-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI AFET BLGLER
ENVANTER
Oktay GKE enay ZDEN Ahmet DEMR
ANKARA, 2008
TT..CC BBAAYYIINNDDIIRRLLIIKK vvee SSKKAANN BBAAKKAANNLLIIII
AAFFEETT LLEERR GGEENNEELL MMDDRRLL AAffeett EEtttt vvee HHaassaarr
TTeessppiitt DDaaiirree BBaakkaannll
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
ii
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
iii
NDEKLER
NDEKLER
.........................................................................................................................
iii TEEKKR
............................................................................................................................
iv KATKIDA BULUNANLAR
..........................................................................................................
vii 1. AFETLER LKES: TRKYE
...............................................................................................
1
1.1 GR
.....................................................................................................................................
1 1.2 AFET LER GENEL MDRL (AGM)
............................................................................
1
2. AFET BLG ENVANTER (ABEP) ALIMALARI
.....................................................................
5 2.1 GENEL TANIMLAR
.................................................................................................................
5 2.2 AFET VERLER
.....................................................................................................................
6 2.3 AFET BLG ENVANTER (ABEP)
............................................................................................
7 2.4 AFET ETT VERLER, VERLERN ANLAMI VE BAZI BELRSZLKLER
................................... 8
3. AFET TEHLKELERNN GENEL DEERLENDRMES
............................................................ 10 4.
DEPREMLER
.................................................................................................................
16 5. HEYELANLAR
................................................................................................................
26
5.1 HEYELANLARIN DAILIMI
..........................................................................................................
26 5.2 HEYELANLI YERLEM BRMLER VE FAYLAR / FAY ZONLARI
.................................................. 32
6. SU BASKINLARI
.............................................................................................................
37 7. KAYA DMELER
..........................................................................................................
43 8. ILAR
.........................................................................................................................
48 9. DER AFETLER
................................................................................................................
50 9. AFET OLAYLARININ YILLARA GRE DAILIMI
....................................................................
52 10. LLERN AFET DEERLENDRMES
...................................................................................
71 12. AFETLERN MADD ZARARLARINA BR YAKLAIM
.................................................................
99 13. KLM DEKL ZERNE
............................................................................................
103 14. AFET ZARARLARININ AZALTILMASI HAKKINDA
...................................................................
107 SONULAR VE NERLER
....................................................................................................
112
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
iv
TEEKKR
Afet Bilgi Envanter Projesinin hayata geirilmesinde ve basm
aamasna dek ilgi ve desteklerini esirgemeyen Genel Mdrmz Sayn
Mustafa Taymaz a, Genel Mdr Yardmcmz Sayn ahin Erolu na, Daire
Ba-kanmz Sayn Ayhan ifti ye ve ilgili ube Mdrlerine teekkr
ederiz.
lkemizde afetlerin meydana geldii veya gelmesinin muhtemel olduu
yerlerde gece gndz demeden canla bala alarak, zorlu arazi
koullarnda ve afetleri yaayan insanlarmzn aclarna zaman zaman
bizzat ta-nklk ederek afet yaralarn sarmak, aclar hafifletmek ve
ksmen de afet zararlarn azaltmak amacyla Afet leri Genel Mdrl
bnyesinde halen almakta olan, emekli olan, kurumdan ayrlan ve hatta
u anda hayatta olmayanlardan bu almann her aamasnda emei geenlere,
projenin hazrlanmas, veritabannn oluturulmas, veri girii aamalarnda
mesai oluturan, oluan verilerin haritalanmas, analiz edilmesi,
yorum-lanmas ve rnek almalarla eletirilmesi, kitabn kapak dizaynn
gerekletiren, dzenlemesi aamalarn-da grev yapan arkadalarmza sonsuz
teekkrlerimizi sunuyoruz.
Hazrlanan bu deerli almann basmn bir proje olarak kabul edip,
destekleyen Devlet Planlama Tekila-tna teekkrlerimizi
sunuyoruz.
-
NSZ
Doal veya insan kaynakl nedenlerle oluarak insanlarn sosyal
fonksiyonlarn kesintiye uratan ve sosyal, ekonomik ve evresel
kayplara neden olan doal veya teknolojik olaylar afet olarak
tanmlanmaktadr.
lkemiz, jeolojik, jeomorfolojik yaps ve sahip olduu iklimsel
zellikleri nedeni ile byk can ve mal kaybna yol aan doal afetlerle
sk sk karlamaktadr. lke topraklarmzn % 66 s 1inci ve 2inci derece
deprem blgesinde bulunmaktadr. Nfusu bir milyonun zerindeki 11 byk
kentimiz de dahil olmak zere, lke nfu-sunun % 70inin ve byk sanayi
tesislerinin % 75inin kurulmu bulunduu bu blgelerde, her an byk bir
deprem olma olasl yksektir. Sadece depremler yznden, 1950den bu
yana yaklak 32.000 vatanda-mz hayatn kaybetmitir.
Yanl arazi kullanm, kentsel planlama ve yaplamadaki arpklklar,
nfusun tehlikeli alanlarda giderek daha fazla younlamas, mevzuat
eksiklii ve / veya uygulamann yetersizlii, toplumsal yoksulluk ve
sosyal yap, hazrlksz toplum ve hazrlksz kurumlar, kaynaklarn uygun
olmayan biimde kullanm, iklim deiikliinin etkileri, ormanlarn yok
edilmesi, bio eitliliin ve bu alandaki bilginin kayb, azalan su arz
ve lleme gibi zetlenen evre tahribatnn artmasyla ortaya kan riskler
ve dolaysyla yanl evre ynetimi gibi faktrler birbirleri ile ilikili
olup, hep birlikte doal afetlere kar toplumsal hassasiyetleri -
zarar grebilirlii artran bir eilim oluturmaktadr.
Dnyadaki hibir lkenin, doal afetler asndan tam olarak gvenli
olduunu sylemek mmkn olmad gibi, afetlerin etkilerinin
snrlandrlmasna ynelik kapasite yetersizlii, nemli bir yk olarak
kendini gster-mektedir. Her yl doal afetler nedenli lmlerin tahmini
olarak % 97si gelimekte olan lkelerde meydana gelmektedir. Mutlak
deerlerin az grnmesine ramen, gelimekte olan lkelerdeki afet
nedenli ekonomik kayplarn Gayri Safi Milli Haslalarna (GSMH) olan
yzdesi gelimi lkelerinkine nazaran olduka fazladr.
Afet leri Genel Mdrl (AGM); 7269 sayl Kanunun 1968 ylnda
deitirilen 1. maddesi ile deprem (yer sarsnts), yangn, su baskn,
yer kaymas, kaya dmesi, ve benzeri afetlerde; yaplar ve kamu
tesisleri genel hayata etkili olacak derecede zarar gren veya
grmesi muhtemel olan yerlerde alnacak tedbirlerle yaplacak yardmlar
hakknda ki kanun erevesinde grev yapmaktadr.
AGM, kurulu ama ve grevleri dahilinde, kurulduu ilk gnden bu
yana lkemizde meydana gelmi yada gelmesi muhtemel afet olaylarn
yerinde incelemektedir. Bu kapsamda, afete maruz olabilecek
blgelerin, arazide yaplan ettlerle belirlenmesi ve bu blgelerde
afete kar nlemler alnmas/aldrlmas Genel Mdr-ln grevleri
arasndadr.
Bir afetin farkl aamalar iin izlenen politika, alnan ynetim
kararlar ve yrtlen eylemlerin btn afet ynetimini oluturmaktadr.
Afet ynetiminin nemli aamalarndan olan afet zararlarnn azaltlmas
amacyla Genel Mdrlmz tarafndan; afet tehlike haritalar, sismik
boluklar ve fay tampon blgeleri, il dzeyinde btnleik afet tehlike
haritalar, jeolojik-jeoteknik ettler, slah almalar (heyelan, ,
kaya, dere yataklar), afet veri taban, afet tahmini ve deerlendirme
almalar, eitim ve danmanlk, yap envanterinin karlma-s, yap denetim,
afet blgelerinde yaplacak bina ve altyaplarla ilgili ynetmelik,
glendirme ynetmelii almalar yaplmaktadr.
Genel Mdrlmz ayrca Japon Uluslararas Kltr ve birlii Ajans
(JICA), UN-ISDR, NATO, EMSC-CSEM, Dnya Bankas, vire Kalknma ve
birlii Tekilat (DEZA/SDC), CEMEGREF, Amerika USFS gibi yabanc kurum
ve kurulularla ibirlii yaparak deiik projeler yrtmektedir.
Afet tehlikelerinin douraca etkilere kar toplumun veya
bireylerin direncini azaltan fiziksel, sosyal, ekono-mik ve evresel
etkilerin oluturduu btn artlar ve srelerin belirlenmesi ve afet
riskinin en aza indirilmesi, tehlikelerin olumsuz etkilerinden
saknma (nleme) veya snrlama (zarar azaltma ve hazrllk) olanaklar
ile dnlmtr.
Doal afetlerin etkilerini azaltmak amacyla afet ynetiminin
ihtiya duyduu altlklardan biri de afet veri taban-lardr. Afet veri
tabanlar ile lkelerin afet profilleri ortaya konulmaktadr. Dier bir
deyile afet envanterleri
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
vi
planlamalar ve risk ynetimi almalarnn vazgeilmez unsurudur. Afet
verileri ariv, veritaban veya envan-ter eklinde bir araya
getirilerek meydana geldikleri lkelerde afetlerin boyutlarn ortaya
koymaktadr.
Genel Mdrlmz, Afet Ett ve Hasar Tespit Daire Bakanl tarafndan
Trkiyede 1950li yllardan bu yana meydana gelen afet olaylarn
kapsayan bu alma; her tr ve lekteki afet tehlikesi almalarna te-mel
altlk olarak kullanlmak zere, afetlere kar duyarl bir toplum
oluturulmas almalarna katkda bulu-nacak olup, arazi almalar sonucu
oluan veriler ile lkemizde yaanan afetlerin boyutlarn ortaya
koymak-tadr. Afet ynetimi alannda alan birimler, niversiteler ve
gnll kurulular iin gerek bir bavuru kayna- niteliindedir. alma afet
trlerinin, lke baznda zamansal ve mekansal dalmn ortaya koyarak
sade-ce konut baznda meydana gelen hasarlar kapsamnda baz
varsaymlar ile lke ekonomisine olan etkilerini de ortaya koymas
asndan nem tamaktadr.
Afetler ncelikli olarak bir kalknma sorunudur. Srdrlebilir
kalknma iin; afet riskinin azaltlmas, sosyo - kltrel geliim,
ekonomik byme ve ekosistemin korunmas gerekmektedir. Srdrlebilir
kalknma stratejile-rinin ieriine afet risk ynetimi yerletirilerek
olas can ve mal kayplarnn nne gemek mmkndr. Byle-ce Eski Birlemi
Milletler Genel Sekreteri Koffi Annan n ifadesi ile daha etkin
nleme stratejileri sadece on milyarlarca dolar tasarrufu salamakla
kalmayp, on binlerce insan hayatn da kurtaracaktr ve halen mda-hale
ve kurtarma faaliyetleri iin harcanan kaynaklar, ayn zamanda sava
ve afet risklerini de azaltacak den-geli ve srdrlebilir kalknmaya
ynlendirilebilir. Bir nleme kltr oluturmak kolay deildir. nleme
mali-yetlerinin imdi denmesi gerekirken, yararlar uzun vadede
grlecektir. te yandan, salanacak yararlar elle tutulabilir deildir;
gereklemeyen afetlerdir.
Yaklak 50 yldr, son derece zor artlar altnda, AGM alanlarnn youn
emei ile on binlerce afet kayd olumutur. Kitap afete duyarl
planlama ve yaplamadan uzak olan lkemiz yerleim birimlerinin
(belediyeler, beldeler, kyler ve mezralar) afet servenini
anlatmaktadr. Dolaysyla da Afet leri Genel Mdrlnn yaptklarn ve
yapabildiklerini
Mustafa TAYMAZ
Afet leri Genel Mdr
-
KATKIDA BULUNANLAR Bu kitab yazanlar kapakta belirtilmitir.
