7/29/2019 Turkiye'de Egitim
1/77
n Bilgi Raporu:14. yzyldan 21. yzyla
Trkiyede
EitimNecdet Sakaolu
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
2/77
2
Osmanl Eitiminin Temel Kurumu: Medrese
1332'de, Orhan Bey'in znik'te atrd ilk Osmanl medresesi tipik bir Seluklu medresesiydi.Burada, pozitif bilimlere arlk verilmesine ise ne gerek ne de ncelik vard. nk yzyllar boyu
Hristiyanlk dogmalarnn tartld, dinsel kurullarn topland znik'te, ncelikle slm dinini
reten bir kuruma ihtiya duyulmutu. Gerek bu ilk medresenin gerekse yine Orhan Bey tarafndan
Bursa'da hizmete sokulan ikinci medresenin, eski birer manastr olmalar da dikkati ekiyor. Orhaniye
medreselerinin ncs zmit'in alnndan sonra buradaki bir kilisede almaya balad. Orhan
Bey'in olu Sleyman ise znik'te yeni bir medrese yaptrd. Murad Hdavendigr, Bursa ekirge'de
camiyi merkez alan byk medresesini 1365'te yaptrd. Bundan sonra I. Bayezid'in (Yldrm) (1389-
1402) Bursa'da ve Edirne'de, olu elebi Mehmed'in (1413-21) Bursa'da, II. Murad'n (1421-51)
Bursa'da ve Edirne'de tesis ettikleri klliyeler kapsamndaki medreseler, bimarhneler, darlhadislergeliyor.
Yldrm'n Bursa'daki dar'ttbbnda da uygulamal hekimlik bilgi ve becerisi kazandrld
biliniyor. Kadzde-i Rum'nin matematik, Hac Paa'nn hekimlik alanlarnda birinci snf bilim
adamlar olduklar da kukusuz. (Kadzde-i Rum, Semerkand'a gitmi, Ulu Bey'e matematik ve
astronomi hocal yapmtr. Ali Kuu ve Fethullah irvan de rencileridir.) Dvud Kayser, znik
Orhaniyesi'nde dersler vermi; onu eyh Taceddin el-Krd ve Kara Hoca (Aleddin Esved)
izlemilerdir. Bursa medreselerinde ders okutan Cemaleddin, Arap szlnn tamamn biliyor ve
Muradiye Medresesi'nde dil dersleri veriyordu.
Necdet Sakaolu(*)
Trk Tarihi aratrmacs ve yazar
Seluklu ve Osmanl dnemleri siyasal, kltrel ve toplumsal tarihleri zerine yaynlanm
kitaplaryla makaleleri vardr. Osmanl padiahlarnn biyografilerini ieren "Bu Mlkn Sultanlar"
(Olak Yaynlar, 1999-2003 aras 11 bask) Trkiye'de en ok okunan bilimsel tarih kitaplarndandr.
Osmanl saray yaam ve Topkap Saray zerine yapt alma ise "Mekanlar, , Tarihi, Anlar veKitabeleriyle Saray- Hmayun" (Creative Yaynclk, 2003) adyla yaynlanmtr. Topkap Sarayn
konu alan yerli ve yabanc belgesellere danman olarak katklarda bulunmutur.
Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf yesi olan Sakaolu'nun yazlar, bu vakfn
yaynlad stanbul Ansiklopedisi ile Tarih ve Toplum, Toplumsal Tarih, stanbul dergilerinde
yaynlanmtr. 1969'doa eviri, 1971'de inceleme dallarnda Milliyet Karacan; 1985'te Hrriyet Sedat
Simavi Vakf Sosyal Bilimler dllerini alan yazarn yaptlarndan bazlar; Trk Anadolu'da
Mengcekoullar (Milliyet Yaynlar, 1971), Divrii'de Ev Mimarisi (T.C. Kltr Bakanl, 1978),
Anadolu Derebeyi Ocaklarndan Kse Paa Hanedan (Tarih Vakf, 1984, 1998), em-i Cihan Amasra
(Tarih Vakf1998), Osmanl'dan Gnmze Eitim Tarihi (Bilgi niversitesi 2003)'dir.(*) MEB eski Bamfettii ve TTK yesi
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
3/77
3
I. Blm:
Osmanl Eitimi Fatih'in Kurduu Medrese
Eitimde byk atlmn stanbul'un alnndan sonra II. Mehmed (Fatih) (1451-1481) tarafndan
balatld grlmektedir. nce ktphanesine Greke ve Latince bilim kitaplarn toplatp sayl
filozoflar, bilginleri ve sanatlar stanbul'a davet ederek pozitif bilimlerin, felsefenin ve sanatn
egemen olduu bir kltr ve eitim ortam tasarlayan Fatih'in, huzurunda Hristiyanl, Huruflii
serbest tartmalara amas; kendi portresini ve insan figrl resimler yaptrmas; Mslman olmayan
bilginlere de Mslman ulemaya gsterdii saygy gstermesi; Bat ile Dou'nun eiinde, bu iki
dnyann kltrlerini buluturmak amacyla sarayda ktphane tesisi, o aa uygun bir laik eitim ve
laik insan tipi dlediini akla getiriyor.
Fatih'in eitime verdii nemin somut kant ise yaplarn, plansal ve ilevsel zelliklerini bugnbile grebileceimiz, adn tayan caminin evresindeki medreselerdir. Bu eitim kurumlarnn
vakfiyesinde Medrese-i Semaniye (sekizli medrese) ad geiyor. Drt kedeki sekiz medreseyle
bunlarn arkasndaki tetimme (hazrlk okulu) 1471'de tamamlanmtr. Bu medreseleri planlayan
vezir Mahmud Paa, yksek snflarn retim programlarn da hazrlam; bu almalarnda ona,
Ali Kuu, Molla Hsrev gibi bilginler de yardm etmilerdir. Sekiz medresenin her birinde 19'ar oda
vard. Bunlarn 15'i danimend denen yksek renim rencilerine barnma ve alma mekn
olarak ayrlmt. Medreselerde grevli mderrislere 50 ake gndelik, danimendlere de aevinden
parasz yemein yansra gnde ikier ake harlk ngrlmt. Ayrca bir ktphane, dar't-talim
denen ve okuma-yazma ile temel din bilgilerinin verildii bir mektep, darifa, eczane, konuk evi bu
byk retim sitesini tamamlyordu. Kurala gre, her mderris nne oturan danimende,
dersinden yeterli dzeye ulancaya dein alma yaptryor; muid denen asistanlar ders
tekrarlarnda bulunuyorlard. Mderrislerin takrirlerine sahn- seman (sekiz sahn) dersleri
deniyordu. Bu dzeye renci hazrlayan snf da musla- sahn (sahnna ulatran) ya da tetimme idi.
Buradaki rencilere softa denmekteydi. Mderrislerin, akl bilimlerde yetkin hocalardan seilmeleri,
her birine 50 dirhem; bir alt dzeydekilerine 40 dirhem gndelik balanmas; darifa hekimlerinin
cz'iyat ve klliyat (ilk ve ileri bilimleri) bilmeleri; kurumun vakfiyesinde yazl koullardand.
Medresede renim gren genlerin, hekimlerin tedavi faaliyetlerini izleyerek tp eitimi grmelerine
de olanak vard.
Fatih dneminde hizmete giren ve al Medre-se-i Semaniye'den daha nce olan AyasofyaMedresesi ise bu nl mbedin yanndaki eski papaz odalarnn danimend hcrelerine
dntrlmesi ile meydana getirilmiti. Molla Hsrev, burann ba mderrisiydi. Hzr elebi, Ali
Kuu da burada mderristiler. Molla Zeyrek ise, Zeyrek Camii'nde ders okutuyordu. Fatih Medresesi
yaptrlnca Zeyrek'teki renciler buraya nakledildi.
16. Yzylda MedreselerII. Bayezid (1481-1512), hekimlere, astronomlara, matematikilere sayg gstermesine,
ehzadeliinde ok iyi bir saray eitimi almasna, stanbul'da daha kk apta bir medrese
yaptrmasna karn, babas Fatih'in zgr dncelerinden ve yaklamlarndan uzakt. Ama, onun,Edirne'de Tunca Irma kysna yaptrtt, akl ve ruh hastalarnn tedavisine mahsus (burada
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
4/77
4
mzikle tedavinin uyguland anlatlr) tp merkezi, dnya leinde bir yenilikti. Osmanl bilimi,
eitimi ve tbb, Bursa, Edirne ve stanbul'daki sayl ve snrl medreselerde alma ortam bulurken,
nce talya kentlerinde, sonra da Almanya'da ve Fransa'da, hmanistler, lka eitiminden aldklar
esintilerle yeni okullar amaya, kitlelere ynelik aydnlanmay yeertiyorlard. Bilimsel almalar
hzlanm, fizik deneyleri, merceklerden yararlanma gerekletirilmi, matbaalar kurulmu, deneysiz
ve matematiksiz tabiat felsefesine ve tabii bilimlere ulalmaz ilkesi vurgulanm, tpta nemli
atlmlar gndeme gelmi bulunuyordu. Bunlara oranla, Osmanl medreselerindeki programlarn ne o
gn ne de daha sonra getirebilecei hibir yenilik yoktu. Kald ki, stanbul medreselerinin en by
ve geni rgtls olan Medaris-i Semaniye'de toplam 200 kadar renci barnabiliyordu.
I. Sleyman'n (Kanun) (1520-1566) 1559'da yaptrtt Sleymaniye Camii ve medreseleriyle
Osmanl rgn eitiminin dorua ulat kukusuz. Sahn- Sleymaniye denen bu yeni kurumda, tp,
tabiiyat (doal bilimler), riyaziye (matematik), heyet (gkbilim) alanlarnda ders programlar yer
ald gibi Kelm (slm felsefesi) dersinin de dnrlerin grlerinin tartlmas biiminde
yaplmas ngrld. Havamis-i Sleymaniye (Sleymaniye Beli Medreseleri) denen be blm,Fatih Medreseleri dzeyinde; kalan iki blmden biri Dar't-tb, dieri de Dar'l-hadis'ti. Bu ikisi
birer ihtisas kurumu olmak bakmndan yksek okul konumundayd. Sleymaniye medreselerinde
din derslerinin yannda, mantk, matematik, felsefe, fizik, astronomi, meteoroloji, madenler, bitkiler,
bir lde de insann okutulmas olumluydu. Dar't-tb'da ise dorudan hekimlik ve eczaclk
almalar yaplyordu. Ama, buradaki fen retimi, Aristo ve Oklides'ten sregelen Antik a
bilgilerinin basmakalp yinelenmesiydi.
Medrese kllar, ilmiye ya da ulem snfna girebilmek iin ilkin ya tedris (retim) ya kaz
(yarg) yolunu seerler; medreselerde mderrislere muidlik, mlazimlikle ya da naiblik ve kk
kadlklarla ie balarlar, her yl yinelenen terf ve atama ilemlerine gre ykselirlerdi. Oldukamreffeh bir yaama dzeyleri olan, sayg gren bu okumulara baklnca, medrese rencilerinin
yaamlar ve alma koullar ok ktyd. Tek odadan ibaret medrese hcrelerinde barnan,
imaretin yavan orbasyla nefsini krleten, ek yiyecek temini iin Aylar'da cer denen
drcle kan genler, mum nda Emsile, Bin, Maksut, Avamil, zhar, Kfiye, Tevli, Metli,
Telvih, Feriz, Mutavvel, Tecrid, Miftah, Tenkih, Mesabih, Tavzih, Mearik, Hidaye, Buhar, Mslm,
Keaf, Beyzav... adl Arapa kitaplar ezberlemeye, mderrislerin imtihanlarnda doru cevaplar
vermeye aba gsterirlerdi.
Bu kurumlarda konuma Trke, ama ders dili Arapayd. Farsa bile ancak 18. yzylda bir iki
medreseye girebilmitir. Biricik metod ezberdi. Hibir medreseli okuduu ya da ezberledii -ou
zaman anlamlarn da tam olarak bilmedii- konular, metinler, kurallar zerinde dnmeye, doru
ya da yanl, ezberlediklerini zmsemeye gerek duymazd. Tek ama; taklmadan, duraksamadan,
yanl telaffuzlara dmeden bir paray ezbere aktarmakt. Sorular gibi cevaplar da basmakalpt.
Bunun da nedeni, Her bilim, zamannda en byk ve yetkin bilginlerce en doru biimde aklanp
zme kavuturulmutur. Onlar deitirmek ya da bu bilgilere yeni bir eyler katmaya kalkmak
gnahtr, saygszlktr anlayyd.
17. yzyla gelindiinde, Osmanl medreselerine. dnyann gidiine srtn dnmt demek yanl
olmaz. Yenilemeden uzak medreseler, kurumlarn yenilemelerine de dinsel gerekeler gstererek
kar kyordu. Koyu bilgisizlik iindeki halk ise medrese evrelerinden ykselen her sze itenlikle
inanyordu. Dnyann geici, dnya nimetlerinin sahte, asl mutluluun br dnyada olduunu,tipik bir halk eitimi saylmas gereken cer yntemiyle en cr kylerde bile halka anlatan
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
5/77
5
medreseliler; ynlar bsbtn tembellie, tevekkle, insanca yaama isteinin dna
srklediklerinin farknda deillerdi.
Medreseler, her trl yeniliklere kapal, kendi mant dorultusunda bir diyalektiin, kelm
denen slm skolastik biliminin darl iinde bocalamasn srdredursun sonunda, en msum
tartma konularn ieren, Seyyid erif'in Hiye-i Tecrid, erh-i Mevakf gibi eserleri de bunlar
felsefiyattandr denilerek atlm; gzlemler, dnceler, incelemeler dine aykr bulunuyordu.
