi, e filozofia w ujciu Heinricha i Straszewskiego
pozostajedzi ju zamknitym rozdziaem filozofii, ktry z punktu
widzenia obecnej wiedzy
atwo skrytykowa. Wspomniane pogldy s jednak interesujcym
wiadectwemtego, w jakim kontekcie pod koniec XIX wieku powstawaa
filozofia w orodkukrakowskim. W przypadku twrcw krakowskiego orodka
filozoficznego wa-
mwi o wpywie neoromantyzmu na tre teorii, wpyw ten zawzi si
tylko do pewnych przesa-nek metodologicznych. Interesujce jest to,
e w innych orodkach odrzucano nastawienie antyte-oretyczne z innych
powodw (np. P. Duhem, H. Poincar konwencjonalizm).
61Pogldy Heinricha na rol historii zostay ukazane m.in. w pracy
M. Hellera nie bdziemywic ich tutaj powtarza. Zob. M.
Heller,Filozofia przyrody Wadysawa Heinricha, [w:]
Krakowskafilozofia przyrody..., t. I, (), s. 126128.
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
17/23
151U rde krakowskiej filozofii przyrody
niejsze od przyjmowanej przez nich filozofii stao si oglne
nastawienie metodo-logiczne, ktre przejli potem ich uczniowie: Leon
Chwistek, Bolesaw Gawecki
i Joachim Metallmann62. Osobn kwesti dla przyszych bada jest
precyzyjneokrelenie tego, w jakim sensie mona mwi wspczenie o
cigoci tradycjimetodologicznej zapocztkowanej pod koniec XIX
wieku.
Zakoczenie: midzy tradycj a wyzwaniami wspczesnymi
Specyfik krakowskiego orodka naukowego jest ponad stuletnia
tradycjawzajemnej wsppracy filozofw i przyrodnikw, ktra szczliwie
przetrwaanajczarniejsze lata terroru stalinowskiego i wczesnej
marksistowskiej ofensywyideologicznej. Mimo gbokich przemian
stanowisk filozoficznych na przestrzeni
minionych lat niezmienny pozostaje klimat wzajemnego
zainteresowania filozo-fi i naukami przyrodniczymi. Patrzc na to
zjawisko z perspektywy historycznejmona scharakteryzowa je jako
wsplnot specyficznego nastawienia metodo-logicznego, ktre stanowi
punkt wyjcia do rozwaa filozoficznych63. Wyraaosi ono rwnie w tym,
e prbowano znale wasn drog uprawiania filozofiiinn od skrajnego
pozytywistycznego odrzucenia filozofii przyrody a take rnod
sztucznie dopasowywanych do wspczesnej nauki rozstrzygni filozofii
neo-tomistycznej.
Wan, cho mniej dostrzegan rol w ksztatowaniu si krakowskiej
filozo-fii przyrody, odegray rwnie pewne rozstrzygnicia o
charakterze wiatopogl-dowym, mimo e filozofia ta od samego pocztku
daleka bya od programowegozaangaowania ideologicznego. Pierwotn
inspiracj dla tworzenia nowoczesnejfilozofii przyrody by z pewnoci
dziewitnastowieczny scjentyzm, ktry gbo-ko zakorzeni wiar w warto
nauki i donioso jej wysikw w badaniu wiata.Obok niego rwnie wan rol
odgryway rwnie ideay polskiego humanizmu,ktre jako wzr stawiay
obraz czowieka wierzcego i poszukujcego aktywnie
wiedzy o rzeczywistoci. Wzorem osobowym badacza tego typu
pozostawa Miko-aj Kopernik wybitny astronom, filozof, autor rozwiza
ekonomicznych i tu-macz pism klasycznych. W XIX wieku, gdy Polska
bya wykrelona z map Eu-
ropy, posta Kopernika bya stawiana jako idea polskiego
myliciela. Nie dziwiwic fakt, e patronowa i patronuje on nadal tak
wielu instytucjom naukowym,jak choby Polskie Towarzystwo
Przyrodnikw, z ktrego wyrosa krakowska fi-
62Por. M. Heller, J. Mczka,Krakowska filozofia przyrody w
okresie midzywojennym[w:]Krakowska filozofia przyrody w okresie
midzywojennym, (), s. 10.