Belirtilmeyen ise, kitabn altyapsnn olumasn salayan, son 50 yldr
zor artlar altnda afet blgelerinde mcadelelerini srdren bata teknik
elemanlar olmak zere, tm AGM personelidir. Bu teknik elemanlardan,
bazlar, isimleri raporlardan saptanabildii ve veritabanna girildii
kadaryla yledir:
ARAZ ALIMALARI: A.ATE, A.ADNAN, A.AKARMAN, A.AKARSAN, A.AKDAN,
A.AKER, A.AKIN, A.AKSOY, A.AKT, A.AKTA, A.ALTAN, A.ALTIPARMAK,
A.ALTIYOLLAR, A.ARTA, A.ASLAN, A.AVCI, A.AYDIN, A.AYDODU, A.AYHAN,
A.AYIKPEHLVAN, A.BARUT, A.BAYDA, A.B.BA, A.C.TUN, A.CANAL,
A.COARLAR, A.ADA, A.ANAK, A.ATIRGAN, A.EVK, A.FT, A.RTK, A.D.ONAL,
A.DEMR, A.DEMRBA, A.DENZ, A.DLER, A.DNAY, A.DNOLU, A.DOAN,
A.E.DERMENC, A.E.IIK, A.E.USUL, A.E.YAYLALI, A.ELDEMR,
A.ENVERYAYLALI, A.ERASLAN, A.ERDOGAN, A.ERDOMU, A.FUATAKMAK,
A.GKTEN, A.GKTEPEL, A.GLDEMR, A.GNAY, A.GNER, A.GVEN, A.H.BAYRAM,
A.IIK, A..AYDIN, A..ZEN, A..ZTRK, A..PEKMEZOLU, A..YT,
A.HSANONARICI, A.NCEOLU, A.SCAN, A.K.ATAMAN, A.KAHRAMAN,
A.KARAASLAN, A.KARADENZ, A.KASARSAN, A.KASIM, A.KAYA,
A.KAYITMAZBATIR, A.KEECLER, A.KEECOLU, A.KILI, A.KIZILTU, A.KOCA,
A.KOAK, A.KORKMAZ, A.KKSAL, A.M.KAYAR, A.M.ZBLGN, A.MECTKAYAR,
A.MERT, A.N.ULUCAY, A.ORTON, A.OTU, A.OZGUVEN, A.LMEZ, A.NEMEZ,
A.RMEZ, A.ZBA, A.ZBEK, A.ZCAN, A.ZDEN, A.ZDL, A.ZER, A.ZGNER,
A.ZGVEN, A.ZGVEN, A.ZL, A.ZMEN, A.ZAHN, A.ZTEL, A.ZTRK, A.R.BAER,
A.R.BLEN, A.S.TUN, A.SALAM, A.SAMAL, A.SAHN, A.SAM, A.SANCAKTAR,
A.SAYMAZ, A.SEYMEN, A.SNMEZ, A.SUGDEN, A..GN, A.AYN, A.T.YCEL,
A.TABBAN, A.TAN, A.TANRIVERD, A.TEKKEN, A.TEMZ, A.TOPU,
A.TURANYCEL, A.TRKOLU, A.UAK, A.UAL, A.UURLUAY, A.UZUN, A.RKMEN,
A.RKMEZ, A.VURAL, A.VURANDEMR, A.Y.TEMZ, A.YACI, A.YAVUZ, A.YAZMAN,
A.YIGIT, A.YILMAZ, A.YT, A.YCE, B.ACAR, B.AKDEMR, B.AKSU,
B.ALACAHAN, B.ALDEMR, B.ALTUNHAN, B.BEL, B.BOZKURT, B.AKIR, B.GNGR,
B.GRBZ, B.HALLOLU, B.ILDIR, B.KARASU, B.KAYA, B.M.DEMR, B.M.TEKN,
B.OKAY, B.OKUMU, B.ZCAN, B.ZELK, B.ZKAN, B.PAK, B.AHN, B.TOPU,
B.TUN, B.TURALOLU, B.YKSEL, C.A.BOYUER, C.A.KARAKO, C.AKA, C.AKIN,
C.BAAR, C.BEYAZ, C.CCOLU, C.ALAR, C.ALAYAN, C.AKMAK, C.AKMUR,
C.DEDE, C.ILGANLI, C.BAARIR, C.KALAYCIOLU, C.KARA, C.KARAARSLAN,
C.KARAKSE, C.KILI, C.KILIN, C.KOCAMAN, C.KO, C.NAKNLER, C.LMEZ,
C.ZTAKIN, C.ZTRK, C.SEV, C.TURAN, C.TURGUT, C.YARGI, C.L.BLGN,
.TETK, .UURTA, D.AKAOLU, D.AKIN, D.AKTA, D.AKTAOLU, D.ATAKY,
D.D.TUNA, D.MEYDANLI, D.POLAT, D.SARAOLU, D.AHN, D.TA, D.TEKNGNDZ,
D.Y.NAN, D.YILMAZ, DR.E.LAHN, E.A.YAZMAN, E.ACAR, E.AKIN, E.AKKO,
E.AKPINAR, E.AKTAOLU, E.APAK, E.ATA, E.ATAMAN, E.ATE, E.AYBEK,
E.AYDIN, E.BA, E.BENLAY, E.BLGN, E.BOZBA, E.BOZKURT, E.BOZUKLUOLU,
E.CPLOGLU, E.ALIOLU, E.ATALKAYA, E.ELEB, E.DEMRANT, E.DEMRBA,
E.DEMROK, E.DOLU, E.DURGUN, E.ERBA, E.ERSAL, E.GEN, E.GBELOLU,
E.GREL, E.GLER, E.GLDERE, E.H.YARITAETN, E.LHAN, E.KELE,
E.KOCABACAK, E.KOPARMAL, E.KSE, E.KURUMLU, E.NAMTI, E.ONALP,
E.ONGUN, E.MEROLU, E.ZBA, E.ZBEK, E.ZTAKIN, E.PEKER, E.SAGZ,
E.SPAHOLU, E.SOYDA, E.SULUMER, E.TAYFUN, E.TKN, E.TEMZ, E.USUL,
E.G, E.YALIN, E.YIGIT, E.YILMAZER, E.YILMAZLAR, E.ZEK, F.ALTU,
F.ANGIN, F.ATAK, F.AYDEMR, F.AYDIN, F.BNGL, F.AKMAK, F.DUMAN,
F.ERASLAN, F.HALICI, F.SPRGL, F.KANDEMR, F.KARAKAYA, F.KAYA,
F.KESKN, F.KRM, F.MAL, F.NBAT, F.ONHAN, F.ORHAN, F.OZKAN, F.ZCAN,
F.ZDEMR, F.ZKANLAR, F.ZMERT, F.ZTRK, F.TACI, F.TMUR, F.TOKER,
F.TOPRAK, F.UNAL, F.UYANIK, F.YAGCI, F.YABASAN, F.YACI, G.ALTAY,
G.ARSLAN, G.AYGEN, G.BABAYT, G.BAYSAL, G.BOZ, G.ANLIYURT, G.DABAK,
G.ERBAY, G.ERDEM, G.GRPE, G.GNEY, G.LGEN, G.KRPE, G.ZCAN, G.PEKGZ,
G.SVAR, G.SNMEZ, G.ULUSOY, H.ALACAHAN, H.ALAN, H.ALICI, H.ALPTEKN,
H.ALTUNTA, H.ARARAT, H.ATAYTR, H.AYTEMUR, H.B.AKIN, H.BAYRAK,
H.BAYRAKTAR, H.BAYRAM, H.BLGN, H.BOYDA, H.BOZDA, H.ETN, H.DEMRAY,
H.DLMEN, H.DNER, H.DOAN, H.DURUCAN, H.ERAYDENER, H.ERSEVER,
H.F.TMER, H.GLTEKN, H.HARBELOLU, H..YT, H.SPR, H.KARA, H.KARADENZ,
H.KAYA, H.KELE, H.KESER, H.KILINER, H.KOZACI, H.KMRC, H.KRPE, H.KK,
H.M.ARARAT, H.M.ZER, H.MAHRZER, H.N.LER, H.NUHOLU, H.ORTAK,
H.ORTAKAYA, H.OZKUCUK, H.ZGN, H.ZKAZAN, H.ZTAKIN, H.POLAT, H.RZGAR,
H.SALHOLU, H.SARIBACAK, H.SARIKAYA, H.SAYGILI, H.SPAHOLU,
H.SULUMER, H.EKERL, H.SECOLU, H.TATLI, H.TEMZ, H.TUNDEMR, H.TURHAN,
H.TMDEMR, H.ULUSOY, H.NLSOY, H.ZGN, H.YALVA, H.YILMAZ, H.YT,
H.YURDUSEVEN, H.ZEREN, .ALYAZICIOLU, .AKAN, .AKKAYA, .ALKAN,
.APALLI, .ARIK, .BARBAROS, .BAYRAM, .AKMAK, .AMLIBEL, .ETNKAYA,
.ETNTRK, .DERVOLU, .DOAN, .EKC, .ERCAN, .ERDEM, .GEZ, .GNDODU,
.GNDZ, .H.AKIR, .H.DOAN, .KAAR, .KARA, .KARAMAN, .KAYA, .KAYAKIRAN,
.KURUAY, .ZDEMR, .ZELCE, .ZKAHYA, .ZKAN, .ZTAN, .PEKMEZ,
.PEKMEZCOLU, .ENEL, .EREN, .T.BOLAT, .TAAN, .TEKKAN, .TEMZ,
.TOKTAY, .TURER, .TURGUTBOLAT, .YAAR, .YILMAZ, .YT, .ZENGN,
K.AIKGZ, K.AKKAYA, K.ALTAYLI, K.ASLAN, K.BATA, K.BERBER,
K.BERBEROLU, K.BLKBAI, K.C.BAYINDIR, K.CALAP, K.CALAPLI,
K.CANPOLAT, K..DEMREZEN, K.ARDAK, K.ELK, K.ETN, K.DEMR, K.DORUK,
K.EMRE, K.ERDEM, K.GEMALMAZ, K.GKKAYA, K..BALCI, K.NCEZ, K.KAYIHAN,
K.KESKN, K.KROLU, K.KSEREN, K.KSOLU, K.KUTERDEM, K.KRKOLU, K.OKU,
K.OKYAR, K.OPAN, K.ZCAN, K.SAYAN, K.SOFUOLU, K.ENER, K.MANK.TAOLU,
K.NAL, K.Y.GKKAYA, K.YANIKMEROLU, K.YAZICI, K.YILMAZ,
L.ALTINKAYNAK, L.BLGN, L.KOCABA, L.Y.OZAN, M.A.AKIN, M.A.EROL,
M.A.GLDAL, M.A.KAYA, M.A.MENEVS, M.A.UTKAN, M.ABBASOLU, M.ABU,
M.ACAR, M.AIKGZ, M.AKAKAYA, M.AKKAYA, M.AKTAN, M.AKYZ, M.ALEROL,
M.ALKAN, M.ALKAYA, M.ALPTEKN, M.ALTAN, M.ANGIN, M.ARARAT, M.ARIK,
M.ARITRK, M.ARSLANTA, M.ASLANTI, M.ATAK, M.ATALAN, M.ATALAY,
M.ATEKEN, M.ATK, M.ATTAN, M.AYNACI, M.B.BATUR, M.B.KESKN, M.B.ZELK,
M.B.TURALIOLU, M.BACI, M.BAKACAK, M.BALCI, M.BASMACIOGLU, M.BEKTA,
M.BELHOLU, M.BINGOL, M.BLGE, M.BNGL, M.BULUT, M.BULUTOLU, M.BUYRUK,
M.CAN, M.CANDEMR, M.CELKCAN, M.COKUN, M.CBEK, M.AMAN, M.AKIR,
M.ALIM, M.ELKCAN, M.ETN, M.ETNTA, M.EK, M.OKUN, M.BEK, M.DAL,
M.DEMR, M.DNER, M.DORUL, M.DUR, M.DNDAR, M.E.BOATEKN, M.E.DURGUN,
M.E.PEKER, M.ER, M.ERCAN, M.ERCN, M.ERDAI, M.ERDEMRC, M.EREN,
M.ERENGL, M.ERGUN, M.ERTRK, M.F.HARVURAN, M.F.KILIN, M.FATH,
M.FATHKILIN, M.FINDIKLI, M.G.KANAT, M.GELD, M.GEN, M.GEREK, M.GBEK,
M.GZM, M.GNAY, M.H.PAAOGLU, M.HALICI, M.HALICIM, M.HARIKI, M.HOROZ,
M.HSEYNPAAOLU, M..SKAR, M..ZDEMR, M..PEKMEZOLU, M.LHAN, M.MAMOLU,
M.K.AIKGZ, M.K.TATLIDL, M.K.TFEK, M.KAFADAN, M.KAFADAR, M.KALA,
M.KAPLAN, M.KARA, M.KARAGZ, M.KARAGZEL, M.KARAL, M.KARAKEL,
M.KARAKSE, M.KARATA, M.KAYA, M.KAYAR, M.KAZANCI, M.KEMAL,
M.KILINER, M.KIRCI, M.KSEOLU, M.KULU, M.KUTLU, M.LALE, M.MAV,
M.N.ASLAN, M.N.SEYHAN, M.N.YAMUR, M.ONARAN, M.ONARMAN, M.OZER,
M.RETMENOLU, M.KSZ, M.NARMAN, M.ZDAL, M.ZDEMR, M.ZER, M.ZTEMUR,
M.PEHLVAN, M.PINARN, M.PSKL, M.S.EZBERC, M.S.KK, M.SALAM,
M.SANDIKI, M.SARIEK, M.SAYAN, M.SELMKOAK, M.SEMERC, M.SUNGUR,
M..ANIK, M..GNAY, M.AHN, M.AN, M.MAN, M.KRGRAY, M.TARLACIK,
M.TADEMR, M.TEKBA, M.TEKN, M.TURAN, M.TUTAK, M.TUYRAN, M.TRKOLU,
M.TTER, M.UUR, M.ULUSAN, M.ULUSOY, M.UYTUN, M.VARAN, M.YALIN,
M.YAVA, M.YERDELEN, M.YILDIRIM, M.YILDIZ, M.YILMAZ, M.Z.ILI,
M.Z.TUN, M.Z.ULU, M.ZARALOLU, M.ZARARLIOLU, M.ZECN, N.ACA,