Ktib elebi ise Mizan'l-Hakk adl eserinde zetle yle diyor: Szde bilginler, rivayetleri birer
ta gibi kat ve donmu kabul edip asln, i yzn tartmazlar. ya kabul ya red ederler. Felsefeden
ekinirler, yeri g bilmez chillerken lim geinirler. Kurn'n 'Siz, gklerin ve yerin melektuna
bakmyor, duyular tesi evren varlklarn alglamyor musunuz?..' (A'raf Sresi 185. yet) hikmetinin
gereini, uzaya sr gz ile bakarak yaptklarn sanrlar. Fatih'in, kendi medresesine koydurduu
erh-i Mevakf ve Haiye-i Tecrid derslerini bunlar, felsefedir diye kaldrp yerine Hidaye ve Ekmel
koymulardr. Sonralar bunlar bile rafa kaldrld. Medreseler ke urad. yle ki, Krtlerin
yaadklar blgelerden stanbul'un yaknlarna gelip yerleen yar okumular, tafra satmayabaladlar. Bir lde saray hekimbalar, sala ilikin kk risaleler, Bat'dan, Dou'dan alntl
evirilerle stanbul'daki dr'-ifalarda tp eitiminin, el altndan srmesine altlar, diyor.
Ktib elebi, medreselerin iine dt aymazl, mderrislerin bilgisizliini, retimde doru
yntemlerin uygulanmasn, Bat'daki bilimsel gelimelerden yararlanlmasn yazan ve savunan ilk
Osmanl aydndr. Szkonusu eserinde u ilgin aklamalar var: Medreseler, ipe sapa gelmez
tartmalarn yeridir. Ttn ve kahve haram mdr? Mbah mdr?.. Muhammed milleti mi, brahim
milleti mi, demeli?.. Bir tarafta Mderris Kadzde, te tarafta eyh Sivas, arkalarnda da msum halk
ynlar, nice yllar kavga eksilmedi. Oysa bu iki kurnaz adam, bu kavgadan dolay nlendiler, varlk
bolluk iinde yaadlar (...) Medreselerde retim istidllen (deductif) olup naslara ve sultalara(dogmalara) dayanr (...) Araplar, mant, felsefeyi, doal bilimleri, matematii Bizans
kaynaklarndan aldklar gibi, belgat, aruz, gramer, dil ve edebiyat iin de Bizans'taki yntemleri
rnek almlard. Sonradan, gerek ranllar, gerekse Trkler ayn gelenekleri benimsediler.
stanbul'u grmeyen, yaamn ve almalarn Erzurum'da ve Siirt'te geiren brahim Hakk
(1703-80) ise bakentteki medrese zihniyetinden uzakta kald iin, eski Yunan, slm ve Trk eitim
geleneklerinden, bir zamanlar Dou'da gelime ortam bulan pozitif bilimlerden yararlanabilmitir.
Onun Marifetnme adl byk eseri hem bu adan hem de aile ve okul eitimine ilikin zgn
kurallar iermesi bakmndan nemlidir. Ona gre: Erkek kz her ocuk alt yanda okula
gnderilmeli, erkeklere bir sanat, kzlara ev ileri de retilmeli, ocuklara kt sz sylenmemeli,
beddua edilmemeli; mektepte muallim, yumuak fakat kendisini saydracak biimde davranmal, ders
srasnda gereksiz eyler ve konumalarla vakit ldrmemeli; kavray kt renciye ayrca ilgi
gstermeli; renciler ise retmeni ayakta selamlamal, izinsiz oturmamal, namaz oturuu gibi
oturmal, bir ey sormak istediinde hocasndan izin almal; eer bir eyi hocasndan daha iyi ve
doru biliyorsa bunu hocasna sezdirmemeli... diyor.
stanbul'a ilk bask makinesini gmen Yahudiler 15. yzyl sonlarnda getirip altrdklar hlde,
Osmanlca kitap basm 1720'lere dein mmkn olmadndan bu yoksunluk, Trk eitimini pek
derin etkilemitir. brahim Mteferrika, Sadrzam brahim Paa'ya sunduu lyihada: Kitaplar
oalrsa herkes yararlanr. Matbaa yazs gzel ve doru olduundan okutan da okuyan da sknt
ekmez. Kitap ucuza alnr ve herkes kitap edinebilir. Bylece kylere bile kitap girer. Ktphanekurmak kolaylar, Mslmanlk da yaylr demi. Bu gerekelere karn, matbaann almas iin
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
6/77
6
verdii fetvada eyhlislm Abdullah Efendi, din kitaplarnn basmna yasak koyarak
koruyuculuunu yapt slm dinine byk ktlk yaptnn farkna varamam: Netice udur ki;
18. yzyl sonlarna gelinceye dein medreselerin yazgs hep ktye gitmitir. Oysa, sistemin
kurumsal tutarll, iletmelerinin vakf gvencesindeki sreklilii; retim programlarnn uyumlu
ve sistemli oluu; rencilerin bir klliye atmosferinde youn ve ok ynl eitim srecine tabi
tutulmalar; ders geme yntemiyle yl kayplarnn nlenmesi; cer yntemiyle krsal kesimle,
medreselerin byk kentlerin merkez semtlerinde bulunuu ile de kent halkyla srekli iliki
salanmas vb bakmlardan medrese dzeni ve eitimi, -ktye gidi nlenebilse- faydal sonular
verebilirdi.
Maarif Tarihi yazar Osman Ergin ise kitabndaki uzun Medrese bahsini yle balam:
Fatih'ten II. Abdlhamid'e kadar 4,5 yzylda medreselerin, memlekete, Trkle, ilim lemine ne
hizmeti olmu, ne de tek lim yetitirmitir. Akla gelen Molla Hsrev, bn Kemal, Ebussuud,
Mstakim-zde, Cevdet Paa, Gelenbevi smail efendiler ise be asrdaki be, alt isim olarak ne
ark'n bn Sin's, Seyyid erif'i, ne Garb'n Newton'u, Descartes'i ile boy lemezler. Bir tek Ktibelebi var. Onu da medreseli sayamayz. Otodidakt yetimitir. 18. yzylda yalnz stanbul'da 275
medrese olduu hatrlanrsa, bu yarg daha ok dndrr.
Ocak Eitimi ve Enderun:Medreselerden sonra, Osmanl rgn eitim kurumlarnn banda balcalar ocak denen asker
eitim merkezler geliyordu. Ocaklar, okuma ve yazma retimi yaplan yerlerden olmad iin birer
mektep deildi ama, kiiye yepyeni bir kimlik ve inan kazandran, askerlik formasyonu veren, eitim
ve disiplin arlkl klalard. Tarihi emdan-zde'nin anlatmyla: Reaya zimmleri evldndan
beher sene biner nefer devirilip snf olup Acemi olan meyannda terbiye olunup bdehu gzelyzlleri Enderun- Hmayun'a ve kuvvetlileri Bostanc, kalan Yenieri yazlan, aslen Trk ve
Mslman olmayan genlere, ncelikle milliyetleri unutturulur, hepsinin dindar birer Mslman
olmalar, Trke'yi renmeleri salanr, Trk grg kurallar benimsetilirdi. Bunlarn saraydan
baka vatan, padiahtan baka hkim ve baba tanmamalar kurald. Tek doru eylemin de itaat
olduuna inandrlyorlard. Padiah uruna seve seve can vermeyi onur sayarlar; gnde be vakit
namaz klarak, iki vakit Kur'an dinleyerek gn boyu sren askerlik talimiyle yetiirlerdi. Acemi
klalarnda okuma program yoktu. Bununla birlikte yetenekli genlerden, devirildikleri srada
kendi dillerinde okuma-yazma renmi bulunanlar, olanak elde ettiklerinde Osmanlcay da
reniyorlard. Acemi ocaklarnn en eskileri, 14. yzyl ikinci yarsna doru Gelibolu'da ve Edirne'de
faaliyete geti. Daha sonra, 15. yzylda stanbul'da, Bayezit'teki Eski Saray'da, Galata Saray'nda, 16.
yzylda da At Meydan'ndaki brahim Paa Saray'nda benzeri ocaklar ald. Bunlardan son ikisi 17.
yzylda mektep adn alm, programlar da okuma ve yazma retimini kapsayacak biimde
yenilenmitir. Devirme sisteminin ilerliini yitirdii 18. yzyl sonlarnda, acemi ocaklar kapanm
yerine; Galata Saray oda denen (ba oda, orta oda, kk oda) snfl Saray Enderunu iin aday
hazrlayan zel bir eitim kurumu olmutur.
Osmanllar, Antik a'n eitim-retim kurumlarndan izler tayan, iyi bir vcut ve zek
geliimi iin cimnastik ve mzik eitiminin yannda dil, edebiyat, matematik retimine de yer veren
tek okulu sarayda tesis etmilerdi. Enderun Mektebi denen bu okulun kurucusu Fatih'dir. Program,
askerlikten gzel sanatlara, politikaya, diplomasiye, spora kadar, sarayn ve st ynetimin gereksinimduyduu her alan kapsayan bu okulun hazrlk snflar ve ubeleri, yukarda sz edilen acemi
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
7/77
7
ocaklar ile Galata Saray Mektebi'ydi. Yakkl ve yetenekli 12-14 ya devirmelerinden seilen
adaylar, hazrlk snflarnda okuma-yazma, temel bilgiler ve din eitimi aldktan sonra ikinci bir
seimden daha geirilerek Topkap Saray'nn Enderun- Hmayun denen i blmndeki, Byk
Oda ve Kk Oda denen (hazrlk snflarna) alnrlar, burada, medrese eitimine kout bir renim
grrler; ayrca saray kurallarna ve davranlarna alrlard. Enderun mektebinin asl snflar
aadan yukarya Seferli, Kiler ve Hazine koularyd. Bunlarn stnde de en iyi yetimi ve kdem
kazanm 40 gencin yer ald Has Oda vard. Enderun koular, adlarnn artrd alanlarda,
padiahn zel hizmetine bakan genlerin, ayn zamanda geceli gndzl, ok sk bir disiplin altnda
eitimlerini srdrmelerine gre dzenlenmiti. Gnlk yaam; hizmet, ibadet, spor, silah eitimi,
yarma, mzik, okuma uralar ile doluydu. 8 yllk yasal Enderun hizmetini dolduranlar,
koularnn konumuna uygun biimde ve kma denen atama ilemiyle d greve giderler, bir
daha saray hizmetine dnemezlerdi. Alan kadrolara da alt snflardan ve hazrlk okullarndan sras
gelenler alnyordu. Enderun, amac bakmndan kamu hizmetleri iin aydn ve ibilir eleman
yetitirmeyi deil; padiaha en iyi ve kusursuz hizmeti vermeyi hedefleyen bir kurumdu ve darkadroluydu. Enderunlular, toplumdan soyutlanm, saray dna ancak izinle kabilen genler olarak
daha da nemlisi Trk asll olmadklarndan, toplumun yabancsydlar Enderunlularn byk
ounluu ise Trkleri, Etrk-i b-idrk nitelemesiyle aalayan saray aydnlaryd. 17. yzyln
sonlarna kadar devirme kkenli zeki ve yetenekli gen kadrolara dayanan bu kurum, devletin
ynetim ve ordu kademelerine srekli olarak baarl elemanlar vermitir. Ama, devirme sisteminin
krelmesi, hazrlk okullarna ve saray enderununa han-zde, bey-zde sanl soylu ocuklarnn,
padiaha yakn kiilerin oullarnn alnmaya balamasndan sonra giderek yozlam; bir dalkavuklar
yuvas olmutur. 1826'dan sonra nemini yitiren Enderun Mektebi'nin slah 1850'de gndeme gelince
Arapa, Farsa ve ktphane hocalar atanarak buras, iptidai (ilkokul) statsne indirilmitir.Saray dnda, Bbli'deki dairelerin kalem ad verilen yaz brolar da birer mektep ilevinde
saylagelmitir. Bu kalemlere akird (renci-rak) olarak girenler hce, halife, efendi
nvanl kalem eflerinin ve kdemli ktiplerin nnde yetiirler, gulam, mlzim, ktip
aamalarndan geerek brokrat olurlard. Kalemlerdeki retimin belirgin zellii salt, o broya
ilikin konular ve kurallar kapsamas; yaz eitimine arlk vermesiydi. Bbli kalemlerinde
yetime olana bulmak, nemli bir ayrcalkt ve bu yol, kiiyi sadrazamla kadar ulatracak bir
gelecek vaadediyordu. Bu sistem, Osmanl Devleti'nin yklna dein korunmutur. Trkiye'ye
Tanzimat ve Merutiyet hareketlerini getirenlerin, Batllama srecini balatanlarn, bu dnemlerin
kltr ve edebiyat akmlarna nclk edenlerin neredeyse tamam Bbli eitimi alanlardr.
Buradaki eitime kimi kaynaklarda, devlet terbiyesi, resm terbiye, evet efendimcilik de denmitir.
Askeri Okullarla Balayan YeniliklerBat kaynakl ilk asker eitim giriiminin, ksa sren Lle Devri'nde (1718-30) 300 kadar tlimli
asker yetitirmek olduu, kimi tarihlerde yazldr. 1734'te ise Fransz asll Kont de Bonneval
(Humbarac Ahmed Paa) skdar'da modern bir kumbarac klas (Humbarahne) tesis ettii gibi,
bu alanda teknik eitim iin de bir Hendesehane at.
lk yllarda varlk gsteremeyen bu kurs, Koca Ragp Paa'nn Fransa'dan getirttii Macar asll
Baron de Tott'un almalar sonunda 1761'de matematik, denizcilik, istihkm ve topuluk konularn
kapsayan bir programa kavutu.
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
8/77
8
Batllama abalarnn ilk nemli eitim kurumu ise 1773'te stanbul'da Hali Tersanesi'nde alan
Mhendishane-i Bahr-i Hmayun oldu. rencileri okuma-yazma bile bilmeyen yal bal gemi
reisleriyle ocuklar olan bu okulun teknik sorumlusu Baron de Tott, ilk bahocas da Cezayirli Seyyid
Hasan'dr. Gnde 4 saat ders verilen bu asker denizcilik okuluna yazlan 50 talebeye birok letler
kullandrlmaktayd. Gelenbev smail Efendi (1730-91), Fransa'dan gelen Jean de Lafitte Clav de
okulun hocalarndand.
