Turk Ordusunun Tarihsel Kaynaklari - Mevlut Bozdemir (2)

7/25/2019 Turk Ordusunun Tarihsel Kaynaklari - Mevlut Bozdemir (2)

1/213


2/213

A.. SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI; 489

100. DOUM YILINDA ATATRK'E ARMAAN DZS: 32

T R K

Dr. MEVLT BOZDEMR

Ankara 1982


3/213

Kapaktaki minyatr: Gazi Oku, XV. yy. (Topkap Saray M sesi)Kapak dzeni: Ayegl Karacaer

ANKARA

S.B.F. BASIN VE YAYIN YKSEK OKULU BASIMEV

1982


4/213

O'na ve Onlar'a;

Okuyup yazamadan "yaayan" analara


5/213

I"


6/213

N S Z

Balang noktalarm 19721978 yllarnda Paris'teyaptm almalardan alan ve sonra Trkiye'de gelitirdiim bu yaptn belki bir tek erdemi savunulabilir:niversite'nin imdiye kadar gerektii gibi ilgilenmedi

i fakat Trk toplumunun tarihsel geliiminde anahtarrol oynayan kurumlardan birini bilimsel ura konusu yapmas.

Gerekten de Trkiye'de Ordu konusunda bilimselaratrmalar, zellikle toplumsal ve siyasal nitelikli olanlar yok denecek kadar azdr. Oysa Bat bilim evrelerinde 1960'lardan bu yana retim programlaryla, yayn

laryla, bilimsel toplantlaryla, aratrma merkezleriyle... ulusal ve uluslararas dzeyde Ordu konusu younbir ilgi toplamtr. Bunun sonucu olarak bir yandankonuyla ilgili geni bir literatr1 ortaya karken teyandan pek ok yan ve alt bilim dallar olumaya balamtr. Ordu Sosyolojisi, Asker Mdahaleler Sosyolo

jisi, Asker Politika, Savunma Politikalar, Sava Sos

yolojisi, Sava ve Bar Aratrmalar, Silahlanma, Silahszlanma, Silah Teknolojisi, Strateji, jeostrateji, jeopolitik... gibi.

1 Szkonusu literatrn ilk aamas iin bkz. LANG, Kurt,Military Sociology (A Trend Report and Bibliography) Sociologie Militaire (Tendances actuelles de la Recherche etBibliographie), Current Sociology Sociologie Contemporaina,Volume XIII, No I, Oxford, Basil Blackvvell, 1965; Volume

XVI, No 3, La Haye, 1968.


7/213

Bu niin byledir? Trkiye'de Ordu incelenmeyedeer ilginlikte bulunmadndan m? Herhalde deil.

Trk bilim evrelerinin bu gelimelere yabanc kalmalar genellikle konunun aratrmaclarda hakl yada haksz olarak uyandrd bir korku deilse bile bireit ekinmeyle aklanmaktadr. Bunda bir gerek pa

y olmakla birlikte biz bunun abartld kansndayz.Bu engelleyici ekinme duygusu yansra baka bir engel ise Ordu aratrmalar iin kanlmaz bilgi kaynaklarnn son lde snrl ya da aratrclara kapal tu

tulmasdr. Devlet srr!

Konunun ierii bakmndan gizlilik bir lde evrensel bir sorun. Ordular genel olarak hem olaan zamanlarda hem de bizim zellikle ilgilendiimiz siyasal

yaama mdahale zamanlarnda, sava ve benzeri zamanlarda olduu gibi kilitli bir az olmak isterler. Bu

nun doal karlanmas gerekir. Bir toplumun savunulmas ya da asker mdahale gibi yaamsal nemdekidurumlarda bilgi = iktidar denklemi gndeme girer.Bylesi durumlarda da can alc nitelikte baz grevlerher toplumda ayrcalkl zellikler gsterir. Hangi felsef balamdan bakarsak bakalm bu anlarda gizliliksava ve savunmann vazgeilmez kurallarndan biriolur.

Ne var ki pek ok lkede ve Trkiye'de asker konularda gizlilik grevin gerektirdii ly ok amakta ve psikolojik bir olguya dnmektedir. Oysa hi birtabu baarnn gvencesi olamaz. Ayrmsz ve lsz

bir yasak koyma eilimi her eyden nce ilgili kurumayarar getirmez. Hatta o kurumun sorunlarn gerekenaklkla ortaya koymaya engel olacandan byle birgizlilik anlay ciddi zararlara bile yol aabilir.

V I


8/213

Trkiye'de Ordu konusu, bir zamanlardaki D Politika konusu gibi, kamuoyunun bilgisi dnda tutulmakla ne yarar umulabilir? Herkesin her eyi tarttbir dnyada bu gizlilik gelenei, bu devlet sim anlay Trkiye'yi kurumlarn tanyamaz, sorunlarn tartamaz bir lke durumuna sokar ki bu da byk bir topluma yakr bir anlay saylamaz.

ada toplumlarda belirli kurumsal ilke ve titizliklere yine sayg gstererek kurumlarn ilev ve sorunlar tartlabilir ve bu ncelikle o kurumlara yarar getirir. Bu bakmdan Trk toplumunun da Ordusunu tanyabilmesi, tartabilmesi gerekir.