N.AKALIN, N.AKIN, N.AKKAYA, N.AKMAN, N.AKTAN, N.ARINC, N.ATALAY,
N.B.YILMAZ, N.BAKAR, N.BAKIR, N.BAYLKE, N.BEKER, N.BODUR,
N.BOZKURT, N.BULUT, N.BYKKSE, N.COSKUN, N..MFTOLU, N.ALLI, N.EB,
N.DELATOLU, N.DORTERLER, N.DRTER, N.E.BARUT, N.ERDAL, N.ERGN,
N.EROGRUL, N.ERTURUL, N.ESEN, N.ESK, N.GLER, N.LER, N.LKMEN,
N.KARABAY, N.KARACA, N.KARUT, N.KILI, N.KO, N.KOLUDAR, N.KU,
N.MACT, N.MALKAROLU, N.MFTOGLU, N.NAL, N.ZBAY, N.ZDEMR, N.ZDEN,
N.ZGNER, N.ZTRK, N.PERZAN, N.PRN, N.S.YILDIRIM, N.SEVNCER,
N.SEYDOLU, N.SEYFE, N.SEYF, N.AHN, N.TADEMR, N.TORAMAN, N.TURHAL,
N.ULCAY, N.ULUSOY, N.NC, N.VAROL, N.YILMAZ., N.ZARALIOLU, O.AKMAN,
O.ARIKAN, O.ATAMAN, O.ALAR, O.EK, O.DAG, O.DNDAR, O.ERGNAY, O.GKE,
O.GUREL, O.GLER, O.GREL, O.GROL, O.GRSEL, O.R, O.YMAYA, O.KARAK,
O.KAVUKU, O.KIRGZ, O.KSL, O.KMR, O.MERSN, O.PIHTILI, O.SARAL,
O.SARICAM, O.SAYGI, O.SOLAK, O.AHN, O.TOSUN, O.SKDAR, O.YURDATAPAN,
O.ZENG, .AKBULUT, .ARDAHANLI, .BRKAN, .BOLCAN, .DURGUN, .LBEY,
.KARA, .KBULUT, .KO, .KURAL, .M.YAVA, .AHN, .NC, .YAZAR, .YILMAZ,
.ZORLU, P.ARSLAN, P.BLGC, P.ALIKAN, P.YALIN, R.ALAN, R.ALHAN,
R.B.ALTUNHAN, R.BLEN, R.BULUT, R.AT, R.ETNKAYA, R.OSKUN, R.DEMRBA,
R.DEMRC, R.DEMRTA, R.DL, R.ERTURUL, R.GKALP, R.GREL, R.KARA,
R.KARACA, R.KK, R.MERT, R.ZTK, R.ZTRK, R.PAMUKU, R.SYAHGZ, R.SMER,
, R.TEKN, R.TURAN, R.UZ,
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
viii
R.YALCIN, R.YILDIRIM, R.YILDIZ, R.YILMAZ, R.ZORLU, S.ACAR,
S.AARCAN, S.AHIOLU, S.AKSOY, S.ALAAM, S.ALTAN, S.ALTINKESKN,
S.ARAT, S.ARIKAN, S.ARSLANOLU, S.ARTUN, S.ASIOLU, S.ASLAN,
S.ASLANOLU, S.ASLANTAS, S.ACIOL, S.ATAK, S.ATMACA, S.AVCI, S.AYEK,
S.AYHAN, S.B.KO, S.BABA, S.BABAYT, S.BABAI, S.BARA, S.BARAT,
S.BATTAL, S.BECER, S.BENGSU, S.C.EN, S.CARTIL, S.CARTILLI,
S.AMLIYURT, S.ARTILLI, S.LNGR, S.DA, S.DEMR, S.DEVECOLU, S.DOANCI,
S.EKC, S.ERASLAN, S.ERCAN, S.ERDEM, S.ERDOAN, S.ERGL, S.ERGN,
S.ERTENL, S.EZBER, S.EZBERC, S.EZGN, S.GENCOLU, S.GEZ, S.GONENC,
S.GZ, S.GURAY, S.GUVENC, S.GL, S.GNEN, S.GNER, S.GNEY, S.GNGR,
S.GRELOLU, S.GRSEL, S.GRSOY, S.GVEN, S.HALLA, S.HINCAL, S.LER,
S.KAHRAMAN, S.KARAASLAN, S.KARAKA, S.KARAMAN, S.KARAPINAR, S.KAZAZ,
S.KILINOLU, S.KPER, S.KOER, S.KSKOLU, S.KURT, S.KRTNLOLU, S.LVAOLU,
S.MAHROLU, S.MAZLUM, S.MELK, S.MER, S.MUFTUOGLU, S.NUR, S.OUZCAN,
S.OKTAN, S.OKTAY, S.OKUYUCU, S.ORTAY, S.ZATALAY, S.ZBAY, S.ZCAN,
S.ZELK, S.ZGL, S.ZGNEY, S.ZHAN, S.ZRRK, S.ZSAN, S.ZSANE, S.PARLAK,
S.PAALI, S.RAHMAN, S.S.GNEY, S.SAHN, S.SEVM, S.SEZGN, S.SOYLU,
S.AHN, S.ANTRK, S.AYN, S.ENTK, S.TA, S.TORAMAN, S.TNLEL, S.UGUZCAN,
S.UURLU, S.UYAR, S.VURAL, S.YAGCI, S.YAZGAN, S.YEL, S.YILDIRIM,
S.YILMAZ, S.YIMAZ, S.YT, S.YNLEL, S.ZAFER, .AKC, .AKTA, .ALTUN,
.ARAT, .ASLANTA, .BABAI, .BACI, .BOZKURT, .CANBAZ, .ALI, .APAN,
.INAR, .DALI, .EKC, .EKNC, .ELMAAALI, .GENELOY, .KAHRAMAN, .KARACA,
.KAYDERLOLU, .KOLAYLI, .KRTNL, .KRTNLOLU, .KRTN, .MELEK, .MELK,
.ONACAK, .NHAN, .ZTOPUZ, .AHN, .ENOCAK, .ENTRK, .TANAY, .UUZCAN,
.YILDIRIM, .YILMAZ, .YCEL, T.AKSOY, T.ALTINSU, T.AYFER, T.BAKLACI,
T.BAKLAVACI, T.BERKMEN, T.DEMR, T.DKMEN, T.DLMEN, T.DNMEZ,
T.EKNCOLU, T.ERENBLGE, T.ESER, T.GURSEL, T.GREL, T.GRSELMZALI,
T.KIR, T.KUTLAY, T.KTK, T.ZDEMR, T.PEKUZ, T.SONGR, T.SOYSAL,
T.AMAZ, T.TEMZ, T.UZUN, T.STN, U.AKKAHVE, U.COKUN, U.KURAN,
U.STNDA, .A.YCE, .SEVEROLU, V.ELK, V.DEMRKIRAN, V.EKC, V.ERDEM,
V.GKTEPE, V.KAYA, V.KOLBAY, V.RIKINOLU, V.EYHVELOLU, V.IHVELOLU,
V.NLSOY, V.REK, V.YAKA, V.YAZISI, Y.TANI, Y.AKAY, Y.AKGL, Y.AKOLU,
Y.ALAY, Y.ALEMSOLU, Y.ALPER, Y.AYFER, Y.BAKIR, Y.BAOLU, Y.BESLER,
Y.BLGE, Y.AKIR, Y.EK, Y.DEVRM, Y.DOKUMACI, Y.EKOLU, Y.ERAT,
Y.ERKALAN, Y.ERM, Y.ESAT, Y.BSOGLU, Y.NECK, Y.K.GKKAYA, Y.KARADA,
Y.KARAGZ, Y.KATAL, Y.KAYA, Y.KECEC, Y.OZAN, Y.ZDEMR, Y.RAKICI,
Y.S.DORULUK, Y.TEMZ, Y.UAR, Y.UURER, Y.YILMAZ, Y.Z.SALBA, Z.ACAR,
Z.ALTA, Z.AIOLU, Z.BARUT, Z.BOMBA, Z.AKIR, Z.DOANCI, Z.ERDEM,
Z.NCE, Z.SLER, Z.KAZAZ, Z.MAKAL, Z.MUTLU, Z.SALBA, Z.SSMAN, Z.ULU,
Z.UR, Z.YAZICI...
VERTABANI TASARIMI:
AHMET DEMR, OKTAY GKE, AHMET TEMZ
VER GR: A.BLENT BA, AHMET TEMZ, ABDULLAH YENGN, AHZER KOAK,
AHMET DEMR, AYHAN IIK, B.MURAT DEMR, BLENT OKAY, CANAN AKIN, DEM
TETK, DOAN TA, EMEL KOCABACAK, FATMA ERASLAN, GL SVAR, GLAY PEKZ,
GLDEN ERDEM, GLNUR KRPE, GLSEREN BAY-SAL, H.GKSU BABAYT, H.BRAHM
YT, H.NAZIM LER, HALL ATAYTR, HARUN ZTAKIN, HASAN GRHAN LGEN, HAM
ALACAHAN, BRAHM EREN, LHAM YAAR, LKNUR GNDODU, KEMAL CANPOLAT,
M.KEMAL TFEK, M.ZEK ULU, M.SERHAT KK, MEHMET ATALAN, MUHARREM
DUMANLILAR, MURAT ZER, MUSTAFA AKTAN, MUSTAFA ZTEMUR, NLGAR KILI,
NLGN MFTOLU, OKTAY GKE, ZLEM DURGUN, PEHLL BLG, REYHAN YILDIZ,
RUKYE ALAN, S.BUKET KO, SABR SEVM, SADULLAH YACI, SAM ERCAN, SEVAL
ASLAN, SEVAL LER, SEVM ZSAN, SHEYLA OKUYUCU, ADUMAN ARAT, TANER
AKSOY, VEHB ATALAY, YALIN KARADA, YUSUF AKAY, YUSUF ALEMSOLU, YCEL
EKOLU
HARTALAMA - ANALZLER:
OKTAY GKE, ENAY ZDEN
REDAKSYON: DEM TETK
DER KATKILAR:
HAYRYE ENGN, . MURAT YAVA, M. SERHAT KK, DEMET AHN, SNAN
DEMR
DZG / SAYFA TASARIMI:
OKTAY GKE
KAPAK TASARIMI: S. KAAN ZENER
-
1. AFETLER LKES: TRKYE
1.1 GR
lkemiz, jeolojik, jeomorfolojik yaps ve sahip olduu iklimsel
zellikleri nedeni ile byk can ve mal kaybna yol aan doal afetlerle
sk karla-maktadr. Son 60 yllk istatistiklere bakldnda; doal
afetlerin lkemizde neden olduu dorudan ve dolayl ekonomik kayplarn,
Gayri Safi Milli Haslamzn %3-4 orannda olduu grlmekte-dir (A..G.M.
Eitim-Haber, 2001). Sadece dep-remler yznden, 1950den bu yana
yaklak 32.000 vatandamz hayatn kaybetmitir.
Doal afetler, son yllarda sklkla sylendii ze-re bir kalknma
sorunudur. nk, genellikle uy-gun olmayan kalknma politikalarnn
sonucudur-lar, gelimekte olan lkeleri daha sert vururlar,
yoksulluun artmasna katkda bulunurlar ve kal-knma kurulular iin
yksek ncelie sahiptirler. Dolaysyla, afetlerin, sklklarn ve
iddetlerini lkesel bazda tanmlamak, afetlerin zararlarn grmek ve
anlamak, afetlerin sekteye uratt kalknmann nndeki engellerden
birini kaldr-maktr.
Afet olarak nitelendirilen doa olaylar, ngrl-mesi zor, ok nadir
olarak gerekleen, gerek-letikleri zaman da rutin dngdeki insan
hayatn ve doal yaam alanlarn - unsurlarn kesintiye uratan, byk
hasarlara ve birok problemlere neden olan ve genellikle, bir
corafik blgeyi etki-leyen byk felaketlerdir. Doal afet zararlar,
son yllarda, btn dnyada eitli nedenlerden dolay olduka artmtr.
Afetlerin ve hasarlarnn artma-snn arkasnda, sadece deprem, sel,
heyelan gibi doa olaylar deil, buna ek olarak, son yllarda yksek
riskli alanlarda kentsel gelimenin, dier bir deyile, nfus artnn
hzla devam etmesi yatmaktadr (Torre-Enciso ve ark., 2001).
Trkiyenin bugnk byk kentlerinin hemen hepsinin kentleme asndan
geliimi, gemite kurulduklar blgenin jeolojik zellikleri dikkate
alnmakszn olmutur. Oysa, herhangi bir blge-deki yerleme, ulam ve
sanayileme, o blge-deki doal evre dengesini byk lde etkiler. Bu
etkileimden doabilecek olas zararlarn n-lenebilmesi iin, bu tr bir
gelimenin doal evre zerindeki etkilerinin denetim altna alnmas
zorunludur.