Ders programlarnda, Trke, Arapa, Franszcadan baka aritmetik, geometri, corafya,
trigonometri, cebir, toporafya, harp tarihi, entegral ve diferansiyel hesap, mekanik, astronomi,
istihkm ve balistik de vard. 1795'te bir ksm dersleri Halcolu'ndaki Mhendishane-i Berr-i
Hmayun ile birletirildi. Deniz Mhendishanesi'nin Trk eitim tarihindeki yeri, ilk kez Fransz
uzman ve retmenlerin Franszca ders vermeleri, retim programnda din derslerinin
bulunmamas, ara gere kullanmnn yer almasyla belirginleir. Bununla birlikte bu okulda, ada
Bat denizcilik akademileri dzeyinde bir eitim ve retimden yine de sz edilemez.
Sonradan Topu Harbiye Mektebi adn alacak olan Mhendishane-i Berr-i Hmayun da (KaraAsker Teknik Okulu) 1793'te, uzman subaylar yetitirmek amacyla yine stanbul'da ald.
Enderunlulardan seilen adaylar, nceleri Mhendishane-i Sultan denen bu okulda renim grmeye
balad. III. Selim'in (1789-1807) modern bir ordu kurma tasarsyla ilgili olan bu kurum,
Halcolu'ndaki Humbarac Klas'nda bir sre hizmet verdikten sonra 1795'te yeni binasna geerek
Mhendishane-i Berr-i Hmayun adn ald. Drt yllk okulda, Deniz Mhendishanesi'ne kout
dersler; farkl olarak topuluk, lamclk gibi uzmanlk konular gsteriliyordu. Ayrca zel bir eitim
alannda teknik ve askerlik uygulamalar yaplmaktayd. Kara Mhendishanesi'nin en nl hocas
shak Efendi'dir (lm 1834). shak Efendi, Trkiye'de, pozitif bilimler alannda ilk ders ve kaynak
kitaplar da yazmtr. Okul, 1847'de Topu ve Mimar (stihkm) Mektebi adn ald.III. Selim dneminin (1789-1807) ilgin bir retim kurumlarndan biri, 1805'te Kurueme'de
alan zel Rum Tb Mektebi'dir. Rum Talimgh denen kurumun iindeki bu okul konusunda fazla
bilgi yoktur. Bunun gibi, 1807'de Kasmpaa'da faaliyete geen ikinci Tp Mektebi de yalnz adyla
biliniyor. Bu okulun ikinci kez al 14 Mart 1827'de, hekimba Mustafa Behet Efendi'nin
abasyladr. Tbhane-i mire adn alan okula, bir hoca ile iki muallim atanmt. Muallimlerden biri
Franszca ve operatrlk, dieri kt ve resim zerinde anatomi ve fen, hoca ise Trke ve Arapa
gramer dersleri vermekteydi.
1831'de ise Topkap Saray mtemilatndan olan kou, Cerrahhane-i Mmure adyla bir tedavi
merkezi yapld. 1836'da bu iki hastane, Otluku Klas'nda (Topkap Saray d bahesinde) Mekteb-i
Tbbiye olarak birletirildi. Okulun amac, savalarda, ordunun gereksinimi olan hekim ve
operatrleri yetitirmekti.
1838'de Viyana'dan gelen Dr. Bernard, kurumda yenilikler yapt. 1854'te, drt snfl Tbbiye'ye
idadi snflar da eklendi. Burada, Franszca retim 1870'e kadar srm, bundan sonra Trke
retim balamtr. 1896'da Glhane Hastanesi, Tatbikat Mektebi konumuna getirildi. Tbbiye,
1908'den sonra Tbbiye-i Mlkiye (sivil hekimlik okulu) ile birlikte Haydarpaa'ya tanmtr.
II. Mahmud'un (1808-1839) GiriimleriBu padiah, Avrupa ordularn rnek alan bir kara gc oluturmak amacyla, 1826'da kapatlan
Yenieri Oca'nn yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye rgtn kurdu. Erin ve subayn, enazndan okuma-yazma bilmesi gereklilii dikkate alnarak bu yeni ordunun bireylerine mektep
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
9/77
9
hizmeti verecek Talimne 1831'de ald. Burada, okuma-yazmann yansra din bilgileri, sava
teknikleri de gsterildi. 1834'te ilk byk asker okul olan Mekteb-i Ulm- Harbiye, Maka
Klas'nda retime ald. Bir tabur mevcutlu renciler 8 ksma ayrld. Birinci ksm, okuma-
yazma snfyd. Sekizinci ksm baaryla bitirenlerden seilen 100 aday, idadi dzeyindeki st
mektebe geerek genel kltr ve askerlik dersleri alyorlard. 1837'de Harbiye rencilerine nefer
denilmesi braklarak talebe denildi. En yksek baary gsteren talebeler, her yl er beer
Avrupa'daki asker akademilere gnderilmeye baland. Okulun programna Franszca dersi de
konuldu. Tophane'de de Tophane Mekteb-i Harbiyesi ald. Mzka-i Hmayun Mektebi ise Donizetti
Paa'nn organizasyonu ile 1835'te hizmete girdi. Mekteb-i Harbiye'nin dzenli bir retim program
ile subay yetitirebilmesi 1847'den sonradr. Bu tarihte asker derslerle fen ve matematik dersleri
dengelenmi; Piyade ve svari, top ve tfek talimleri, istihkm, resim, harita, yzme, Franszca ile
hendese, cebir, heyet, perspektif ve mekanik dersleri konmutur.
II. Mahmud'un 1824'te yaynlad sylenen ferman (M. Cevad, Maarif-i Umumiye Nezareti
Tarihe-i Tekilt ve craat, s.1) yle balyor: Cmleye mlumdur ki mmet-i Muhammeddenimdiyen her Mslmana, ncelikle slmln artlarn bilmek, sonra geimini salamak iin bir dirlie
ynelmek gerekir. Oysa bir zamandr, analar ve babalar kendileri chil kaldklar gibi
ocuklarn da cahil brakp ve Allah'a gvenerek hemen para kazanmak iin yavrular 5-6
yana varnca mektep yerine usta yanna vermektedirler. Bilgisiz byyen ocuklarn vebli
kyamette ana ve babalarndadr. byle giderse ilah bir dayak yenileceini uyarmak
isterim. Bundan byle iyerlerine, yeterli tahsili grmemi ocuklar alnmayaca gibi, hlen
rak olup mektep grmeyenlerin de altklar yerlerden alnp okullara devamlar
salanacaktr... Cevdet Paa Tarihi'nde de bulunan bu belge, ilk kez bir padiahn
azndan, okuma-yazmann, eitimin nemini duyurduu iin ok nemlidir.
Bu padiahn, sbyan mekteplerinin haraplklarn, hocasz, denetimsiz durumlarn
grmeyerek 1838'de, Rdiye adyla, sbyan mektebi st okullar almasna izin vermesi de
bir hesapszl akla getiriyor. Rdiye almasna ilikin Hatt- Hmayn daki gerekeler ise
dndrcdr: Okuyup yazma bilmeyen ne vatann sever, ne yaamn dzene
koyabilir deniliyor.
Harbiye, Bahriye, Hendese, Tp mekteplerine, mlumat- cz'iyye denen basit bilgileri
edinmi aday renciler bulmakta bile glk ekildii; adaylarn, snavlarda bir Trke
kitab okuyamadklar; bu durumdakilere, girecekleri okullarda Arapa, Franszca, fen,
matematik retmenin ise mmkn olamayaca aklanyor. Ancak zengin ve aydn aileler,
zel eitim yoluyla ocuklarna Farsa, Arapa, hat, mzik, din bilimleri, edebiyatretiyorlard. Bu olana elde edenler daha sonra, kap kap dolap dnemin n yapm
aydnlarndan lgat, hesap, hendese, heyet, ncum, dil vb dersleri almaktaydlar. Mesnevi
okumak, Farsa renmek isteyenler de mevlevhanelere gidiyorlard.
1838'de, sbyan snflarn da kapsayan Rdiye okullarnn almas karar kt. Bu
konuda Meclis-i Vl bir okul program dzenlerken bunun Birinci Snf ve kinci Snf
(ilk ve orta) aamal olmasn benimsedi. Padiah II. Mahmud, bu adlandrmay
beenmeyerek iptida ve Rd demitir. Program; elifba cz ile Kur'an czleri
okutulmasn, namaz srelerinin ezberletilmesini, 8-9 yalarnda namaza balatlmasn,
hfzln tevikini ngryor; 13 yana kadar da her ocua yaz, Trke risaleler, din
konular retilmesine; bunlarn, dileklerini szle ve yazyla anlatabilecek duruma
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
10/77
10
getirilmelerine bundan sonra ulum- edebiye (rdiye) snflarna geen genlerin burada
bilimlerini artrarak bir st dzeydeki okullara girebilmelerine imkn tanyordu.
Rdiye yenilii, Trkiye'de Avrupa'ya ynelik ilk sivil okul olarak kabul edilir. nk,
Trkenin, hesabn, corafyann okula girmesi, okul ynetiminin kurulmas, ders nzr
denen bir grevlinin denetimlerde bulunmas ve ilk kez, rgn medreselerin karsna,
rgn bir baka eitim kurumunun kmas rdiyelerle olmutur.
Tanzimat YenilikleriTanzimat maarifinin getirdii yeniliklerin banda mektep denen kurumun salt stanbul
iin gerekli olmad, lkenin her yannda eitime muhta ocuklar ve genler bulunduu
gereinden hareketle, nce byk vilayet merkezlerinde olmak zere tarada da okullar
almas gndeme gelir. Aslnda, eitimin yaygnlatrlmas ilkesi de bir Tanzimat
dncesidir. Kzlarn eitimi, sbyan mekteplerinin slah, usul-i atika denen eski retim
metodlarnn yerine usul-i cedide (modern eitim) metodlarnn benimsenmesi, idadiye,sultan, darlmuallim denen ve retimin rdiyeden sonraki aamalarnn almas bu
dnemdedir.
Tanzimat'a girilirken lkedeki eitim; her ikisinin de kayna mahalle mektebi olan,
tarada ve stanbul'da dine dayal eitim ile; stanbul'la snrl Bat rnei eitimdi.
Medreseler, tarada btnyle geri ve snk manzaralar yanstyordu. stanbul'dakiler ise
17. yzyldaki dzeyin de gerisinde ve banazd. Bat rnei kurumlar ise asker arlkl
okullard. Genel eitim alanndaki ilk iki sivil okul; Mekteb-i Ulum- Edebiye, Mekteb-i
Maarif-i Adl, tam oturmam ve sbyan mekteplerinin biraz daha gelimii rdiyelerdi.
Tarada mnevver (aydn) szc henz bilinmiyor; viranelemi eski Seluklu
medreselerinde yle byle yetienlere hl lim, hekim deniyor; okuma-yazma bilenender insanlara ar sayg gsteriliyordu. te Abdlmecid, byle bir maarif miras alm ve
Bbli'deki hkmet yetkililerine Uyruklarmn refah iin her nlemi alnz. Gelimenin
gereklemesi, gerek din gerek dnya ilerinde bilgisizliin kaldrlmasna bal. Bilimlerin
ve fenlerin retilecei sanayi okullarnn kurulmasn en ncelikli ilerden saymaktaym
demiti. Meclis-i Vl, bu direktif zerine bir eitim program hazrlatma giriiminde
bulundu. Din, ordu, brokrasi kesimlerinden seilen uzman ve aydnlardan, 13 Mart
1845'te Meclis-i Maarif-i Muvakkat kuruldu. Meclis-i Vl'nn bir komisyonu olan bu
kurulun yeleri Bat kltrne ya da grne sahiptiler. Haftada iki gn Bbli'de
toplanan kurul bir lyiha (rapor) hazrlad; sbyan mekteplerinin slah edilmesini,
rdiyelerin bir dzene ve sisteme; halka bilgi verecek bir dzeye kavuturulmasn,
programndaki din derslerinin arttrlmasn, isteyen herkese ak, rencilerin gece ve
gndz barnmalarna uygun bir Darlfnn (niversite) ve bir Encmen-i Dani (akademi)
almasn; her dzeydeki retim kurumlarnn almalarn izleyecek ve ynlendirecek bir
Meclis-i Maarif-i Umumiye kurulmasn neren raporun benimsenmesinden sonra Meclis-i
Maarif-i Muvakkat; Meclis-i Maarif-i Umumiye adn ald. Yukardaki kararlara dnk
almalara baland. Bizdeki ilk bilim akademisi gsterilen Encmen-i Dani, bu abalarn
bir sonucu olarak 15 Temmuz 1851'de kurulmu; ama, nemli hibir ey yapamadan
1860'tan sonra adn unutturmutur. Maarif Meclisi ise ders kitaplar yazdrma, yabanc
eserleri Trkeye evirtme; programlar, tzkler hazrlama, eitim fikirlerini ynetmelie
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
11/77
11
balama; yeni eitimin ulema elinde yn deitirmemesi iin Mektib-i Umumiye Nezareti
kurulmas gibi gerekten nemli ilerle uram ve baarlar elde etmitir.
Tanzimat'n, 1869'da Maarif-i Umumiye Nizamnmesi yaynlanncaya kadarki ilk otuz yl
sistemsizdir. Akla gelen, gereksinim duyulan okullar alm, ama neyin, neye dayanmas
gerektii zerinde durulmamtr. Maarif rgt de biri Meihat'a, teki Bbli'ye bal iki
ayr merkezden; ynlendirilmitir. Bu otuz yllk srede tara iin uygun grlen okul says
ise ok yetersizdir. Asl okullama 1860'l yllarda balayacaktr. Fakat, 1847'de yaynlanan
ilk ynetmelik; kukusuz tara sbyan mektepleri iin de geerliydi. Bu ynetmelik, mektep
hocalarnn uygulayacaklar metodlar, ocuklar nasl eiteceklerini, nasl yaz ve okuma
reteceklerini, hangi dersleri vereceklerini, gn nasl planlayacaklarn gsteriyordu.
