Page 1
Turkish Studies
Volume 13/2, Winter 2018, p. 217-234
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.12996
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Research Article/ Araştırma Makalesi
Article Info/Makale Bilgisi
Received/Geliş: Şubat 2018 Accepted/Kabul: Mart 2018
Referees/Hakemler: Yrd. Doç. Dr. Maşallah TURAN – Yrd. Doç.
Dr. İsmail BAYER
This article was checked by iThenticate.
KUR’AN VE SÜNNET IŞIĞINDA DANIŞMA SİSTEMİ II
Halit BOZ*
ÖZET
İnsanî değerlerin unutulduğu, ahlakî ve vicdanî duyguların
katılaştığı, hayat tarih serüveninde hidayetin, adaletin, eşitliğin yerine
cehaletin bastırdığı zamanlarda zulmetin ufkunda doğan bir güneş, her
zaman hikmet ve ilimle yaratılmış bütün varlıklara hayat vermiş ve
insanlığı tarihin karanlığından aydınlığa çıkarmıştır.
Kuşkusuz insanlığa kıyamete kadar rehberlik edecek bu güneş,
Allah’ın ezeli kelamı olan Kur’an’dır. Çünkü O, bugüne kadar olduğu gibi
bundan sonra da bütün insanlara hidayeti, selameti, huzur ve mutluluğu
içinde barındıran bir kaynak, yol gösterici ve onlar için bir rahmettir.
Bundan dolayı O’nun ele aldığı konuları bir hikmet ve gayeyi ihtiva eder.
Bu niteliğinden dolayı toplumun barışını sağlayacak muazzam prensipleri içinde barındırmaktadır.
İşte bu çalışmanın amacını da, Kur’an’da yer alan, müfessirler ve
diğer âlimlere göre İslam’ın temel prensiplerinden olan ve İslam devletinin
üzerine bina edildiği şûranın(istişâre-danışma)temel meselelerinden
bazılarını, Kur’an ve Sünnet’ten örneklerle ortaya çıkarmak oluşturmaktadır. Çünkü bu mevzuda çok önemli iki ihtilafın olduğu
bilinmektedir.
Bu ihtilaflardan birincisi, Kur’an ve hadislerde zikredilen şûranın
hükmü hakkında yaşanan tartışmalardır. Bir başka ifade ile müfessirler,
şûranın farz, vacip, sünnet ve mendup noktasında net bir karara
varamadıkları gibi, değişik görüşler ortaya koymuşlardır. İkincisi ise, İslam devlet başkanının veya halifenin, şûradan çıkan kararlara uyma ya
da uymama konusu etrafında odaklanan meseledir. Dolayısıyla bu iki
konuyu, Kur’an, sünnet ışığında, müfessirlerin ve diğer âlimlerin
görüşlerini ve kendi kanaatimizi de katıp harmanlayarak anlatmak, bu
çalışmanın ana temasını oluşturmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Kur’an, Sünnet, Danışma, Hüküm, Yönetim
* Yrd. Doç. Dr. Artvin Çoruh Üni. İlahiyat Fak. Tefsir Anabilim Dalı, El-mek: [email protected]
Page 2
218 Halit BOZ
Turkish Studies Volume 13/2, Winter 2018
THE COUNCIL OF VERDICTION IN QUR’AN AND SUNNAH II
ABSTRACT
A sun born in the horizon of persecution in times when human
values are forgotten, the moral and conscience empowers, and the time
when ignorance, justice, and ignorance are replaced by ignorance instead
of justice in the adventure of life history has always given life to wisdom
and knowledge and has brought mankind into darkness from the
darkness of history.
This sun, which will guide mankind as much as dojama, is the
Qur'an, the eternal Word of Allah. For He is as much as it is to this day,
after all, as a guide, and as a guide, and a mercy for them, as a source of
guidance, a source of salvation to all men. It therefore contains a wisdom
and a subject in his subjects. Because of this nature, society has tremendous principles to reach salvation.
The purpose of this study is to put forward the judgment of social
and economic affairs (counseling) in the military, economic, social and
political aspects according to commentators the and other scholars with
the examples of the Qur'an and the Sunnah. Because it is known that
there are two very important conflicts in this regard.
The first of these conflicts is the judgment of the sharer council in
the Qur'an and the hadiths? In other words, is it supposed to be
consulted in all the fields mentioned above, that is to say, all the fields
that concern Muslims or is it mendup, the second is that the president
of the Islamic state or the Caliph has to obey or not obey the decisions made here. Therefore, these two points constitute the main activity of this
work by telling the Qur'an, the sunnah, the commentators and other
scholars, and their own convictions and the views of other scholars and
commentators to describe blends clerk also our own opinion, constitute
the main theme of this work.
STRUCTURED ABSTRACT
The purpose of this study is to put forward the judgment of social
and economic affairs (counseling) in the military, economic, social and
political aspects according to commentators the and other scholars with the examples of the Qur'an and the Sunnah. Because it is known that
there are two very important conflicts in this regard.The first of these
conflicts is the judgment of the sharer council in the Qur'an and the
hadiths? In other words, is it supposed to be consulted in all the fields
mentioned above, that is to say, all the fields that concern Muslims or is
it mendup, the second is that the president of the Islamic state or the Caliph has to obey or not obey the decisions made here. Therefore, these
two points constitute the main activity of this work by telling the Qur'an,
the sunnah, the commentators and other scholars, and their own
convictions.
We can summarize the important points that we have achieved with this study bearing the name “The Council of Verdiction ın Qur’an and Sunnah II”
Page 3
Kur’an ve Sünnet Işığında Danışma Sistemi II 219
Turkish Studies Volume 13/2, Winter 2018
a. In the history of Islam, Rasulullah(s.a.s.) and Hulefa-i Rashid’s consulted with their before making a decision, whether in personal or
social affairs, and obeyed the decisions made here. They have fulfilled the
work of the Qur'an. However, they have never relied on such things in
matters where they are nascent. Before he declared any opinion on this
subject, he asked his Messenger whether there was a revelation before he
declared any ideas about it, and he had freely declared his ideas since he was informed that there was no revelation about him. We see this
example in consultation with the Bedir war. Indeed, Hubab b. Munzir
explained his idea after he had learned that there was revelation and
revelation before declaring his idea in the battlefield.
When it comes to the attainment of today's Muslims, they should not make decisions on their own or in social matters, relying solely on
their soul and mind. He must know that shaman is supposed to be, and
he must pay attention to these two principles.
1. If there is a verse and authentic hadith about the Guidance, we
must follow it, or we shall consult with the people who have the
qualifications of the hadith which we will mention a little later. As a matter of fact, this Prophet said: Ali, the prophet Muhammad inquires
about the Messenger of Allah, if there is no verse in the Qur'an and there
is no similar provision in your Sunnah, what do we do? Rasulullah's
response is shudder: consult him among those who abide by the lawful
and the believers. But do not judge someone with a reyi who is related to him.
2. According to our view, the person who is in charge of any level of
society today must not act according to his own desire and desire, who
must consult with experts who are experts in business, abid, all who are
afraid of Allah and all, before they make a decision about the fate of
personal or social workers. They should also know how to take the hearts of those who are opposed to them and declare them worthy, appreciate
them, and keep them happy, not breaking them. Because, in any case,
the person who is referred to the idea is acknowledged to have been
appraised. Because the spiritual direction of man is created accordingly.
As a matter of fact, the Messenger of Allah has clearly shown this attitude while consulting with his soldier about the fate of the Bedir prisoners. b.
The President, whatever the outcome, says that Halifenin is the obligation
to obey the ruling. The evidence for this must be that the counsel made
before the Uhud was in the form of a battle of peaceful defense by
Rasulullah (s.a.s.), but the darkness outside the desire arose.
b. The President, whatever the outcome, says that is the obligation to obey the ruling. The evidence for this must be that the counsel made
before the Uhud war was in the form of a battle of peaceful defense by
Rasulullah (s.a.s.), but the darkness outside the desire arose.
c. Even though the decision in consultation is negative, it has been
stated that it is a sin to give up. As an example of this, after the defeat of Uhud, the Shura, referring to the counsel, shows the verse. Because
Rasulullah (s.a.s.) did not lose the war in Uhud, but after that he
practiced counseling in all the apostles. In many examples it is possible
to show the Hendek war and its consultations on the Ichkh. We also
perceive that is favoring the soft and more forgiving nature of decisions
to be made. As a matter of fact, in consultation with Bedir prisoners,
Page 4
220 Halit BOZ
Turkish Studies Volume 13/2, Winter 2018
Ömer and Hz. Abdullah b. Revaha. We can easily see you wearing it against
d. It is not right to confine matters that constitute the subject of
warlords to war or worldly territory. We can easily say that all the issues
about nassin and robust hadith constitute the subject of shirk. Because
we believe that it is not right to put it into limited molds, since it is the
place where important things related to both religious and secular issues can come to the right conclusion.
For this reason, we are only able to give examples from the events
that took place in relation to this issue in the time of the Messenger of
Allah, while conveying the views and evidences circulating around
whether the caliph or the President of the Islamic State should be obligation to obey the law. We did not touch the events of the period of
Hulefa-i Rashid in order not to download more details. Finally, let us
compare this and the characteristics of the scholars and the democracy
to compare it with another. Finally, it is evident that the Messenger of
Allah and the applied to the councils in all matters arising in the time of
Rasulullah (s.a.s) and Hulefa-i Rashid they have.
Prophet Muhammad went on his way to counseling with his friends,
whom we will talk about later on. Ashap also expressed his opinion on
the matter without any hesitation, as he gave them the confidence to
freely express his opinion. Thus, this mechanism has been a barrier to
decision-making and decision-making by a single person. Because the larger the task is to run on its own, the more mistakes it increases. As a
result, it can be said that the Messenger of Allah states and all the
decisions he made were known to Allah. Allah did not order counsel but
informed His Prophet by way of revelation that He could make it from
negative decisions. Almighty Allah, the Prophet. After Muhammad the
Prophet ordered to teach the Prophet and to be educated.
Keywords: Qur’an, Sunnah, Council, Verdict, Management
Giriş
İslam dininin hükümlerinin kıyamete kadar kalıcı olması ve her devrin ihtiyaçlarına cevap
vermesi için Yüce Allah, değişik zamanlarda çıkabilecek olayları, temel prensiplerin ışığında çözüme
ulaştırmak için takip edilecek yolları da göstermiştir.