Afet tehlikeleri asndan hassas bir corafyada bulunan lkemizde,
yerleim alanlarnda afet tehlikelerinin nlenmesi ve/veya afet
risklerinin ve zararlarnn azaltlmasnda en aklc ve etkin yn-temin,
planlama ve uygulama srecinin afet du-yarl planlama yaklamlarn ve
risk ynetimini ierecek bir biimde kurgulanmas olduu tart-lmaz bir
gerektir. Bu yaklam, afet tehlikeleri-ne maruz alanlarda her tr ve
lekteki planlar hazrlanrken ncelikle, yerbilimsel almalarla tm
tehlike ve risklerin belirlenmesini gerektir-mektedir.
Bu kitap, neredeyse tamam afete duyarl planla-ma ve yaplamadan
uzak olan lkemiz yerleim birimlerinin (belediyeler, beldeler, kyler
ve mez-ralar) yaklak son 50 yldaki afet servenini an-latmaktadr.
Dolaysyla da Afet leri Genel M-drlnn yaptklarn ve
yapabildiklerini
1.2 AFET LER GENEL MDRL (AGM)
ok eski yllardan gnmze dein dnyann eitli lkelerinde meydana
gelen afetlerde yerel jeoloji ve zemin yapsnn yapsal hasarlar
zerin-de nemli etkileri olduu gzlenmekte ve bu etki-leri ortadan
kaldracak veya azaltacak yol ve yn-temler aranmaktadr. Byk
depremler sonrasn-da genellikle yer deitirme veya baz blgelere
yerleme ve yaplama yasa getirme tarzndaki bu uygulamalara tarihi
devirlerden gnmze kadar bir ok lkede rastland gibi Trkiyede de
yaygn rnekler bulunmaktadr.
Trkiyede gerek lke genelinde ve gerekse yerel lekte afet
risklerinin belirlenmesi ve zararlarnn azaltlmas almalarna takn ve
deprem olay-lar ile balanm ve ilk olarak 1943 ylnda 4373 sayl Takn
Sulara ve Su Basknlarna Kar Korunma Hakknda Kanun ile 1944 ylnda
4623 sayl Yer Sarsntlarndan Evvel ve Sonra Alna-cak Tedbirler
Hakknda Kanun karlmtr. 4623 sayl yasann karlmasndan sonra lke
gene-linde deprem tehlikesini belirleyen haritalar (Tr-kiye Deprem
Blgeleri Haritas) ve bu blgelerde yaplacak yap ve yerlemelerin bal
olaca koullar ieren ynetmelikler hazrlanm ve
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
2
zaman iinde deien ihtiyalara ve teknolojik gelimelere paralel
olarak gelitirilmitir.
Trkiyede byk kayplara yol aan doal afetler ile ilgili zarar
azaltma, nleme ve arlkla da yara sarma almalar 1958 ylna kadar byk
afetler iin kartlan zel uygulama kanunlaryla srd-rlmeye allm, 1959
ylnda Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle
Yaplacak Yardmlara Dair Kanun unun yrrl-e girmesinden sonra konu
daha geni kapsaml olarak ele alnabilmi ve ilgili almalar
yrte-bilmek amacyla 1965 ylnda mar ve skan Ba-kanl bnyesinde Afet
leri Genel Mdrl kurulmutur.
Afet leri Genel Mdrl; 7269 sayl Kanunun 1968 ylnda deitirilen 1.
maddesi ile deprem (yer sarsnts), yangn, su baskn, yer kaymas, kaya
dmesi, , tasman ve benzeri afetlerde; yaplar ve kamu tesisleri
genel hayata etkili ola-cak derecede zarar gren veya grmesi
muhte-mel olan yerlerde alnacak tedbirlerle yaplacak yardmlar
hakknda uygulanacak hkmleri belir-leme roln stlenmitir. Kanun
hkmleri ere-vesinde, teknik ekiplerce yaplan almalar so-nucunda,
yaam tehdit edecek boyuttaki afetlerin olmas veya olaslnn bulunmas
halinde, va-tandalarn yklan veya hasar gren ya da hasar grme olasl
olan konutlarnn "gvenli bir ala-na nakil edilmesi gerektii" karar
vermesiyle farkl bir sre balamaktadr. Yaplan ettler sonucu afetzede
olduklarna karar verilen kiiler, kendilerine yeni konut yaplmasn
salayacak Kanuni artlar tamalar halinde bu yardmdan
yararlanabilmektedir. Afetten etkileniyor olmas (afetzede olmas),
kiilerin konutlarnn yapmnda kredi yardm almas iin yeterli
saylmamakta, Kanuni koullarnda salanmas (hak sahibi ol-mas)
gerekmektedir.
Afet leri Genel Mdrlnn kuruluundan gnmze dein 7269 Sayl Kanunun
1. mad-desinde saylan afetler dnda zamanla baka afetlerin de
eklenmesi sz konusu olmutur. r-nein; Zonguldak ilinde kmr
galerilerinin k-mesi sonucu oluan tasmanlar, Bakanlar Kurulu Karar
ile afet olarak deerlendirilerek afet kap-samna alnmtr (Daha sonra,
ilerleyen yllarda tekrar karlmlardr). Ayn ekilde, gemi yl-larda
yaam alan olarak kullanlan maaralarn kmesi, meteorolojik etkiyle
son yllarda gz-lenmeye balayan hortum ya da mineralojik
kristal yaplar nedeniyle asbest (erinoit) ieren toprak -
kayalarn kansere neden olmas gibi olaylar da kanun kapsamna giren
afetler olarak deerlendirilerek, afetzedelerin gvenli bir alana
nakli iin yeni konut alanlarnn bulunmasna ve yaplmasna gereke
oluturmutur.
Ksaca AGM, kurulu ama ve grevleri dahilin-de, kurulduu ilk gnden
bu yana lkemizde meydana gelmi yada gelmesi muhtemel afet olaylarn
yerinde incelemektedir. Bu kapsamda, afete maruz olabilecek
blgelerin, arazide yaplan ettlerle belirlenmesi ve bu blgelerde
afete kar gerekli nlemlerin alnmas veya aldrlmas Ge-nel Mdrln
grevleri arasndadr. zellikle, heyelan - kaya dmesi bata olmak zere,
su baskn ve olaylarnda, muhtemel bir afet, alnacak tedbirlerle
nlenebiliyorsa, gerekli uygu-lama AGM tarafndan yaplmakta ya da
yaptrl-maktadr.
AGM, meydana gelmi bir afet sonrasnda ya da alnacak tedbirlerle
nlenmesi mmkn - ekono-mik olmayan muhtemel afet koullarnda, sz
konusu afet olayndan etkilenen afetzedeleri - hak sahiplerini
belirler ve 7269 sayl Afetler Kanunu erevesinde deerlendirerek,
maduriyetlerini gidermeye alr. Bir baka deyile afet olayn-dan
etkilenen ve hak sahibi olmaya hak kazanan afetzedelere evini
yapana yardm (EYY) ya da toplu ihale yoluyla (son zamanlarda Toplu
Konut daresi TOK vastasyla), yer seimi almalar neticesinde
belirlenen gvenli bir yere konut yap-lr - yaptrlr.
Aada Afet leri Genel Mdrlnn (Afet Ett ve Hasar Tespit
Dairesinin), afet zararlarn azaltma ve yaralarn sarma kapsamnda
yrtt- grev ve sorumluluklarnn bazlar zetlenmi-tir:
Olmu ve\veya olmas muhtemel doal afet olaylarndan (Heyelan, Kaya
Dmesi, Su Baskn, vb.) etkilenmi ve\veya etkilenebile-cek yerleim
yerlerinin jeolojik ettleri yapmak, afete maruz blge snrlarn
belirlemek,
Afet tehlikesi saptanan yerlerde (kaya dmeleri ve olaylar gibi)
alnacak nlemleri belirlemek ve projelendirmek,
Blgesel lekte meydana gelen deprem, heyelan, su baskn ve
afetlerinde Blgesel Afet Etkililik Onaylarn almak ve afetin
gerektirdi-i tm jeolojik ettleri yapmak,
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
3
Su baskn afetine ynelik ettler ile ilgili olarak DS Genel Mdrl
ile koordineyi sa-lamak ve gerekli grldnde mterek ett yapmak,
Ky geliim alanlarnn jeolojik ettlerinin kontroln yapmak,
7269 sayl yasaya gre hak sahibi olan afetzedelere yeni yerleim
alanlarnn seilmesini salamak ve jeolojik-jeoteknik ettlerini
yaptrmak ve raporlarn onaylamak, raporlarn arivlenme-sini,
istatistiksel bilgilerin deerlendirilmesini sa-lamak, grev konular
ile ilgili Valilik ve vatanda bavurularna cevap vermek,
7269 1051 sayl Kanunun 1,2 ve 14.maddelerine gre, zel mhendislik
brolarn-ca, niversitelerce ve ller Bankas Genel Mdr-lnce hazrlanan,
yerleim alanlaryla ilgili imar planlarna esas jeolojik,
jeolojik-jeoteknik ett raporlarn sahada inceleyerek, Doal Afet
Risk-leri asndan Yerleime Uygunluk deerlen-dirmesini ve kontroln
yapmak,
Organize Sanayi Blgeleri iin dzenle-nen jeolojik-jeoteknik ett
raporlarnn incelenme-si, deerlendirilmesi ve uygun bulunanlarn
onay-lanmasn salamak,evresel Etki ve Deerlen-dirme (ED) Raporu
toplantlarna katlarak afet riski asndan gr vermek ve bu dorultuda
hazrlanan jeolojik-jeoteknik ett raporlarnn ince-
leme, deerlendirme ve onaylanmasn gerek-letirmek,
7269 sayl yasann 5. maddesi gerei, doal afet zararlarnn
azaltlmas ve biliim tek-nolojisinin afet zararlarn azaltma i ve
ilemle-rinde kullanlmas konularnda almalar yapmak ve projeler
retmek,
Afetzedeler iin seilen yeni yerleim alanlarnn harita, plan,
aplikasyon ilemlerini yapmak veya yaptrmak,
Kadastrosu olmayan yeni yerleim yerle-rinin afet kadastrolarnn
yaplmasn salamak, kamulatrma, tapu ve tescil ilemlerini yrtmek,
tahsis ilemlerini izlemek, gerektiinde afetzede yeni yerleim
alanlarnn imar planlarn yapmak, yaptrmak ve onaylamak ve benzeri
almalar yrtmek eklinde ifade edilebilir.
Bu kitap Afet leri Genel Mdrlnn kuruldu-u gnden bu yana
yaptklarn, genellikle istatis-tiksel bazda zetleyerek, Trkiyenin
afet portre-sini gzler nne sermeye almaktadr. Tm gelimi toplumlarn
kltrne ilenmi olan, ta-rihten, olmu olandan ders alnmas ve ayn
yan-llarn tekrarlanmamas olgusuna bir miktar da olsa katkda
bulunulabilmesi ise yazarlarnn bir beklentisidir. Aadaki buna tezat
bir rnektir (ekil 1 ve 2).
-
ekil 1. Sapanca Vakf Oteli'nin ve civarndaki alann, 22 Temmuz
1967 depreminden ald hasarlar ve zemin deformasyonlar, 25.03.1968
tarihli Jeolojik Ett raporunda AGM mhendisi Jeolog Ziya Barut
tarafndan anlatlmaktadr. Sonu ksmnda ise, binada alnacak tedbir,
tamir ya da glendirmenin, ksa ve uzun vadede tekrarlayan
depremlerle bir fayda getirmeyecini belirtmektedir. Siyah beyaz
resimler 1967 depreminin yol at bina ve zemin deformasyonlarn,
renkli resimler ise 17 Austos 1999 depreminden sonra ar hasara
urayarak yan yatan ve Sapanca Glne kavuan, daha sonrada yklan Vakf
Otelini gstermektedir.
ekil 2. 1967 depreminde hasar gren, 1999 depreminde yklan Vakf
Otelinin bulunduu noktada, be yldzl yeni bir otel ina edilmi ve
2005 ylndan bu yana hizmet vermektedir.
-
2. AFET BLG ENVANTER (ABEP) ALIMALARI
2.1 GENEL TANIMLAR
Afet, yerel kapasiteyi aan, ulusal veya uluslar aras yardm
gerektiren, tahmin edilemeyen ve aniden meydana gelen, byk zararlar
ile insan lmlerine neden olan olay olarak tanmlanmakta-dr. (Hoyois
et al, 2006) Doal afet ise, deprem, sel, heyelan, , kuraklk, frtna,
dolu, hortum gibi oluumu engellenemeyen jeolojik, meteorolojik ve
hidrolojik kkenli ve/veya tetikli olaylarn sonular-na verilen genel
addr.
Afetin bykl, afetin yol at can kayplar, yaralanma ve sakat
kalma, yap ve altyap hasarla-r gibi fiziksel hasarlar ile ekonomik,
sosyal ve psi-kolojik kayplarn toplam ile ifade edilmektedir. Afet
bykln belirlemede, gelitirilmi ve uluslara-ras kabul grm iddet
cetvellerindeki deerler kullanlr. Afetin byklne etki eden balca
etkenler; olayn youn yerleme blgelerine olan uzakl, fakirlik ve az
gelimilik, eitim eksiklii, bilgisizlik ve bilinsizlik, hzl nfus
art, hzl - denetimsiz ve kaak yaplama, ormanlarn ve doal evrenin
tahribi veya yanl kullanm, toplu-mun afet olaylarna kar nceden ald
nleyici ve koruyucu nlemlerin dzeyi vbdir.