Meslek eitim alannda balca alanda atlmda bulunuldu: Kz-erkek retmenlik
okullar, kz-erkek teknik okullar, hekimlik. Bunlardan ayrca, stanbul'da ve vilyetlerde
deiik alanlarda birok meslek okulu daha ald. Bunlardan ilki, 1847'de Yeilky'de
Ayamama iftlii'nde hizmete giren Ziraat Mektebi'dir. 1891'de Halkal'daki binasnatandktan sonra Halkal Ziraat ve Baytar Mektebi adn ald. Her yl, dzenli 20-30 mezun
vererek Trkiye'nin tarmsal gelimesine katkda bulunmutur. 1848'de Fatih
Drlmuallimi'ni (Erkek retmen okulu) ald. Darlmuallimin-i Rd de denen, rdiye
zerine 3 yl sreli bu okulu bitirenler, rdiye retmeni olmaktaydlar. (Burann ilk
mezunlarndan olan Selim Sabit Efendi [1829-1910], Trkiye'de eitimin yenilemesi iin
nemli hizmetler veren ilk pedagoglarmzdandr.) 1862'de iptidalere retmen yetitirmek
iin Dar'lmuallimin-i Sbyan (rdiye zerine 1 yl sreli) aldysa ileri programlar
uyguland gerekesi 1873'te bir aralk kapatld.
Drlmuallimat (kz retmen okulu) Maarif-i Umumiye Nizamnmesi'nin 68. maddesi
uyarnca 1869'da, hizmete girdi. Okula mzik dersi konmas dnld ama, kzlarn tekiderslerdeki baarlarn etkiler (!) kaygsyla bundan vazgeildi. Maarif Nazr Safvet Paa'nn
okulu a sylevi Takvim-i Vekayi'de yaynland: Kadnlar, her trl saygya ve riayete
lyktr. Onlarn eitimi ve retimine zen gsterilmesi gerekli bir konudur. nk, bir
ocuk doduu andan, okula gidinceye kadar ana kucandadr. Erkekler kadar kadnlarn
da bilgiyle donatlmalar gerekir...
Meslek okullar alannda en nemli ve bir bakma da ynlar hedef alan giriim, Mekteb-
i Sanayi denen teknik okullarn almasdr. Barutuba Dadyan Efendi'nin 1848'de,
fabrikalara teknik eleman salamak iin Zeytinburnu'nda at ilk sanayi mektebinden
sonra, zellikle dokuma sanayiinde yetimi insana gereksinim artt. 1850'lerde
Zeytinburnu Mektebi'nde Matematik, Kimya, Jeoloji, Maden, Nafia Mhendislii, Resim
dersleri gsteriliyordu. Bu okul fazla yaamad. Midhat Paa (1822-84), Tuna valisi iken,
yetim ve ksz ocuklar iin 1860'da Ni'te ve Sofya'da, 1864'te de Rusuk'ta slahhaneler
at.
stanbul'a dndkten sonra benzeri bir kurumu 1868'de bakentte kurdu. Okuma
yazmadan ok, i eitimi arlkl bu okullarda Elifba, Amme, Tebareke czleri, Yaz, Kraat
gsteriliyor, drt ilem, kara cmle hesap dersleri yannda asl, terzilik, kunduraclk,
dokumaclk, debbalk, matbaaclk vb zanaatlar retiliyordu. stanbul'daki okula Islah-
Sanayi Mektebi ad verilmiti. Sultanahmed'de eski Klhane'de alan okulun, Haric ve
Dahil ubeleri vard. Birincisine, 30 yana kadar olanlar, ikincisine 13 yana kadar
ocuklar devam edebiliyordu. Kzlar ve kadnlar iin ilk mesleki eitim, 1860'larda
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
12/77
12
stanbul'daki Cevri Kalfa nas Rdiyesi'nde verilen el ileri kurslardr. Midhat Paa'nn
Rusuk'da ilk Kz Sanayi Mektebini a 1865'tedir. 1870'te ise Tophane-i mire Nzrl,
Yedikule'de bo bir binada 50 rencili Kz Sanayi Mektebi'ni hizmete soktu. Burada
yetienler, ordu dikimevinde ie alnyorlard.
Bu dnemdeki Osmanl sivil okullarnn banda, uzun sre ad olup kendi olmayan
Darlfnn'u anmak gerekir. Darlfnun, daha 1845'te Maarif-i Umumiye Meclisi'nin
karar dorultusunda bilimlerin ve fenlerin okutulaca bir yksek okul biiminde
tasarlanmt. Ynetim, bunun iin ilk kez kesenin azn at ve mimar Fossati'nin
hazrlad proje, 1846'da uygulamaya konuldu. Ayasofya'nn karsna dev bir binann
temelleri atld. Bina yapladursun, tartmalar da balad: 21 ubat 1870'de yapldysa da
derslere balanamad ve 26 Mart 1871'de de kapsna kilit vuruldu. Sebebi Afganl
Cemaleddin'in ileri srd grlerin softalar arasnda uyandrd infialdi. Darlfnun
Mdr Hoca Tahsin Efendi de canllarn havasz yaamayacan kantlayan bir deney
yapt iin dinsizlikle sulanmt.Tanzimat'n zne ve ynetsel alanda gerekletirilmek istenen reformlara dnk bir
okulu ise 1859'da alan Mekteb-i Mlkiye'dir. Merkez ynetimi glendirmek, taraya,
yasa ve hukuk bilir kaymakamlar gndermek iin, Meclis-i li-yi Tanzimat'n gr
dorultusunda; rdiye st iki yllk byle bir okulun almas amacyla gerekli bina ve
muallim saland. Bbli memurlarndan, medreselerden seilen 100 renciden 30'u iki yl
sonra mezun oldular.
Okul 1861'de 4 yla kartld. 1908'den sonra nemi daha da artan Mlkiye Mektebi, ileri
dncelerin kayna olmutur. 1916'dan Rdiye st lise renimi veren ve ilki Mekteb-i
Sultan adyla 1868'de alan sultanler, Tanzimat'n son dneminde gndeme gelmitir.
Tevfik Fikret'e gre Galatasaray Sultanisi Dou'nun, Bat ufkuna alan ilk penceresiolmutur. 1867'de Avrupa gezisine kan Abdlaziz'in, oradan ald etkilerle yurda dnnce
Fransa'daki liselerin eitimini ve fenlerini verecek, her snf uyruklardan memleket
hizmetine ehliyetli insanlar yetitirecek, Trke ve Franszcann eit dzeylerde okutulaca
okulun almas kesinlemitir. Zengin Trk, Mslman ve gayrimslim 300 gencin alnd,
hocalarnn ou yabanc, Galatasaray Mekteb-i Sultansi, 1 Eyll 1868'de ald.
Tanzimat'n bir sembol saylan Mekteb-i Sultan, Franszca retiminde ok baarl
oldu. Okulun programn, ilk mdr M. D. Salve hazrlad. Okul tz ise 1874'te
yaynland. Lisan- Osman, Tarih, Corafya, Yksek Matematik, Muhasebe, Biyoloji, Kimya,
Hukuk, Latince, Yunanca, Resim, Beden Eitimi, Bitkiler vb dersler ile arlkl olarak da
Fransz dili retim programnda yer ald. Ertesi yl yrrle giren Maarif-i Umumiye
Nizamnamesi; byk vilyet merkezlerinde de birer sultan mektebi almasn
ngrmekteydi.
Yabanc ve Aznlk OkullarYabanclar ve aznlklar, Tanzimat'n kendilerine tand ar zgrlklerden
yararlanarak eitimde nemli mesafeler aldlar. Misyonerler iin, Osmanlln ok uluslu,
ok dinli ve ok dilli mozayii bulunmaz bir ortamd. Islahat Ferman (1856) ise gayrimslim
uyruklara, kendi dinlerine ve kltrlerine dnk, ilk orta ve yksek derecede okullar ama
frsat verdi. Rumlar, Ermeniler, Bulgarlar, Hristiyan Araplar her tarafta okullar atlar.
Katoliklii, Protestanl yaymak isteyen, Fransa, talya, ngiltere, Almanya, Avusturya ve
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
13/77
13
Amerika kilise evreleri de yar halinde okul kampanyalar balattlar. Bunda, saylan
devletlerin siyasal, kltrel ve ticar karlarna hizmet amac da vard. Nitekim ok
gemeden, Osmanl kentlerinde, kendi lkelerine ve uluslarna hayranlk duyan elit
topluluklar ortaya kt.
Bu okullarn en tannm olan Robert Kolej, 1863'te ald. 1878'de 400 bin dolarlk
veraset parasndan yeni binas yapld. Bu binann arsasn 36 bin liraya Ahmed Vefik Paa
satmtr. Okulun Mhendislik ksm 1912'de yapld. Kz Koleji, Boston Amerikan Kadnlar
Cemiyeti'nce 1871'de nce skdar'da High School ad altnda faaliyete geti. 1890'da 4
snf eklenerek lise oldu. Ad da Kostantinopl Kzlar Koleji olarak deitirildi. 1914'te
Arnavutky'deki Kz Koleji ald.
Yabanc okullarn grkemli ve planl binalar, kalabalk ve yetkin retim kadrolar,
yabanc dil, cimnastik, mzik derslerini de kapsayan ileri programlarna karlk, Osmanl
okullar yoksulluk ve yetersizlikler sergiliyordu. Aznlklarn yar, yabanclarnkinden geri
kalmamtr. Rumlar, 1844'te Heybeliada'da, 1856'da Fener'de iki byk okulu cemaathizmetine sokmulard. Heybeliada Papaz Mektebi 1923'e dein, yksek Ortodoks Teoloji
Okulu, bu tarihten sonra ise Rum Lisesi olarak varln korumutur. Kurueme'deki zel
niversite'de de Dil, Edebiyat, Geometri, Matematik, Tp bilimleri retiliyordu. Rumlar,
stanbul'da ve Rum aznln bulunduu yerlerde, ilk, orta ve lise dzeyinde okullar atlar.
Ermenilerin ise 1859'da yalnz stanbul'da 42 okullar vard. Bu okullarda 5531 renci
okumaktayd. 1874'te stanbul'da 51, Anadolu'da da 469 Ermeni okulu bulunduu
saptanmtr. Ermeni okullarnn bir zellii, Ermenice'nin yannda, bir zorunluluk yokken
Trke'nin de retilmesiydi. Hesap dersleri ise Trke yaplmaktayd. Yahudiler, 1854'te
Musev Asr Mektebi'ni, 1875'te Alians sraelit'i atlar. Soydalarnn oka yaad
kentlerde de birer ilkokullar vard.
Yasal DzenlemelerOsmanl Hkmetinin, maarif ilerini yasalara balama giriimi 1862'dedir. Ahmed Vefik
Efendi'nin (Paa), Anadolu'nun Sol Kol Mfettii geici greviyle 1862-64 arasnda Bat
Anadolu'yu dolap okullar da denetlendikten sonra dnnde, Meclis-i Vl'da ve Maarif
Nezareti'nde yaplan grmeler sonucu, yeni okullar yaplmas, okullara kitap gnderilmesi
kararlatrlmtr. Nitekim, 1864'te, Maarif Nezareti 92.382 adet Kur'an cz' ile kitap ve
risaleyi okullara gnderdii gibi, 1865'te de 99.700 adet kitap ve risale gndermitir. Ama,
nezaretin bu konudaki baarszl, kitap basmndan, saysna, trne ve datmna
varncaya dek srm; hatt daha ktye gitmitir. rnein, 18 Ekim 1908 (5 Terin-i evvel
1324) tarihli Sabah gazetesi, Maarif Nezareti'nin baarszln uzun uzun irdeleyen bir
yazya yer vermitir. 1869'da yaynlanan ve yasa hkmnde olan Maarif-i Umumiye
Nizamnamesi, Maarif Nzr Safvet Paa'nn (1814-83) eseri saylr. Osmanl ynetimi ilk kez
bu tzkle eitim ilerine ciddi biimde eilmi; dzensiz, sistemsiz, gnn gereksinimlerine
gre belirlenmi kurumlama, ilk kez bu tzkle kurallara balanmtr. Nizamnamenin
balca hkmleri unlard:
lkretim zorunludur. Bu aama okullar, sbyan (ana okulu ve temel eitim birincikademe) mahalle ve ky okullardr.
Rdiyeler (ikinci kademe) en az 500 haneli kasabalarda alr.
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
14/77
14
dadiyeler (ortaokul) 1000 haneli byke merkezlerde alacaktr. Sultanler (lise) vilyet merkezlerinde kurulacaktr. stanbul'da bir Drlfnn (niversite) bulunacaktr. stanbul'da ayrca bir Darlmuallimin (erkek retmen) bir de Darlmuallimat (kz
retmen) okulu bulunacaktr.
retim yntemleri ve teknikleri gelitirilecek, retmenlerin bilgi ve grgleriartrlacaktr.
Maarif merkez rgt dzenlenecek, illere ubeleri alacaktr. rencilerin okulu ve retmeni sevmeleri nlemleri alnacaktr. Okul giderleri iin halktan yardm toplanacaktr.
Nizamnamenin uygulanmaya konmasndan sonraki be yllk srede, Osmanl maarifinin
nereye kadar yol aldn Tanzimat'n sonunda 1876 ylna ait resmi verilerden
renebiliyoruz. Hicr 1294'te (M. 1876) yaynlanan 32. devlet salnamesinin mektip
blmnde, salkl saylarla Dersaadet (stanbul) okullar, kimilerinin adlar, ders cetvelleri
ve muallimleriyle de vilyet okullar hakknda ayrntl bilgiler vardr. stanbul'da 43
mevcutlu 1 idadi bulunduunu gsteren bu istatistikte, Maarif Nezareti'ne bal olmayan
Galatasaray Sultansi ile Darafaka'ya, aznlk ve yabanc okullarna, zel okullara da yer
verilememitir.
364 rdiyede toplam 19.396 renci grlmektedir. Zabtiye Nezareti'ne bal 13
rdiyede 430 renci; Bosna, Girit, Konya'da birer nas (kz) rdiyesi bulunuyordu.