Bu sebeple İslam’ın siyasî, içtimaî ve iktisadî alanlarında toplumun huzur ve güvenini temin
etmek için özenle seçip koyduğu çok önemli prensipleri vardır. Bu prensiplerin başında “şûra” (İbn
Esîr, 1979, I, 152; ez-Zehebî, 1985, I, 68) (danışma, İslamiyetten önce Mekke toplumunda, Hz.
Muhammed’in de dâhil olduğu “Daru’n-Nedve” denilen mecliste uygulanmıştır. (Bu meclis
hakkında geniş bilgi için bkz. et-Taberî, h.1326, II, 184; ez-Zemahşerî, 1998, II, 419; Elmalılı,1973,
I, 103; Kutup, 1985, I, 150; es-Sabûnî, 1986, I, 103; el-Beydâvî, ty. II, 214) gelmektedir. Çünkü
yukarıda da belirttiğimiz gibi toplumlarda; güven, huzur ve sükûnetin sağlanması, siyasi, içtimai,
iktisadi vb. gibi alanlar ile alakalı doğru kararların alınmasına bağlıdır. İşlevsellik kazanan bu yöntem
biçimi, sorumluluğu herkese yükler. Ayrıca danışmanın yapıldığı kurulda herkesin fikri dinlenir. Bir
başka ifadeyle beyin fırtınası yaşanır. Böylece ortak kararların çıkmasını sağlayan önemli bir araç
olur. Bu kurumun fert, toplum ve uluslara sağladığı katkıları pek çok olmasına rağmen bize göre bu
faydaları içerisinde en önemlisinin, alınacak kararın hata miktarını en aza indirip doğru karara
varmaya vesile olan bir sistem biçimi oluşudur.
Page 5
Kur’an ve Sünnet Işığında Danışma Sistemi II 221
Turkish Studies Volume 13/2, Winter 2018
Aslında şûrâ kurumu gibi bazı yapılanmaların kökeninin eskilere dayandığını söylemek
mümkündür. Çünkü tarihe bakıldığında milattan önce üç bin yıllarında bu tip siyasi meclis
geleneğinin varlığından bahsedilir. Ayrıca İslam öncesi dönemde özellikle katolik hırıstiyanlarının
bir takım dini meseleleri görüşüp değerlendirdikleri “konsil” adı verdikleri toplantıları da bir tür şûrâ
kabul edenler de vardır. Yine eski Türk devletlerin yapısında mevcut olan kurultayların, şûrâ ile
benzerlik taşımaktadır. (Talip Türcan, DİA, XXXIX, 2010, ss. 230-235)
Kuşkusuz “şûrâ” (şûrâ, istişare, müşavere kelimelerinin etimolojik alanı hakkında geniş
bilgi için bkz. el-Fîrûzâbâdî, 2005, I, 484; Asım Efendî, h.1305, II, 69-70; el-Ferahidî, ty. V, 150;
el-Curcânî, ty. I54; İbn Fârîs, ty. IV, 444; İbn Manzûr, ty. V, 354; ez-Zebîdî, 1386/1966, I, 45;
Doğan, 1996, 483; el-İsfehânî, 1992, 387)’nın önemli faydalarından bir diğeri de, tek kişinin vereceği
kararların olası kötü neticelerinden toplumu ber taraf etmesidir. Nitekim Kur’an, toplumun sağlam
bir yapıda tutulmasını önemsediği için istişareyi Müslümanlara emretmiştir. Dolayısıyla lider ne
kadar zeki, akıllı ve tecrübeli olursa olsun, Cenab-ı Hakkın, Kur’an’da işaret ettiği ve faillerini
övdüğü danışma esasına göre hareket etmedikçe faydalı sonuçlara ulaşması ve toplumun ıslahını
sağlaması mümkün değildir. Nitekim Peygamber(s.a.s.), akıl ve zekâ yönüyle insanların en
mükemmeli iken Allah, ona bile danışmayı emretmiştir. (Müslim, Fedail, 141; Boz, 2014, 249)
Hz. Peygamber, hakkında kesin ifade beyan etmeyen Kur’an ayetlerinin olmadığı konularda,
arkadaşlarıyla daima danışma yoluna gitmiştir. Keza onlara özgürce fikrini beyan etme güvenini
verdiği için de Ashap, hiç çekinmeden mesele hakkında fikirlerini ortaya koymuşlardır. Böylece bu
mekanizma, bir kişinin tek başına karar alma ve karar verme yetkisine engel teşkil etmiştir. Çünkü
bir işi kendi başına yürütme ne kadar genişlerse, hataların sayısı da o nispette artar. (Boz, 2014, 249)
Kur’an-ı Kerim’de şûrâya, iki yerde direk temas edilmiştir. Şüphe yok ki Yüce Allah faydası
olmayan bir şeyi asla emretmez. Önemli ve sonsuz faydasından dolayı Peygamber’ine bu uygulamayı
emrederek şöyle buyurmuştur:
وا من حولك فاعف عنهم لنت لهم ولو كنت فظها غليظ القلب النفض ن للاه هم وشاورهم في األمر فإذا واستغفر ل فبما رحمة م
لين يحب المتوك إن للاه ل على للاه O zaman, Allah'tan bir rahmet sebebiyle onlara yumuşak“عزمت فتوك
davrandın. Ve eğer sen, kaba, katı yürekli olsaydın, mutlaka senin etrafından dağılırlardı. Artık
onları affet ve onlar için mağfiret dile ve işler konusunda onlarla müşavere et (danış). Azmettiğin
zaman, artık Allah'a tevekkül et. Muhakkak ki Allah, tevekkül edenleri (Allah’a güvenenleri) sever.”
(Al-i İmrân, 3/159)
Aynı mevzuda taalluk eden diğer ayette ise;
ا رزقناهم ينفقون لة وأمرهم شورى بينهم ومم Ve onlar, Rab’lerine icabet“والذين استجابوا لربهم وأقاموا الص
ederler ve namazı kılarlar. Ve onlar, işlerini aralarında toplanıp istişare ederler. Ve onları
rızıklandırdığımız şeylerden infâk ederler” (şûrâ, 42/38) buyurmaktadır. Bu ayette dikkatimizi çeken
husus, Yüce Allah’ın, Mü’min kullarının en önemli vasıflarını sıralarken şûrayı, namaz ile infâk
arasında zikretmesi, şûranın; tıpkı namaz ve zekât gibi İslam’ın temel şartlarından olduğunu, bundan
dolayı da hakkında vahyin bulunmadığı hususlarda hem dinî hem dünyevî meseleleri kapsadığını
göstermektedir. Nitekim bu husus, şuranın konusu başlığı altında ve kısmen de diğer alt başlıklarda
ele alınacaktır.
Ayrıca Yüce Allah, Kur’an’da Hz. Süleyman ile Belkıs arasında vuku bulan ve Belkıs’ın
tahtının getirilmesi olayında gerçekleşen istişareyi, (Türcan, 2010, 230) ibret almamız için bir örnek
olarak bizlere sunmuştur. Mevzuyu açıklığa kavuşturan ayetlere temas etmek konumuza fayda
sağlayacaktır. Kur’an’da, Neml suresinin 24. ve 40. ayetler arasında bu olayı anlatır. İlginç olan bir
şey var ki o da bu ayetlerde putperest olan bir toplumun idaresini üzerine alan Belkıs’ın, kavminin
ileri gelenleri ile istişare yapmasıdır. Ayette geçen “mele”, halkın seçkin ve ileri gelenlerine işaret
etmektedir. Kur’an bu terimi, yaklaşık otuz yerde ve hepsi de aynı manayı ifade eden anlamda
Page 6
222 Halit BOZ
Turkish Studies Volume 13/2, Winter 2018
kullanmıştır. Bahsimiz ile alakalı ayet şöyledir: “Ey Mele, bana fikir ve kanaatinizi söyleyin.” Bu
ayet, şûrâda kimlerin bulunması gerektiğinin ipuçlarını bizlere vermektedir.
Diğer yandan hacim bakımından en büyük dirayet tefsir eserlerinden er-Râzî’nin tefsirinde
Al-i İmrân, 159 ve Şura, 38. ayetlerini tefsir ederken şûrâ ile ilgili kısa meseleleri açıklar. Mesela Al-
i İmrân suresinin 159. ayetini açıklarken er-Râzî, kısa cümleler halinde, şuranın hükmünden ve
faydalarından bahseder. (er-Râzî, 1995, VII,162) Ayrıca Şûrâ suresi 38. ayetinin müşavere ile ilgili
kısa özlü şu ifadeleri kullanır ve bitirir: “Ayet-i kerimedeki "ki bunlar işlerini aralarındaki müşavere
ile yaparlar" cümlesine gelince, bu, "onların arasında bir hâdise meydana geldiğinde, bir araya
gelir ve karşılıklı meşverette bulunurlar" demektir ki, Allah, böyle davrananları övmüştür. Yani,
"onlar kendi başlanna hareket etmez. Hatta anlaşamadıkları sürece, o işi yapmazlar" demektir.
Hasan el-Basri´nin, "müşavere eden her topluluk, yapacakları işin en doğrusuna ulaşırlar" dediği
rivayet edilmiştir. eş-şûra, tıpkı "el-fütya" kelimesi gibi, "karşılıklı müşavere etmek" anlamında bir
masdardır. Cenâb-ı Hakk´ın, ifadesinin manası, "işleri, müşavereli, meşveretidir" şeklindedir.”
(Geniş bilgi için bkz. er-Râzî, 1995, XIX, 457)
Görüldüğü gibi er-Râzî, İstişare ile ilgili bizleri aydınlatıcı bilgiler vermesine rağmen, şûrâ
ile alakalı bütün detaylara temas etmez. Keza meşhur diğer tefsir eserlerinde şûrâyı ilgilendiren
birçok meseleyi bir arada toplu halde bulmak oldukça zordur. Ancak değişik alanları ihtiva eden
bahisler içerisinde serpiştirilmiş halde anlatılır. Üstelik üzerinde pek fazla durulmaz. Bu durum
bizlere, sahabe döneminden sonra özellikle de son asırlarda şûrâya pek önem verilmediği izlenimini
vermektedir.
Bu sebeple biz, şûrâ ile alakalı önem atfettiğimiz konuları bir araya toplayıp iki makale
halinde sunmayı hedefledik. Keza aynı isimli bir önceki makalemizde şûranın etimolojik anlamı,
Kur’an ve Hadislerde şûra, faydaları ve kapsam alanını işlemiştik. (Boz, 2014, ss.241-255) Bu
çalışmada ise müfessirlerin ve diğer âlimlerin görüşlerini ve kendi kanaatimizi de dikkate alarak,
Kur’an ve Sünnet’te şûra’nın hükmünü anlatmaya çalışacağız.