Uluslar aras snflandrmalarda afetler, doal afet-ler ve
teknolojik afetler olarak iki grup altnda de-erlendirilmektedir.
Doal afetler de kendi iinde hidrometeorolojik afetler ve jeolojik
afetler eklinde ayrlmaktadr. Doal afet olarak , heyelan, ku-raklk,
ktlk, ekstrem scaklklar, su basknlar, orman yangnlar, kasrgalar ve
dier afetler (rne-in, bcek istilalar, dalga kabarmalar) kabul
edil-mektedir. Jeolojik afetler iinde depremler, tsuna-miler ve
volkan patlamalar yer almaktadr. Tekno-lojik afetler gruba
ayrlmakta olup endstriyel kazalar, ulam kazalar ve eitli kazalar
eklinde snflandrlmaktadr. Endstriyel kazalar iinde kimyasallarn
salmas, endstriyel binalarn k-mesi, patlamalar, gaz kaaklar,
zehirlenmeler ve radyasyon yer almaktadr. Ulam kazalar iinde hava,
kara ve deniz tamaclnda meydana ge-len kazalar teknolojik afet
olarak kabul edilmekte-dir. eitli kazalar grubunda yer alan
endstriyel olmayan ve mahalli binalarn kmesi, patlama ve yangnlar
da teknolojik afetler grubunda saylmak-tadr (Hoyois ve ark.,
2006).
Kitapta anlatlanlar sadece doal afetleri kapsa-makta olup; doal
afetler, jeolojik afetler ya da hidrometeorolojik afetler olarak
ikiye ayrlmam tek bir balk altnda toplanmtr. Ayrca belirtilme-lidir
ki, yazarlar kaynan yer kabuu zelliklerin-den ya da yerin
derinliklerinden alan, heyelanlar gibi afetlerin, bir
hidrometeorolojik afet olduu g-rne katlmasalar da, zellikle iklim
deiiklii konusunda yaplan deerlendirmelerde, uluslara-ras
literatrdeki genel kabullere bal kalnmtr.
Dier ksmlara gemeden nce, afet riski, afete maruz blge,
afetzede, hak sahibi ve nakil tanm-lamalarn hatrlamakta fayda
vardr.
Afet riski, hasar, zarar, kayp ve olumsuz sonulara yol ama
potansiyeli tayan bir olayn, dourabile-cei maddi kayplarn toplamdr.
Sigortaclk ve mhendislikte ise, ksaca "kayp olasl" olarak
adlandrlmaktadr. Risk szc, belirli bir tehlike-nin, gelecekte
belirli bir zaman sresi ierisinde meydana gelmesi halinde, insan,
insan yerlemele-ri ve evre zerinde, bu unsurlarn zarar veya ha-sar
grebilirlikleri ile orantl olarak yol aaca kayplarn olasln ifade
eder. Riskten veya kayp olaslndan bahsedebilmek iin, belirli
byklkte bir tehlike veya olayn var olmas, bu olaydan
etki-lenebilecek deerlerin (insan, yap, v.b.) bulunmas ve bu
deerlerin tehlike veya olaydan etkilenme oranlar veya zarar
grebilirliklerinin tahmin edile-bilmesi gerekmektedir. Afet riski
matematiksel olarak: Risk = Tehlike x Deer (Etkilenebilecek
unsurlar) x Zarar grebilirlik (Etkilenme oran) olarak ifade
edilebilir. Bu tanmdan da anlalaca zere, afet riskinin
belirlenebilmesi iin ncelikle afete yol aabilecek tehlikelerin
neler olduklarnn, yerleri, byklkleri, olu sklklar, tekrarlanma
sreleri ve etkileyebilecekleri alanlarn belirlenme-si, bu
tehlikeden etkilenebilecek, nfus, yap ve alt yaplar, ekonomik ve
sosyal deerler, evre vb. gibi tm deerlerin envanterlerinin karlmas
ve tehli-kenin gereklemesi halinde, bu deerlerin ura-yabilecekleri
fiziksel, sosyal, ekonomik ve evresel kayplarn tahmin edilmesi
gerekmektedir (A..G.M., 2006).
Mevzuatmz afete maruz blgeyi; yer sarsnts (deprem), yangn, su
baskn (sel), yer kaymas (heyelan), kaya dmesi, ve benzeri afetlere
uram olduu veya urayabilecei, Bayndrlk ve skan Bakanl, (su basknlar
iin Devlet Su
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
6
leri Genel Mdrl) tarafndan tespit edilen ve afete maruz olduu
Bakanln teklifi zerine Ba-kanlar Kurulunca kararlatrlan blge olarak
tanm-lamaktadr. Bu blgelerde yaplacak olan yaplarn uymas gereken
teknik artlar, Bayndrlk ve skan Bakanlnca hazrlanan ynetmeliklerle
belirlen-mektedir (rnein Deprem Blgelerinde Yaplacak Yaplar
Hakkndaki Ynetmelik).
Afetzede tanm, herhangi bir afet olayndan dolay hanesi
kullanlamaz hale gelmi ya da gelmesi muhtemel kiiler iin
kullanlmaktadr. Afete maruz kalan ya da kalabilecei ngrlen bir tek
konutta, yasal kriterlere gre birden fazla hane, yani afet-zede
bulunabilir. Bunlar kanun ve ynetmeliklerde belirlenen kriterleri
yerine getirirlerse hak sahibi olurlar. Etkili nakil; haneleri
kullanlamaz hale gel-mi ya da gelmesi muhtemel, 7269 sayl Afetler
Kanununa gre Genel Hayata Etkili bulunmu afet olaylarndaki afetzede
saysn belirtmektedir. Kitap iinde, baz yerlerde afetzede says
yerine nakledilen konut says terimi ile kullanlmtr.
2.2 AFET VERLER
Afet verileri, meydana geldikleri lkelerde, ariv, veritaban veya
envanter eklinde bir araya getiril-mekte ve afetlerin boyutlar
belirlenmektedir.
Afet envanter almalarnda, genellikle insan ve ekonomik kayplara
ait veriler dikkate alnmakta-dr. Uluslar aras veri taban almalarnda
EM-DAT ve DESINVANTER en fazla kullanlan metot-lardr. EM-DAT veri
tabannda aadaki kriterler-den en az birisine uygun olan afetler
dikkate aln-maktadr (Tschoegl L. ve ark., 2006);
10 veya daha fazla insan lmne sebep olan,
100 veya daha fazla insan etkileyen,
lkede yardm durumu aklanan,
uluslar aras yardm istenen afetler.
EM_DAT veri tabannda yer alan veriler; afet nu-maras, lke veya
ehir ad, afet grubu (doal, teknolojik), afet tr ve alt tr, tarih
(balama ve biti tarihi), l says, yaral says, evsiz kalanlarn says,
etkilenen insan says (ilk yardm periyodu iin acil yardm gereken
insanlar evlerini boaltmak zorunda kalanlar veya yer deitirenler),
toplam etkilenen insan says, tahmin edilen zarar, dier bilgiler
(lokasyon, enlem ve boylam, ikim verileri
vs.) olarak yer almaktadr (International Disaster Database).
DESINVANTER veritaban blgesel, ulusal ve lokal dzeyde afetlerin
boyutlarn ortaya koymak ama-cyla gelitirilmi, Latin Amerika,
Karaipler, Asya ve Afrikada toplam 16 lkenin kulland veritaban
olup; l says, etkilenen kayp insan says, yer deitiren, yaralanan,
zarar gren ev says, yklan ev bina says, byklk, lkelerin kendi para
biri-minde ekonomik kayp miktar, USD olarak zarar, yollardaki
zarar, rn zarar, hayvan says ve etki-lenen sektrler (su kaynaklar,
iletiim, topografya vb.) veri olarak yer almakta orta ve kk
lekler-deki afetleri de iermektedir (Disenvanter, 2003).
Dier lkelerin veritabanlar arasnda unlar srala-nabilir: Amerika
SHELDUS 1900 ylndan beri gerekleen afetlerin konumsal zararlar,
olaylar ve kayplarn yanstmaktadr. rn zarar, arazi mal mlk zarar
dier veriler yannda nemsen-mektedir. Gney Afrika MADUSISA izleme,
harita-lama ve afet olaylarnn analizlerini yapmak ama-cyla
hazrlanmtr. Kanada afet veri taban CDD, 1900 ylndan itibaren
meydana gelen doal ve teknolojik afetleri, Avustralya EMA veritaban
3 veya daha az len says, 20 yaral kriterlerini esas alarak nemli
zararlar, yoksulluk, alt yap, tarm ve evreye olan etkileri gibi
verileri iermektedir. lke-lere ait afet envanterler o lkelerde
meydana ge-len tm afet trlerini kapsad gibi sadece tek bir afet
trne ilikin ayr veritabanlar da bulunmakta-dr. USGS e ait deprem
veritaban, teknolojik afet-lere ait UNEP/APELL, su basknlar iin
DFO, tsu-nami iin NGDC, endstriyel kazalar iin MARS veritabanlar
rnek olarak verilebilir (Tschoegl L. ve ark., 2006).
Trkiye Ulusal Afet Ariv Sistemi-TUAAS (A..G.M., 2008),
kullanclara, zellikle de karar vericilere, uygulayclara ve
aratrmaclara almalarnda yardmc olmak ve ayrca kamuoyunun kar kar-ya
bulunduklar riskleri daha iyi anlayabilmelerini salayabilmek iin
Trkiyede meydana gelmi afetler konusundaki verilerin elektronik
ortamda hizmete sunulmasn amalamaktadr. Ulusal Afet Arivi Trkiyeyi
etkileyen doal ve teknolojik afet-lerden, afet arivi kriterlerine
uygun olanlar kap-samaktadr. Trkiye Ulusal Afet Ariv sisteminde yer
alan afet kriterleri aada belirlenmi olup bu kriterler zaman iinde
gelitirilebilecektir. Aada sralanan kriterlerden en az birinin
olmas afet ari-vine dahil olmas anlamna gelmektedir.
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
7
En az 10 l veya,
En az 50 yaral veya,
Afetten etkilenen en az 100 kii olmas veya,
Genel hayatn olumsuz etkilenmesi veya,
Acil yardm talebinde bulunulmas.
Sz konusu sistemin, ilevsellik kazanmas, otur-mas zamanla
olabilecektir. Her eyden nce disip-linli veri giriinin yaplmas bir
n art olarak g-zkmektedir.
Bu almada verileri kullanlan afet envanteri, tamamen yazarlarn
ve katkda bulunan AGM personelinin, kurumsal ihtiyalara daha hzl
cevap verebilmek amacyla, gemiin bir dkmnn yaplabilmesi iin, kiisel
bilgi ve becerileri dorul-tusunda oluturduklar mtevaz bir
envanterdir. rnein, bu envanterde l ya da yaral says yoktur. Hatta
bir ok zaman afetin tam tarihi de bilinmemektedir. Bunlar eldeki
mevcut verilerin doas gerei envanterde yoktur. Bu almadaki
envanter, yukarda uluslar aras ya da ulusal r-nekleri verilen afet
envanterleri ile ayn kategoriye konulmamaldr. Dier yandan almann
byle bir iddias da yoktur.
2.3 AFET BLG ENVANTER (ABEP)
Bu kitabn temel konusunu oluturacak ekilde, lkemizdeki afet
olaylarnn mekansal ve istatistik-sel dalmn ortaya koyabilmek,
Trkiyede 1950li yllardan bu yana meydana gelen afet olaylarn
kapsayan bir bavuru kayna oluturmak, teknik elemanlara, bro ve
arazi incelemelerinde kolaylk salamak, her tr ve lekteki afet
tehlikesi al-malarna temel altlk oluturmak, Genel Mdrl-mzn yrtm
olduu almalarn geriye dnk analizlerini yapmak ve afetlerin maddi ve
manevi zararlarn gzler nne sermek amacyla Afet Bilgi Envanteri
Projesi gerekletirilmitir.
Afet Ett ve Hasar Tespit Dairesi arivinde bulunan afet
bilgilerini tasniflemek ve bilgisayar ortamnda veritabanna aktarmak
kapsamnda ilk almalara 1993 ylnda balanm, teknik ve maddi
imkansz-lklar nedeniyle veriler sadece bir bilgisayara kay-dedilmi,
1999 Marmara Depremi nedeniyle de veri girileri son bulmutur.
almann devam ettirilmesi 2003 yl sonunda tekrar gndeme
getirilmi, eldeki eski verileri de
ieren daha kapsaml bir bilgi sistemine ihtiya duyulmutur.
Afet Ett ve Hasar Tespit Dairesi arivinde bulunan ve Mavi
Dosyalar olarak adlandrlan afet ett raporlar incelenmi ve basit bir
veri taban tasarm yaplmtr. Projenin tamam Afet Ett ve Hasar Tespit
Daire Bakanlnn olanaklaryla srdrl-mtr.