Ne tuhaftr ki, bu tanma ve tartma eksikliindenolacak, Trk Ordusu zerine yaplm en ayrntl aratrmalar da yabanclarndr. Burada sormadan edemiyoruz. Bu nasl "devlet srr" anlaydr ki kendi yurtta

larndan saknd bilgileri yabanclara cmerte sergiler? Yoksa Profesr Duverger'in dedii gibi "Devlet srr devletin karlarn savunmaktan ok devleti kendizel karlar iin kullananlarn karlarn (m?) sa

vunmaktadr."2

Ayrca niin korkulsun? Orduyu incelemek isteyenler nce mutlaka onu ortadan kaldrmakla m ie ba

layacaklardr? Safdil bir ordu dmanlyla nasl birbilimsel alma yaplabilir ki? Kald ki antimilitaristbile olunsa en basit bilimsellik ilkesi kiisel nyarg vedeerlendirmeleri aratrma d tutmamz emretmezmi? Niin gndelik politikalardan, kat militanlklardan, sloganc banazlklardan syrlabilmi kiiler Ordu

ve Savunma konularn bilimsel bir ciddiyetle inceleye

2 DUVERGER, M., Methodes des Sciences Sociales, s. 94.

VII


9/213

meinler? stelik byle bir yaklam ncelikle Orduyave topluma yarar getirecektir.

Ordu konusunda ucuz ve kolay politikalar peindekomak yerine konuyla dorudan ilgili olanlar; asker,diplomat ve bilim adamlar, bilgi ve deneyimlerini birletirerek bu gibi konularda ortaklaa dnmenin biryolunu bulmak durumundadrlar. Bunun zaman oktan gelmi ve gemitir bile.

Asker, sivil ve aydnlarn eski cunta armlarn

bir yana brakp bilgi ve deneyimlerini yeni bir misyonda, ulusal savunma sorunlarnn somut olarak ele alnmasnda birletirebilmeleri gerekir. Yoksa arada bir, birka emekli generalin strateji konularnda gazetelere yaz yazmalar ya da sivil tarihilerin uzak kald bir"resm tarih" anlayyla iyi niyetli de olsa gsterilenabalar yeterli olmaktan ok uzak kalr. "Sava generallere braklamayacak kadar ciddi bir itir" dendiiiin deil; fakat sava gibi, savunma gibi, askerin politikaya mdahalesi gibi son derece karmak olgularancak birden ok ura ve bilim dalnn ortaklaa yaklamyla geerli biimde incelenebilecei iin bu konular yalnzca askerlerin konusu olarak kalmamaldr.Tarih, Toplum ve Siyasal bilim, ekonomi, diplomasi veasker bilimler egdml bir yaklamla belirli bir

merkez evresinde sistematik abalar gsterilirse ancak ada toplumlarn dzeyinde bir sonu alnabilir. '

Bir gn balatlmasn dilediimiz bu abalara birbalang olmas umuduyla elinizdeki almayla TrkOrdusunun tarihsel gelimesi verilmeye allacaktr.

Ana izgileriyle de olsa ulalabilecek en eski zamanlardan balayarak Ordunun siyasal tarihesi fca

Viii


10/213

rldktan sonra gnmz Ordusunun toplumsal ve siyasal zmlemesi gndeme getirilecektir.

Dileimiz bu ikinci aamanm Trk Demokrasisininyeniden kurulduu gnlere rastlamasdr.

ankaya, Ocak 1982

IX


11/213


12/213

NDEKLER

NSZ V

NDEKLER XI

GR 1

I. BLM

ASYA GEBE ORDULARI 3

1 Balang Noktalan 42 Zaman 53 Yer 94 Yaam ya da "Kahramanlk Emperyalizmi" 125 Orta Asya'dan "Kaltmlar" 23

II. BLM

YERLEK ASKERLK 29

1 Osmanl ncesi Trk Ordular 292 Osmanl Trkleri 323 "Trk Tehlikesi" 344 Osmanl ktidar Yaps 405 Osmanl Ordu rgt 506 Ykselen Bat ve Gerileyen Osmanl mparator

luu 607 Orduda Yeniletirme Giriimleri 658 Geriye Tepen Reformizm 689 ki Osmanl Devrimi 71