1. Hz. Muhammed Danışmada Bulunmaya Muhtaç mıdır?
Bu soru, Hz. Peygamber hakkında kabul edilen umumi telakkiler muvacehesinde hatıra
gelebilecek önemli bir sorudur. Kur’an, Peygamberi beşer zaviyesinde telakki ederken
ثلكم يوحى إلي أنما إلهكم إله واحد فمن كان يرجو لقاء ربه ف ب قل إنما أنا بشر م ا وال يشر الح مل عمل بادة ربه لي ا أحد
De ki: “Ben sizin gibi sadece bir beşerim. Bana sizin ilâhınızın tek bir ilâh olduğu
vahyolunuyor. O takdirde kim Rabbine mülâki olmayı (ölmeden evvel Allah’a ulaşmayı) dilerse, o
zaman salih amel (nefs tezkiyesi) yapsın ve Rabbinin ibadetine başka birini (bir şeyi) ortak
koşmasın.”, (Kehf, 18/110. Diğer ayetler için bkz. Enbiya, 21/3; Fussilet, 41/6) aynı zamanda
Resulullah(s.a.s.)’ı, vahyin dışındaki sözlerinden bile vahy-i gayrı metluv denen bir nevi vahye tabi
olduğu, O’nun kendi hevasından bir şey söylemediği gerek Kur’an’da gerekse hadislerde gelen
nasslarla ifade edilmiştir. (Sünnetin tamamının veya bir kısmının vahiy ürünü olduğu noktasında
farklı görüşler mevcuttur. Sünnetin hepsinin vahiy ürünü olduğunu söyleyenlerin başında İbn Hıbban
ve İbn Hazm gibi âlimler gelmektedir. Bu husus hakkında bkz. İbn Hıbban, 1988, I, 189; İbn Hazm,
1983, I, 96. Ancak âlimlerin çoğunun görüşü, sünnetin bir kısmı vahiy ürünü, bir kısmının ise
olmadığı şeklindedir. (Bkz. Muhsin Demirci, 2010, 71)
Peygamberin bütün sözlerinin kaynağının aslında vahiy ürünüdür diyenlerin en büyük
delilleri, Yüce Allah Kur’an’da buyurduğu şu ayettir.:
Ve o, hevasından (kendiliğinden) konuşmaz. (O’nun“وما ينطق عن الهوى إن هو إال وحي يوحى
söyledikleri), sadece O’na vahyolunan vahiydir.” (Necm, 53/3, 4) Şayet bu kesimin görüşünü
Page 7
Kur’an ve Sünnet Işığında Danışma Sistemi II 223
Turkish Studies Volume 13/2, Winter 2018
dikkate alır ve ona göre hareket edersek, şöyle bir soru ile karşı karşıya kalmaktayız. Madem Hz.
Muhammed(s.a.s)’in bütün sözleri Vahiy ürünü ise o halde Resulullah(s.a.s.) niçin Ashabına
danışma ihtiyacı duysun? Bu sorunun cevabını birkaç maddede özetlemek mümkündür.
a. Hz. Peygamber, genel manada insanlara özelde ise Müslümanlara, söz, tavır ve
davranışıyla, her hususta en güzelini, en faydalısını ve en doğrusunu sergileme vazifesiyle
yükümlüdür. (Agitoğlu, Volume, 12/27, Fall-2017, 54) Hal böyle iken istişare hususunda da
Ashabına örnek olma zorunluluğu vardır. Kendisinden sonra Müslümanların arasında zuhur eden
meselelerin hallinde, aralarında istişarenin nasıl yapılması gerektiğini ve istişarenin önem ve
lüzumunu öğretmek yükümlülüğü vardır. (Türcan, 2010, 231) Dolayısıyla kendisi muhtaç olmasa
bile, Müslümanlara örnek teşkil etmesi için bizzat bunun uygulanmasını göstermek zorunluluğu
vardır.
Nitekim Sufyan b. Uyeyne istişareyi, Hz. Peygamberin eğitim ve öğretim metodlarından biri
olarak kabul eder ve istişarenin lüzumu hakkında şöyle der: “Allah Resulü herhangi bir iş yapacağı
zaman, o iş hakkında ashabıyla istişare yapmış, bu danışmanın sonucuna da uymuştur. Nitekim Uhud
harbinde, kendi görüşü şehirde kalma iken istişare ile çıkan karara uyarak Uhud mevkisine kadar
gidip düşmanı orda karşılamıştır. Netice, Müslümanların mağlubiyeti ile sonuçlanmasına rağmen
Hz. Muhammet, onlarla istişareyi terk etmemiştir. Malum Şûra süresinin 38.ayeti de bu olay üzerine
inerek bunu söylemek istemiştir. İstişare konusunda üzüntünün ve tereddüdün caiz olmadığı,
sonunda hata olsa bile bundan mesuliyet olamayacağı böylelikle anlaşılmış olur.” (Küçük, 1992,
32)
Böylece İstişare sayesinde ortaya çıkan mes’uliyet, tek kişi veya kişilerin üzerinde kalmayıp,
paylaşılmış olur. (Hallâf, 1977, 25)
b. İbn Abbas’tan gelen bir rivayete göre ise, Al-i İmrân süresinin 159. ayeti nazil olunca Hz.
Peygamber: “Allah ve Resulu istişareye muhtaç değildir. Fakat Allah, ümmetime bir rahmet olarak
bunu emretmiştir” es-Suyûtî, ty. I, 257) buyurarak taşıdığı peygamberlik sıfatının bir yönü icabı,
Allah’ın ümmete indirdiği rahmetin tecellisi olan eğitme, öğretme, değer verme, gönül alma ve güven
sağlama vb. gibi vasıfları istişare vasıtasıyla, ashabına aşılamıştır.
Sonuç olarak denilebilir ki Resulullah(s.a.s.)’ın durumu ve verdiği bütün kararlar Allah’a
malumdu. Allah, İstişareyi emretmeyip vahiy yolu ile Peygamberine haber vererek olumsuz
kararlardan onu men edebilirdi. Ancak Yüce Allah, Hz. Muhammed(s.a.s.)’den sonra İslam
ümmetinin sevk ve idaresinin huzuru için önemli prensiplerle birlikte şûrâyı da bizzat
Peygamberlerinden öğrenmeleri ve terbiye edilmeleri için şûrâyı elçisine emretmiştir.
2. Danışmanın Hükmü
Şahsî meselesi hakkında görüş veya nasihat almak isteyen, normal bir kişi olabileceği gibi,
yargıç veya başka bir mevkide yönetici de olabilir. Her türlü durumda danışma kurulunun onların
isteklerini değerlendirmesi gerektiği hususunda ihtilaf bulunmamaktadır.
Bundan sonra, devlet başkanı veya halifenin istişarede bulunmasının hükmü noktasında
değişik görüşler ileri sürülmüştür. Bu ileri sürülen görüşlerden biri, şayet halife için istişarede
bulunmak farz ise, o zaman halife, şûrâda çıkan karara uyması icab eder. Aksi halde halife için
istişarede bulunmak farz değil de mendup ise, o zaman halifenin şûranın kararına uymamasında bir
sakınca yoktur. Bu sebeple asıl tartışmaya zemin hazırlayan şeyin, danışma emrinin vücub mu? yoksa
mendup mu? olduğu hakkında âlimlerin ileri sürdükleri görüşlerden kaynaklanmasıdır. Müfessirlerin
çoğuna göre istişare farzdır(er-Râzî, 1995, VII, 162) demişlerdir. Önemli olan, Hz. Peygamber’e
hitap olarak gelen “onlarla müşavere et” emrinin sebebi ve asıl hikmeti, Ümmetini eğitme ve terbiye
etmesini sağlamasıdır. Şu halde Hz. Muhammed(s.a.s.) için müşavere mendup olsa da ümmet için
Page 8
224 Halit BOZ
Turkish Studies Volume 13/2, Winter 2018
vaciptir. Nitekim Yüce Allah, bu minvalde başka bir ayette de şöyle buyurmuştur: “İşleri aralarında
danışma iledir.” (Şuara,26/38); (Elmalılı, 1973. II, 454)
2. 1. Şûrânın Konusu
Müfessirler, şûrânın konusunu teşkil eden hususlarda ihtilafa düşmüşlerdir. Bununla birlikte
Allah katında vahiy inmiş hususlarda istişare yapılmayacağı konusunda âlimlerin ittifakı vardır.
(Elmalılı, II, 1973, 455) Çünkü Kur’an nassları karşısında rey ve kıyas batıldır. (er-Râzî, VII, 162)
Ancak hakkında kesinlik ifade etmeyen ayetler olmayan hususların hepsinde mi yoksa dünyevî ya
da dînî meselelerde mi danışmanın gerekliliği hakkında tam bir fikir birliğine varamamışlardır. (el-
Bedevî, 1987, 84)
Ayette geçen “..وشاورهم في األمر…” “…İşler konusunda onlarla danış…” ifadesindeki “işler”
kelimesinin kapsama alanı hakkında değişik fikirler ileri sürmüşlerdir. Bazıları bu emrin sadece
dünyevî işleri kapsadığını söylemişlerdir. Bu şekilde yorumlayanların başında İbn Cerir et-Taberî
(et-Taberî, Tefsir, 2000, V, 242) ve Muhyiddin el-Arabî gelmektedir. (İbn Arabî, 1957, I, 297)
Âlimlerin çoğunluğunun görüşüne göre ise ayette geçen (في األمر) ifadesi genelleme ifade
ettiğinden, istişarenin hem dünya hem de dini işlerinde gerekli olduğunu belirtmişlerdir. (el-Âlusî,
ty. IV, 106) Bu hususta onların delilleri, Hz. Muhammed’in(s.a.s.), Bedir esirleri hakkında Ashabıyla
danışmasıdır. Şüphesiz bu da dini işleri kapsamaktadır. (el-Ensârî, 1977, 8)
Kanaatimize göre şûranın, hem dünya hem de dini işlerin bütününü kapsadığını ve aynı
şekilde istişarenin herkes için farz olduğunu şöyle açıklayabiliriz.
a. Yüce Allah’ın:
لتي ونسكي ومحياي ومماتي المين قل إن رب ال لله “Muhakkak ki; benim namazım, kurbanım,
ibadetlerim, hayatım ve ölümüm âlemlerin Rabbi Allah içindir.” de(En’am, 6/162) emri gereği,
gerek dünya gerekse ahiret işlerimizin hepsi Allah için olduğu açık şekilde anlaşıldığına göre,
istişarenin de hem dünya hem de ahirete taalluk eden işleri kapsaması gerektiğini rahatlıkla
söyleyebiliriz.
b. Başka bir ayette ise Yüce Allah şöyle buyurmaktadır:
خير وأ نيا وما عند للا ن شيء فمتاع الحياة الد لون فما أوتيتم م بقى للذين آمنوا وعلى ربهم يتوك “İşte böylece size
verilen herşey dünya hayatının metaıdır. Ve iman edenler için, Allah’ın indinde olanlar daha
hayırlıdır ve bâkidir (kalıcıdır). Ve onlar, Rab’lerine tevekkül ederler. Ve onlar, günahların
büyüğünden ve fuhuştan içtinap ederler (sakınırlar). Ve öfkelendikleri zaman affederler. Ve onlar,
Rab’lerine icabet ederler ve namazı kılarlar. Ve onlar, işlerini aralarında toplanıp istişare ederler.
