Tvorba imenica

NEZAVISNI UNIVERZITET BANJA LUKA

Pedagoški fakultet

Predškolsko vaspitanje

TVORBA IMENICA

Seminarski rad

Student: Mentor:

Milena Plavšić, PV-289 Prof. Dr. Sreto Tanasić

Prof. Višnja Šušnjar

Banja Luka, Novembar 2013

SADRŽAJ

UVOD........................................................................................................................................3

TVORBA IMENICA.................................................................................................................4

1. TVORBA IMENICA IZVOĐENJEM (DERIVACIJA).................................................4

a) Imenice sa značenjem lica (osobe)..........................................................................4

b) Imenice sa značenjem životinja i biljaka.................................................................7

c) Imenice za označavanje predmeta...........................................................................8

d) Imenice za označavanje mjesta (prostora)...............................................................9

e) Glagolske i apstraktne imenice................................................................................9

f) Imenice subjektivne ocjene.......................................................................................11

g) Imenice izvedene gramatičkim sufiksima..............................................................12

2. TVORBA IMENICA SLAGANJEM (KOMPOZICIJA).............................................12

3. IMENIČKE POLUSLOŽENICE..................................................................................13

4. KOMBINOVANA TVORBA IMENICA.....................................................................13

ZAKLJUČAK..........................................................................................................................14

LITERATURA.........................................................................................................................15

2

UVOD

Tvorba imenica moze se vrsiti na tri načina: izvodjenjem ili derivacijom i slaganjem ili kompozicijom i kombinovanom tvorbom.

Izvedenom imenicom naziva se imenica koja nastaje od tvorbene osnove motivne riječi dodavanjem tvorbenog nastavka (sufiksa). Motivne riječi za tvorbu ovih imenica mogu biti druge imenice (proste, izvedene, složene), i riječi drugih vrsta (glagoli, pridjevi, zamjenice, brojevi, itd.).

Kod tvorbe imenica izvođenjem razlikujemo: imenice sa značenjem lica, osoba (muška i ženska lica, zatim mlada muška i ženska lica i imena i prezimena), imenice sa značenjem zivotinja i biljaka, imenice za označavanje predmeta, imenice za označavanje mjesta, glagolske i apstraktne imenice i imenice izvedene gramatičkim sufiksima.

Imenice sa značenjem životinja i biljaka grade se tako što se za tvorbenu osnovu uzimaju riječi koje označavaju neku osobinu po izgledu (pridjevi) ili po ponašanju (glagoli).

U tvorbi imenica za označavanje predmeta najproduktivniji su modeli koji daju imenice sa značenjem predmeta namijenjenih vršenju radnje.

Imenice za označavanje mjesta svrstavaju se u tri grupe: mjesto na kojem se vrši radnja glagola koji motiviše izvedenu imenicu, mjesto ili prostoriju gdje se nalaze stvari kojima se posluje (radi) i zemljišne prostore na kojima se nalazi ono što znači motivna imenica.

Glagolske imenice su izvedene imenice čija je motivna riječ glagol, a označavaju radnju, stanje ili zbivanje. Apstraktne imenice tvorbeno su srodne sa glagolskim, posebno kad su građene od glagola koji znače kakvo osjećanje.

Imenice izvedene gramatičkim sufiksima tvore se tako da se od imenice prirodnog ili gramatičkog muškog,ženskog ili srednjeg roda izvede imenica suprotnog gramatičkog (ili prirodnog) roda. Ovaj način tvorbe produktivan je i u tvorbi imenica za označavanje ženskih osoba koje se bave istim poslovima kao i muške osobe.

Tvorba imenica slaganjem predstavlja srastanje date imenice sa drugim riječima (imenicama, pridjevima, glagolima, prijedlozima), odnosnio sa njihovim tvorbenim osnovama ili prefiksima. Pri tome je nosilac svih gramatičkih osobina imenice upravo imenica u drugom dijelu složenice.