10 Osmanl Askeriliinin k 75

III. BLM

KEMALST ORDU

1 Ulusal Askerliin Douu 772 Osmanl Topraklarnda Asker Durum 79

XI


13/213

i Anadolu'da Toplumsal Savunma gdsnnOrtaya k 83

4 Kemalist Ordunun Kuruluu 935 Kemalist Ordu, Boleviklik, ve Gerilla 105

6 Kemalist Ordu/Gerilla atmas 1307 rnek Olay : Yeil Ordu 1338 Kemalist Ordumun Duyarllklar 154

IV. BLM

ADA TRK ORDUSUNA DORU 162

S O N U 175

KAYNAKA 183

ZELGELER 194

ZAMANDZN 195

DZN 197

XII


14/213

"Yaplan her ey yazlmaya demez"VOLTARE

GR

Bu ne gerek bir tarih almas ne de bir tarihfelsefesidir. Tarihsel olaylara toplumbilimsel bir baktr. Gnmz doru yorumlamak iin gemie bir bavurudur. Bu yzden dorudan doruya belgeler, arivler ve zgn kaynaklardan ok tarihilerin ortaya koyduu verilerden kalkarak yaplan bir tarih yorumudur.Bu nedenle kolaylkla "tarihinin yapt zerinde lafazanlk" yapmakla sulanabilir. Bu durumda iki eyileri srlebilir : Birincisi tarihilerin bir eksiiyle ilgi

lidir. Bu bir yorum eksikliidir. Ortaya karlan tarihsel somut gerekler genel bir erevede yorumlanmadka ve bylece toplumsal geliim zaman iinde kesintisizizlenemedike Toplumbilimcilerin Tarihilerin ilerinekarr grnmeleri srp gidecektir. kincisi ise bilimler aras bir al veri sorunudur. Tarihiler belki dierToplumbilimcilerin ada bulgu ve yarglarndan ya

rarlanmak istemeyebilirler. Buna karlk Toplumbilimciler tarihsiz edemezler. nk her toplumsal olgununbir tarihsel boyutu vardr ve bunu tarihiler yerine getirmezlerse Toplumbilimciler bunu kendileri yapmayaalrlar.

Bu almadaki son amacmz, bir bakma ard niyetimiz gnmz Trk Ordusunun toplumsal kkenlerini,

siyasal kiiliini, ada Trk toplumundaki yeri ve ilevini kavramaktr. Bunun iin her konuda olduu gibi


15/213

tarihsel birikimi irdelemek ilk yaplmas gereken ilerden biri olarak karmza kmaktadr.

Oysa yaplm tarih almalar ya ou kez zamaniinde dilimlere ayrlm durumdadr, dolaysiyle Ordunun tarih iindeki kesintisiz varln izlemek zordur

ya da Ordu tarihi bir savalar, zaferler, kahramanlklar ya da sava teknoloji tarihi olarak ele alnp Ordularn ilerinden kt toplumlarna nasl eklemletii,nasl btnletii ya da elikilendii boyutu gzard

edilmektedir. Baka bir deyile Ordu; toplum, retimve iktidar gibi temel yaplardan soyutlanm bir kurumolarak ele alnmaktadr.

te bizim giriimimiz bu yetersizlikleri bir ldegidermek amacyla Ordu tarihini ilk gnlerinden balayarak yeniden okumak ve bunu kesintisiz bir izgi zerinde yapmaktr, ve tutarl bilgiler derleyip yorumla

maktan teye zamandizinsel ve ayrntl bir Ordu tarihi iddias tamaktan uzaktr.

Bunun iin, rnein Orta Asya tarihi sz konusuiken birden bire gnmzden baz saptamalara srand grlecektir.

Bugnk Trk Ordusunu anlayabilmek iin bu kurumun tarih iinde toplumuyla olan youn ilikileriniana izglieriyle gzden geirmek kanlmaz bir aamadr. nk greceimiz gibi bu gn bile gzlenen bazanlay ve davranlar aslnda kklerini tarihin beklenmedik derinliklerinden almaktadrlar. Bu yzden builk aama gerei gibi kavrandktan sonradr ki adaTrk Ordusu anlalabilecektir.


16/213

BLM I

ASYA GEBE ORDULARI

"Yetmi yama erdim,

yetmi er ldrdm, doyamadm..."Eski bir Trk Yaztndan :SSCB Minusinsk Mzesi

Bu ilk blmde, tarihsel olaylarn sonsuz eitliliiiinde kaybolmamaya alarak ilk Trk toplumlarnntarih sahnesine kmaya baladj zamanlardan gnmze dek; bu toplumlarda, Trklemi ya da Trklerin

ynetimine gemi dier toplumlarda neredeyse "kaltmsal" diyebileceimiz, en azndan zamansal ve yerselbir sreklilik gsteren bir olguyu; Askerlik* olgusunuizlemeye alacaz.