Ve onları rızıklandırdığımız şeylerden infâk ederler.” (Şûrâ, 42/36-38)
Yüce Allah, bu ayetlerde Müslümanları diğer milletlerden ayıran ve onların sahip olması
gereken en temel özelliklerini saymıştır. Keza aralarında istişare yapanları da övmüştür. Böylece
Allah’ın övdüğü bir hususun, dünyevî ve dînî işleri kuşatmasından daha tabii bir şey olamaz. Ayrıca
şûranın iki farz olan namaz ve zekâtın arasında zikredilmesi, bizce farz olduğuna dair en büyük
delillerden bir tanesidir.
c. Ayrıca istişare, karşılıklı konuşma, dînî ve dünyevî meseleler üzerinde tartışma ile kuvvet
bulacağı için Müslümanların belli başlı konularda tecrübe sahibi olmasına vesile olur. Bu yüzden
Resulullah(s.a.s.)’ın ifadesiyle Yüce Allah, müşavereyi İslam ümmetine bir rahmet kılmıştır.
(Elmalılı, 1973, II, 454)
Yukarıda özetle üzerinde durduğumuz görüşe aykırı bir düşünce ortaya atılmıştır. Onlara
göre Resulullah(s.a.s.), gerek dînî gerekse dünyevî meselelerin bütününde Ashabıyla istişarede
bulunmamıştır. Bu görüşlerini teyid edici örneklerde ileri sürmektedirler. Örneğin İslam tarihinde de
Page 9
Kur’an ve Sünnet Işığında Danışma Sistemi II 225
Turkish Studies Volume 13/2, Winter 2018
önemli bir yeri olan Hudeybiye andlaşmasında, Beni Kureyza ve Tebuk gazvesinde Hz. Muhammed,
Ashabıyla istişarede bulunmadıklarını iddia etmekle şûrânın sadece dünyevî meselelerde özellikle
harp konularında yapılması gerektiğini savunurlar.
Ancak meseleyi derin bir analizle ele almakla onların bu iddialarına verilecek cevabın çok
kolay olacağı görülecektir. Şöyle ki; yukarıda da bahsedildiği gibi bütün âlimlerin ittifak ettikleri bir
şey var ki, o da hakkında Kur’an ayetlerinin olduğu hususta istişare caiz değildir. Nitekim Hudeybiye
meselesinde nassın olduğu bilinmektedir. (“Sana bîat edenler ancak Allah'a bîat etmiş olurlar.
Allah'ın eli onların ellerinin üzerindedir. Verdiği sözden dönen kendi aleyhine dönmüş olur. Allah'a
verdiği sözü yerine getirene, Allah büyük bir mükâfat verecektir.” Fetih, 48/10; Nitekim Fetih
süresinin 10. ayetinden 20. ayetine kadar Hudeybiye’deki olayları konu edinen
ayetlerdir.)Dolayısıyla Resulullah(s.a.s), Hudeybiye hakkında ayetler olduğu için Ashabıyla istişare
etmemiştir.
Dolayısıyla Peygamber, bu konuda istişareye gitmemiştir. Beni Kureyza ve Tebuk gazvesine
gelince, her iki olay hakkında şu ayeti delil olarak gösterebiliriz:
م وال باليوم اآلخر وال يحر ورسوله وال يدينون دين الحق من الذين أوتوا الكتاب قاتلوا الذين ال يؤمنون بالله م للاه ون ما حر
اغرون طوا الجزية عن يد وهم Kitap verilenlerden, Allah’a ve ahiret gününne inanmayan“حتى ي
kimselerle ve Allah’ın ve O’nun Resul’ünün haram ettiğini haram etmeyenlerle ve hak dîni, dîn
edinmeyenlerle, onlar küçük düşüp, cizyeyi elleriyle verinceye kadar savaşın.” (Tevbe, 9/29)
Aynı mevzuda halife Hz. Ebu Bekir, Hz. Muhammed’in vefatından sonra ridde savaşlarında,
zekât vermeyenlere karşı savaş ilan etmede ve Usame’nin ordusunun gönderilmesinde istişareye
başvurmayarak kendisi karar almıştır. Bize göre bu üç konu da istişarenin kapsamı alanı dışındadır.
Şöyle ki;
1. Usame’nin ordusunun gönderilmesi (Geniş bilgi için bkz. İbn Kesîr, el-Bidâye ty. VI, 304)
Hz Muhammed(s.a.s.) hayatta iken ordunun başına Usame’yi tayin edip gitmesi için hazırlıkların
yapılması emrini vermişti. Hz Ebu Bekir’in yaptığı ise sadece Peygamber’in emrini yerine
getirmekten başka bir şey değildir. Diğer bir ifadeyle, Resulullah(s.a.s.)’ın vefatlarından önce vermiş
bulundukları bu kararı, onun halifesi sıfatıyla uygulamasıydı. (Bkz. Turan, 2016, 123)
2. Ridde savaşları ve zekât vermeyenlere karşı savaş ilanı hususuna gelince, bu iki hususta
bizce istişarenin mevzusu dışında kalmaktadır. Çünkü Hz. Ebu Bekir, İslam ümmetinin halifesi
olduğu için, şer’i kanunun hükmünü uygulamakla görevlidir. Her iki olayda da şer’i kanunun açık
ihlali söz konusudur. (“Namazla zekâtı birbirinden ayıran ve ben namaz kılarım ama zekât vermem
diyen kimseler, meşru yönetime haksız yere isyan etmiş olurlar.” (Turan, 2016, 123)
Bu hususta sözün özü şudur ki, hakkında Kur’an’da kesinlik ifade eden ayetlerin olduğu
hususlarda asla istişare caiz değildir. Hakkında açık nassın olmadığı dînî ve dünyevî hususlarda ise,
istişare yapılması gereklidir. Ayrıca bu husustan başka yine şurayı ilgilendiren İslam âlimlerinin
kendi aralarında tartıştığı bir mesele daha karşımıza çıkmaktadır. O da danışma kurulunda çıkan
karara halifenin uyması zorunlu mudur? Yoksa sadece konu hakkında bilgi alması ve daha sonra
kendi görüşüne göre hareket etmesi mümkün müdür? Hususudur.
3. Halife’nin Şûrada Çıkan Karara Uyma Hususu
Halifenin şûradan çıkan karara uyma zorunluluğu var mıdır, yok mudur? sorusunun cevabını
vermek oldukça zordur. Bu hususta çok fazla rivayetlerin olması ve bu rivayetlerin değişik şekillerde
yorumlanması, konuyu daha da karmaşık bir hale getirmektedir. Aslında mevzuyu içinden çıkılmaz
bir hale getirilmesinin sebebi, konunun bir bütün halinde değil de, değişik konuların içerisinde ele
alınmasındandır. Bu yüzden âlimler, bu hususa değişik konuların içerisinde vurgu yaparken
birbirleriyle ihtilafa düşecek şekilde görüşler ileri sürmüşlerdir.
Page 10
226 Halit BOZ
Turkish Studies Volume 13/2, Winter 2018
a. Bir kısım âlimlere göre halifenin, şûradan çıkan karara uyma zorunluluğu vardır. Halifenin
şûradan çıkan kararlara uyma zorunluluğu olduğunu söyleyenlerin delillerini şöyle özetleyebiliriz:
1. Kur’an’dan Delilleri
ل على للاه .ve işler konusunda onlarla muşavere et (danış)…“وشاورهم في األمر فإذا عزمت فتوك
Azmettiğin zaman, artık Allah'a tevekkül et…” (Al-i İmrân, 3/159) ifadesinde Yüce Allah, Resulü’ne
açık bir şekilde şûrayı emretmektedir. Bu ayet, Uhud savaşından sonra nazil olmuş, (İbn Kesîr,
Tefsir, ty, I, 420) bilindiği üzere Peygamber’in Medine’de kalıp düşmanı karşılama fikri varken
şûradan çıkan karara uyup ordusuyla beraber Uhud’a giderek düşmanı orada karşılamıştır. (İbn
Hişâm, 1971, II, 62) Müslümanların yenilgiye uğramalarına rağmen Yüce Allah bu ayeti indirerek
sanki Resulü(s.a.s.) ’ne, yenilginin sebebini şûradan çıkan karara bağlama. Bu neticeden dolayı
bundan sonraki işlerinde seni şûradan alıkoymasın emrini vermiştir. (el-Bedevî, 1987, 146) Bu
yüzden Halifenin’de tıpkı Resulullah(s.a.s.) gibi kendi isteğinin aleyhine olsa bile şûrâdan çıkan
karara uyma zorunluluğu vardır.