63Podobn tez stawiaj M. Heller i J. Mczka w pracy:Krakowska
filozofia przyrody w okre-sie midzywojennym,(...).
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
18/23
152 Pawe Polak
lozofia przyrody oraz Centrum Kopernika Bada
Interdyscyplinarnych w ktrymobecnie si ona rozwija.
Z du doz pewnoci mona domyla si, e idea czowieka renesanso-wego,
orientujcego si w caoksztacie wiedzy, by nieodmiennie inspiracj
dlaposzukiwa naukowego obrazu wiata. W przecigu XX wieku obraz ten,
wrazz rozwojem nauki, stawa si coraz trudniejszy do sformuowania.
Mimo to samedenia do wytworzenia tego obrazu jak argumentowali
krakowscy filozofowie s wanymi prbami dla filozofii i dla kultury,
gdy prowadz do gbszego zro-zumienia relacji czowieka do wiata a
take w dalszej perspektywie czowiekado Boga.
Interesujcym paradoksem jest to, e wspomniany idea, wyraajcy
siholistycznymi deniami do stworzenia obrazu wiata, stoi w
fundamentalnejsprzecznoci ze specjalistycznymi deniami nauk. Ta
sprzeczno de byardem twrczego napicia, bdcego wanym bodcem dla
uprawiania filozo-fii i decydujcego o tym, e jest ona tak dugo
ywotna. Filozofia przyrody byabowiem wielokrotnie postrzegana jako
remedium na problem specjalizacji naukii fragmentaryzacji obrazu
wiata. Zakoczmy wic ten wtek uwag, e wspo-mniana filozofia ma u
podstaw tradycj, ktra wyraa si we wsplnocie uznawa-nych wartoci
kierujcych badaniami.
Antymetafizyczny pozytywizm zosta odebrany przez wikszo
polskichmylicieli jako wyraz rezygnacji ze szczytnych ideaw i zada
filozofii. Taki ne-
gatywny obraz pozytywizmu zadecydowa o tym, e skrajne pomysy
tego typu nieznajdoway szerszego uznania. W zwizku z tym w XX wieku
cieki rozwoju fi-lozofii przyrody w Krakowie i w innych orodkach za
granic rozeszy si. Gwnynurt zachodniej filozofii naukowej od lat
30. XX wieku silnie by zronity z neo-pozytywizmem wiedeskim i jego
kontynuacjami, generalnie nastawionymi anty-metafizycznie. Dzi, po
odrzuceniu neopozytywizmu w orodkach zagranicznych,nastpio
naturalne zblienie krakowskiej filozofii przyrody do nurtw
zachod-nich. Mimo to podstawy patrzenia na nauk wynikajce z bagau
tradycji filozo-ficznej s rne, a ich dalsze badanie moe by
wartociowe dla rozwoju samejfilozofii przyrody.
Warto zaznaczy, e lekcj, jak wyprowadzia dzisiejsza filozofia
przyro-dy z upadku pozytywizmu logicznego, jest nastawienie
antysystemowe. Jest onoodbiciem cech nowoytnej nauki: jej
antyfundacjonizmu i otwarcia na cigy roz-
wj. Filozofia ta prbowaa zawsze czerpa z innych kierunkw i
systemw, byato wic filozofia otwarta, ktra trudno poddaje si
jednoznacznym klasyfikacjom.
Na zakoczenie dodajmy, e patrzc z perspektywy czasu historia
zatoczy-a interesujce koo. Pod koniec XIX wieku gwnym problemem
filozoficznym
wydawa si problem wiadomoci. Pniejsza filozofia przyrody w XX
wieku
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
19/23
153U rde krakowskiej filozofii przyrody
zwizaa si jednak gwnie z refleksj na bazie nauk podstawowych jak
fizykai biologia. Dzi jednak, gdy spojrzymy na dziaalno naukow w
szerszej per-
spektywie, zobaczymy w niej rnorodno dziedzin, bardzo odmiennych
z epi-stemologicznego punktu widzenia. Obecnie duego znaczenia
nabray na powrtdziedziny interdyscyplinarne w ten sposb, po
burzliwym wieku XX, powrciypod postaci kognitywistyki problemy
wiadomoci i umysu, ktre byy jednymiz pierwszych problemw
filozoficznych podejmowanych w krakowskim orodkufilozoficznym. Nie
s to jednak dokadnie te same problemy dzi patrzymy nanie przez
pryzmat nowoczesnych metod naukowych, ktre ukazuj wiele
fascy-nujcych aspektw, o ktrych nie nio si dawnym filozofom.