3

TVORBA IMENICA

1. TVORBA IMENICA IZVOĐENJEM (DERIVACIJA)Izvedenom imenicom se naziva imenica koja nastaje od tvorbene osnove motivne riječi

dodavanjem tvorbenog nastavka (sufiksa).

motivna riječ tvorbena osnova Sufiks izvedena imenica

knjiga knjig--ar knjižar-ica knjižica-urina knjižurina

loviti lov--ac lovac-ica lovica-Ø lov

pet pet--ak petak-ina petina

a) Imenice sa značenjem lica (osobe)

Muška lica

Izvedene imenice sa značenjem vršioca radnje, imaoca zanimanja, stvaraoca:

motivna riječ tvorbena osnova Sufiks 1) glagoli

pisati pis- -ac (pisac) spasiti spasi- -lac (spasilac) kovati kov- -ač (kovač) zidati zid- -ar (zidar)čitati čita- -telj (čitatelj)

2) imenice

vrata vrat- -ar (vratar)fizika fizik- -Ø (fizik)

3) pridjevi

dobiti dobitn- -ik (dobitnik)

4

Izvedene imenice sa značenjem imaoca osobine, nosioca stanja:

motivna riječ tvorbena osnova Sufiks 1) glagoli

utopiti utopljen- -ik (utopljenik)

3) pridjevi

riđi riđ- -an (riđan)crn, -a, -o crn- -ac (crnac)glup, -a, -o glup- -ak (glupak)

Izvedene imenice sa značenjem stanovnika, pripadnika naroda, vjeroispovijesti, ideologije:

motivna riječ tvorbena osnova Sufiks1) imenice

Egipat Egipt- -janin (Egipćanin)Zadar Zadr- -anin (Zadranin)Srbi Srb- -in (Srbin)

Pakistan Pakistan- -ac (Pakistanac)republika republik- -anac (republikanac)Belgija Belgi- -janac (Belgijanac)

Među tvorbenim nastavcima za tvorbu imenica muških lica posebno treba navesti sufikse stranog porijekla:

a) –ist(a) koji je vrlo produktivan u tvorbi imenica sa značenjem imaoca zanimanja, pristalica i pripadnika učenja, pravaca ideologija.

b) –log, koji je produktivan kao naziv za stručnjakec) –džija, koji se zadržao u ograničenom broju riječi.

Ženska lica

Sufiksi za tvorbu imenica ženskog roda nose informaciju koja je u vezi sa tvorbenom osnovom, a mnogi od produktivnijih sufika su istovremeno i oznaka za ženski rod.

Izvedene imenice sa značenjem ženskog lica – vršioca radnje, imaoca zanimanja i sl.:

motivna riječ tvorbena osnova sufiks1) glagoli

preti pre- -lja (prelja)grabiti grab- -ulja (grabulja)

5

tužiti tuži- -teljka (tužiteljka)gatati gat- -ara (gatara)

naricati narik- -ača (narikača)brbljati brblj- -uša (brbljuša)

2) imenice

profesor profesor- -ka (profesorka)igrač igrač- -ica (igračica)

Izvedene imenice sa značenjem žene – nosioca stanja, osobine i sl.:

motivna riječ tvorbena osnova sufiks1) glagoli

učiti učen -ica (učenica)

2) pridjevi

crn, -a, -o crn- -ka (crnka)radni, -a, -o radn- -ica (radnica)

Izvedene imenice sa značenjem pripadnice naroda, vjeroispovijesti, stanovnice i sl.:

motivna riječ tvorbena osnova sufiks1) imenice

Valjevo Valjev- -ka (Valjevka)Hrvatska Hrvat- -ica (Hrvatica)

Beč Beč- -inja (Bečkinja)

2) Imenice na –ist-(a), -log

slavist slavist- -kinja (slavistkinja)stomatolog stomatolog- -kinja (stomatološkinja)

-ica (slavistica)

Muška i ženska lica

Imenice muškog i ženskog lica izvedene su prema motivnim riječima:

1) glagolima tvorbenom osnovom: sufiksom:

vino/piti vino/pi- -ija (vinopija)peckati peck- -alo (peckalo)lutati luta- -lica (lutalica)zvati zvan- (trpni pridjev) -ica (zvanica)

6

2) pridjevima

strašiv, -a, -o strašiv- -ica (strašivica)

3) imenicama

izdaja izdaj- -ica (izdajica)Ove imenice uglavnom znače muškarce i žene vršioce radnji ili imaoce osobina.