Aslında ihtilafın çıkışına zemin hazırlayan şeyin, ayette geçen
Azmettiğin zaman..” (Al-i İmrân, 3/159) ifadesinde geçen “azmetme”nin tam..فإذا عزمت…“
olarak ne anlama geldiği noktasındadır. (“Kur’an muhatapları tarafından net bir şekilde anlaşılır
yargısı, genel kabul olmakla birlikte ayrıntıları ve alt başlıkları hakkında günümüze kadar uzanan
bazı tartışmalardan uzak değildir.” (Geniş bilgi için bkz. Bayer, Volume 11/5 Winter, 2016, 85-98)
İbn Kesîr, Yüce Allah’ın ayetteki bu kelimeyi “çoğunluğun görüşünü alma” şeklinde tefsir ederek,
bu görüşünü teyid eden Resulullah(s.a.s.)’ın şu hadisini delil getirmiştir: “Resulullah’a “azm”in ne
anlama geldiği hakkında soru soruldu. O’da; “şûra’da muşavere edilip çıkan karara uymaktır” diye
cevap vermiştir. (İbn Kesîr, Tefsir, ty. I, 420; Aynı mevzuyu İmam Suyutî’de ele almıştır. Bkz. es-
Suyutî, ty. II, 90) Dolayısıyla “azm” kelimesi, ayet ve hadislerde, çoğunluğun görüşünü kabul edip
uyma anlamını ihtiva eder. Aynı şekilde Reşit Rıza’da bu görüşü benimseyerek şöyle demiştir:
“Şûranın tercih kararını, Allah’a tevekkül ederek yürürlüğe koy” (Rıza, 1960, IV, 205)
Kuşkusuz Âl-i İmrân 159. ayeti, Müslümanların işlerinin şûra ile yürüdüğünü ve şûradan
çıkan kararın bütün görüşlerin üzerinde kabul edildiğini açıklamaktadır. Durum böyle olmasaydı o
zaman şûranın bir anlamı kalmazdı.
Bir kısım düşünürler, bu görüşe karşı şöyle demişlerdir: “Azm” kelimesinin lugat anlamı
“çoğunluğun görüşünü alma” değildir. Buna cevap olarak denilebilir ki, “azm” kelimesinin sözlük
anlamı bu olmasa bile şer’i manada bu anlamı ifade etmesine engel değildir. (el-Ensârî, 1977,192)
Çünkü Resulullah,(s.a.s) yukarıda da geçtiği gibi “azm”’in manasını; “şûrada istişare edilip çıkan
karara uyma” şeklinde açıklamıştır. (Ayrıntılı bilgi için bkz. Turan, 2016, 122-124)
2. Sünnetten Delilleri
Halife’nin şûradan çıkan karara uyma zorunluluğunun olduğunu söyleyenlerin hadislerdeki
delillerini şöyle sıralayabiliriz.
2. 1. Resulullah(s.a.s.), Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer için, “şayet ikiniz bir karar üzerinde
birleşirseniz, size muhalefet etmem.” (İbn Kesîr, Tefsir, ty, I, 420) Bu hadis, anlam itibariyle
Resulullah(s.a.s.)’ın “azm” konusundaki hadisiyle bütünlük arzetmektedir.
2. 2. Resulullah(s.a.s.)’ın Bedir savaşı ile alakalı hususlarda şûranın kararlarına uymuştur.
Çünkü Hz. Peygamber, Ebu Sufyan başkanlığındaki kervanın önünün kesilmesi, (İbn Hîşâm, 1971,II,
186) Bedir savaşı ile alakalı savaşa karar verilmesi, savaş alanının belirlenmesi (İbn Kesîr, el-Bidâye,
II, 262) gibi hususlarda ashabıyla istişarede bulunmuştur. Meseleyi özetleyecek olursak, Kureyş’in
büyük bir ordu ile yola çıktığı haberini alınca Hz. Peygamber, ashabı toplayıp onlarla istişare etti.
Resulullah(s.a.s.), özellikle ensarın görüşünü merak ediyordu. Çünkü onlar, Medine’de
Page 11
Kur’an ve Sünnet Işığında Danışma Sistemi II 227
Turkish Studies Volume 13/2, Winter 2018
Resulullah(s.a.s.)’a yardım edeceklerine söz vermişlerdi. Şimdi ise durum Medine dışına çıkmayı
gerektiriyordu. (el-Bedevî, 1987, 87)
Ensar adına söz alan Sa’d b. Muaz şöyle dedi: “Ya Resulallah! Bizim sana yalnız kendi
topraklarımızda yardım edip, başka yerlerde seni yalnız bırakacağımızı mı sanıyorsunuz? Ben bütün
Medine halkı adına konuşuyorum ve onlar adına sana kesin söz veriyorum. Nereye gidersek ve
nerede olursak olalım biz senden ayrılmayız… Allah’a yemin ederim ki, dünyanın en uzak köşesine
gitsen bile biz de seninle gideriz…( İbn Kesîr, Tefsir, ty. I, 420; ez-Zebîdî, 1972, X, 141-142) Onun
ardından Hz. Mikdat söz alarak şunları söyledi: “Ya Resulallah, Musa kavminin O’na dediğini sana
diyecek değiliz. Onlar git, sen ve Rabbin düşmanla çarpışın. Biz burada oturacağız demişlerdi. Lakin
biz senin sağında, solunda, önünde, arkanda yer alıp seninle beraber olacağız.” (İbn Hişâm, 1971,
II, 187)
Hz. Peygamber, bu sözleri duyunca yüzünde bir neşe dalgalandı. Ashabtan duyduğu bu
sözlere çok sevindi ve şûranın kararına uyarak şöyle buyurdu: “Allah’ın izniyle yürüyün ve zafer
müjdesini alın. Sanki ben şu an bir kavmin hezimetini seyretmekteyim.”( İbn Hîşâm, 1971, II, 188;
en-Nedvî, 1981, 143; el-Bûtî, 1965, 147)
2.3. Savaş Alanının Belirlenmesi: Hz. Muhammed ve ashabı, savaşmak için Bedir’e en
yakın kuyunun başına indikleri vakit ashaptan Hubab b. Munzir, Hz. Muhammed’e; “oraya inmeleri,
Allah’ın emri ile mi, yoksa savaş gereği mi?” olduğunu sordu. Hz Peygamber, savaş gereği olduğunu
söyleyince, Hubab b. Munzir, oradan kalkılarak Kureyş’in inmiş olduğu sulara en yakın kuyunun
başına inilmesi ve o kuyunun yanına havuz yapılıp su doldurduktan sonra yakındaki diğer kuyuların
kapatılmasının daha uygun olacağını söyledi. Buna uyularak oraya kadar gidildi, sahabenin istediği
gibi tavır alındı. (İbn Hîşâm, 1971, II, 188)
2. 4. Bedir Tutsaklarının Durumu: Müslümanların Medine’ye gelişlerinden bir gün sonra
Medine’ye getirilen esirler, ikişer, üçer ashap arasında taksim olundu. Bundan sonra Peygamber,
esirlerin hoş tutulmalarını ve onlara iyi muamele yapılmasını emretti. Ashap da bu emre uyarak
esirleri hoş tuttular. Onları en güzel şekilde yedirip içirdiler. Temiz elbiseler giydirdiler. Allah’ın
elçisi, ashabını toplayarak, esirler hakkında onlarla istişare etti. Hz. Ömer ve Sa’d b. Muaz, onlar ehl-
i küfr oldukları için öldürülmeleri gerektiğini söylediler. Hz. Ebu Bekir ise esirlerin fidye karşılığında
serbest bırakılmasını söyledi. Neticede şûrada Hz. Ebu Bekir ve onun gibi düşünenlerin fikirleri
kabul gördü. Çünkü Hz. Muhammed’de aynı fikirde idi. (et-Taberî, h. 1326, I, 1354-1355)
Bunun üzerine esirlerin her birine hal ve durumlarına göre bin ile dört bin dirhem fidye
vermeleri takdir edildi. Gücü yetmeyenlerden ise, okuma yazma bilenleri, Müslümanlardan onar
çocuğa okuma yazma öğretmeleri şartı ile serbest bırakıldı. Ancak daha sonra gelen Enfâl süresinin
67. ve 68. ayetlerine göre istişare sonucu alınan bu karar yanlıştı ve Hz. Ömer’in düşüncesini
güçlendirdiği için Efendimiz ve Hz. Ebu Bekir çok üzüldüler. (et-Taberî, h. 1326, I, 1355) Keza ayet
şöyledir: “Bir Nebî (peygamber) için yeryüzünde kesin zafer kazanıncaya kadar onun esirlerinin
olması, olmaz (uygun değildir). Siz, dünya malını istiyorsunuz ve Allah, ahireti istiyor. Ve Allah;
Azîz’dir, Hakîm’dir. Daha önce (geçmişte), Allah tarafından eğer yazılmış olmasaydı (Levh-i
Mahfuz’da) sizin almış olduğunuz şeyler (fidye) konusunda mutlaka size büyük bir azap dokunurdu.”
(Enfâl, 8/67, 68)Peygamber zamanında cereyan eden bu olayların önemli noktalarında, istişarenin
mutlaka yapıldığı görülmektedir.
2. 5. Uhud Savaşıyla İgili Danışmadan Çıkan Kararlara Uyulması: Bedir savaşından sağ
kalan Kureyş’in uluları, Bedir’de alınan hezimetin intikamını almak için var güçleriyle savaşa
hazırlandılar. Resulullah(s.a.s.), bu haberi alınca hemen ashabını topladı. O sabah kurulan şûrada
ensarın ve muhacirlerin en önde gelenleri mevcuttu. Düşmanı nerede karşılamanın doğru olacağı
hususunda Peygamber, ashabına danıştı. Ancak kendisi, Medine’de kalıp içerden savunma yapmanın
daha doğru olacağı düşüncesini taşımaktaydı. (Türcan, 2010, 231) Bu niyetini şu sözleriyle beyan
Page 12
228 Halit BOZ
Turkish Studies Volume 13/2, Winter 2018
etti: “Eğer Medine’de kalıp düşmanın istediği mevkiye inmesine taraftarsanız bırakın öyle olsun.
Çünkü düşman ordusu nereye kastederse orası kendileri için en şerli yer olacaktır. Yok eğer
üstümüze gelecek olurlarsa onlarla savaşırız.” (İbn Hîşâm, 1971, II, 62)
Ancak Bedir’e katılmayan sahabiler, düşmanla Medine dışında çarpışmaya taraftar idiler.
Keza gençlerin çoğu da onlarla aynı görüşü paylaşıyordu. Bunun sebebi de daha sonra korkaklıkla
suçlanmamaktı. Özellikle Peygamberin amcası Hz. Hamza, bu fikri taşıyanların başında geliyordu.