Projede yaklak 50 teknik personel almtr ve bu aamada Daire
Bakanl bnyesinde bir bilgi-sayar a mevcut olmadndan yaklak 25
bilgi-sayara ayr ayr veritabanlar yklenmi ve tm personelden veri
giriine katk salanmas isten-mitir.
Veri girii 2005 yl sonunda ksmen tamamland-nda, yaklak yl sren,
verilerin dorulanma-s, dzeltilmesi ve redaksiyonu, verilerin Corafi
Bilgi Sistemine (CBS) entegresi (Geocoding) sa-lanmtr. lerleyen
ksmlarda grlebilecei zere, CBS e entegre edilmi veriler afet trleri
kapsa-mnda snflandrlm, eitli sorgulamalar ile ayr-larak alt balklar
altnda deerlendirilmitir. Sorgu-lamalar genellikle, iller, ileler,
afet olay says, afetzede says baznda yaplm, oluturulan dos-yalardan
tematik (konulu) haritalar retilmitir. Te-matik haritalar verilerin
dalm oranlar dikkate alnarak deerlendirilmitir. Bylece afetin tr,
zaman ve mekansal dalm esasna gre haritalar elde edilmitir.
Afet trlerine gre en ok ve en az etkilenen yerler (yerleimler)
tespit edilmitir. Elde edilen yeni veri-ler, tematik haritalar
yannda grafik halinde de de-erlendirilmi ve sunulmutur. Afetlerin
deerlendi-rilmesi, genellikle, afet olay saylar ve afetzede saylar
baznda yaplmtr. Depremlerle ilgili veri-ler, bir blgeyi etkileyen
deprem(ler) sonucunda hasar grm yerleim birimlerini ifade etmekte
olup, heyelan, kaya dmesi yada su baskn gibi tekil - bamsz olaylar
olmamas nedeniyle dep-remler olay baznda deerlendirilmemitir.
Afet trlerinin lke baznda oransal dalm belir-lenmeye allm ve
basit ekonomik deerlendir-meleri yaplm ve meydana gelen hasarlar
kap-samnda baz varsaymlar ile lke ekonomisine olan etkileri snrl
olarak hesaplanmtr.
zetle, ABEP kapsamnda, Afet Ett ve Hasar Tespit Dairesinin,
yerleim birimleri ile ilgili afet ettleri arivini oluturan afet ett
raporlarndan, bu almay yapabilmek iin gerekli olarak belirlenen
veriler, tasarlanan basit bir veritabanna girilmitir.
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
8
Veriler daha sonra mmkn olan detayda Corafi Bilgi Sistemine
(CBS) aktarlm (yaklak 1/500.000 lekli harita detaynda gzlenen
yerle-im birimleri baznda) ve analiz edilmitir.
2.4 AFET ETT VERLER, VERLERN ANLAMI VE BAZI BELRSZLKLER
Tm veriler yukarda belirtilen, arivlenmi afet ett raporlarndan
derlenmitir. Sz konusu raporlar, herhangi bir yerleim biriminin
urad ilk afet olayndan (AGM tarafndan ett edilen ilk afet olay) bu
yana o yerleim birimi iin yaplm tm afet ettlerini, hizmetlerini
iermektedir. Afet ett raporlar ve afete maruz blge kroki -
haritalarnn yan sra, varsa, yer seimi raporlar, slah alma-lar ve
zetleri, afetzede ve hak sahipleri ile ilgili dokmanlar da bu
dosyalarda yer almaktadr. Bu raporlar, kimi zaman detayl afet
bilgisi ve jeolojik bilgi ierirken kimi zaman da, zellikle blgesel
afet olaylarnda i yknn youn olmasndan dolay, sratle hazrlanm daha
yzeysel bilgiler iermek-tedir.
Bu kitapta sunulan hesaplama ve haritalamalarda, genellikle
afetzede (nakline karar verilen hane) saylar kullanlmtr. Afetzede
terimi, herhangi bir afet olayndan dolay hanesi kullanlamaz hale
gelmi ya da gelmesi muhtemel kiiler iin kulla-nlmaktadr. Afetzede
says; tam manasyla yk-lan, kullanlamaz hale gelen ya da
kullanlmamas gereken konut saysn belirtmedii gibi (bu al-mada, bu
anlamda kullanlmasnda bir saknca grlmemitir), hak sahibi saysn da
belirtmez. nk, afete maruz kalan ya da kalabilecei ng-rlen bir tek
konutta, yasal kriterlere gre birden fazla afetzede bulunabilir ve
bunlar kanun ve y-netmeliklerde belirlenen kriterleri yerine
getirmez-lerse hak sahibi de olamayabilirler. Bu almada kullanlan
etkili nakil terimi; haneleri kullanlamaz hale gelmi ya da gelmesi
muhtemel, 7269 sayl Afetler Kanununa istinaden hazrlanan "Afetlerin
Genel Hayata Etkililiine likin Temel Kurallar Hakknda Ynetmelik"
hkmlerince Genel Haya-ta Etkili bulunmu afet olaylarndaki afetzede
sa-ysn belirtmektedir. Benzer ekilde; ilave nakil terimi, asl afet
olayndan sonraki tarihlerde, bazen itirazlar sonucu yaplan ettler
ile ilave edilen afet-zede saysn, bir baka deyile afet olaynn
za-man ierisinde ilerlemesi - genilemesi (rnein bir heyelann
genilemesi) neticesinde hanesi nakle-
dilme karar verilen yeni afetzedeleri temsil eder. Etkisiz nakil
terimi, 7269 sayl Afetler Kanununa istinaden hazrlanan "Afetlerin
Genel Hayata Etkili-liine likin Temel Kurallar Hakknda Ynetmelik"
hkmlerince Genel Hayata Etkili bulunmam afet olaylarndaki afetzede
saysn (dolaysyla maduriyetlerini kendi imkanlaryla gidermesi
ge-reken hak sahibi olamayacak afetzedeler) belirtir. Nakil iptali
terimi ise, herhangi bir afetten dolay afetzede olmu ancak
ilerleyen yllarda afetin etkin-liini kendiliinden ya da alnan
nlemlerle yitirmesi sonucu iptaline karar verilen afetzede saysn
(rnein su baskn tehlikesine maruz kalan bir kyde, islah almalarnn
ardndan bu tehlikenin ortadan kalkmas neticesinde afetzedeliklerin
iptali) ya da 7269 sayl kanuna gre hak sahibi olma gerekliliklerini
yerine getirmeyerek bu hakk kaybe-den afetzede hak sahibi saysn
(rnein talep ve taahhtname vermemi afetzedeler)
belirtmek-tedir.
Ayrca, bu almada kullanlan afet olay says terimi; ilgili yerleim
birimi iin yaplm ve hazr-lanm afet ett raporu saysna karlk
gelmekte-dir. Sz konusu afet ettleri genellikle ilgili yerleim
biriminde afet olaynn tekrarlamas, yeniden tetik-lenmesi
neticesinde hazrlanmakla beraber, AGM nin rutin dngsnde, kontrol
ettleri ya da yer seimi almalar kapsamnda da yaplabilmekte-dir.
Ancak tekrarlayan afet olaylarn, dier afet almalarndan ayrmak mmkn
olmamtr.
Verilerin dosyalara ilenmesi srasnda ayn yerle-imde, birka afet
tr nedeniyle yaplan etkili nakil verilerinin afet trne gre ayrm
yaplmadan ilenmi olmas genel toplama ularken sorunlar yaratmtr.
Yani, rnein bir yerleim biriminde, hem heyelan hem de su baskn
afetinden dolay konutlarnn nakledilmesi karar verilen
afetzedele-rin, kann heyelandan ve kann ise su bask-nndan afetzede
kabul edildikleri verisine her za-man ulalamamtr. Bu ve benzer
problemlerden dolay, bazen afetin tarihi, bazen afetin tr, ba-zense
afetzede says, ilgili rapor dokmanlarn yorumlanmas ile elde
edilmitir.
Afet ett raporlar; sz konusu afet olaynn, afete maruz alanlarn
vs. gsteriminin yapld haritalar ve genellikle de leksiz krokileri
iermektedir. Bunun sebepleri arasnda afet ett raporlarnn hazrland
yerleim birimlerinin ounun krsal alanda bulunmas ve kadastrolarnn
bulunmamas ya da son zamanlarda yaplm olmas, afete ma-ruz blge
alnacak alann 1/25.000lik bir haritada
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
9
gsteriminin yaplmasnn mmkn olmamas say-labilir. Arazi verilerine
ait corafi koordinat bulun-mayan krokilerin saysallatrlmalar mmkn
ol-mam; bu yzden afet verileri sadece yerleim birimlerine atanarak
(geocoding) corafi bilgi sis-temine aktarlmtr.
zellikle il ve ile merkezleri, hatta kylerin mahal-leleri iin;
farkl corafi konumlarda meydana gelen afet olaylar, bu almada
kullanlan saysal altlk haritalarn belli bir detayda olmasndan dolay
(bu almada kullanlan saysal haritalar semt ve ma-halle baznda deil,
sadece yerleim birimi deta-yndadr) sadece noktasal olarak
atanabilmitir. Bu da st ste binmelere neden olmutur. rnein, Ankara
- ankayay temsil eden farkl tarihlerde olmu bir ka heyelan olay,
ankaya iindeki farkl mahalle ve semtlere ait olabilmekte fakat tek
bir nokta ile gsterilmektedir.
Eldeki verilerin yaklak % 3, altlk haritalara (CBSe) atanamam,
dolaysyla baz mekansal sorgulamalara dahil edilememilerdir. Bunun
se-bebi; (1) sz konusu yerleim biriminin zaman iinde baraj, glet
gibi yaplarn altnda kalarak ortadan kalkmas, (2) bu alma iin
kullanlan altlk haritalarda ilgili yerleim biriminin ilenmemi,
dolaysyla saysal ortama aktarlamam olmas (3) veritabanna giri
esnasnda yaplan hatalar veya zellikle de (4) ismi deitirilmi olan
yerleim birimine karlk gelen yeni isimli yerleim biriminin altlk
saysal haritalarda bulunamam olmasdr.
Afet Bilgi Envanteri projesi kapsamnda yaplan bu almada, veriler
afet trleri kapsamnda ayr-trlarak snflandrlm, mekansal ve
istatistiksel sorgulamalar ile illere, ilelere ve yllara gre
da-lmlar hakknda tematik (konulu) haritalar retilmi-tir. Bylece
afetin tr, zaman ve mekansal dalm esasna gre irdelenmi; haritalar,
grafikler elde edilmitir. lkemizde meydana gelen afetlerin,
nakiller (afetzede saylar) baznda dalmlar be-lirlenmi, afet
zararlar basit bir yaklamla hesap-lanmaya allmtr. Ayrca, u zellikle
vurgu-lanmaldr ki, bu almada verilen deerler afetze-de saylarn
dikkate aldndan, hak sahibi al-malar ile ya da sonucunda teslim
edilen yaplan konut saylar ile farkllk arz edebilir.
Bu almada hak sahibi says ya da hak sahiple-rine yaplan ve
teslim edilen konut saylar zellikle
baz alnmamtr. nk, herhangi bir yerleim yerini etkileyen veya
etkilemesi muhtemel afet sonucu, konutu yklm, kullanlamaz hale
gelmi ya da gelmesi muhtemel afetzedelerin, kanuni gereklilikleri
yerine getirmeyerek (rnein talep ve taahhtname vermeyerek) hak
sahibi olamamalar, o kiilerin afetzede olduunu ve konutlarnn zarar
grd gereini deitirmez!
Burada nemle belirtilmelidir ki; Afet Bilgi Envan-teri
projesinin saysal sonular kesin ve deimez deildir. Verileri
dorulama ve gncelleme ilemleri yaklak 3 yldr devam etmektedir ve
gelinen nok-tada, yazarlar halen eksikler ve belirsizlikler
oldu-unu bilmektedirler. Gerek yukarda zetlenmeye allan kstlamalar,
gerekse arivlerde gzlenen evrak eksiklii, veri girii esnasnda
yaplan hatalar vb. problemlerden dolay verilerin doruluk ve
g-venilirlii yaklak %90 civarndadr. Veriler hemen hemen son 50 yl
(1950'lerden bu yana) kapsa-maktadr ve 1962 ylndan sonra
younlamakta-dr. Ayrca bu alma yaplrken, 2008 yl Austos ay
itibariyle, henz dosyalara girmemi ya da veri-tabanna entegre
edilmemi olan Ankara Bala depremi, Denizli ameli depremi gibi
afetlerin kaytlar gz nne alnmamtr.
Doal Afetlere ilikin veri toplanmas konusunda uluslararas ortak
bir karar bulunmamaktadr. Za-man, finansal sorunlar, afet olaynn
karmakl yannda kavramlarda, yntemlerde, toplanan veri-lerin
noktasal zellikleri konularnda byk farkllk-lar bulunmaktadr. Afet
veri taban almalarnda verilere ait alansal ifadelerde, snrlarn
gsterilme-sinde, rapor tarihi, kavramlar ve kullanlan
termino-lojinin standardizasyonundaki eksiklikler afet etkile-rinin
ifade edilmesindeki gvenilirlii etkileyen et-menler arasnda
saylmaktadr (Hoyois 2006). Dolays ile afet veri tabanlarnn afet
boyutlarn ortaya koyabilmesi ve karlatrmalarn yaplabil-mesini
salayacak nitelikte uluslar aras anlamda standardize hale
getirilmesi gerekmektedir.