* Askerlik (ordusallk: military, militarite) kavram iin burilk tanmlama gerekirse; bir toplumdaki savunma igdsn, bu gdden kalkarak ok ileri noktalara varan ve saldr

ganlk, savakanlk, kavgaseverlik, iddetseverlik... gibi biimler alan ve somut g kullanm kalplarn ieren zgn

bir toplumsal davran tr olarak tanmlayabiliriz. Askerlikgl bir ordu rgtleniini iermekle birlikte salt bu kurumiindeki toplumsal biimlenmeyi deil fakat ayn zamanda

bu kurumsallam askerilii, yani orduyu aarak toplumuneitli katlarna taan, yaylan, benimsenen, zmsenen ve

bylece genel bir toplum olgusu olarak karmza kan birbir gerekliktir. Bylece askerlik deyimini askerlii de ii

ne alan fakat ondan te bir kapsam tayan bir anlamdakullanyoruz. Askerlik ve Ordu belirli bir kurum evresinde


17/213

Konuya girmezden nce bu almann, tarihi, savalarn bir eit tutana ya da dkm olarak tanmlayan anlaytan syrlm da olsa bir asker tarih almas olmad belirtilmelidir. Daha ok, siyasal ya dasiyasallam bir askerliin tarihsel olarak gzlenmesiszkonusudur. Aslnda bu almann asl amac gnmz Trk toplumundaki asker mdahalelerin aklanabilmesine yardmc olacak tarihsel eleri ortaya karmak olacaktr. Bu nedenle tarihinin nemle zerindeduraca zamandizinsel (kronolojik), olaydizinsel ve yer

dizinsel ltlere bakmakszn gnmzde ortaya kansiyasal ierikli asker eylemleri aklayabilecek her bulguya bu yaptta yer verilmeye allmtr. Dolaysyla geleneksel bir tarih almasndan ok tarihilerin ortaya koyduu veriler zerinde baka bir adan ve yeniden dnme abas szkonusudur. Bylece tarihle yaayan toplum arasnda alak gnll bir kpr kurul

mak istenmitir.

1. BALANGI NOKTALARI

Tarihiler ilk Trk toplumlarnda (ntrk=prototurque) asker enin birincil bir yer tuttuunda birlemektedirler.3 Zaten savatan domu, fetih iin rgtlenmi grnen bu toplumlar ordularndan zor ayrd

edilebilir. Toplumsal gelimenin balangcnda herkes

kavralarken askerlik bu zgn kavram dndaki ordubenzeri (paramilitaire) yaay ve rgtleni biimlerini daiine alr. Bu yaklamla rnein eski Trklerde lnn mezarna ldrd dman says kadar ta (balbal) dikerekkahramanlatnlmas ya da ldrlen dmanlarn lmdensonra ldrenlerin hizmetine gireceklerine olan inan gioigelenek ve inanlar askerlik ya da ordu gibi belirli kurumlardan ok askerlik kavram iinde dnlebilir.

3 CAHEN, C, Preottoman Turkey, Introduction.


18/213

askerdir. Toplum ordusuyla btnlemitir. Askerliktoplumun genel ve bireysel zelliidir. OrduToplum bileiminin bylesine iielik kazand bir aamada bu

ikilemden birinin incelenmesinin dierinin de anlalmasna yardmc olaca aktr. Bu nedenle tarihilerineski Trk toplumlan konusunda gn na kardklar verilerden kalkarak bu toplumlarn asker grnmlerini saptamaya almak yerinde olacaktr. Bylecedaha sonraki aamalarda yeniden karmza kacakasker izgilerin balang noktalar belirlenmi ve ka

lc elerin ilk oluumlan yakalanm olacaktr.2. ZAMAN

Trk halklan4 uzunca bir gemie karn yakn denebilecek bir tarihe kadar (VI., VII. yy.) tarihlerini kendileri yazmamlardr. VI. yy.'dan nce, bugne kadarsaptanm hi bir yazl belge brakmayan Trklerin

tarihlerini komulan yazmlardr.

5

Yerleik ve yazlbir kltr olan inliler, kendilerini srekli rahatszeden sava ve gebe komularnn dolayl tarihiliini yapmlardr. Bu nedenle eski Trklerin tarihini yazmak daha zordur. nk bunun iin, baka eyler yansra ince bilmek, in kltr ve tarihini bilmek gerekir. Bu durumda bile Trkler zerine tarihsel bilgininbaz snrllklar olacaktr. nk in kaynaklan, yal

4 Gnmz Trkiye'sinde tartmal bir siyasal anlam kazanan halk szcnn oulu bu almada tarihsel bir durumu anlatan olaan bir anlamda kullanlmtr.

5 Sava bir uygarln tarihleebilmesi iin hi olmazsa tarih yazma gelenei olan bir komuya gereksinmesi vardr.Bu asker uygarlklarn kanlmaz yazgsdr. Nitekim birksm Hunlar (Batl HiongNou'lar) tarihlerini yazacak kom

ular olmadndan hi bir iz brakmam grnyorlar, bkz.R. GROUSSET, L'Empire des Steppes, s. 115.