Mlada muška i ženska lica

Imenice sa značenjem mladih muških i ženskih lica motivisane su imenicama na čiju se tvorbenu osnovu dodaje sufiks –če: pastirče, Srpče.

Imena i prezimena

Tvorba imenica sa značenjem lica (osobe) tvore se dodavanjem nastavaka (sufiksa) za muška i ženska imena.

Tako su nastavci za ženska imena:a) gramatički nastavak –a: Dragana, Zlata (kojima su motivne riječi muška imena ili razne imenice, pridjevi);b) sufiks –ana: Dragana, Božana (nastao od pomenutog gramatičkog nastavka i završetka neke imenice m. Roda);c) sufiks –ija: Milanija, Nikolija;d) sufiks –ica: Milica, Zorica;e)sufiks –ka: Milanka, Duška.

Za muška imena najproduktivniji sufiks je –ko: Marko, Darko; zatim –oj(e): Miloje, Stanoje.

Za obrazovanje prezimena koristi se sufiks prisvojnih pridjeva –ov/-ev, -in, -ski, kojim pridjevima odgovaraju prezimena: Milovanov, Staljin, Crnjanski. Tu je takodje i sufiks –ić, kojim se dobijaju prezimena od prisvojnih pridjeva ili samih ličnih imena: Petković, Popović, Janković.

b) Imenice sa značenjem životinja i biljaka

Za tvorbenu osnovu imenica sa značenjem životinja najčešće se uzimaju riječi koje označavaju neku osobinu (pridjevi), ili ponašanje (glagoli).

Sufiksi kojima se tvore imenice sa značenjem životinja su:

7

-ac: šarac, sivac (konj) -ov: šarov (pas)-onja: garonja, sivonja (vo) -lica: kreštalica (ptica)-ulja: dikulja, šarulja (krava) -lja: nosilja (kokoška)-ka: šarka, crnka (zmija, krava)

Sufiks –ica se koristi za tvorbu imenica sa značenjem ženke: vučica, lavica (prema motivnim riječima vuk, lav), kao što se sufiksi –ac i –ak upotrebljavaju za tvorbu imenica mužjaka prema imenicama sa značenjem ženke: žabac, patak ( od imenica žaba, patka).

- Izvedene imenice sa značenjem biljke kao sufikse imaju:

-va: kopriva, mrkva, cvekla-aka: divljaka-ica: žitarica, mladica-ac: prebranac -ika: trstika, stabljika-ak: šipak, maslačak

c) Imenice za označavanje predmeta

U tvorbi imenica sa označavanjem predmeta (stvari) najproduktivniji modeli su oni koji daju imenicu sa značenjem predmeta namjenjenih vršenju radnje, zato su motivne riječi najčešće glagoli. Takve imenice su sa sufiksima:

-ač: kopač, okidač-ača: drljača-ljka: kazaljka-aljka: ležaljka-lica: prskalica, grijalica-lo: brojilo, pojačalo-ež: Bodež

Osim tvorbe od glagola, imenice koje označavaju predmete dobijaju se i od drugih vrsta riječi (pridjeva, imenica, zbirnih brojeva i dr.), kao npr.:

-ac: ribanac, rezanac-ica: pečenica, šljivovica-ača: višnjovača, trnovača-ina: piletina, borovina-arka: četinarka, hiljadarka-ač: kolač, žarač-lo: ludilo, sivilo

8

d) Imenice za označavanje mjesta (prostora)

Postoje 3 grupe izvedenih imenica sa osnovnim značenjem mjesta (prostora).