Origins of nature philosophy in Cracow
The paper analyses not well known beginning of Cracow philosophy
of nature ori-ginating from the 19th century. A selected number of
issues formed by two founders ofCracow philosophical centre W.
Heinrich and M. Straszewski are presented. Finally, theauthor tries
to reflect on modern nature philosophy in the context of its
relations with tra-
dition lasting over the centuries.
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
20/23
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
21/23
4
w
krgumyliJzefaTischnera
Agnieszka Wesoowska
Midzy ja transcendentalnym i ja aksjologicznym.
Tischnera ujcie egotycznoci
Between transcendental I and axiological I.
Tischners view of egotism
Aleksandra Bulaczek
Jzefa Tischnera mylenie o dobru
Jzef Tischners thinking about the good
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
22/23
-
5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody
23/23
Studia z Filozoi Polskiej
Tom 6 (2011)
Istotnym zamiarem Tischnera, eksplikowanym w rozprawie
doktorskiej Jatranscendentalne w filozofii Edmunda Husserla1, jest
udzielenie wasnej odpowie-dzi na pytanie: Czym jest ja
transcendentalne?. Zaznaczmy, e Husserl w Erste
Philosophieuznaje tez ja jestem za punkt wyjcia wszelkiej
prawdziwej filozofii,tez, od ktrej rozpoczyna si filozofowanie2.
Wedug niemieckiego filozofa trans-cendentalne ego stanowi
apodyktycznie pewny fundament, na ktrym ugrunto-
wana jest wszelka nauka i filozofia. Rwnie Tischner, wskazujc
expressis verbis
punkt wyjcia podejmowanych przez siebie rozwaa, odsaniajc przy
tym la-dami Husserla naturaln samozrozumiao, ktr, jego zdaniem,
naley poddaproblematyzacji, pisze o pocztku fenomenologicznej drogi
filozofowania nastpu-
jco: Pewno pocztku ogniskuje si wok dowiadczenia jestem, ja
jestem,dowiadczenia trw aj c e j w cz as ie to s am o ci podmiotu
mylcego3.
Analizy rozwijane w niniejszym szkicu, skoncentrowane s wok
tezy, eproces przejcia od ja transcendentalnego do ja
aksjologicznego, mona rozu-mie jako rezultat Tischnerowskiego
namysu nad fenomenologiczn koncepcj
1J. Tischner,Ja transcendentalne w filozofii Edmunda Husserla,
[w:] tene, Studia z filozofii
wiadomoci, Krakw 2006.2E. Husserl,Erste Philosophie (1923/24),
zweiter Teil, Theorie der phnomenologischen Re-duktion,hrsg. von R.
Boehm, [w:]Husserliana Edmund Husserl. Gesammelte Werke, bd. 8,
DenHaag 1959, s. 42. Indessen so einleuchtend diese in der Tat sehr
natrliche berlegung erschei-nen mag und so sehr das Ich bin sich
als eine zufllige und gar nicht bevorzugte Besonderungder
erfahrenen Weltexistenz darbietet, man kann doch die Ansicht
vertreten, und vielleicht mitsehr viel besseren Grnden, da vielmehr
der Satz Ich bin das wahre Prinzip al-ler Prinzipien und der erste
Satz aller wahren Philosophie sein mu. Brak adnotacji o
autorzetumaczenia oznacza, i autorka niniejszego artykuu opiera si
na tumaczeniu wasnym.
3J. Tischner,Horyzonty fenomenologii Husserla, [w:]Filozofia
wspczesna, red. J. Tischner,Krakw 1989 s. 25.
A W
Midzy ja transcendentalnym i ja aksjologicznym.
Tischnera ujcie egotycznoci