5


19/213

g

nzca bunlarla karlaan askerlerin, diplomatlarn vehara istemeye geldiklerinde Sarayn bu halklar hakknda aydnlatlmasyla snrldr. Deilse inliler ard

niyetsiz ve bilimsel merakla bir Trk tarihi yazm deillerdir.

in kaynaklarnn belirttii ilk Trk atalar M.. bin yllarna kadar kmaktadr.7 Trklerin ilk adlandrl ise HIONGNAU olarak M.. iki bin yllarna rastlyor. Zaten bu adlandrma da salt Trkleri deil ayn zamanda Moollar, Tunguzlar8 ve baz Hind

Avrupa topluluklarn kapsamaktadr.9 Demek ki halklarn tarihe gemeye balad zamanlarda salt bir trdelikten sz etmek zordur. Ayrca bu soysal (etnik)iielik, ilk halklarn bu karkl btn tarihsel dnemler boyunca sregidecektir.

Bu yzden olacak baz yazarlar Trklerin dil birliini tartmasz benimsemekle birlikte soybirlii konu

sunda tereddtler ileri srmlerdir.10 Bununla birlikte

3 EBERHARD, D.W., inin imal Komular, s. 5.7 CZAPLICKA, M.A., The Turcs of Central Asia, s. 16, 31, 62.s Genellikle at yetitiren Trklerin yamsra domuz yetitiren

Tunguzlarm adlandrlnn da bu hayvandan kaynaklandsanlmaktadr.

a O gnk soysal yapnn karkln in tarihisi EBERHARD'

m bu blgede 85'i Trk olmak zere 1000'den ok kavim, kabile, aile ad saptadn belirterek sergileyebiliriz, bkz. y.k.Ayrca birbirinin dillerini alp kendi kltrlerini koruyantopluluklar, Trkleen Moollar, ranllaan Trkler, Trkleen ranllar... srekli bir soylararas gei olduunu gstermektedir: Peopies of Central Asia (ortak), s. 8184.Pek ok rnekten biri Mool imparatoru Babr Han Moolsoyundan olmasna karlk ana dili Trkedir, dini slmdr,o gnk toplumdaki edeb dil ise ran dilidir. Bkz. Le Livre

de Babur, Franszca eviri (Babrname).10 BARTHOLD, W., Histoire des Turcs, s. 3, 17, 36.

6


20/213

soysal karklk durumunda dahi "halk federasyonlar"11 denebilecek bu oksoylu topluluklar iinde Trkesinin genellikle baat ve etkin bir yer tutuklar kukusuzdur.

Hunlar bu topluluklar iinde gnmze kadar tannan bir halktr.12 nl komutanlar ATTLA'nm13 ynetiminde ve Moollarn basksyla nce M.. III, yy.'dadaha sonra da M.S. V. yy.'da Urallar aarak Batyaakn etmiler ve yol boyunca karlatklar Alain, Ostrogot, Vizigotlar da srkleyerek Avrupa ilerine kadar

aknlar yapmlardr. 451 ylnda Dou Roma mparatorluunu igal edip geerek kuzeyde bugnk Fransa'nn Orleans blgesine, gneyde de talya'nn Milanokentine kadar ulamlardr. (454)14 GaloRomen topraklarndaki bu ksa egemenlii sresince Attila'nm kmsenmeyecek bir rol oynad anlalmaktadr. Paris'in kurulu yeri olan Lutece ve dier kentleri tehditeden Attila'nm Azize Genevieve'in ricas sonucu Paris'in zerine yrmekten vazgetii ve bylece o gnk

CZAPLICKA, M.A., Yukardaki kaynak (yk.,) s. 17.C. CAHEN'e gre ilk Trkler, bu adla adlandrlmam da olsalar, Hunlardr: y.k., s. 1.K. MENGES ise dillerinin Trke olduundan kuku duymasa da Hunlarn Trkl konusunda daha ekingen grnmektedir. : The Turkic Languages and Peoples, s. 17.Fransz Trkolog L. BAZIN de Attila'nm jernanik kkenini(Etzel) benimsemekle birlikte hangi soydan geldiini tartmakszm ayn zamanda Trk ATA szcyle ATTlLA adarasnda belli bir ses ve anlam yaknl olduunu kabul etmektedir. Bkz: SBFD, Atatrk zel Says, c. XXXVI, s. 89.Trke ATA szcnden tretilmi olabilecei akla gelenAttila'nm "kiilik zelliklerinin aka Trk olduunu" dnen J.P. ROUX szcn jermanik bir kkeni olabileceini

ne srmektedir: Histoire des Turcs, c. I, s. 9.GROUSSET, R., L'Empire des Steppes, s. 136.


21/213

gler dengesi zerinde Kilisenin prestijini arttrc biretkide bulunduu bilinmektedir.15 Attila 451 ylndaChlonssurMarne yaknnda yenildikten sonra 453 y

lnda lmtr.Trklerin ve onlarn gdmndeki dier halklarn

Asya d aknlar salt Batya ynelik deildir. Sibirya'nn kuzeylerinden Hindistan'n gneylerine, bat Asya'dan kuzey Afrika'ya kadar ok geni bir ktalararasalanda aknlar ve g hareketlerine girimilerdir.