Sonu olarak, Tanzimat maarifi ve okullar Trk eitiminde bir balangtr. Bugn bile
hangi nemli eitim kurumumuzun tarihini incelesek Tanzimat'n izlerini ya da temelini
buluruz. lkretimin zorunlu klnmas ve yaygnlatrlmas, yzlerce yllk retim
metodunun deitirilmesi, dernekler, vakflar aracl, hatt imecelerle okullama srecinin
balatlmas, din eitiminin yannda temel eitimin, bir lde de laik eitimin ve yabanc dil
retiminin gndeme gelmesi, kzlara ortaokul, retmen okulu, meslek okulu kaplarnn
almas, rencilere zel kyafetler ngrlmesi, okul binalar yaplmas, Trke eitimin
esas alnmas, halk dilinin (kaba Trke'nin) retilecek kadar nemli olduu zerinde
durulmas, halka kara cmle yaz ve hesap retme siyaseti, o ksa dnemi saygyla
anmamz gerektiriyor. Bununla birlikte, eitimde kutuplamalar da yine Tanzimat'la
belirginlemitir. Ziya Gkalp yle diyor: Medrese ve mektep birbirine zt birer kurum
oldu. Uyanan aydnlar, yenilgilerimizin eitimdeki lkszlkten kaynaklandn
gryorlar. Maarifimizin kozmopolitlii meydandadr. Tanzimat'dan beri memleketimizde
Franszlarn medeniyeti eitimi uygulanyor. Oysa ulusu eitim, medeniyeti eitime kar
hars eitimdir.
II. Abdlhamid ve Okullar
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
15/77
15
II. Abdlhamid'in en ok Mekteb-i Mlkiye'ye nem vererek 1879'da bu okulun
almasna nayak olduu biliniyor. Rejime bal kamu grevlileri yetitirme amacna dayal
Mlkiye, 1885'te 4 yla kartlp yatl yaplmtr. Yldz Saray'nda ehzdegn Mektebi
kuruluu da o sradadr. Okul andaki ok sayda ehzadenin yansra, padiahn gvenini
kazanm devlet adamlarnn ocuklarnn da alnd bu okul, baheler ierisinde iki katl
(hlen Yldz Teknik niversitesi mtemilatndandr) bir konakt. evresinde hocalarn,
ehzadelere zel dersler vermelerine mahsus kk pavyonlar ve kkler bulunuyor; okulun
program, her ehzade iin ayr ayr dzenleniyordu. rnein, Burhaneddin Efendi iin,
Tlim-i Kraat, Kur'an- Kerim, Esma-y Osmaniye, ml, Hesab- Zihn, dman- Zihn,
Hsn- Hat konmutu. Bu aristokrat okulun genel dzeyi iptidai-rdiye idi. Padiahn
amac, hnedan ve zdegn genlerini kentteki teki okullardan, dolaysyla zararl
fikirlerden uzak tutmakt. II. Abdlhamid, 1892'de bir de Airet Mektebi atrd. nce, Arap
airetlerinden ocuklar, sonraki yllarda Krt ve Arnavut beylerinin ocuklar, bu 5 yllk
yatl okulda, saltanata bal kuaklar olarak yetitirilmek istendi. Oysa Airet Mektepliler II.Abdlhamid'in saltanatnn sonuna doru 1907'de yemekleri beenmeyip eyleme
gemilerdir.
Siyasal kayglarla okullarn sk denetime alnmas; mekteplilerin de siyasete ve
ideolojilere ilgi duymalar da bu dnemdedir. II. Abdlhamid, bir yksek okul konumuna
getirdii Mlkiye'den ynetim kart sesleri duyunca, aydn hocalar okuldan uzaklatrp
edebiyat tarihi derslerini de karttrm, bunun yerine, Mlkiyelilerin dindar olmalar iin
fkh, kelm, tefsir ve ahlk dersleri koydurtmutur.
1876'da yrrle giren 34 maddelik ptida Talimatnmesi, tedris meclislerini, okullarn
ynetimine, alnacak vergilere, baarsz, devamsz retmenlerin uzaklatrlmalarna ilikin
ilke ve kurallar iermekteydi. Fakat, mahallelerde oluturulacak Tedris Meclislerialmaynca ynetmelikte deiiklie gidildi. 1900'e doru, stanbul'daki iptida says
264't. Bunlardan her birinin bir muallimi (25'i bayan) tmnde de yaklak 13 bin renci
vard. 1880'lerde 3 yllk iptidalerde, Elifba, Kur'an- Kerim, Tevcid, lmihl, Ahlk, Sarf-
Osman, ml, Kraat, Mlahhas Tarih-i Osman, Muhtasar Corafya-y Osman, Hesap,
Hsn- Hat; ky iptidalerinde ise Tarih, Corafya, Ahlk ve Sarf- Osman okutulmaktayd.
1881'de Kmil Efendi adnda biri, 6-10 ya kzlar iin 60 kiilik ve usul-i cedide
uygulanan zel bir iptida aarak burada, elileri retillmesini de programa alrken bir
baka okul; yine kzlar iin, yabanc dil, mzik, elileri program arlyla Caalolu'nda
ald. Yukarda da deinildii gibi dnem,zel okullarn altn adr. Bunda da devlet
okullarnn yetersizlii tek neden gzkyor. er beer ortakl okul irketleri; Darlfeyz,
Burhan- Terakki, Nmune-i rfan, ems-i rfan, Glen-i Maarif, Fyuzat vb adlarla okullar
amlardr. 1885'te stanbul'daki 10 zel okulda toplam 675 renci varken, 1892'de 28
zel okul, 4400 renci saylmas dikkati eker.
Bu yllarda nazrlarn sk sk deitirilmesi Abdlhamid'in icraatndand. 1879'da Ahmed
Vefik Paa 23 gn, Suphi Abdllatif Paa 2,5 ay kadar nazrlk yapabilmilerdir. Maarif
Nezareti, 1848-1880 arasnda (32 ylda) 31 nzr deiikliine tank olmutur. Bu srede
Kmil Paa yedi, Cevdet Paa be kez bu greve atanmtr.
Eitimin genel durumu, devrin aydnlarn eletirilere, tartmalara yneltiyordu. 1878
raan Vak'as'nda, Hasan Paa'nn bir denek darbesiyle yaamn yitiren, medrese,
Tanzimat ve Bat kltrlerini zmsemi, Drlfnun Mdrl yapm Ali Suavi;
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
16/77
16
retim metodlarnn nemi, yzeysel bilgilerin ezberletilmesiyle kalknmann olmayaca,
ilkretimin temel saylmas zerinde durmutu. Namk Kemal, grntlerin gerisindeki
gereklere bakarak: retmenlerin yetitirilmesi asl nemli itir. ou taral ya da
medrese kakn retmenlerin okuyup yazmalar yetersizdir. Corafya, tarih bilmezler. Bir
snavdan geirilseler yzde bei baaramaz. Gazete okuyup anlayanlarn oran bundan da
azdr. (...) Yetienlere millet ve vatan sevgisinin alanaca tek yer okuldur. Medreseler
bunu yapamaz. Her ocuk ayn tip okulda okursa Osmanllk bilinci de eit biimde
kkleir. diyordu. Paris'teki kaak Trk aydnlar da Eer eitime gereken nem verilseydi,
bin yerde benzeri grld gibi halk hrriyetini elde ederdi. Zulm ve cehalet, alt organlar
yapk ikizler gibidir. Biri yok edilince teki de yaayamaz... diyordu. Oysa softa takm,
camileri dolduran suskun ve mazlum dindarlara ocuklarmza Frenke okutacaklarm,
Kur'an' kaldracaklarm! demekteydiler.
Maarif Nezareti'nin genelgeler yaynlayarak vilayetlerdeki iptida, rdiye saylarnn
artrlmasn, medreselerin slahn, usul-i cedide retimini, okur-yazarlarn, retmenlikkursuna alnmak iin stanbul'a gnderilmelerini istemesi de bu yllardadr.
II. Abdlhamid dneminde eitimde Batllamann, okul trlerinden, saysndan,
programlara dein, dnlmez bir yolda olduu saptanr. Ama, rnek hep Fransa'dan alnd
iin Franszcann, vazgeilmez tek yabanc Bat dili, Fransz kltrnn taklidi giderek
yerlemi; bu sre, Cumhuriyet'in ilk 30 ylnda da devam etmitir. Tanzimat ve Servet-i
Fnn edebiyatlar, alafrangalk, yeni sanat anlay, yasalar, meclisler, ynetsel rgt
tercihleri... Her alandaki Fransz zentisi, eitimdeki taklitiliin doal sonulardr.
Bunun en somut rneklerinden biri de Sanayi-i Nefise (Gzel Sanatlar) Mektebi ve Mze-i
Hmayn'dur. 1870'lerde Trkvri bir yaklamla ngrlen Mze Mektebi, eski sanatn,
yaz, cilt, tezhip konularn da programna almay dlerken, 1876'dan sonra Osman HamdiBey'in nclndeki giriimlerle Fenn-i Resim ve Mimari Mektebi hizmete sokulmutur
(Okulun, Antik a mimarisini artran binasndaki resm al 3 Mart 1883'tedir).
Bunun gibi, 1882'de alan Ticaret Mektebi'nde de Franszcann etkinlii gzleniyor.
Daha 1860'larda, Hayriye tccarlarnn eitimi iin ngrlen bu tr bir okul giriimi, ikinci
kez 1880'de gndeme geldi. Sadrazam Said Paa'nn abalar sonucu alan 200 mevcutlu
okulda iki dil (Trke-Franszca) ve iki diploma szkonusuydu. 1914'ten sonra daha da
modernletirilmi, devre-i iptidaye, devre-i intihaiye ubelerine ayrlm, daha sonra da tli
(lise) ve li (yksek) olarak, 3'er snfla 6 yllk olmutur. 1875'te Galatasaray'nda hizmete
giren Turuk ve Maabir Mektebi'nin devam durumundaki 3 idadi, 4 yksek snfl sivil
mhendislik okulu olan Hendese-i Mlkiye Mektebi iinde de Fransa'da 4 bin baytar
varken bizde hi yok! savndan hareketle 1887'de Mlkiye Baytar (sivil veteriner) Mektebi
alrken, Ticaret Mektebi ats altnda da 20 kadar dilsiz ve sara, zel alfabe ile okuma-
yazma retmeye mahsus ve el becerileri kazandran bir okul alm; rnekler yine hep
Fransa'dan alnmtr.
Zhd Paa Maarif Nzr iken 1901'de, Mlkiye Mektebi iinde (Caalolu'nda)
Darlfnn- ahne adyla yeniden alan niversite de Batllama zentisinin ve
Fransa'y rnek almann bir gereiydi ama bir yenileme kurumu olamad. 3 yllk
Darlfnn zerklikten yoksun; Ulm- liye-i Diniye, Edebiyat, Ulum- Riyaziye ve Tabiiye
ubeleri (faklteler) balantszd. retim yeleri arasnda da dayanma yoktu. retim ise
ne ileri ne de ada dzeydeydi. Darlfnn, ancak II. Merutiyet'te, gelen Alman
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
17/77
17
profesrlerin abalar ile nemli bir yenileme grm; 1919'da yaynlanan nizamnmesi ile
de Tp, Hukuk, Edebiyat, lahiyat, Fnn medreselerini (faklte) kapsayan akademik bir
kimlik kazanmtr.
1884'te her vilayette bir maarif mdr, bunlarn bakanlnda da Meclis-i Maarif denen
kurullar bulunduu grlyor. Bu rgtler, il merkezlerinde Darlmuallimin (retmen
okulu) amay, iptidaleri slah etmeyi, Usul-i Cedide'yi yaygnlatrmay ve bu alanda
ehliyetli retmenler grevlendirmeyi balca i saymaktaydlar. Sivas Darlmuallimi'ni, 50
renci ile retime alrken, stanbul'da da her dzeydeki okullarn ders programlarn
birletirip dzenlemek iin zel bir komisyon kurulmutu. Maarif-i Umumiye
Nizamnamesi'nin 1892'ye kadar korunan genel erevesi, kkl saylmayacak birka
deiiklik dnda bu komisyonca da korundu. Tara rdiyelerinin i ynetmelii de yine bu
yl hazrlanp yrrle kondu.
Fakat, kt zerinde ynetmelikler, programlar, cetveller dzenlemek, tarihe belgeler
brakmak bakmndan faydal grlm olsa bile dnemin koullarn grmezlikten gelendzenleyiciler, u gerekleri fark etmemilerdir:
Maarifin belirli, dzenli ve yeterli gelir kaynaklar yoktu. Hayr, hasenat; salmaparalarnn bir ksm, yklm vakflarn gelirleri, velilerden toplanan yardmlar,
kurban derileri, fitreler... lke genelinde ilkretim ve rdiye okullar bu gelirlerle
ayakta tutulmaya allmaktayd.
ocuklar, genelde donanmdan, beslenmeden, salktan, bakmdan yoksundular.ou, okula yaln ayak, yrtk giysiler ve entarilerle devam ediyordu. Oturacak
sralar, snf stan soba yoktu. Uzaktan gelenler, bellerine baladklar kuan
arasndaki kuru ekmek ve soandan ibaret azkla yetiniyordu. Okul ortam havasz,
rutubetli, kirli, tuvalet ve sudan yoksundu. Falaka, dayak terr, eitimin en nemli
ve herkese tasvip gren, vazgeilmez esiydi.
Hocalarn ou, doru drst ilkokul renimi bile almam, chil, kaba, pedagojinedir bilmez adamlard. Halk, onlarn sertliklerini severdi. Darlmuallimini
bitirenlerin bile bilgileri ve pedagojik yeterlikleri tam deildi. Maarif Nezareti'nin 7
Nisan 1900 tarihli genelgesinin u paragraf, retmenler iin bir yargda bulunmaya
yetiyor: Muallimlerin, zamannda derslerine devam ve hakkyla ders vermedikleri,
tara okullarnda (rdiye ve iptidaye) bz retmenlerin, urada burada vakit
geirdikleri, mektebe ge geldikleri, erken ayrldklar, grev d ilerle uratklar,
okula gelseler bile retime ve eitime gerei kadar zen gstermedikleri...
Bazlarnn ise ticaretle uratklar anlalmaktadr.*
Bu olumsuzluklar bir tarafa brakp II. Abdlhamid dnemi eitimini, stanbul ve
taradaki says 100' bile bulmayan seme sultan, idad, rdiye ve nmune mekteplerine
bakarak deerlendirmek hata olur.
Kald ki 19. yzyl biterken Osmanl lkelerinin tamannda 300 dolaynda iptida (usul-i
cedide uygulanan ilkokul), 20 bin dolaynda da sbyan (eski yntemlerle Kur'an reten ve
usul-i atika denen mahalle mektebi) okulu vard. Ortalama olarak her okulda 20 rencinin
bulunduu hesabyla 400 bin ocuk, iyi kt eitim grebilmekteydi. mparatorluk
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
18/77
18
nfusunun 20 milyon dolaynda olduu dikkate alndnda, yzde 2 gibi ok dk bir
oran ortaya kar.