- Mjesto na kojem se vrši radnja glagola koji motiviše imenicu, ili mjesto gdje se provodi vrijeme, predstavljaju imenice sa sufiksom:

-ište: pristanište, sjedište, pozorište -lište: lovilište, šetalište, klizalište

Manje su produktivne u ovoj grupi izvedenih imenica one izvedene sufiksom –lo: pojilo (od pojiti), solilo (od soliti), sa značenjem mjesta gdje se stoka poji, gdje joj se daje so.

- Mjesto ili prostoriju gdje se nalaze stvari kojima se radi, prostoriju u kojoj se proizvodi i sl. Označavaju imenice koje se izvode sledećim sufiksima:

-nica: mesnica, prodavnica-arnica: knjižarnica, mesarnica-onica: učionica, predionica-ana: elektrana, toplana-ara: pivara, tapetara

- Zemljišni prostor na kojem se nalazi ono što znači motivna imenica označavaju izvedene imenice sa sufiksom:

-ija: visija, nizija-ak: voćnjak, šumarak-ik: šljivik, trešnjik-ar: jabučar, vinogradar-ište: kupusište, krompirište

Sufiksom –ište grade se i imenice koje uopšte znače mjesto gdje se nalazi nešto: ognjište (od oganj), stepenište (od stepenice), ili gdje je nešto bilo: kućište (mjesto gdje je kuća bila).

e) Glagolske i apstraktne imenice

Glagolske imenice su izvedene imenice čija je motivna riječ glagol, a označavaju radnju, stanje ili zbivanje.

Tipične glagolske imenice su one izvedene od prelaznih glagola, odnosno od glagolske osnove koju čini trpni pridjev na –n i –t, dodavanjem sufiksa –je prema motivnim glagolima:

9

čitati (knjigu) od čitan- dodavanjem -je imamo čitanjeorati oran- -je oranjeraspeti raspet- -je raspeće

Od svakog trpnog pridjeva imperfektnih (i prelaznih) glagola može se načiniti imenica (košenje, pjevanje).

Iste imenice od neprelaznih glagola grade se dodavanjem sufiksa –nje i –će na tvorbenu osnovu koju čini gramatička osnova:

trčati – trča-(-ti) trča+nje > trčanjenadahnuti – nadahnu- (-ti) nadahnu+će > nadahnuće

Tako su dobijene imenice: letenje, sijanje, blistanje, svanuće, uskrsnuće.

Pored navedenih sufiksa, glagolske imenice se tvore i drugim, manje produktivnim sufiksima, kao npr.:

-ba: borba, žurba, tužba, čija je gramatička osnova okrnjena gramatička osnova glagola(bor-i-ti, bor-i-m, žur-i-ti), odnosne imenice: ženidba, kosidba, plovidba čija je tvorbena osnova okrnjeni infinitiv (ženit-i+ba), pri čemu se t iz tako dobijenog infinitiva po zvučnosti jednači sa b iz sufiksa –ba, dajući d;

-va: sjetva, žetva-njava: dernjava, kuknjava-ež: grabež, trulež-aj: udisaj, oproštaj-ak: izlazak, dobitak-ljava: lomljava-Ø izazov, upis, uvoz-nja: izgradnja, vožnja

Apstraktne imenice tvorbeno su srodne sa glagolskim imenicama, posebno kad se grade od glagola koji označavaju osjećanje. Takve su imenice sa sufiksima:

-aj: osjećaj, nadražaj-Ø: izazov

Ili one koje se grade od glagola koji znače dobijanje nekog stanja, dolaženje u neko stanje:

-lo: rumenilo, ludilo, bjesnilo

Najveći broj izvedenih apstraktnih imenica označava osobine, pojedine i stanja i aktivnosti:

10

-ost: hrabrost, bliskost-ota: dobrota, čistota-oća: hladnoća, čvrstoća-stvo: bratstvo, jedinstvo, novinarstvo-ina: tišina, brzina

Najproduktivniji Sufiksi za tvorbu apstraktnih imenica stranog porijekla su:

-izam:kao pravac u filozofiji, književnosti, umjetnosti ili nauci: idealizam, romantizam, realizam, itd.kao pravac u politici: marksizam, kapitalizam

-ijakao označavanje nauka, struka, oblasti ljudskih djelatnosti:filozofija, administracija, hirurgija, itd.

f) Imenice subjektivne ocjene

Prema izvedenim imenicama ove vrste kao motivne riječi stoje imenice, što znači da se te izvedenice grade određenim sufiksima od imeničkih osnova. Ti sufiksi ne prevode druge vrste riječi u imenice, oni samo mijenjaju značenje imenice po subjektivnoj govornikovoj ocjeni. Zato se ti sufiksi nazivaju sufiksi subjektivne ocjene kao i imenice tako nastale (imenice subjektivne ocjene).

Postoje 2 vrste tako izvedenih imenica:

a) Augmentativi (sa pejorativima) – imenice sa značenjem uvećanog pojma motivne imenice:

-ina: konjina, momčina-etina: ručetina, travuljina-čina: lažovčina, oficirčina

b) Deminutivi (sa hipokoristicima) – imenice sa značenjem umanjenog pojma motivne imenice:

-ak: cvetak, oblačak-ić / -čić: zidić, stolić, prozorčić-ac: bratac, izvorac-ica: travica, bubica, šumica-ce: drvce, pisamce-ance / -ence, -ašce / -ešce: detence, sunašce

11

g) Imenice izvedene gramatičkim sufiksima

Ako se od imenice prirodnog ili gramatičkog muškog, ženskog ili srednjeg roda izvede imenica suprotnog gramatičkog (ili prirodnog) roda, to se čini posebnim sufiksima koji se nazivaju mocioni sufiksi. Tako kada se imenicom vuk imenuje vrsta životinje, podrazumijeva se da ta vrsta ima mužjake i ženke (vuk, vučica).

Obrnuto, od imenice žabam koja je ime vrste i ime ženke, sufiksom –ac se dobija imenica sa značenjem mužjaka te vrste: žabac.

-ica: lavica (od lav), vučica (od vuk), junica (od june)-ac: lisac (od lisica), ždrijebac (od ždrijebe)

Ovaj način tvorbe produktivan je i u tvorbi imenica za označavanje ženskih osoba koje se bave istim poslovima kao i muške osobe, označene muškog roda:

-ica: učiteljica (od učitelj), radnica (od radnik)-ka: kondukterka (od kondukter), ministarka (od ministar)-inja: studentkinja (od student), apsolventkinja (od apsolvent)

Gramatičkim sufiksima mogu se smatrati i sufiksi koji prema motivnoj riječi – imenici sa značenjem jedinke učestvuju u tvorbi oblika množine, stvarajući tako zbirne imenice. To su sufiksi:

-ad: telad (od tele), unučad (od unuče)-je: granje (od grana), cvijeće (od cvijet)

2. TVORBA IMENICA SLAGANJEM (KOMPOZICIJA)

Složena imenica je ona koja je nastala srastanjem date imenice sa drugim riječima (imenicama, pridjevima, glagolima, prijedlozima), odnosno sa njihovim tvorbenim osnovama, ili sa prefiksima. Pri tome je nosilac svih gramatičkih osobina imenice upravo imenica u drugom dijelu složenice. Imenica u drugom dijelu složenice može biti prosta i izvedena riječ.

Imeničke složenice imaju jedan akcenat (Beograd, velegrad, vodopad), a nastaju:

a) Običnim srastanjem dijelova koji ih čine: Beograd, Banjaluka,blagdan, bubamara, prababa, zlotvor, sveznalica,neprijatelj, nečovjek.

b) Srastanjem pomoću spojnog vokala –o- / -e-, koji se nalazi izmedju tvorbenih osnova imenica, pridjeva, glagola, brojeva i imenica sa kojima oni čine složenu imenicu: sjeveroistok, vodopad, glavobolja, parobrod, pismonoša, dvoboj.