Bu ktalararas yer deitirmeler yansra Trklerinsrekli bir Asya yaants da vardr, ve bu yaant gnmze dek sregelecektir. Bu yaantnn balca ola

y savatr. Trkler bitmez tkenmez savakanlklarylabtn komularn zellikle inlileri srekli tedirginedeceklerdir. Bu nedenle TSN Hanedanl zamannda(M.. 214204) uzunluu 6000 km.'yi bulan nl insettinin yaplmasna neden olacaklardr. Bu engel bileTrk saldrlarn durduramayacak ve in settinde atklar deliklerden aknlarn srdreceklerdir.13 Bu dnemin bilinen Trk gc de METE KAAN ynetimindeki Hunlardr. (M.. 209179).

Milad tarihin balarnda Trkler ksa sren devletler kurmaktadrlar. Bunlarn en tannan yine Hunsoyundan olan ve TOUKIOU17 adyla bilinen, 551 ylm

15 ATABNEN, R.S., Les Turcs Occidentaux, s. 37.16 CAHUN, L., Introduction l'Histoire de l'Asie, s. 120.17 J.p. ROUX Toukiou szcnn Trk ya da Trke'nin o

ulu olan ince Trkt'n yazl olduunu ve Gller anlamna geldiini belirtiyor. Barthold ve Thomson'a gre deTrk sznn g ve sertlik karl olduunu aktaryory.k., s. 14. L. Cahun de yakn bir anlam veriyor; eylem ve ce

saret. Gryoruz ki askerlik bu halkn adna bile damgasnvurmutur.

8


22/213

da JouanJouan (nMool) devletinden ayrlarak bamszlaan GKTRKLER'dir. Bakentleri ORHUNolan Gktrkler Trk tarihinde zel bir yer tutacaklar

dr. nk ilk yazl tarih rneklerinden birini onlarvermilerdir. zellikle Orhun yaztlar (732735) olarakbilinen bu yazl belgeler Trklerin tarihsel, dilsel vekltrel kimlikleri konusunda nemli ipular vermektedirler.18

745 ylnda Gktrk mparatorluu, Osmanllarnatalar olan Uygur Trkleri tarafndan yklmtr. Buna

amamak gerekir nk Trklerin saldrganl yalnzca Trk olmayanlara kar deil fakat ayn zamandakendi soyundan olan devletlere kar da sk sk gzlenecektir. rnein Dokuz Ouzlarn Gktrklerin azck"yrmesini = ilerlemesini" ekemeyerek inlilerin gneyden, Ktaylarn doudan, kendilerinin de kuzeydensaldrp onlar yok etme planlarn renince Gktrkler

cephede savaa tutuuyorlar. Yine On Oklar, inliler, Krgzlar ve Trgiler de benzer bir ittifakla saldry planlarken Gktrkler yine erken davranyorlar.19

Oysa kendi Hakanlarnn deyimiyle "Dokuz Ouz kavmikendi kavmim idi. Gk ve yer kart iin dman oldu." gereini reniyoruz ve fakat bu kardelik "Birylda be defa harb etmelerine" engel olmuyor.20

3. YER

Eski Trk toplumlar insan trnn yer yzndekien eski izlerine rastlanan bir blgede ortaya kmlar

18 Bu belgeleri bugnk dile evirerek bir szlkle ve fotoraflarla tantan: H.N. ORKUN, Eski Trk Yaztlar...

19 yJc., c. I, s. 104.20 yJc., c. I, s. 48.

9


23/213

vi;r;..7:iT';i3iWT

dr.21 Tarihiler arasnda genel kabul gren gre gre Trklerin ana yurdu Orta Asyadr.22 Daha belirginolarak Trklere in'in kuzeyinde, bugnk Moolistan,

ya da Altn ve Altay dalar gibi yksek dalarn evreledii Gobi ve LobNor gibi llerden oluan yksekAsya'da rastlanmaktadr. Bununla birlikte Tarihlerininbir ok annda "anayurt"larnn ok telerinde; ineddinden balayarak Tuna kylarna kadar Asya veAvrupa ktalarnda hatr saylr genilikte bir alanaegemen olmulardr. in settini sk sk aarak, bazan

bir yzyl aan bir sre orada devletler kurduklar g

rlmtr. Geri saldrgan Trk aznlklar byk indnyasnda ou kez kendilerini yitirip zmseniyorlard. Ama asker adan yine de bu apta bir imparatorluun, Trk komular karsnda aresiz kal anlaml olsa gerek.

Bu ktalararas hareketlilik ister istemez halklar

ve kltrler aras bir al veri ve iletiime yol amaktadr.23. Bylece Trkler gmenlikleri dolaysyla hemhalktan halka dinler, dnceler, deerler tamaktahem de bu tadklarndan etkilenmektedirler. Belki degmenliin kararsz, deiken ve uarlndan olacakAsya Trklerinin komularnn din, dnce ve gelenek

21 V. MASSON ve V. SARIANIDI Orta Asya'daki eski uygarlklar Djeitun adl bir kyn kazlarna dayanarak M.. 6000

yllarna kadar karmaktadr: Central Asia...