II. Merutiyet ve Osmanl Eitiminin Sonu (1908-1922)II. Merutiyet'in ilk akla gelen Maarif Nazr Emrullah Efendi (nazrl 1910-12) eitimin
her aamasnda grev almt. Nazr olunca yaynlad genelgesinde ahlk eitimi ile zihin
eitiminden sz etmesi anlamldr. Tuba Aac Nazariyesi denen kuram da ona aittir.
Eitimde yeniliin Darlfnn'dan (niversiteden) balamasn nermitir. Bu gr, II.
Merutiyet dnemi tartmalarnn k noktas saylabilir.
O srada Drlmuallimin Mdr olan St Bey (1880-1963), bu gre kar karak
ilkokulu, ortaokulu, lisesi yeterli olmayan bir memlekette darlfnunun da olamayacan
ileri srer. Emrullah Efendi, grn ortaya atarken bir takm gereklerden hareket
etmiti: lke geni, vastalar snrl, nfusa oranla bte denei pek az, para olsa da
retmen yoktu.70 bin retmene ihtiya vard. Eitimi, ocuk yetitirmeyi bilen 70 bin retmeni deil,
bunun yzde 1'ini bulmak bile hayaldi. Maarif programlar bina ve para istiyordu. Kylerde
ise okul olabilecek tek bina yoktu. Bina yaplsa, gnderilecek retmen bulunmamaktayd.
Tartmalarn bir nedeni de 1869'da yrrle konduu halde bir trl tam uygulanamayan
Maarif Nizamnmesi'nin deitirilmesi gryd. Aynen uygulayalm, Merutiyet'in
gerektirdii bir Maarif-i umumiye Kanunu hazrlayalm, Nizamnmeye ilimeyelim, ayr
yasalar yapalm gibi fikirler ortaya atlmt.
Bizdeki ilk pedagoji kitaplarndan olan Fenn-i Terbiye'yi yaynlayan St Bey beden
eitimini, alfabe retimini, ocuk edebiyatn ve mziini, el-ii derslerini, laboratuvar
okullara sokan eitimci olarak bilinir. Ona gre, retmenlik herkesin yapaca bir meslekdeildir. zel yetenek ister. Merutiyet, ancak retmenlerin abalar ile topluma mal
edilebilir. retmen ordusu, halk uyarc, iyiye yneltici almalar yapmaldr. St Bey,
Prens Sabahattin'in (1877-1948) grne de kar karak lkokul olmazsa yksek okul da
olmaz grn savunmutur. Ziya Gkalp, ise eitim ve retimi btnyle millletirmeyi
savunmutur. Mill eitim, ada retim diyen Gkalp, ada eitim, ada kltr
gibi mill hayatn bir olgusudur. ada retim ise, teknoloji gibi uluslararas uygarlktan
alnabilir. Eitimimiz mutlaka mill olmaldr. ada bir toplumda, mill eitim yoluyla
ocua ada eitim de verilmi olur. Biz ada bir toplumuz. yleyse eitimimizin mill
olmas yeterlidir, grlerini, Durkheim'dan ve Spencer'dan esinlenerek savunmaktayd.
Ziya Gkalp, nceleri koyu bir Osmanl milliyetisi iken 1909'dan sonra, Merutiyet'in
getirdii yeni havada tarihleri, gelenekleri, dinleri, lkleri ayr kavimleri toplayp bir millet
yapamazsnz grn benimsemiti. ok gemeden Trklk akmna katld, hatt
ncln yapt. Trklk eitiminin programn belirledi: Trk tarihi ve kltr
incelenecek, dnden bugne balar kurulacak, Trke yabanc dillerin arlndan
kurtarlacak, slm uluslar arasnda eitim ve yaz birlii kurulacakt. Gkalp,
Osmanlln gelime gstermeyen, duraan ve ad eitim sistemini de iddetle
eletiriyordu: Vatana en zararl kiiler medreselerle Tanzimat mekteplerinden yetitiler.
Medrese, Trkleri gayr-i Trk yapt.
Oysa Enderun, Trk olmayanlar Trkletirme abasndayd. Tanzimat mektepleri
zamanla milllikten uzaklat. Medrese ve mektep birbirine zt birer kurum oldu. Her ikisi de
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
19/77
19
ahlk ve seciyeyi bozdu. Uranlan ktlklerin darbesiyle uyanan aydnlar, yenilgilerin,
eitimdeki lkszlkten kaynaklandn gryorlar. Genlerimize asrmzn terbiyesini
veremedik diyordu.
Eitimle ilgili bir dizi eser yazan, tarmn ve kylnn eitimi yoluyla kalknmasn
savunan Edhem Nejat mill duygular gl, pratik becerilere sahip genler yetitirilmesini
istemitir. smayl Hakk Baltacolu'nun grleri ise adalamaya, retime ve
yaratcla dnk eitim olarak zetlenebilir. Baltacolu, retici ve yaratc eitimin,
menfaatilii n plana kartmayacak bir anlayla verilmesinden yanadr.
Bu nedenle Trkiye'de eitime, 'ok para kazanmann yolu' gzyle baklyor. Oysa
eitimin amac meslek ve temel bilgiler kazandrmaktr. Eitsel retim yoluyla da bireylere
yarar gzetmeme, zveri duygular anabilir demitir.
Merutiyet'in gzde airi Tevfik Fikret (1867-1915), umudunu yeni kuaklara balamt.
Galatasaray Sultanisi'ndeki mdrlnde (1909-10) yetikin rencilere kiilik
kazandrc, yeteneklerini sergilemeye dnk eitim almalar yaptrd. Ferda iirinde,lkenin ve ulusun, gayur genlerin omuzlar stnde ykselebileceini, adalamann
fikir retmek, almak, yenilikleri almak, eskiden uzaklamakla mmkn olabileceini
ilemi; genlere Btn mmid-i vatan imdi sizdedir! diyordu.
1917'de dnemin Maarif Nzr kr Bey, Meclis-i Mebusan'daki bte konumasnda,
ilkretimin temel amacn aklarken, Dinine bal, vatann seven, milliyetini tanyan,
grevini lykyle yapar adamlar yetitirmek tanmn yapmak suretiyle eitim
tartmalarnn ortak bir noktasn, bunun da tesinde devlet iin eitim felsefesini bulmu
gzkmektedir.
1912'deki Balkan Sava'nn ar yenilgisinden sonra ulusal eitime arlk verildii
gzlemleniyor. Bunun iin de alfabe aray nem kazanmtr. O zaman savti usul denenmodern eitim tekniini Trkiye'ye ve Trke'ye uyarlayan Nzhet Sabit Bey'dir. Bu, Trk
eitim tarihinde adeta bir devrim saylr. Bu yeniliin okullara girdii srada, Tedrisat-
ptidaye Kanun- Muvakkat'nn hazrlanmas da yine, Balkan bozgunu ile dolayl olarak
balantldr. Herkesin kurtuluu eitimde grmesi, dmann atalca'ya kadar gelmesinden
sonradr. Bu ac durum, 23 Eyll 1913'te yaynlanan 101 maddelik Tedrisat- ptidaye
Kanun- Muvakkat'nn oluumundada etkili olmutur. Yeni yasa, ilkokullar iin esasl
yenilikler iermekteydi.
kr Bey'in uzunca sren nazrl (1913-17) boyunca, bu grler dorultusunda
birtakm admlar atld.
retim programlarnn ky ve ehir mekteplerine gre, 1, 2, 3 snfl okul leklerinde
hazrlanmas, retmenlerin atama ve nakil ilemlerinin dzene konmas, ders
kitaplarndaki yanllklarn dzeltilmesi, terim farkllklarnn giderilmesi, idadilerle
sultanilerin eitlenip hepsine sultani denmesi, her sultaninin, 5 iptida, 7 tli snflardan 12
yllk olmas, Samsun, Antep ve nebolu'da yeni Ticaret mekteplerinin almas bu
dnemdedir. kr Bey bir konumasnda (Sabah, 21 Mart 1914) hmali, toplum
hayatnda pek vahim sonular douracak, maarif dzeyinde bir baka saha yoktur.
Amcamz, iptidalerden balayarak uygulamal bilgilere arlk vermektir. ocuklarmz
hayata hazrlayacaz. Genleri, topraa bal olarak bilinlendireceiz. dad programlarna
fen ve sanayi dersleri koyacaz, derken, Meclis-i Mebusan'n ateli bir yesi Memleketin
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
20/77
20
milletin en byk meselesi, alt seneden beri yoluna konmad. Meclis'te de maarif iin
konuturulmuyoruz. Artk mebusluk olana kalmad! diye baryordu.
Merutiyet maarifinin btesi, Tedrisat- ptidaye Kanun- Muvakkat'nn 15. maddesi
uyarnca konan Tedrisat- ptidaye Vergisi ile zel ve dzenli bir gelir kaynana
kavuturulmutu. nceki yllarda Maarif bteleri 180-200 bin lira arasnda iken, 1909-14
arasnda giderek ykselmi 600 bin liraya kadar kmt.
Ama I. Dnya Sava balaynca ilk bte trpann maarif yedi. 1914'te dare-i Vilyt
Kanunu yrrle konunca da baz birimler ve harcamalar zel idarelere aktarld.
Merutiyet'ten nce maarif deneinin yzde 25'i aylklara giderken bu oran yzde 2'ye
kadar drld, yatrmlara ayrlan miktarda art saland.
Tedrisat- ptidaye Kanun- Muvakkat'nn yrrle girmesiyle, ilkokullarla ortaokullar
Mektib-i ptidaye-i Umumiye ad altnda birletirilmeye balandndan rdiyeler birer
ikier kapatld. 1918'e ait bir istatistik, stanbul'da 62'si erkek, 23 kz, 2'si karma (toplam:
87) Mektib-i ptidaye-i Umumiye bulunduunu gsteriyor. Bunlarda 6799 erkek, 4414 kzokumakta, 285 muallim, 186 muallime grev yapmaktayd.
1913'ten sonra asker rdiyeler de kapatld. 1918'de Trkiye'de 69 idadi vard. Bunlarn
7'si stanbul'dayd. Bu okullarda belirli bir eitim-retim dzeni yoktu. Okul alanlar
yetersiz, snflar hncahn doluydu. Sralar kt, eya eski ve azd. Estetik szkonusu
deildi. Temizlik aranmyordu. Dersler, kitaplar, retim metodlar ve retmenler de
yetersizdi. Baz vilayetlerdeki 3 snfl birinci, 3 snfl ikinci devreli dadi/Sultanilerde bu
devrelere uygun ders kitaplar bulunmad gibi, retmenlerin bran ve meslek donanmlar
da bu ihtiyaca cevap verecek dzeyde deildi. Bu okullar iin dzenlenen talimatnme
(ynetmelik) de uygulanabilir maddeler iermemekteydi. Dnemin basn bu okullara hayli
eletiri yneltmitir. Kimileri isimlere aldanmak ve isimlerle aldatmak illeti srmektedirdiyordu.
ok mektep amak, ok mektebi yaatmak, nitelie aldrmamak zihniyeti Merutiyete de
egemendi. Saylar artrlan sultanilerin ara snflarna gndzl renciler alnarak bu
okullarn yatllk zellii bozuldu. Elit yetitirmeye elverili olmayan il ve ilelerde de
sultaniler ald. Yeterli retim ve ynetim kadrolar kurulamad gibi programlar da
gelitirilemedi. Salt felsefe konular ile siyasal ve ulusal konular eklendi. 1908'den sonra
stanbul'da yeni 11 sultani ald gibi, stanbul nas (kz) dadisi de 1913-14 retim
ylnda stanbul nas Sultanisi adn ald.
Tek Osmanl niversitesi konumundaki Darlfnn- hane, ala kapatla, etkisiz
varln II. Merutiyet'e dein korumu. 21 Austos 1909'da Vezneciler'deki Zeynep Hanm
Kona'na tanmt. Ad Darlfnn- Osman olarak deitirildi. Bu kurumun niversite
konumuna getirilmesi ynndeki giriim, Maarif Nazr Emrullah Efendi'den gelmitir. Yeni
dzenlemede Darlfnun, Ulm- er'iye, Hukuk, Fnn, Ulm- Tbbiye, Ulm- Edebiye
ubelerine ayrld. 1913'ten sonra, faklte, enstit, laboratuvar almalarna geildii
grlmektedir. 1915'te Almanya ve Avusturya'dan yabanc profesrler getirtilmi; program
gelitirilmi, tarih, edebiyat, felsefe dersleri konmutur.
te yandan, 1913'te Glhane Park'na girmelerine izin verilen Trk kadnlar iin,
1915'te de bir nas Darlfnnu almas gndeme gelmi; ilk dersler Darlfnn'da
konferansla balatlm; kadnlara ve kzlara, riyaziye, kozmorafya, fizik, hukuk- nisvan,
terbiye-i bedeniye, tarih, hfzsshha, terbiye konularnda, Salih Zeki, Gelenbev Said,
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
21/77
21
Mahmud Esad, Selim Srr, hsan erif, Besim mer Paa, smail Hakk... ders vermilerdir.
Dardan gelen kzlar iin, Darlmuallimat'ta yat olana salandktan sonra nas
Darlfnnu Edebiyat, Riyaziyat, Tabiiyat ubelerini kapsayacak biimde resmen
almtr. Darlmuallimat ve idad mezunu kzlarn alnd bu kz niversitesi, Darlfnn
bnyesindeki varln Cumhuriyet'in ilnna kadar koruduktan sonra karma retime
geilince dalmtr. Darlfnn ise sava sonrasnda gerileme gstermi; 1919'da, Maarif
Nazr Ali Kemal Bey tarafndan ilk kez retim yesi tasfiyesi yaplm; yeni bir nizamnme
ile de Darlfnun'a zerklik verilmitir.
Eitim-retim alannn en st kesiminde bunlar olurken, en alt kademede de Trk
ocuklar iin Ana Mekteplerinin dnlmesi nemlidir. 1915'ten nce zel ana okullar
salt yabanclara ve aznlklara aitti.