Hz. Muhammed’e dönerek şöyle dedi: “Sana kitabı indiren Allah’a yemin ederim ki, Medine dışında
kılıcımla düşmana karşı göğüs göğse çarpışmadıkça ağzıma bir lokma ekmek almayacağım.”Bundan
sonra Hz Muhammed, “…İçimizden gençler, Medine’den çıkıp harbetmemizi istediler, arzuları
yapılacaktır.” (Şakir, 1994, 281) Böyle diyerek evine gitti ve üst üste iki zırh giydi. Sonra İslam
ordusunun karşısına çıkarak düşmanla karşılaşmak üzere komutunu verdi. (İbn Hîşâm’ın siretinde,
Peygamberi Medine dışına çıkmada zorlayanların daha sonra pişman oldukları, Resulullah’a gidip
nasıl uygun görürlerse ona boyun eğeceklerini söylemeleri üzerine Hz. Peygamber: “Bir
Peygamber’e zırhını giydikten sonra düşmanlarıyla savaşmadan onu çıkarıp yerine koyması
yaraşmaz.”diye söylemişlerdir. Geniş bilgi için bkz. İbn Hîşâm, 1971, II, 62) Böylece kerih görse de
şûrada alınan karara uydu. (Şakir, 1994, 281)
2. 6. Hendek Kazılması Üzerine Anlaşmaya Varılması: Ebu Süfyan’ın ordusuyla
Medine’ye yakalaşmakta olduğu haberi alınınca Resulullah ashabıyla istişarede bulundu. Uzun
görüşmelerden sonra Selman-ı Farisi’nin fikrine uygun görüş şûradan çıkarak Medine etrafına
hendekler kazılmış(el-Bûtî, 1965, 303) bundan sonra bilinen olaylar gelişmiştir.
2. 7. Ayrıca Resulullah(s.a.s.)’ın şahsi meselesi olan ifk hadisesinde, (İbn Hîşâm, 1971, III,
313) ezanın oluşumunda, (İbn Hîşâm, 1971, II, 154; İbn Sa’d, 1952, I, 246; İbnu’l-Esir, 1979, III,
176) hurmaların aşılanması (Muslim, Fezail, 141; İbn Mâce, II, 825) hususunda Hz. Muhammed
şûrâya başvurmuş ve çıkan karara da uyulmuştur.
Yukarıda kısaca vurguladığımız hususlarda şûradan çıkan karara uyulduğu için âlimlerin
çoğu, İslam devletinin başkanı veya halifenin de bütün işlerde istişarede bulunması ve çıkan karara
uyması gerektiğini söylemişlerdir.
b. Bir kısım âlime göre ise halife veya İslam devlet başkanı, bilgi alış verişinde bulunmak
için şûrayı toplamasına rağmen şûradan çıkan karara uyma ya da uymama noktasında tamamen
muhayyerdir. Bir başka ifadeyle, şûranın kararını uygulama ya da uygulamamada tamamen özgürdür
demektedirler.
2. Kur’an’dan Delilleri: Bu görüşe mensup olanların en büyük delilleri Âl-i İmrân süresini
159. Ayetidir.“…فإذا عزمت …”Azmettiğin zaman …” Bu ayetteki azmetme ifadesini Allah, Resulüne
isnat etmiş, yani sen Ey Resulüm kararını verdikten sonra onu gerçekleştir manasına
hamletmektedirler. Bundan dolayı da Allah’ın Resulü, şûranın kararına ikna olmadıktan sonra oradan
çıkan karara uyma zorunluluğu yoktur. Nitekim et-Taberî, tefsirinde, bu görüşü teyid eden ifadeler
mevcuttur. (et-Taberî, Tefsir, 2000, V,346)
Ancak İslam devlet başkanının şûra kararlarına uyması gerektiğini söyleyenler, onların bu
görüşüne itiraz ederek şöyle demişlerdir. Ayette geçen “azm”ifadesi, şûranın aldığı en son görüşü
ifade eder. O zaman ayetin anlamı, Ey Resulüm, şûradan çıkan en son kararı Allah’a tevekkül ederek
uygulamaya koy şeklindedir. (el-Ensârî, 1977, 118)
3. Sünnetten Delilleri: İslam devlet başkanının şûranın kararına uyma zorunluluğu yoktur
diyenlerin sünnetteki delilleri şunlardır;
3. 1. Resulullah’ın(s.a.s.), Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer için zikrettiği hadistir. Nitekim bu
hadisi daha önce de zikretmiştik. Bu hadiste Peygamber şöyle buyurmuştur: “İkinizin üzerinde ittifak
Page 13
Kur’an ve Sünnet Işığında Danışma Sistemi II 229
Turkish Studies Volume 13/2, Winter 2018
ettiğiniz bir şeyde ben size muhalefet etmem” (Bu hadis hakkında birçok âlim zayıf hadistir
demişlerdir. Çünkü bu hadisin isnadında zayıf kabul edilen, Abdurrahman b. Ganem ve Abdulhamid
b. Behram gibi raviler mevcuttur. Geniş bilgi için bkz. el-Albânî, 1979, II, 51; İbn Hazm, 1975, 772)
Onlara göre bu hadiste anlaşılan, şûrada çoğunluğun görüşü ayrı olsa bile Hz. Ebu Bekir ve Hz.
Ömer, şayet bir husus üzerinde anlaşmış olsalar, çoğunluğun değil ikisinin üzerinde ittifak ettikleri
görüş kabul edilir. Böylece İslam devletinin başkanı da şûradan çıkan karara değil de tercih ettiği
görüşün kararını uygulamakta serbesttir.
Kanaatimize göre, bu görüşe şöyle itiraz edilebilir. Hadisin sıhhatı noktasında cereyan eden
tartışmayı bir kenara bırakarak deriz ki, bu hadiste, Resulullah(s.a.s.), şûradan çıkan çoğunluğun
kararını bırakarak ikisinin üzerinde ittifak ettiği görüşü uygular anlamı çıkmamaktadır. İkisinin
görüşü, diğer sahabenin görüşleriyle aynı olamaz mı? Bu ihtimali görmek gerekir. Denilir ki, delilde
değişik ihtimaller söz konusu ise hüccetiyetini kaybeder. Bu görüş de böyledir.
İhtimaldir ki Peygamberin bu şekilde buyurmasında çoğunluğun görüşünü kastetmiş olma
olasılığı fazladır. Çünkü herkes bilir ki Hz Ebu Bekir, her zaman yumuşak tavır takınan bir yapıya
sahiptir. Hz Ömer ise, adaleti sergilemede sertlikle anılan bir yapıdadır. Yumuşak ve sert
karakterlerin bir konuda ittifak etmeleri, büyük olasılıkla çoğunluğun görüşünü temsil eder. Nitekim
bu hadisin anlamı da bu şekilde yorumlanabilir.
3. 2. Şûrânın kararınauyma zorunluluğu yoktur diyenlerin sünnette ikinci delilleri,
Hudeybiye antlaşmasında (Hudeybiye Anlaşması hakkında geniş bilgi için bkz. İbn Hîşâm, 1971,
III, 208; el-Buhârî, ty. III, 45) Resulullah(s.a.s.), çoğunluğun görüşünü benimsemeyerek,
Kureyş’lilerle anlaşma yapmıştır. Bu olaydan anlaşıldığı gibi Hz. Muhammed, bazı hususlarda
şuraya başvurmadan karar almaktaydı.
Aslında bu problemin çözümü, Hz. Peygamber ile Hz. Ömer arasında o esnada geçen
konuşmada gizlidir. Onun için ikisi arasındaki konuşmayı aktarmak gerekir;“Hz Ömer, anlaşmanın
maddelerini benimsemedi ve Hz. Muhammed’e gelerek, “sen Allah’ın elçisi değil misin? Biz hak
üzere değil miyiz? Bizim şehitlerimiz cennetlik, onlarınki cehennemlik değil mi?” (el-Buhârî, ty. III,
45)gibi sorularla bu anlaşmanın maddelerini kabul etmek istemiyordu. Hz. Muhammed, onun
sorularına cevap verdi ise de Hz. Ömer’i yatıştıramadı. Hz. Ömer, aynı soruları gidip Hz. Ebu Bekir’e
yöneltti. Hz. Ebu Bekir ona: “O, Allah’ın Resuludur. Allah’a karşı asla gelmez. Allah da onu asla
desteksiz bırakmaz.”dedi. (ez-Zebîdî, 1966, X, 212) İşte o sırada fetih suresi indi. Resulullah, sureyi
Hz Ömer’e okutturdu. Hz. Ömer, Peygambere dönerek, “bu bir fetih midir?” diye sordu. O da,
“evet” (el-Bûtî, 1965, 330) deyince Hz. Ömer’in gönlü yatıştı.”
Hudeybiye anlaşmasının olduğu yer ve zamanda Fetih suresinin inmesi, bu anlaşmanın vahiy
ile desteklendiğinin en büyük işaretidir. Dolayısıyla bir hususta nassın olduğu yerde şûranın caiz
olmadığını zaten bütün âlimler kabul etmektedir. Bu yüzden Resulullah(s.a.s.), çoğunluğun görüşüne
göre değil de nassa göre karar vermiştir. Bu da Halife’nin şûranın kararına aykırı bir karar alabileceği
anlamına gelmez.
3. 3. Bu görüşü benimseyenlerin ileri sürdükleri bir başka husus ise, Bedir savaşında ele
geçirilen esirlerle alakalı verilen karardır. Çünkü Resulullah(s.a.s.), şûrada çoğunluğun ya da
azınlığın görüşünü değil de kendi görüşüyle paralellik arz eden Hz. Ebu Bekir’in görüşünü kabul
etmiş ve yürürlüğe koymuştur. (Mutevellî, 1972, II, 15-16) Nitekim bu hususu aynı çalışmanın
içinde daha önce açıklamıştık.
Kuşkusuz, bu görüşe cevap vermeden önce o şûrada cereyan eden çok önemli bir bölümü
aktarmak gerekir. Özetleyecek olursak: İbn Mes’ud’dan gelen rivayete göre, Resulullah (s.a.s.),
Bedir günü şöyle buyurdu: “O esirler hakkında ne diyorsunuz?”(Taberî, Tarih, 1326, II. 474; İbn
Kesîr, el-Bidâye, ty. III, 297) Daha sonra Hz. Ebu Bekir söz alarak, onların kendi kavimleri olduğunu,
umulur ki Allah’ın yardımıyla hidayete erebileceklerini ve bu yüzden öldürülmemelerini söylemiştir.
Page 14
230 Halit BOZ
Turkish Studies Volume 13/2, Winter 2018
Hz Ömer’de, boyunlarının vurulması gerektiğini, çünkü onların İslam düşmanı olduklarını
söylemiştir. Abdullah b. Revâhâ ise, bir vadide bol odun yakarak onları ateşe atmayı söylemiştir.