12

Vrstu složenih imenica čine i skraćenice višečlanih naziva. Ovaj tip složenih imenica nastaje na dva načina:

a) Prvi način je slaganje početnih glasova riječi u složenom nazivu: SKZ (Srpska književna zadruga), NIN (Nedeljne informativne novine). Kad je takav skup glasova izgovorljiv on postaje prava imenica i može se mijenjati po padežima (NIN, NIN-a, NIN-u...). Ako skup glasova nije izgovorljiv, on se takođe može mijenjati, ali samo pisano – dodavanjem crtice i padežnog nastavka: (SKZ-Ø, SKZ-a, SKZ-u itd.).

b) Drugi način stvaranja ovih riječi je slaganje početnih slogova riječi koje su članovi naziva, ili kombinovano slaganje slogova i početnih glasova: Nama („Narodni magazin“), Tanjug (Telegrafska agencija nove Jugoslavije).

3. IMENIČKE POLUSLOŽENICE

Imeničke polusloženice su riječi postale srastanjem dveju ili više sintaksički i sematički čvrsto povezanih riječi, ali tako da njihovi posebni dijelovi čuvaju svoje akcente. Prvi dio takve imenice se ne mijenja po padežima (ostaje nepromijenjen) dok se drugi mijenja, a kao znak njihove čvrste veze upotrebljava se pravopisni znak crtica:

4. KOMBINOVANA TVORBA IMENICA

Veliki broj imenica postaje istovremenim procesima slaganja (kompozicije) i izvođenja (derivacije).

a) Nastale od prijedloga i imenice:

„okvir oko vrata“ = do-vrat- + -ak = dovratak

„Nešto na ramenu“ = na- ram- + -ak = naramak

b) Složeno-izvedene imenice od imenica i glagola:

„/ Čovjek koji / pije vino“ = vin – o - + pi- / -ti / + -ja = vinopija

„/ Ono što se / piše rukom“ = ruk- o - + -pis- + -Ø = rukopis

c) Složeno-izvedene imenice od ostalih vrsta riječi i glagola koje te riječi određuju:

„/učenika u školu / u pisati“ = u- -pis- + -Ø = upis

„/čovjek koji se / mlad ženi“ = mlad- -o- žen- + -ja = mladoženja.

13

Herceg-Novi (iz Herceg-Novog, u Herceg-Novom...)radio-aparat (iz radio-aparata, u radio-aparatu...)

ZAKLJUČAK

Tvorba riječi označava građenje novih riječi dodavanjem raznih nastavaka na osnovu reči ili spajanjem dvije ili više riječi. U srpskom jeziku postoje tri principa građenja, odnosno tvorbe riječi. To su izvođenje ili derivacija, slaganje odnosno kompozicija i kombinovana tvorba riječi.

Cilj rada je bio da se objasne sva tri načina tvorbe imenica, tj. izvođenje, slaganje i kombinovana tvorba, uz navođenje primjera za svaku način tvorbe.

Riječi koje nastaju izvođenjem nazivaju se izvedenice. Izvođenje nastaje kad se na tvorbenu osnovu doda nastavak u vidu sufiksa.

Slaganjem odnosno kompozicijom nastaju riječi koje se zovu složenice. One mogu nastati dodavanjem prefiksa na osnovu ili spajanjem dvije ili više riječi.

Tvorba riječi kombinovanjem podrazumijeva istovremeno izvođenje (derivaciju) i slaganje (kompoziciju).

14

LITERATURA

Živojin Stanojčić, Ljubomir Popović, „GRAMATIKA SRPSKOG JEZIKA“, Beograd, 1995.

http://www.wikipedia.org/

15