Tedrisat- ptidiye Kanun- Muvakkat'nn ngrd Ana mekteplerinin ilki 2 Mart
1915'te stanbul'da ald. Bu kurumlar iin bir de nizamname hazrland. 4-6 ya grubu
iin, yry, beden hareketleri, din ve mill hikyeler, resimleri inceleme, elii almalarngrld. Ana mekteplerinin resm ve husus alabilmesine izin verildi.
Drlmuallimat'ta, Ana Muallimesi yetitirecek bir de ube oluturuldu.
Sanat eitimine dnk iki yeni okul ise 1914'te alan Drlbeday-i Osman ile 1916'da
alan Darlelhan'dr. stanbul Belediyesi'ne bal Drlbeday , Trk eitim tarihinde, 1912
ve izleyen yllar savalarn byk olmas ve art arda kmas yznden pek elim bir
dnemdir. Yetikin rencileri, daha sonralar da ocuk denecek yatakileri, dizi dizi
cephelere gnderilen okullarn birounun kapsna kilit vurulmu ya da okul binalar
asker hizmetlere braklmtr.
I. Dnya Sava drt cepheden yklenince, nfusun salkl, gen ve alabilir tm
erkekleri erimeye balam; onlarn ksz, kimsesiz ve a ocuklar iin, ynetimdarleytamlar (yetimler okulu) amak zorunda kalmtr. ttihat ve Terakki bunda bile
propaganday gzetmi; Maarif Nezareti'ne balamadklar darleytamlar iin, manastrlara,
yabanc okul binalarna, kklere el koymulardr. Nice sanat yapsnn bu uurda yaklp
ykld biliniyor. Bunlarn bteleri de msrifane tutulmu, hatt yolsuzluk kayna
olmutur. Hkmet, savan sonuna doru bu okullar kapatmak ve rencilerini
stanbul'da alan ehir Yat Mektebi'nde toplamak zorunda kalmtr.
Trk Eitimi, II. Merutiyet'e, 1908-1909 devrimleri boyunca, 10 ayda 7 nazr (bakan)
deiiklii ile ayak uydurmaya alm; dnemin kapanndan sonraki 3 ylda da (1919-22)
17 kez bakan deiiklii ile Cumhuriyet ncesi tarihini kapatmtr. Her gelen bir eyler
denemi, bir takm ilere ynelmise de devrin heyecan ve karkl eitimde de aynen
yaanmtr.
retmenlerin ilk kez yasal gvenceye kavuup meslek rgtlerini kurabildikleri,
kadnlarn, eitimin tm aamalarndan yararlanma olana bulduklar, eitim ve retime
dnk yaynlarn, teki alanlarndaki yaynlarn nne getii; retim birlii dncesinin
uyand; okul, ders kitab, metod, retmen kavramlarnn topluma mal edildii Merutiyet
dneminin i ve d eitim dinamikleri, doan elikileri Cumhuriyet'in zmleyecei
olumlu bir miras brakmtr.
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
22/77
22
2. Blm:
Milli Mcadele Yllar
1918-23 ara dnemi lm kalm sorunlarnn karabasannda, eitimi elbette ki nealamazd. Ama, cumhuriyete doru bir yolu akllarna koyanlar, ulusal bilincin ve egemenlik
haklarna sahip kma erdeminin eitimle kazanlacan bilmekteydiler. Kuva-y Millye
ruhunun kylere kadar yaylmasnda, igallere kar direniler ve rgtlenmeler, Osmanl
mekteplerinden yetien muallimler nclk etmekteydiler.
Ankara'daki siyasi-asker kadro, cephedeki sava kadar ierideki cehaleti de tehlikeli
gryordu. Kurulan ilk cra Vekilleri Heyeti'nde Maarif Vekilliine seilen Rza Nur, gn
sonra okunacak hkmet programna eitimle ilgili konular da katabilmek iin, Ankara
Maarif Mdrl'nden ard bir tek ktiple alarak yeni halk hkmetinin eitim
ilkelerini belirledi:
Din ve mill eitim, Hayat, ie dnk, retkenlii alayan eitim, Mill yapya, corafyaya, kltre, geleneklere uygun ders kitaplar, ada ve bilimsel olanaklara sahip okul, Yazdrlacak szlk, tarihsel, toplumsal, edeb eserlerle ulusal duygularn
gelitirilmesi, Dounun ve Batnn bilim-fen kaynaklarnn Trkeye evrilmesi,
Elde bulunan okullar en iyi biimde, dikkatle ve zel abalarla ynetmek.Rza Nur imzasyla 10 Mays 1920'de yaynlanan ilk genelgede ise retmenlere yle
denmekteydi:
Bat'nn kle etmeyi amalayan emperyalist saldrsna urayan ulusumuz bir buhran
yayor. Dinimiz ve ulusumuz tehdit altndadr. Eitim ve retim grevlileri olan siz
aydnlar, ulusumuzu uyarmakla ykmlsnz...
TBMM Hkmetinin maarif rgt, 1920 ylnn sonlarna doru, her birimi en fazla 3-4
kadrolu olmak zere kuruldu: lk Tedrisat, Tl (orta) Tedrisat, Sicil ve statistik, Muhasebe,Hars (Kltr) Mdrlkleri (Bu mtevazi kadro ancak 1922'de, Mstearlk, Yksek
Tedrisat Dairesi, Telif ve Tercme Heyeti de oluturularak biraz daha gelitirilebilecektir).
stanbul ve evresi ile Yunan igali altndaki iller dnda kalan, dorudan Ankara
Hkmeti'ne bal yerlerde 1920'de, ilk, orta ve lise dzeyinde ne kadar okul, renci ve
retmen bulunduuna ilikin kesin ve gvenilir saylar mevcut deildir. Meclis
tutanaklarndan ve arivlere girebilmi belgelerden anlaldna gre, 3495 ilkokul
(bunlardan 682'si, yani yzde 20'si kapal), 3316 (1511'i Muallim Mektebi kl olmayan)
retmen, tam devreli (ilk-orta-lise: 12 yllk) 5 Sultan, 32 dad (9 yllk), 13 Muallim
Mektebi (ilkokul sonras 5 yllk) vard. Baz kaynaklarda bu saylarn daha farkl yerald
da grlmektedir. (rnein, ak ilkokul says 1764, kapal ilkokul says 281, retmen
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
23/77
23
Okulu kl 1550, medresede okumu veya alayl 1511 retmen gibi...) Bu okullarn ne
kadarnn kylerde olduuna ilikin hibir kayt yoktur.
Maarif Kongresi ve Birinci Hey'et-i lmiyeSakarya Sava'nn balamasndan bir ay nce Ankara'da, 16-21 Temmuz 1921 tarihleri
arasnda Maarif Kongresi topland. Mustafa Kemal, cepheden gelerek kongreyi at.
Anadolu'nun her tarafndan gelen 250 dolaynda kadn, erkek retmenin katld
kongrenin gndemi iki ana konuyu ieriyordu: lk mekteplerin programlar ve retim
sreleri, Orta retim programlar ve dersleri. Dmann Bursa ve Uak zerinden saldrya
getii; Bursa, Uak, Gediz, Emet, Tavanl, Afyon, Ktahya ve Eskiehir'in igale urad
gnlerdeki bu toplant anlamldr. Mustafa Kemal Paa'nn kongreyi a konumas, eitim
tarihimizin nemli bir belgesidir. Bu konuma Hakimiyet-i Millye gazetesinin 17 Temmuz
1921 gnk saysnda yaynlanmtr.
Bu konumada Mill Trkiye'nin mill maarifini kuracak Trkiye muallime vemuallimlerine seslenen ve Asrlarn ihmali sonucu devlet bnyesinde ortaya kan
yaralarn, irfan yolundaki abalarla giderilebileceini vurgulayan Atatrk; mill bir terbiye
program, eitim rgtnn verimli klnmas, imdiye kadar uygulanagelen retim ve
eitim yntemlerinin ulusu gerilettii gerei, programlarn ve kitaplarn hurafelerden,
yabanc fikirlerden, d etkilerden arndrlp ulusal karakterimiz ve tarihimizle uyumlu
ieriklere kavuturulmas, ocuklarmza yabanc elerle bilinli mcadele fikrinin
alanmas, eski yollarn tamamen braklarak yeni bir sanat ve marifet yolu izilmesi,
ana-babalarn, ocuklarnn eitimi ve retimi iin her trl zveriyi gze almalarnn
nemi, milleti yetitirmenin kutsal bir grev olduu konular zerinde durmutur.
Kongrede, Halk Mektepleri projesi, ilkretimin drt yldan be yla kartlmas, retimprogramna alma hayatna dnk dersler konulmas, kyllerin, 5-6 yllk iptida
okullarna sre ve klfet bakmndan dayanamayarak eski mahalle mekteplerine rabet
etmeleri gerei, halk maarifinin ileri programlar deil, kylnn en ok ihtiya duyduu
dil, din, hesap konularn iermesi gerektii hususlar tartlm, kapan konumasn
yapan Hamdullah Suphi Bey de rettiiyle hem kendi ailesini geindiren hem memleket
ekonomisine temel oluturan Trk ifti ve ii snfna mensup insanlarn ocuklarnn, aile
geimlerine gre bir eitim almalar ve geim yollarn ilerletecek bilgi ve becerileri
kazanmalar, programlarn hedefinin, retmenlerin de almalarnn bu yolda olmas
gerektii; ayrca retmenlere, ard arkas kesilmeyen savalarda babalar lm yzbinlerce
yetime babalk etmek, onlar, kimseye muhta olmayacaklar tarzda yetitirmek grevinin de
dt hususlarna temas etmitir.
15 Temmuz 1923'te Ankara'da toplanan Birinci Heyet-i lmiye, eitim ilerinin btn
ynleriyle ele alnd, sorunlarn tartld ilk ciddi alma olarak bilinir. 15 Austos'a
kadar sren bu almalarda, 26 maddeden oluan gndemin konular: Eitim programlar,
mill kltr, nemli kaynaklarn evirilmesi, statistik Mdrl rgt, mill szln ve
dil bilgisinin hazrlanmas, mill ariv, mill mzik, mill lisan ve edebiyat, mill tarih
ktphanesi, mill tarih ve corafya enstitleri, etnorafya mzesi, mill mze, mektep
mzesi, Ankara'da okutulacak yksek bilimler, ilkretim programnda deiiklik, ilkokul
sonras hayat retim program, Tedrisat- ptidaye (lkretim) Kararnamesi'nin deiiklik
nergesi, Darlmuallimin ve Darlmuallimat tzk ve programlar, sultanlerde rgt ve
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
24/77
24
renim sresi, izcilik rgt, retmen okullarna birer orta ksm eklenmesi, Galatasaray
Sultanisi'nin rgt ve programlar, Yksek retmen Okulu rencilerine meslek bilgisi
verilmesi, Tefti Heyeti tz tasla, Asar- Atika Nizamnmesi'ydi. almalarn
tamamlanmasndan bir gn nce, 14 Austos 1923'te Meclis'te okunan hkmet
programnda, eitime uzun bir blm ayrld grlmektedir. ngrlen eitim
faaliyetlerine, szkonusu Heyet-i lmiye grmelerinin ve kararlarnn esin kayna olduu
da aktr. ocuklarn eitimi, halkn eitimi, sekinlerin eitimi iin imknlar hazrlanmas;
ilkretim andakilere, mesleklere ynelmelerini salayc pratikler kazandrlmas;
ilkokulu bitirenlerin devam edecekleri tarm, sanat, ticaret alanlarnda iki yllk btnleme
snflar almas; kz liseleri, kz sanayi idadileri ve kz retmen okullarnn oaltlmas;
ilkretimin btn yurtta zorunlu klnmas programda yeralmt.
Bu belirlemeler ve hedefler bir anda gerekletirilemese bile, mmeti eitim
dncesinden hzla syrlp mill eitime, hayata, ie ve pratie dnk ada retime
gei sreci balam bulunuyordu.
Cumhuriyetin ilan ve retim Birlii DevrimiCumhuriyet'in ilan edildii sradaki okur-yazar nfus ve bunun genel nfusa oran
konusunda veriler yoktur. Ancak 1927 ilk Genel Nfus Saymndaki yzde 10,6'lk okur-
yazar orannn, 1923'te de aa yukar ayn dzeylerde bulunduunu kabul etmek
gerekiyor. Sonu udur: Saltanattan Cumhuriyete geite, kadnlarn ve kzlarn yzde 98'i
mm olmak zere 12 milyon nfusun ancak 1 milyonu okur-yazarm diyebiliyor, 355 bin
ocuk ve gen de imknlar, artlar birbirinden ok farkl ama ortak adlar mektep olan
eitim kurumlarna devam edebiliyordu. Grevdeki 12 bin retmenin ise en iyimser
tahminlerle ancak 3-4 bini muallim mektebi, sultan, idad kl, dierleri ise medresedenyetime veya ilkokul renimliydi.
Atatrk ve onunla birlikte yeni Trk eitiminin ilkelerini, ynn saptayanlar bu yetersiz
tabloyu, kkl bir devrimin temelletirilmesi bakmndan bir frsat olarak deerlendirdiler. 1
Mart 1924 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi al sylevinde Cumhurreisi Gazi
Mustafa Kemal Paa, 1934'e dein kartlacak ve hayata geirilecek Inklp Kanunlarnn
balama iaretini verirken, ncelikle retim birliini (Tevhid-i Tedrisat) vurgulad:
Trkiye'nin eitim ve retim politikasnn tam ve hibir kukuya yer vermeyen bir
aklkla belirtilip uygulanmas gereklidir. Bu politika, her anlamyla mill bir kapsamda
olmaldr... Memleket evldnn birlikte ve eit olarak edinmeye mecbur olduklar bilimler ve
fenler vardr. Yksek meslek ve ihtisas erbabnn ayrlabilecei eitim dereceleri kadar
eitim ve retimde birlik salanmas, sosyal yaantnn gelimesi ve ykselmesi iin
nemlidir. Bu sebeple eriye Vekleti ile Maarif Vekleti'nin bu konuda fikir birlii yapmas
arzu edilir...