Ashabın bir kısmı Hz. Ebu Bekir’in, bir kısmı Hz. Ömer’in, bir kısmı ise Hz. Abdullah b.
Revahe’nin fikrini benimsemiştir. En sonunda Resulullah(s.a.s.), şöyle buyurdu: “… Ey Eba Bekr,
senin örneğin, Hz İbrahim gibidir. Çünkü o, şöyle demişti: “ ني فإنه مني ومن عصاني فإنك غفور فمن تب
حيم Artık kim bana tâbî olursa, bu sebeple o mutlaka bendendir. Ve kim bana asi olursa, o zamanر
muhakkak ki; Sen Gafur'sun, Rahîm'sin.” (İbrahîm,14/36) Yine senin örneğin Ya Eba Bekr, İsa
gibidir. Çünkü O şöyle demişti: “ زيز الحكيم وإن تغفر لهم فإنك أنت ال بهم فإنهم عباد ذ Eğer onlara azapإن ت
edersen, artık muhakkak ki onlar, Senin kullarındır. Ve eğer onları bağışlarsan, o takdirde muhakkak
ki Sen, Sen Azîz'sin (üstünsün) Hakîm'sin (hüküm ve hikmet sahibisin).” (Mâide, 5/118) Ya Ömer,
senin örneğin Nuh gibidir. Çünkü o şöyle demişti: “ا ب ال تذر على األرض من الكافرين ديار .e Hzوقال نوح ر
Nuh: “Rabbim, yeryüzünde kâfirlerden dolaşan bir kimse bırakma.” dedi.” (Nuh, 71/26) Yine senin
örneğin Ey Ömer, Musa gibidir. Çünkü o şöyle demişti: “ ربنا اطمس على أموالهم واشدد على قلوبهم فل يؤمنوا
ذاب األليم حتى يروا ال Rabbimiz, onların mallarını mahvet, onların kalplerini sıkıştır. Artık elîm azabı
görünceye kadar onlar, mü’min olmazlar...” (Yunus, 10/88) Siz hepiniz çok değerlisiniz. Karar, ister
fidye isterse boyun vurma çıksın, bu değerinizi asla düşürmez.”(İbn Kesir, el-Bidâye, ty. III, 297)
Bu sebeple, bunların ileri sürdükleri delillerine karşı şunu söylemek mümkündür.
Resulullah(s.a.s.), Bedir esirleri hakkında karar verirken sadece Hz. Ebu Bekir’in kararını değil
çoğunluğun görüşünü dikkate almıştır. (Mutevellî, 1972, II,16) Bu hususta Reşit Rıza şöyle der: “Bu
olayda, esirlerin fidye karşılığı bırakılmasını isteyenler, çoğunlukta idiler. Bu hususta Hz Ebu
Bekir’in isminin birçok rivayette geçmesinin nedeni, Resulullah’ın, ilk önce onunla istişareye
başlamasındandır. Çünkü O, makam itibariyle en büyükleri idi.” (Rıza, X, 1960, 99)
Bu olayla alakalı “itab”a gelince, bunun sebebi, Resulullah(s.a.s.)’ın şûrada çoğunluğun
görüşünü tercih ettiği için değil, aksine bunun, Allah’tan Peygamberine, dünyalık hiçbir şeyin
ahiretin üstüne çıkmaması hususunda bir işarettir. (el-Bedevî, 1987, 154) Bize göre de Yüce Allah’ın
Peygamberine bu itabı, bir uyarı niteliğini taşımaktadır.
Bu sebeple, halifenin veya İslam devlet başkanının şûradan çıkan karara uyma hususunda
zorunluluğunun olup olmaması etrafında dolaşan görüş ve delilleri aktarırken Resulullah(s.a.s.)’ın
döneminde bu mevzu ile ilgili cereyan eden bazı olaylardan örnekler vermekle yetindik. Konuyu
fazla teferruata indirmemek için Hulefa-i Raşid’in döneminde ki olaylara temas etmedik. Bunu ve
şûra ehlinin özelliklerini ve şûrâ ile demokrasi karşılaştırmasını başka bir çalışmaya bırakarak son
olarak deriz ki, Resulullah(s.a.s.) ve Hulefa-i Raşid’in zamanında ortaya çıkan bütün meselerede,
Resulullah(s.a.s.) ve Halifeler, istişareye başvurmuş ve oradan çıkan kararlara riayet etmişlerdir.
Sonuç ve Öneriler
“Kur’an ve Sünnet Işığında Danışma Sistemi II” adını taşıyan bu çalışma ile elde ettiğimiz
önemli hususları şöyle özetleyebiliriz.
a. İslam tarihinde Resulullah(s.a.s.) ve Hulefa-i Raşidin, gerek şahsi gerekse toplumsal
meselelerde, karar almadan önce mutlaka ashabıyla istişarede bulunmuş ve şûradan çıkan kararlara
uymuşlardır. Onlar bu işi, Kur’an’ın emri gereği yerine getirmişlerdir. (Âl-i İmrân, 3/159; Şûrâ,
42/38) Ancak, hakkında Kur’an’da açık delillerin olduğu hususlarda böyle bir şeye asla tevessül
etmemişlerdir. Ashap da bunu bildiği için herhangi bir hususta fikir beyan etmeden önce hakkında
vahiy olup olmadığını Resulullah’a sormuş, hakkında vahiy olmadığı bilgisini aldıktan sora
fikirlerini özgürce beyan etmişlerdir. Bunun örneğini Bedir savaşındaki istişarede görmekteyiz.
Nitekim Hubab b. Munzîr, savaş alanının belirlenmesinde fikrini beyan etmeden önce, bu konuda
vahiy olup olmadığını sormuş, vahiy olmadığını öğrendikten sonra fikrini açıklamıştır.
Page 15
Kur’an ve Sünnet Işığında Danışma Sistemi II 231
Turkish Studies Volume 13/2, Winter 2018
Müslümanlar, gerek şahsi gerekse toplumsal hususlarda, nefsine ve aklına güvenerek tek
başına kararlar almamalıdır. Şûrânın farz olduğunu bilmeli, mutlaka şu iki prensibe dikkat etmelidir.
1. Konu hakkındaayet ve sahih hadis varsa ona uymalı, yoksa zikredeceğimiz hadiste
belirtilen niteliklere sahip insanlarla istişare etmelidir. Nitekim bu hadiste Peygamberimiz(s.a.s.)
şöyle buyurmuştur: “Hz. Ali, Peygambere sorar-Ey Allahın Resulü, hakkında Kur’an’da ayet
gelmemiş sizin sünnetinizde de benzeri bir hüküm bulunmamış bir hadise ortaya çıkarsa ne
yapmamızı buyurursunuz? Resulullah’ın cevabı şudur: Onu fukaha ve mü’minlerden abid olanlar
arasında istişare edin. Ancak onunla alakadar bir kimsenin reyi ile hükme bağlamayın.” (el-
Heysemî, 1967, I, 180)
2. Toplumun herhangi bir kademesini idare eden kişi, şahsi veya toplumsal hadiselerin
akıbetiyle ilgili karar vermeden önce mutlaka işin uzmanı kişilere danışmalı, onların onların
görüşlerine ihtimam göstermelidir. Ayrıca karşı görüşte olanların gönlünü almayı bilmeli onlara
değer, kıymet verdiğini beyan etmeli, gönüllerini hoş tutarak, onları kırmamalıdır. Çünkü herhangi
bir meselede fikrine başvurulan kimse kendisine kıymet verildiğini kabul eder. Keza insanın manevi
yönü, buna uygun olarak yaratılmıştır. Nitekim Resulullah, Bedir esirlerinin akıbeti hakkında
ashabıyla istişare yaparken bu tavrı açık bir şekilde sergilemiştir. Zira Resulullah’ın(s.a.s.), Hz. Ömer
ve Hz. Abdullah b. Revâhe için ayetlerle kullandığı ifadeler, bizler için bu gibi durumlarda örnek
teşkil etmelidir. Bu hususta Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “ أسوة حسنة لمن كان لقد كان لكم في رسول للا
ا كثير واليوم اآلخر وذكر للا Andolsun, Allah’ın Resulünde sizin için; Allah’a ve ahiret gününe“يرجو للا
kavuşmayı uman, Allah’ı çok zikreden kimseler için güzel bir örnek vardır.” (Ahzâb, 33/21)
b. Cumhur, netice ne olursa olsun halifenin, şûra uygulamasından çıkan karara uyma
zorunluluğunun olduğunu söylemektedirler. Bunun böyle olması gerektiğine de delil, Uhud
savaşından önce yapılan danışmada Resulullah(s.a.s.)’ın gönlü savunma savaşı yapma düşüncesi
taşırken, arzusu dışında çıkan karara uymuş olmasıdır.
c. Danışmada çıkan kararın neticesi olumsuz olsa bile, şûra uygulamasından vazgeçmenin
doğru olmadığı anlaşılmaktadır. Buna örnek olarak da Uhud yenilgisinden sonra danışma ile ilgili
inen şûra, 38. ayeti göstermektedirler. Çünkü Resulullah,(s.a.s.) Uhud’da savaşı kaybetmesine
rağmen ondan sonra da bütün hadiselerde istişareyi uygulamıştır. Buna, pek çok örnek içerisinde
Hendek savaşı ve ifk hadisesindeki istişarelerini göstermek mümkündür. Ayrıca Resulluh’ın, şûrada
alınacak kararların yumuşak ve daha affedici mahiyette olması taraftarı olduğunu sezmekteyiz.
Nitekim Bedir esirleri hakkında yapılan istişarede, bu tutumunu Hz. Ömer ve Hz. Abdullah b.
Revâha’ya karşı takındığını rahatlıkla görmekteyiz.
d. Şûrânın konusunu teşkil eden meseleleri, sadece harp ile ya da dünyevî mevzularla
sınırlandırmak doğru değildir. Hakkında Kur’an ayetlerinin ve sahih hadislerin olmadığı bütün
hususların şûrânın konusunu teşkil ettiğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Çünkü hem dînî hem de dünyevî
meselelerle alakalı önemli hususların doğru sonuca varabileceği yerin şûrâ olduğuna göre onu, sınırlı
kalıplar içine sokmanın doğru olmadığı kanaatindeyiz.