22 Bu genel kanya karn Vecihe HATPOLU baz dilsel benzerliklere dayanarak Trk tarihinin balangcn Smerlere(Mezopotamya'ya) gtrmektedir: Trkoloji, c. VIII, s. 29.

23 "Onlarsz ve onlarn yrtc eylem dehalar, asker uarlklar olmasa usuz bucaksz Asya'daki ne in, ne ran ne deArap dncesi siyasal snrlar hi bir zaman aamayacakt" : L. Cahun, y.k., s. 33.

10


24/213

lerine ak bir halk olduu dikkati ekiyor. Daha sonrada grlecei gibi din, abc, hatta dil deitirmek Trkler iin olaan eylerdir.

Bu her an kmldayan, yerinde duramayan, canlinsanlarn; doadan, topraktan, iklimden esinlenmedikleri dnlebilir mi?

Asya yaamnn bir ka verisi hatrlatldnda doa ve tarihin nasl acmasz bir evre oluturduklar veinsanlarn bu evreden olsa olsa askerlik gibi canl

kalmay yaamn ilk ve son ilkesi yapan bir yaklamlaayakta kalabilecekleri anlalabilir. Burada szkonusuolan doal ayklanmay sonradan hakl karma abasdeildir. Yaanm gerei ncelikle anlamaya almaktr. Bir defa gerein kendisi acmaszdr. Kn kavurucu souun (40) yazn boucu scan (+40) egemen olduu, otlaklarn ksa srd dolaysyla bal

ca geim kaynaklarndan olan hayvancln bile naslinsanlar otlak savandan yaam savama ve en sonunda dorudan doruya savaa srkleyiinin anahtarlarndan birini oluturduu kolayca anlalr. nsana dmanca kar duran bu iklim, bu toprak yetmiyormugibi bir de lleme ve kuraklk derdi vardr. Bu dnemde doa tarihinin sonu ile insan tarihinin ba dramatik bir biimde balanmaktadr. Thetys okyanusu ekilip yok olmaktadr. Boz kum yeil bitkinin, gr ormannzerine yrmektedir. Av hayvanlar bile yok olmaktadr. Bu etin doal evre asya insann ya yerinden

yurdundan kamaya zorlamaktadr ya da birbirleriniyok etmeye yneltmektedir. Acmasz bir insan ve doaseimi ancak en gllerin yaamasna izin vermektedir. Bu ortamda askerlik yaam kavgasnn en yaln

ve en plak biimini rnekletirecektir.

11


25/213

4. YAAM YA DA "KAHRAMANLIK EMPERYALM"

Btn doubilimciler gebe toplumun azgelimi

liini vurgularlar. Gebe toplumun kltrel, sanatsal,entellektel... varl yok denecek dzeydedir.24 nkbu halklarn yaam biimi bu zellikleri gelitirecek yapda deildir. Zaten varlk sava iinde bulunan insanlarn bu sava baarmaktan baka iler yapabilmeleridnlemez. Kald ki bu sava salt glln kantlanmas iin deil yaamn srdrlmesi iin de nemlibir geim kayna oluturur. Bu nedenle gebe Trk

topluluklar iin savan ekonomik boyutu iyi vurgulanmaldr. Gebe retim biimi gvenli ve yeterli bir geim dzeyi salamaktan uzaktr. Balklk, avclk vetoplayclk iklim koullarnn elverisizliiyle ilk dnemlerdeki nemini yitirmitir. Hayvanclk ise otlakgereksinmesi yznden hem ayn soydan halklar iinde hem de komular arasnda srekli bir sava kayna

dr.Bu saptamalar gsteriyor ki halkn kendi z re

timi "en dk geim dzeyi"nin ok altndadr. Varln srdrebilmesi iin nemli ek gelirlere gereksinmesi vardr. te sava bu z retim an kapamakiin yeni bir ilevle ortaya kmaktadr .Aka savabir retim kayna, bir gelir genilemesi olarak yeni

bir boyut kazanmaktadr. Karlksz ve snrsz mal(yama, hara, armaan, vergi...) ve hizmet (tutsak)salayan kmsenemeyecek bir sektrdr.

24 "Trk ve Mool toplumlar ne bir doktrin ne bir felsefe, nede bir sanat ya da edebiyat yapt ortaya koymulardr.": L.Cahun, y.k., s. VII. Bu ac iddia biraz abartlm olarak gerei yanstyorsa da bu gerein askeri uygarlklarn ancak

bir yzn oluturduu unutulmamaldr. Daha ll birgr iin bkz. R. Grousset, y.k., s. 10.

12


26/213

Bu yzden gebe saldrganln anlalmaz birbarbarlk gdsyle, ilkel bir ldrme eilimiyle aklamak yerine somut ve anlalabilir koullarn gdmledii ekonomik bir toplum davran olarak yorumlamak daha makul grnmektedir.