2 Mart 1924 gn Cumhuriyet Halk Frkas Meclis Grubu'nda grlen yasa
tasars, ertesi gnk genel kurulda kabul edildi. Birbiriyle ilgili ve bantl bu yasalar,
sonraki devrim yasalarnn da temelini oluturur.
Bunlar: Halifeliin kaldrlmas, Osmanl Hanedan'nn yurtdna kartlmas, er'iye ve
Evkaf Vekletinin kaldrlmas, Tevhid-i Tedrisat Kanunlardr (bkz. s.291).
Saruhan Mebusu Vsf Bey (nar) ve 57 arkadann nerdii Tevhid-i Tedrisat
Kanunu'nun gerekesi zetle yleydi: Bir devletin genel eitim siyasetinde, milletin
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
25/77
25
dnce ve duygu bakmndan birliini salamak gereklidir ve bu da retim birlii ile olur.
Tanzimat'n ilan edildii sralarda retim birliine geilmek istenmise de baarl
olunamam, bilakis bir ikilik ortaya kmtr. Bu ikilik eitim ve retim birlii bakmndan
birok kt ve sakncal sonular dourmu, iki trl eitimle memlekette iki tip insan
yetimeye balamtr. nerimiz kabul edildiinde, Trkiye Cumhuriyeti dahilindeki btn
eitim kurumlarnn biricik mercii Maarif Vekleti olacaktr. Bylece btn eitim
yuvalarnda, Cumhuriyetin irfan siyaseti, ortak bir eitim yolu izlenecektir.
retim Birlii Yasasnn temel amac ilk, orta ve lise dzeylerinde, yeni kuaklara ortak
bir mill kltr vermek, kuaklar farkl akmlarn, grlerin, maksatl yetitirme ve
koullandrma emellerinden uzak tutmakt.
Bu da ancak, tm okullarn Mill Eitim Bakanl'na balanmas ile salam bir
gvenceye kavuturulabilirdi. lk anda asker okullarn bile mill eitime balanmasndaki
bir ama da ayn yolu izlemesi olanaksz medreselerin kendiliklerinden kapanmasn
salamakt. 1925'e kadar medreselerin tamam resmen kapand. Asker okullar ise Tevhid-iTedrisat Kanunu'na eklenen bir fkra ile Mill Savunma'ya brakld. Yalnz, stanbul
Drlfnnu ile yksek retim veren dier okullar (ilahiyat dnda) yasa kapsamna
alnmamtr.
Kanun'un 4. maddesi modern anlamda ve niversite bnyesinde lahiyat Fakltesi ile
imam ve hatip yetitirecek orta dzeyde okullar almasna izin vermekteydi. Ne var ki,
alan ilk lahiyat Fakltesi ile 26 mam-Hatip Mektebi, bunlara kar bir politika
izlenmedii ve zorlamalar olmad halde 1934'e kadar birer ikier kapanm, 1927'de ise
okullardan din dersleri kaldrlmtr.
Tevhid-i Tedrisat'n neler getirdii de yeterince anlalamamtr. Tanzimat'a kadar
Osmanl Mslman toplumlar iin eitim ve retim salt br dnya amacna dnkt.Tarih, corafya, felsefe, hesap, biyoloji. Dersleri de meslek ve beceri kazandrc faaliyetler de
mektep ve medrese programlarnda yoktu.
Tanzimat dneminde, bu geleneksel ve uhrevi retim kurumlarnn yannda yar uhrevi
yar dnyevi yeni okullar ngrld. Aznlklarn, yabanclarn okullarnda ise her ynyle
yaama dnk, ileri programlar uygulanyordu. Her okul diledii biimde program
yapabilmekte, diledii insanlar retmen olarak grevlendirmekteydi. Devletin denetim ve
gzetim yetkisi snrl ve gstermelikti. Vakf mahalle mektepleri tmden denetim d
durumdayd. Yaplar, havalar, programlar, retim kadrolar, amalar farkl okullar ve
medreseler, birbirlerinden kopuk, dnya ve ahiret grleri badamayan kuaklar
yetitiriyordu. Kurumlar arasnda da iddetli mcadeleler vard. Eskiler yenilere, yeniler de
eskiye dmand.
Tevhid-i Tedrisat, retim birlii kavram iinde, ada eitimi, mill ve laik retim
programlarn, rgn ve yaygn eitim alanlarnda rgtsel ve kurumsal yenilemeyi hedef
alarak eski kurumlarn yaatlabilmesi olanaklarn kurutmutur. Ancak bir yasa
kartmakla byle nemli bir sorunun halledilemeyeceini bilenler, lkenin drt bir yanna
pek seyrek yaylm bir avu aydn retmen kitlesine gvenmekteydiler.
Bu nedenledir ki 1928'de Baretmen sann alan Atatrk, gittii her yerde,
retmenlerle bir araya gelmi; devrim mesajlarn ncelikle onlara vermiti. Tevhid-i
Tedrisat'a ikinci gl destein basndan geldii de kukusuzdur.
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
26/77
26
Dnemin Babakan smet Paa 1925'te, Muallimler Birlii'nde retmenlere seslenirken,
zetle unlar sylemitir:
Tevhid-i Tedrisat'n bazlarnca kt yorumlanacan ve nclk edenlerin dinsizlikle
sulanacaklarn, dourabilecei sonular biliyorduk. Bir takm slah nerileriyle eski
kurumlarn yaatlmasn isteyenler de mutlaka kacakt. Fakat Meclis, kararn verdi.
Yava yava varlacak bir sonuca ivedilikle ulamak, devrim yapmaktr. Ve grdk ki btn
ileri dnyann yolu ayndr. Uygarl yakalayanlar hep bu yoldan yrmlerdir. Tevhid-i
Tedrisat, lkenin btn hayatnda fikr, fenn, ekonomik ve sosyal alanlarda balca
temeldir. Yaptmz ii, dine aykr grmek, yaplan ii grmemektir. Bunun dinsizlikle
hibir ilikisi yoktur. Bu sistemde baarl olalm, on yl azimle yryelim, imdi bize kar
olanlar, din adna endie duyanlar greceklerdir ki Mslmanln asl en temiz, en saf, en
hakiki ekli bizde yaanacaktr... O noktaya varncaya kadar, biz bu gerei kanunla ve
cebren telkine ve uygulamaya devam edeceiz... Hedefe varmak iin her cahilne itiraz ve
giriim nlenecektir. (...) Mill maarif istiyoruz, bu ne demektir? Bunu zdd ile daha okanlarz. Bunun zdd din terbiye ya da beynelmilel eitimdir. Siz retmenler, din ve
beynelmilel deil, mill eitim vereceksiniz. Din terbiyenin mill eitime saldr demek
olmadn, her iki eitimin de kendi yollarnda gerekleebileceini greceiz. (...) Din
eitim, bir bakma beynelmilel eitimdir. Bizim eitimimiz ise kendimizin olacak ve kendimiz
iin olacaktr. Mill eitimde iki ksm dnebiliriz: Siyasal ve vatansal. Btn bu
topraklara Trk mahiyetini veren bir Trk var. Fakat bu millet henz istediimiz yekpre
millet manzarasn gstermiyor. Eer bu nesil, bilinle, ilmin ve hayatn rehberliiyle btn
mrn vakfederek alrsa siyasi Trk milleti, kltrel, dnsel ve sosyal tam ve olgun
bir Trk milleti olabilir. (...) Bir milliyet ktlesi iinde ayr medeniyetler olamaz. Kendilerini
baka camialara bal grenlere aka teklif ediyoruz: Trk milletiyle beraber olsunlar.Fakat konfedere olmu medeniyetler halinde deil, bir tek medeniyet halinde. Bu vatan
ite tek olan bu milletin ve bu milliyetindir. Bu siyaset vatann btn hayatdr.
Yaayacaksak yekpre bir millet ktlesi olarak yaayacaz. te mill terbiye dediimiz
sistemin genel hedefi (Muallimler Birlii Mecmuas, sene 1, say 4, 1925).
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
27/77
27
3. Blm:
Cumhuriyetin lk Be Ylnda Eitim
Heyet-i lmiye ve Mustafa Necati'nin Bakanl (1924-1929)1924'te Ankara'da toplanan kinci Heyet-i lmiye, okul programlarnda gerekletirilecek
yenilikleri kararlatrd: lkretimin 6 yldan 5 yla indirilmesi, ortaokul ile lisenin 3'er yllk
iki aama saylmas, bylece ortaretimin 7 yldan 6 yla ekilmesi, 4 yllk muallim
mektebi programlarnn deitirilmesi ve itimaiyat (sosyoloji) dersinin de konmas, ilk
mektep mfredat programlarnn hazrlanmas, ders kitaplarnn yazdrlmas.
Bu kararlar 1924-25 retim ylndan balanarak aamal yrrle kondu. 25 Austos
1924'te Ankara'da toplanan Muallimler Birlii Kongresi'nde Atatrk retmenler, yeni
nesli, Cumhuriyet'in fedakr retmen ve eitimcileri, sizler yetitireceksiniz ve yeni nesil
sizin eseriniz olacaktr. Eserin kymeti, sizin beceriniz ve fedakrlnzn derecesi ile orantl
olacaktr. Cumhuriyet, fikren ilmen ve bedenen kuvvetli ve yksek karakterli muhafzlar
ister, yeni nesli bu nitelikte ve yetenekte yetitirmek sizin elinizdedir. (...) Memleket evlad
her retim kademesinde ekonomik hayatta yapc, etkili ve baarl olacak ekilde
donatlmaldr. Mill ahlkmz, meden esaslarla ve hr fikirlerle gelitirilmeli ve
kuvvetlendirilmelidir. (...) Yeni Trkiye'nin birka yla sdrd asker, siyasi ve idari
devrimler ok byk, ok nemlidir. Bu devrimler, sizin, sosyal ve fikr devrimlerdeki
baarnzla salamlaacaktr. Hibir zaman hatrnzdan kmasn ki Cumhuriyet, sizden
fikri hr, vicdan hr, irfan hr nesiller ister diyerek seslendi. Bu sylevinde, kzlarn
eitimi ve okul disiplini zerinde durdu. Erkek ve kz ocuklarn ayn tarzda, btn retimaamalarnda retim ve eitimlerinin genel olmasn vurgulad. Tehdide dayal ahlkn
(disiplinin) gvenilir olamayacan belirtti. Hkmet 1924 Austos aynda ilkokullarn
karma olmas kararn ald. Kzlarn erkek ortaokullarna devam serbest oldu. 20 Aralk
1925'te Bakan olan Mustafa Necati, 26 Aralk 1925-8 Ocak 1926 tarihlerinde ykl bir
gndemle nc Heyet-i lmiye'yi toplad.
Devlet ve vilayet btelerinden maarife ayrlan paralar en verimli tarzda harcamakve okullar btn bavuranlar alabilecek surette geniletmek,
Liselerin dzenlenmesi, belirli merkezlerde byk ve daha salam retim verenliseler yaplmas ve bunlarn saysnn yava yava oaltlmas,
Muallim mekteplerinin belirli merkezlere toplanarak takviyesi, Meslek mekteplerinin de yine belirli merkezlerde toplanp takviye edilmeleri, Yatl olmayan ortaokullarda karma retimin yaygnlatrlmas, Stajyer retmenlerin pedagojik formasyon kazanmalar iin dzenleme, retmenlerin terfilerinin yasal kurallara balanmas, retim ve eitim ileriyle ilgilenecek bir Mill Talim ve Terbiye Dairesi kurulmas.
7/29/2019 Turkiye'de Egitim
28/77
28
nc Heyet-i lmiye toplantsnn dalmasndan hemen sonra 22 Mart 1926'da, 789
sayl Maarif Tekilt Kanunu kabul edilmitir.
Mustafa Necati Bey'in banda bulunduu Maarif Vekleti, Ulus'taki tarih binasnda,
bugn iin gln gelecek 40-50 kiilik bir kadro ile hizmet vermekteydi: 1 Bakan, 5 yeli
Talim ve Terbiye Dairesi, buraya bal Neriyat Mdrl, 5 evirmenin alt Tercme
Heyeti, Terbiye ve Tedrisat mfettileri, her biri bir umum mdrn ynetimindeki lk, Orta,
Yksek Tedrisat Daireleri, Mze ve Asr- Atika, Ktphaneler, Sanayi-i Nefise
mdrlkleri, Hfzsshha Mtehasssl, naat Dairesi, hsaiye (istatistik) Dairesi, Tefti
Heyeti (Merkez ve Mntka Mfetti-i Umumileri), Halk Terbiyesi ubesi, Mektep Mzesi,
Sicill-i Memurin Mdrl, Muhasebe Dairesi.
Tekilt yasas uyarnca Trkiye, 13 Maarif Mntkas'na ayrlmt. Mntka merkezleri:
Ankara, stanbul, Edirne, zmir, Antalya, Konya, Adana, Gaziantep, Elaziz (Elaz), Sivas,
Van, Erzurum ve Trabzon'du.* Deiik sayda illeri kapsayan her mntkann banda birMaarif Emini, her il merkezinde de birer Maarif Mdr bulunuyordu.* Kazalara Maarif
memurlar atanmt. Yasa gerei mntkalarn eitim ilerinde en yetkili makam eminlikti.
Mntkadaki lise, ortaokul, retmen okulu, mdr, retmen ve memurlar ile Maarif
mdr ve Maarif memurlar dnda kalan tm eitim grevlilerini, ilkokul retmenlerini
atama, bunlarn yerlerini deitirme yetkisi emine aitti. Eminlerin okul ve kurumlar
zerinde geni yetkileri vard.
Bakanlk yaynlad genelgelerle Cumhuriyet maarifinin ilkelerini u ekilde belirlemiti:
Trkiye'de herkesin mill ve dnyev, modern ve demokratik bir terbiye almas esastr.
Eitimin mill olmasndan maksat, genleri, yaayan btn kurumlar, dnce ve
idealleriyle mill topluma uydurmaktr... Dnyev kelimesinden hedeflenen anlam, eitiminlaik olmas, dnceyi daraltan ve vicdan zgrln kran her trl din etkiden uzak
bulunmaktr.
Yasal dzenlemelerin getirdii zorunlu birtakm deiiklikler