Sonu olarak, Trkiye'nin yaklak son 50 yllk genel afet portresi
ilerleyen blmlerde verilmeye allmtr.
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
10
3. AFET TEHLKELERNN GENEL DEERLENDRMES
lkemizde meydana gelen afetlerin; afet olay saylar, nakil
saylar, etkilenen toplam afetzede ve yerleim birimi saylar baz
alnarak yaplan deerlendirmesi sonucunda, afetlerin trne gre dalm
Tablo 1 ve 2 ile ekil 3a ve 3bde gste-rilmektedir. Burada etkilenen
toplam afetzede says; etkili nakil, ilave nakil ve etkisiz nakil
say-larnn toplamndan nakil iptallerinin karlmas ile elde edilmitir.
Buna gre;
Depremlerden etkilenen toplam afetzede says 158.241 olup, afet
trlerine gre %55lik bir paya sahiptir. Heyelanlardan etkilenen
toplam afetzede says 59.345 olup, afet trlerine gre %21lik bir paya
sahiptir. Su basknlarndan dolay etkilenen toplam afetzede says
22.157 olup, afet trlerine gre %8lik bir paya sahiptir. Kaya
d-melerinden etkilenen toplam afetzede says 19.422 olup, afet
trlerine gre %7lik bir paya sahiptir. lardan etkilenen toplam
afetzede says 4.384 olup, afet trlerine gre %2lik bir paya
sahiptir.
Birden fazla afet olayndan etkilenen (rnein hem heyelan, hem su
baskn) afetzede says 12.210 (%4); deprem, heyelan, su baskn, kaya
dmesi ve dnda kalan afetlerden (yangn bata olmak zere, jeomedikal
problem-ler, maara kmesi, tasman, yer alt suyu yk-selmesi, iddetli
ya, hortum vb. dier afetler) etkilenen afetzede says 9237 (%3)
dir.
Veritabanmzda kaytl bulunan, lke-mizdeki 35741 yerleim
biriminden (il, ile mer-kezleri, belde, belediye ve kyler) 5472si
yani tm yerleim birimlerinin %15,31 inde heyelan olay gzlenmitir.
Benzer ekilde, 3942si (%11,03) depremlerden, 2924u (%8.18) su
bas-knlarndan, 1703 (%4.76) kaya dmesi olayla-rndan ve 605i (%1.69)
olaylarndan etkilen-mi ya da etkilenmektedir (Tablo2). Bir baka
deyile, lkemizdeki yerleim birimlerinin % 43,75 i, en az bir afet
olayna maruz kalm ya da kalmaktadr (ekil 4).
Tablo 1. Afetin trne gre, afet olay says ve afetzede saylarnn
genel dalm.
AFETLER AFET OLAY SAYISI
AFETZEDE ETKLENEN TOPLAM AFETZEDE SAYISI (ETKL+LAVE+ETKSZ-
PTAL) ETKL NAKL
LAVE NAKL
ETKSZ NAKL
NAKL PTAL
HEYELAN 13494 65759 2622 3998 13034 59345
KAYA DMES 2956 19699 935 2442 3654 19422
SU BASKINI 4067 29020 506 1197 8566 22157
DEPREM 5318* 157794 45 637 235 158241
DER AFETLER 1175 11309 8 85 2165 9237
I 731 4409 181 336 542 4384
OKLU AFETLER** 2024 17221 629 838 6478 12210
TASNF EDLMEMLER 42 0 0 0 0 0
TOPLAM 29807 305211 4926 9533 34674 284996 *Deprem iin olay
says, 1950lerden bu yana meydana gelen deprem says anlamna
gelmemektedir. Meydana gelen depremlerde etkilenen ve gerektiinde
birden ok kez ett edilen ve hasar tespit almas yaplan yerleim
birimleri saysn belirtmektedir. **oklu afetler, bir yerleim
biriminde ayn anda meydana gelen birden fazla afet olaylar
anlamndadr.
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
11
A) AFET OLAY SAYISININ AFET TRLERNE GRE DAILIMI
I2%
OKLU AFETLER*7%
DEPREM18%
SU BASKINI14%
KAYA DMES10%
HEYELAN45%
DER AFETLER4%
B) TOPLAM AFETZEDE SAYISININ AFET TRLERNE GRE DAILIMI
SU BASKINI8%
KAYA DMES7%
HEYELAN21%
I2%
OKLU AFETLER*4%
DER AFETLER3%
DEPREM55%
ekil 3. Afet trlerinin dalm (a) afet olay says baznda, (b)
toplam afetzede says baznda.
Tablo 2. Afet trlerine gre, afetlerden etkilenen yerleim birimi
says.
AFETLER AFET GREN YERLEM BRM SAYISI
TOPLAM YERLEM BRM SAYISINA (35741) ORANI (%)
HEYELAN 5472 15,31
KAYA DMES 1703 4,76
SU BASKINI 2924 8,18
DEPREM 3942 11,03
DER AFETLER 992 2,78
I 605 1,69
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
12
AFET GREN YERLEM BRMLERNN TOPLAM YERLEM SAYISINA ORANI
BUGNE KADAR NEML BR AFETTEN
ETKLENMEYENLER
56%
I2%
DER AFETLER3%
DEPREM11%
SU BASKINI8%
KAYA DMES5%
HEYELAN15%
ekil 4. Yaklak son 50 ylda, afet gren yerleim birimlerinin
toplam yerleim saysna oran.
1950li yllardan bu yana meydana gelen afetler-de; afet olay says
ve afetzede says baznda illerin dalmlar ekil 5 ve 6 da
verilmektedir. Buna gre, Erzurum, Trabzon; Bingl, Rize; Tun-celi,
Erzincan, Kastamonu, Malatya, Sivas ve Artvin afet olay saylar
baznda; Kocaeli, Erzu-rum, Bingl, Sakarya, Dzce, Van, Yalova, Mu,
Adana ve Diyarbakr ise toplam afetzede says baznda afetlerden en ok
etkilenen illerimizdir.
Benzer ekilde, Krklareli, Edirne, Kilis ve Tekir-da ise hem afet
olay saylar baznda hem de afetzede saylar baznda afetlerden en az
etkile-nen iller olmulardr. Veriler son 100 yl kapsa-yabilseydi,
rnein, 1912 arky depremi bu tablonun en altn en az etkilenen iller
sralama-sn deitirebilecekti (Krklareli, Edirne ve Tekir-da'
etkilediinden). Bu balamda 1939 Erzincan depremi afetlerden en ok
etkilenen iller tablosu-nu tamamn deitirecekti (Tablo 3).
Tablo 3. Afetlerden en ok etkilenen 10 il.
AFET OLAY SAYISINA GRE AFETZEDE SAYISINA GRE ILLER AFET OLAYI
ILLER TOPLAM AFETZEDE
ERZURUM 1517 KOCAELI 39524 TRABZON 1288 ERZURUM 17178 BINGOL
1184 BINGOL 13073
RIZE 1136 SAKARYA 12163 TUNCELI 924 DUZCE 11875
ERZINCAN 896 VAN 11805 KASTAMONU 860 YALOVA 9083
MALATYA 836 MUS 8979 SIVAS 812 ADANA 8166
ARTVIN 658 DIYARBAKIR 7852
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
13
LLERE GREAFET OLAY SAYISI DAILIMI
1.250 to 1.520 (2)1.000 to 1.250 (2)
500 to 1.000 (17)250 to 500 (23)
0 to 250 (37)
ekil 5. Afet olay says baznda afetlerden etkilenen illerin
dalm.
LLERE GREAFETZEDE SAYISI DAILIMI
10.000 to 39.600 (6)5.000 to 10.000 (9)2.500 to 5.000 (18)1.000
to 2.500 (28)
0 to 1.000 (20)
ekil 6. Afetzede says baznda afetlerden etkilenen illerin
dalm.
Bingl Merkez, Bartn Ulus, Trabzon Maka, Rize ayeli ve Rize
Merkez afet olay saylar baznda; Kocaeli Glck, Kocaeli Merkez,
Sakarya Merkez, Dzce Merkez ve Bingl Merkez ise afetzede saylar
baznda afetlerden
en ok etkilenen ilelerimizdir (ekil 7 ve 8, Tablo 4). Gerek
illerin gerekse ilelerin, afetzedeler baznda afet olaylarndan
etkilenme derecelerine bakldnda dalmn depremler tarafndan
belir-lendii anlalmaktadr.
-
LELERE GREAFET OLAY SAYISI DAILIMI
175 to 405 (14)150 to 175 (13)100 to 150 (48)50 to 100 (112)1 to
50 (668)
all others (67)
ekil 7. Afet olay says baznda afetlerden etkilenen ilelerin
dalm
Bundan sonraki ksmlarda anlatlaca zere, lkemizde meydana gelen
afet olaylar, trlerine gre 6 ana balkta deerlendirilmitir. Bunlar
srasyla; (1) deprem, (2) heyelan, (3) su baskn, (4) kaya dmesi, (5)
ve (6) dier (deprem,
heyelan, su baskn, kaya dmesi ve dnda kalan dier afet olaylar)
afet olaylardr. Afet tr-lerinin genel olarak; afet olay says ve
etkilenen afetzede saysna gre, il ve ileler baznda da-lmlar
incelenmitir.
Tablo 4. Afetlerden en ok etkilenen 10 ile.
AFET OLAY SAYISI AFETZEDE SAYISI
IL ILCE AFET OLAYI IL ILCE AFETZEDE
BINGOL MERKEZ 405 KOCAELI GOLCUK 20146 BARTIN ULUS 312 KOCAELI
MERKEZ 15702
TRABZON MACKA 260 SAKARYA MERKEZ 9629 RIZE CAYELI 231 DUZCE
MERKEZ 8963 RIZE MERKEZ 213 BINGOL MERKEZ 5137 MUS MERKEZ 211 VAN
CALDIRAN 5050
TUNCELI MERKEZ 211 MUS VARTO 4443 DUZCE MERKEZ 195 ERZURUM HINIS
4209
KAHRAMANMARAS MERKEZ 194 ADANA YUREGIR 4034
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
15
LELERE GREAFETZEDE SAYISI DAILIMI
10.000 to 20.200 (2)2.500 to 10.000 (15)1.000 to 2.500 (36)
500 to 1.000 (76)10 to 500 (566)
all others (227)
ekil 8. Afetzede says baznda afetlerden etkilenen ilelerin
dalm.
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
16
4. DEPREMLER
Yaklak olarak son 60 ylda meydana gelen dep-remlerden etkilenen
yerleim birimi says 3,942dir. 1950 2008 yllar arasnda meydana gelen
depremlerden, 53 ilde toplam 158,241 afet-zede etkilenmitir.
Kocaeli 39,315 toplam afetzede says en ok etkilenen il
konumundadr. Sakarya 11,848, Dz-ce 11,535, Erzurum 11,064 ve Van
9,334 afetze-
de says ile deprem afetinden en ok etkilenen dier illerdir
(Tablo5).
lelere gre yaplan deerlendirmede ise, 278 ile ar hasar ve ykm
oluturan depremlerden etkilenmitir. Kocaeli Glck, Kocaeli Merkez,
Sakarya - Merkez, Dzce Merkez ve Van aldran depremlerden en ok
etkilenen ilelerdir (Tablo 5).
Tablo 5. Afetzede says baznda depremlerden en ok etkilenen 10 il
ve ile.
ekil 11, Trkiyede depremlerde hasara ve yk-ma uram yerleim
birimlerinin mekansal da-lmn gstermektedir (bu verilerin yaklak son
60 yllk verileri ierdii unutulmamaldr). Deprem-lerde hasar grm ve
ykma uram yerleim birimleri, mekansal olarak 1/500.000 lekli MTA
Jeoloji haritas ile karlatrldnda, Kuvaterner ve Pliyo-kuvaterner
keller, alvyonlar zerinde yer alan yerleim birimleri, tm deprem
zararna uram yerleim birimlerinin yaklak %40n oluturduu saptanmtr
(ekil 13).
Afetzede says baznda depremlerden en ok etkilenen 10 il verileri
detaylca incelendiinde, ykm yaratan ve afetzede saysn arttran
dep-remler aadakiler olarak gze arpmaktadr:
17.08.1999 Kocaeli (7.4), 12.11.1999 Dzce (7.2), 30.10.1983
Erzurum (6.8), 24.11.1976 al-dran (7.2), 12-14.03.2005 Bingl (5.7
-5.9) ve 22.05.1971 Bingl (6.7), 19.08.1966 Varto (6.9), 06.09.1975
Lice (6.9), 27.06.1998 Adana Cey-han (6.3).