Hz. Peygamber’in ve halifelerin, istişare meclisinde bulunanlar için ilmî kaynaklar “ehlu’ş-
şûrâ” tabiri kullanmışlardır. Ayrıca Kur’an’da geçen “ulu’l-emr”(Nîsâ, 4/59) tabiri’de bunu
kastetmektedir. Ancak şûrâ ehlinin nasıl seçilecekleri değişmez kurallara bağlanmamış, zaman,
durum ve tecrübeye göre Müslümanların tercihine bırakılmıştır.(Sönmez, 2015, 111) Nitekim Hz.
Muhammed’in dönemi, İslam devletinin kuruluş devridir. Dolayısıyla Medine’de ilk şûrâ üyeleri,
Muhacir ve Ensâr olmuştur. Daha sonraları ise Bedir savaşına katılanlara her zaman öncelik
tanınmıştır. Keza Hz. Ali, kendisine beyat etmek için gelenlere; “bu hak, Bedir ve şûrâ ehline aittir.
Onlar kimi kabul ederse halife odur. Toplanıp bu işi halledelim.” (İbn Hişâm, 1971, III, 67)
demesinden anlaşılıyor ki şûrâ ehlinin seçimi, halife veya devlet başkanının takdirine
bırakılmamıştır. Ayrıca şûrâyı ilgilendiren hususlardan; şûrâ ehlinin seçimi ve seçme metodu, şûrâ
Page 16
232 Halit BOZ
Turkish Studies Volume 13/2, Winter 2018
ehlinin özellikleri ve de özellikle şûrâ ile demokrasinin mukayesesi vb. gibi konuların bir arada
incelenip açıklığa kavuşturulmasına ihtiyaç duyulmaktadır.
Kuşkusuz şûra, insanı pişmanlıktan beri eden, sağlam toplumun temellerini oluşturan ve en
önemlisi de insanı, hevâ ve hevesine göre hareket etmeyi engelleyen Allah’ın bir emanetidir. Bu
emanetin sorumluluğunu Allah, halifeye, İslam devlet başkanına ve bütün Müslümanlara
yüklemiştir. Bu hususta son sözümüz Hz. Peygamberin şu hadisi olsun: “Ümeranız hayırlılarınızdan,
zenginleriniz cömertlerinizden olur ve işleriniz de aranızda istişare ile yürürse, yerin üstü sizin için
yerin altından daha hayırlıdır.”
KAYNAKÇA
Agitoğlu, Nurullah, Temel Hadis Kaynaklarındaki Siyer Bölümleri Üzerine Bir Değerlendirme-
Tirmizî'nin el-Câmiu’s Sahîh’i Örneğinde-,Turkish Studies-International Periodical for the
Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume, 12/27, Fall-2017, 54.
ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/,Turkish
Studies.,12591, Ankara-Turkey.
el-Albanî, Muhammet Nasruddin, Silsiletu’l-Ehadisi’d-Daifeti, Mısır, 1979.
el-Âlûsî, Mahmut, Ruhu’l-Meânî fi Tefsiri’l Kur’âni’l-Azîm ve’s-Sebi’l-Mesanî, Daru’l-Fikr, Beyrut
ty.
Asım Efendî, el-Okyanusu’l-Basît fi Tercemet-i Kâmusi’l-Muhît, İstanbul h. , 1305.
Bayer, İsmail, Kur’ân Kelimelerinde Mubîn Niteliğinin Yansımaları,Turkish Studies-International
Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 11/5
Winter 2016, p. 85-98, ISSN: 1308-2140, DOI Number:
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9435, Ankara-Turkey.
el-Bedevî, Hasan Abdu’r-Rauf Muhammed, Fıkhu’ş-Şûra fi’l-İslam, Kahire, 1987.
el-Beydâvî, Nasruddîn Ebî Saîd Abdullah b. Ömer, Envaru’t-Tenzîl ve Esraru’t-Te’vîl, Dâr-u
İhyâi’t- Turâsi’l-Arabî, ty.
Boz, Halit, Kur’an ve Sünnet Işığında Danışma Sistemi, Din bilimleri Akademik Araştırma Dergisi,
Cilt, 14, Sayı, 3, 2014.
el-Buharî, Muhammed b. İsmail, Sahih-i Buharî, İsa el-Halebi ve Şureka, Mısır, ty.
el-Curcânî, Seyyid Şerif, Kitâbu’t-Ta’rîfât, Beyrut ty.
Ebu Davut, Süleyman b. Eş’as, es-Sünen,(Tah. Muhammed Muhyeddin), Buyrut, ty.
Doğan, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, İz Yayınları, İstanbul 1996.
Elmalılı, Muhamed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Eser Yayınları, İstanbul 1973.
el-Ensârî, Abdu’l-Halip eş-Şûra ve Eseruha fi’d-Demokratiyyeti, Kahire, 1977.
Esat, Mahmut, Tarihi Dini İslam,(Çev. Ahmet Lütfi Kazancı, Osman Kazancı), 1983.
el-Ferahidî, Ebu Abdirrahmân Halil b. Ahmed, Kitabu’l-Ayn, Beyrut ty.
el-Fîruzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya’kub, el-Kâmusu’l-Muhît, er-Risale Matbaası, Beyrut
2005.
el-Heysemî, Nûruddîn Ali b. Ebî Bekr, Mecmeu’z-Zevâid, Lübnan, 1967.
Page 17
Kur’an ve Sünnet Işığında Danışma Sistemi II 233
Turkish Studies Volume 13/2, Winter 2018
Hallâf, Abdulvehhab, e-Siyasetu’ş-Şer’iyyetu, Daru’l-Ensar, Kahire, 1977.
İbn Arabî, Muhyiddin Ebu Bekr Muhammed b. Abdullah, Ahkamu’l-Kur’an, Kahire, 1957.
İbn Deybe, Vecuhiddin Abdurrahman, Teysîru’l-Vusûl, 1989.
İbnu’l-Esîr, Ali b. Muhammed el-Cezeri, Usdu’l-Ğabe, Kahire, 1979.
İbn Fârîs, Ebu’l-Huseyn Ahmed, Mu’cemu Mekayis fi’l-Luğa, Beyrut ty.
İbn Hazm, el-Ahkâmu fi Usuli’l-Ahkâm, Beyrut, 1975.
İbn Hîşâm, Ebu Muhammed Abdu’l-Melik, es- Siretu'n- Nebeviyye, Beyrut, 1971.
İbn Kesîr, İmâduddîn Ebu'l-Fidâ İsmaîl, Tefsîru’l-Kur’ân’i'l- Azîm, Kahire ty.
----------- el-Bidâye ve’n-Nihâye,(Thk. Ahmed Ebu Mülhim ve arkadaşları), Daru’l-Kutubi’l-
İlmiyye, Beyrut, ty.
İbn Manzûr, Ebi’l-Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mukrim, Lisanu'l-Arab, I-XV, Dâr-u Sadr,
Beyrut ty.
İbn Sa’d Muhammed b. Said ez-Zührî, et-Tabakatu’l-Kübra, Beyrut, 1952.
el-İsfehânî, er-Râğıb, Huseyn b. Muhammed, Mufredâtu Elfâzi’l-Kur’ân, (thk. Safvân Adnân
Dâvudî,) Dâru’l-Kalem, Dimeşk 1992.
İslam Ansiklopedisi, Şamil Yayınları, İstanbul, 1991.
İzutsu, Toshihiko, Kur’ân’da Dinî ve Ahlâkî Kavramlar,(Çev. Selahattin Ayaz), Pınar Yayınları,
İstanbul 1991.
İbn Esîr Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed, el-Kâmil fi’t-Târih, Dâru Sâdır, Beyrut, 1979.
Kutup, Seyyid, Fi Zilali’l-Kur’ân, Daru’ş-Şurûk, Kahire,1985.
Küçük, Raşit, İslamî Yönetimin Temeli Şûra, Vefa Yayıncılık, İstanbul, 1992.
el-Mevdudî, Seyyid Ebu’l A’la, Tefhîmu’l Kur’ân, İnsan Yayınları, İstanbul 1987.
Mutevellî, Abdu’l-Hamid, Mebdeu’ş-Şûra fi’l-İslam, Alemu’l-Kutub, Mısır, 1972.
el-Müslim, b. Haccâc el-Kuşeyrî, el neysaburi, el-Câmiu’s-Sahîh, Kahire, 1955.
en-Nesâî, Ebu Abdurrahman Ahmed b. Ali b. Şuayb, es-sünen, Beyrut, 1992.
en-Nesefî, Ebu’l-Berekât, Abdullah b. Ahmed, Tefsîru’n-Nesefî (el- Medârik), Beyrut, ty.
er-Râzî, Ebu Abdillâh Fahruddîn Muhammed b. Ömer, Mefâtihu’l-Ğayb, et-Tefsîru’l-Kebîr, Daru’l-
Fikr, Beyrut, 1995.
Rıza, Reşit, Tefsiru’l-Menar, Mısır, 1960, IV, 205.
es-Sabunî, Muhammed Ali Saffetu’t-Tefâsîr, Dersaadet, İstanbul, 1986.
es-Suyutî, Celaluddin Abdurrahman, el-Hasâisu’l-Kubrâ, Kahıre, thy.
Sönmez, Abidin, Şûrâ ve Resulullah’ın Müşaveresi, İnkılab Yayınları, İstanbul, 2015.
Şakir, Mahmut, Peygamberimizin Hayatı, çev. Ferit Aydın, İstanbul, 1994,
et-Taberî, Muhammad bin Cerir, bin Yezid Ebu Cafer, et-Târihu’l-Kebîr, Mısır,1326.
-----------Câmiu’l-Beyân fi Te’vîli’l, (thk. Ahmed Muhammed Şâkir), Müessesetü’r-Risâle, 2000.
et-Tirmîzî, Ebu İsa Muhammed b. Îsa, es-Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, ty.
Page 18
234 Halit BOZ
Turkish Studies Volume 13/2, Winter 2018
Turan, Maşallah, Kur’an’a Göre Özgürlükler ve Kader, Hüner Yayınevi, Konya, 2016.
Türcan, Diyanet İslam Ansiklopedisi, 2010.
ez-Zebîdî, Seyyid Muhammed Murtaza Hüseyin, Tâcu’l-Arus min Cevâhiri’l-Kâmus, Dar-u Sâdır,
Beyrut, 1966.
ez-Zehebî, Şemsuddîn, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Siyer-u ‘E’lami’n-Nubelâ,
(thk. Şuayb el-Arnavutî başkanlığında heyet)Muessesetu’r- Risâle, 1985.
ez-Zemahşerî, Ömer, el-Keşşâf, Mektebetu’l-Ubaykan, Riyad, 1998.