Savan bir eit "retim biimi", en azndan retim aklarn kapayan bir eylem biimi olarak grlmesine pek ok rnekler sralanabilir. Bunlarn balcas son derece zengin ve gvenilir bilgilerle dolu olan

eski Trk yaztlardr. Bu belgelerin dikkatle incelenmesi bize eski Trk toplumlar zerine gvenilir yorum yapma olana salamaktadr.

Eski Trk yaztlar gzden geirilirken ilk dikkatieken olgu ngrlebilecei gibi yine sava olgusudur. yle ki ou zaman mezar ta olan bu yaztlarnneredeyse bir eit sava tutanan andrdklar syle

nebilir. Salt iki yaztta (Kltekin ve Bilge Han) yaptmz bir saymda (15 sayfa) 150'ye yakn (148) sava olayna rastlamamz bunun kantlarndan biri olabilir.25

Eski Trk yaztlarnda geen asker szck, deyimve dier anlatmlarla askerlik d szcklerin dkm zerinden yaptmz bir alma da ilk deerlen

dirmede askerlijn Trk dilindeki baat yerini akagstermektedir.

43 Orhun ve Yenisey yaztnda geen toplam 1300'eyakn (1299) szckten oluan bu yaztlar szl zerinde yaptmz ierik zmlemesi gsteriyor kibalca ekonomik etkinliklerle ilgili szck says (nemsrasma gre hayvanclk: 38, avclk: 22, tarm: 12) top

25 H.N. ORKUN, y.k., c s....

13


27/213

lam... iken askerlikle ilgili szck says:... olarak bulunmutur.2*3 Bu da gsteriyor ki askerlik ana etkinlik dallar iinde tartlmaz bir arlk tamaktadr.

26 Orhun ve Yenisey yaztlar olarak adlandrlan ve ilk Trkyazl tarih belgeleri saylan Gktrk ve Uygur yaztlar (VI.,VII. yy.) bu toplumlar zerine zengin ve gvenilir balca bilgi kaynaklarn olutururlar. Bu nedenle eski Trklerdeki askerlik olgusunu ilk elden saptamada deer biilmez belgelersaylmaldr.Szkonusu yaztlarda geen szckler zerine yaptmz birierik zmlemesi ilk deerlendirmede konumuz bakmndanilgin sonular vermektedir:

ESK TRK YAZITLARINDA ASKERLKLE VE BALICAETKNLK ALANLARIYLA LGL SZCK BEKLERNNKARILATIRMALI DAILIMI:

Toplam yazt saysToplam szck saysSzck bekleri: (nem srasyla)1 Askerlikle ilgili szckler2 Gebelik3 Hayvanclk* Sivil devlet ynetimi5 Din6 Avclk7 Yerleiklik8 Tarm

9 Ticaret10 Gzel sanatlarDier szckler*

* Her ne kadar istatistiksel bir izelgede % 71'lik bir bein "Die'r, baka, vesaire..." gibi bir kalemle gsterilmesi ilk bakta yadrganabilirse de buradaki "Dier" szc ilgi alanmza girmeyen szckleri anlatmaktadr. Kald ki bizim amacmz szkonusu szln tmn kapsayan bir dilbilim almas deil; bu szlk iinden belli bir lte gre ayrdmz baz alt beklerin karlkl arlklarn saptayarak snrl bir anlamdrmaya gitmektir.

14

43

1290

142

44

38

36

32

22

20

12

115

918

%100

11,01

3,41

2,95

2,79

2,48

1,71

1,55

0,93

0,850,39

71,16


28/213

Yukardaki izelgede ilk dikkati eken beklemekukusuz askerlikle ilgili szckler olmaktadr. Buszckler hem toplam szck iindeki oran olarak(% 11,01) hem de her bir szck bei karsnda kesin bir arlk oluturmaktadr. Askerlikle ilgili szckler dier btn szck beklerinden byk farklabata gelmektedir.

Szck bekleri arasnda yaplacak karlatrmalar da gsteriyor ki szedilen askerlikle iice olduu

iin gebelikle ilgili olanlar, daha ok Trklerin dndaki bir yaam biimini anlatt iin yerleiklikle ilgili olanlar ve din, gzel sanatlar, ve savil devlet ynetimi gibi st yap kurumlarn anlatan szckleri karlatrma d tutarsak; baka bir deyile askerlikleilgili szckler an retim biimini oluturan hayvanclk, avclk, tanm, ticaret ve sanayi gibi toplumun ana geim kaynaklarn anlatan szcklerle karlatrlrsa askerliin dier bekler toplamndan belirgin bir stnlk gsterdiini gzlemekteyiz. (38 +22 + 12 + 11 + 5 = 88 < 142) yzde olarak askerlik :% 11 > dier bekler: % 6,83.

Geim kaynaklarna ilikin szckleri ayr tutarak st yap kurumlaryla yapacamz bir karlatrma da benzer bir dalm verecektir : Sivil devlet

ynetimi + Din + Gzel Sanatlar = 36 + 32 + 10

Turk Ordusunun Tarihsel Kaynaklari - Mevlut Bozdemir (2)

Documents