L LE AFETZEDE TM
KOCAELI GOLCUK 20120 KOCAELI MERKEZ 15588 SAKARYA MERKEZ
9619
DUZCE MERKEZ 8910 VAN CALDIRAN 4796 MUS VARTO 4281
ERZURUM HINIS 4069 ADANA YUREGIR 3844
YALOVA ALTINOVA 3718 BINGOL MERKEZ 3611
IL AFETZEDE TM
KOCAELI 39315 SAKARYA 11848
DUZCE 11535 ERZURUM 11064
VAN 9334 BINGOL 9093 YALOVA 8712
MUS 7273 DIYARBAKIR 6748
ADANA 5935
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
17
LLERE GREDEPREM AFETZEDELERNN DAILIMI
10.000 to 39.400 (4)
5.000 to 10.000 (6)1.000 to 5.000 (13)
500 to 1.000 (4)1 to 500 (24)
all others (30)
ekil 9. Depremlerden etkilenen afetzedelerin illere gre
dalm.
LELERE GREDEPREM AFETZEDELERNN DAILIMI
10.000 to 20.200 (2)
5.000 to 10.000 (2)1.000 to 5.000 (27)
100 to 1.000 (105)1 to 100 (129)
all others (657)
ekil 10. Afetzede says baznda depremlerden etkilenen ilelerin
dalm.
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
18
ekil 11. Depremlerde hasara ve ykma uram yerleim birimlerinin
mekansal dalm.
-
Depremler ve yol at hasarlar ile etkiledii yer-leim birimi saysn
irdeleyebilmek amacyla, veritabanna girilen depremler ile ilgili tm
yer seimi protokolleri, ayr ayr incelenerek lokasyo-nu, bykl ve
tarihi bilinen depremlerle ele-tirilmitir. Buna gre, yaklak son 60
yl iin Tr-kiyede hasar yapan depremler tablosu verilmitir. (Tablo
6)
Baz yer seimi protokollerinde afetzede says bilgilerine
ulalamam, bazlarnda ise ilgili dep-remin tarihi belirlenememitir.
Hatta baz deprem-lerde, yer seimi protokollerinin ariv dosyasna hi
girmedii bile anlalmtr. Bu da depremler-den dolay zarar gren
afetzede saysnn artabi-leceini gstermektedir. Bunlar zellikle eski
ta-
rihli depremlerdir (1966 Varto, 1979 Gediz, 1971 Bingl
depremleri gibi).
Deprem verileri, 1900 - 2008 Tarihleri arasnda Trkiye'de meydana
gelen M >=4.0 olan deprem kaytlar olarak;
01.01.1900-31.12.1997 tarihleri arasn-daki veriler ISC
Kataloglarndan,
01.01.1998 tarihinden sonraki veriler AGM - DAD (Deprem Aratrma
Dairesi) verile-rinden, derlenerek Sismoloji ube Mdrl tarafndan
hazrlanmtr.
Kandilli Rasathanesi ve Deprem Aratr-ma Enstits verilerinden
derlenmitir.
Tablo 6. Yaklak son 60 yl iinde, Trkiye'de hasar yaratan
depremler (Ml - Lokal Byklk, Mb - Cisim Dalgas Byk-l, Ms - Yzey
Dalgas Bykl, Md - Sre Bykl, Mw - Moment Bykl).
Tarih Enlem (N) Boylam (E) Derinlik
(Km) Md Ml Mb Ms Mw Yer
31.01.2008 40,2400 33,2110 07,4 4,4 4,7 UBUK-ANKARA
21.02.2007 38,3957 39,2977 22,6 5,4 SIVRICE-ELAZIG
09.02.2007 38,3415 39,1698 22,9 4,7 5,0 SIVRICE-ELAZIG
21.01.2007 39,6133 42,8000 10,3 4,9 5,1 TUTAK-AGRI
26.11.2005 38,2143 38,8755 19,1 5,2 Ptrge-MALATYA
17.10.2005 38,1972 26,5711 19,2 5,8 Urla-ZMR
30.07.2005 39,4262 33,1276 08,9 4,9 Bala-ANKARA
12.05.2005 40,3804 37,3474 05,6 4,9 Readiye-TOKAT
14.03.2005 39,4186 40,8183 09,9 5,9 Karlova-BNGL
12.03.2005 39,4165 40,8672 07,2 5,6 Karlova-BNGL
25.01.2005 37,6435 43,8163 23,0 5,4 Merkez-HAKKAR
11.08.2004 38,3680 39,1461 04,6 5,3 Sivrice-ELAZI
02.07.2004 39,6458 43,9512 09,1 5,1 Doubeyazt-ARI
28.03.2004 39,9800 40,7700 02,1 5,3 Kandilli-Akale-ERZURUM
25.03.2004 39,7402 40,8779 02,6 5,1 Kandilli-Askale-ERZURUM
26.02.2004 37,8624 38,2261 05,1 5,1 Merkez-ADIYAMAN
26.07.2003 38,0600 28,8900 10,9 5,5 Buldan-DENZL
13.07.2003 38,2700 38,9500 11,3 5,7 Doanyol-MALATYA
01.05.2003 38,9400 40,5100 06,0 6,1 Merkez-BINGOL
10.04.2003 38,1900 26,6900 18,7 5,6 Urla-zmir
27.01.2003 39,4100 39,8000 15,9 6,4 Plmr-TUNCEL
03.02.2002 38,4600 31,3000 09,6 6,1 Sultanda-AFYON
31.10.2001 37,1600 36,1500 11,3 5,0 Tecirli-Osmaniye
25.06.2001 37,1400 36,4000 10,9 5,1 Osmaniye
15.12.2000 38,6000 31,2000 10,5 5,6 Bolvadin-Afyon
09.06.2000 40,6300 33,0400 22,7 5,0 Orta-ankiri
06.06.2000 40,6300 33,0300 10,5 5,9 Orta-ankiri
03.12.1999 40,2300 42,2100 10,0 5.5 Horasan-Sarkam
12.11.1999 40,7900 31,2100 11,0 7,2 Dzce-Bolu
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
20
Tarih Enlem (N) Boylam (E) Derinlik
(Km) Md Ml Mb Ms Mw Yer
17.08.1999 40,7000 29,9100 15,9 7,4 zmit-Glck
14.12.1998 39,0400 35,8400 03,2 4,7 Bnyan Kayseri
27.06.1998 36,8700 35,5800 23,0 5,9 Adana-Ceyhan
13.04.1998 39,2200 41,3900 05,9 5,0 Karlova Bingl
28.02.1997 40,7300 35,3600 05,0 4,8 5,0 orum - Amasya
22.01.1997 36,1900 35,9400 45,0 5,3 5,5 Antakya
14.08.1996 40,7500 35,3000 12,0 5,3 5,6 orum - Amasya
01.10.1995 38,0600 30,1500 05,0 6,0 5,9 Dinar
18.08.1995 37,7800 29,4700 18,0 4,8 4,5
15.03.1992 39,5300 39,9300 29,0 5,4 5,8 Plmr
13.03.1992 39,7200 39,6300 23,0 6,1 6,8 Erzincan
03.06.1991 40,0700 42,8500 34,0 5,0 4,5
24.04.1991 39,6500 41,1300 36,0 4,5 4,4
18.07.1990 37,0000 29,5700 26,0 5,1 4,9
20.04.1990 40,1200 40,0700 22,0 5,0 4,7
20.05.1989 39,5900 40,1800 34,0 5,0 5,3
28.04.1989 37,0300 28,1100 17,0 5,1 5,1
24.02.1989 37,7300 29,3300 11,0 5,0 4,7
07.12.1988 40,9600 44,1600 05,0 6,0 6,7 Kars - Akyaka
11.10.1986 37,9400 28,5600 05,0 5,4 5,4
19.08.1986 39,0400 28,7900 10,0 4,7
05.08.1986 37,1900 37,2600 10,0 4,5
03.08.1986 37,1900 37,1600 39,0 5,0 4,1
06.06.1986 38,0100 37,9100 11,0 5,5 5,6 Malatya - Srgn
05.05.1986 38,0200 37,7900 04,0 5,7 5,8 Malatya - Srgn
18.10.1984 40,7900 42,4800 19,0 5,3 5,2
18.09.1984 40,9000 42,2400 10,0 5,3 5,5 Erzurum - Balkaya
18.11.1983 39,7900 39,4300 37,0 5,0 4,8
30.10.1983 40,3500 42,1800 16,0 6,0 6,8 Erzurum - Kars
05.07.1983 40,3300 27,2100 07,0 5,5 5,8 Biga
21.04.1983 39,3100 33,0600 36,0 4,7 4,1
06.04.1983 39,8900 40,4300 45,0 5,0 4,1
27.03.1982 39,2300 41,9000 38,0 5,4 5,1 Bulank
18.10.1980 39,9100 40,3100 37,0 5,1 4,4
04.09.1979 39,9000 43,8500 50,0 4,5
14.06.1979 38,7900 26,5700 15,0 5,9 5,7 Foa
08.06.1979 38,4400 23,1400 10,0 4.6
11.03.1979 37,6000 23,4400 156,0 4.6
19.01.1979 39,9100 39,5900 00,0 4,9 4,3
21.09.1978 38,0600 38,6500 31,0 4,6 4,3
15.02.1978 39,6700 39,8800 49,0 4,7 4,5
28.01.1978 39,5100 43,6900 56,0 4,4
26.03.1977 39,3400 43,5000 25,0 4,8 5,2 Palu
25.03.1977 38,5800 40,0300 29,0 5,0 4,8 Lice
24.11.1976 39,0500 44,0400 10,0 6,1 7,2 aldran - Muradiye
30.04.1976 35,9700 24,6600 98,0 4.7 5,0 Ardahan
29.04.1976 40,9600 42,8700 30,0 5,0
25.03.1976 41,0100 42,9700 25,0 4,8 5,1 Kars - Susuz
06.09.1975 38,5100 40,7700 32,0 6,0 6,9 Lice
27.03.1975 40,4500 26,1200 00,0 5,5 6,4 Gelibolu
16.07.1972 38,2300 43,3600 46,0 4,9 5,2 Van
17.08.1971 37,0900 36,7700 35,0 5,0
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
21
Tarih Enlem (N) Boylam (E) Derinlik
(Km) Md Ml Mb Ms Mw Yer
22.05.1971 39,0500 29,7100 16,0 5,7 6,7 Bingl
12.05.1971 37,6400 29,7200 30,0 5,5 6,2 Burdur
02.07.1970 38,8700 36,8100 19,0 4,7 4,8 Grn
19.04.1970 39,6000 30,7000 00,0 5,3 5,9 avdarhisar - Ktahya
28.03.1970 39,2100 29,5100 18,0 6,0 7,2 Gediz
06.04.1969 38,4700 26,4100 16,0 5,6 5,6 Karaburun
28.03.1969 38,5500 28,4600 04,0 5,9 6,6 Alaehir
03.03.1969 40,0800 27,5000 00,0 5,6 5,7 Gnen
14.01.1969 36,1100 29,1900 22,0 5,6 6,2 Fethiye
24.09.1968 39,1900 40,2900 08,0 5,0 5,1 Bingl - Elaz
20.10.1967 38,0000 38,5700 33,0 4,8
26.07.1967 39,5400 40,3800 00,0 5,6 6,2 Plmr
22.07.1967 40,6700 30,6900 00,0 6,0 7,2 Adapazar
07.04.1967 37,3600 36,2400 32,0 4,9 5,3 Osmaniye - Bahe
21.08.1966 40,3300 27,4000 12,0 4,8
20.08.1966 39,1600 40,7000 33,0 5,4
19.08.1966 39,1700 41,5600 00,0 5,8 6,9 Varto
05.06.1966 39,0700 29,3400 36,0 4,4
04.05.1966 37,7400 27,7100 37,0 4,8
07.03.1966 39,2000 41,6000 26,0 5,2 5,6 Varto
31.08.1965 39,3600 40,7900 11,0 5,1 5,6 Karlova
23.08.1965 40,5100 26,1700 33,0 5,2
13.06.1965 37,8500 29,3200 33,0 5,1 5,7 Honaz
16.11.1964 39,5200 40,3200 16,0 4,9
06.10.1964 40,3000 28,2300 34,0 6,0 7,0 Manyas
21.08.1964 40,2500 41,0200 13,0 4,5
14.06.1964 38,1300 38,5100 03,0 5,5 6,0 Malatya
22.11.1963 37,0700 29,6800 60,0 5,1 Denizli
18.09.1963 40,7700 29,1200 40,0 6,3 narck
11.03.1963 37,9600 29,1400 40,0 5,5 Denizli
04.09.1962 39,9600 44,1300 40,0 5,3 Idr
27.02.1961 36,5900 27,0200 60,0 5,1
25.10.1959 39,2500 41,6300 50,0 5,0 Hns
Deprem magnitudu ve ortaya kan afetzede says arasndaki iliki
incelenmi ancak eitli sebeplerden ok anlaml bir iliki
saptanamam-tr.
zellikle eski depremler ile ilgili arivleme prob-lemleri,
depremlerin olduu corafi ve sosyo-ekonomik blge ve dolaysyla yap
kalitesi ve tipi vs. gibi parametreler, ekil 12deki grafikten de
grlebilecei zere x y dalmn ok salml yapmaktadr.
Yine de, lkemizde hasar yapan deprem byk-l eii 4.4 olarak kabul
edilebilir.
ekil 14 ve 19 aras, eitli depremlerde byk ya da kk hasara urayan
yerleim birimlerinin ve deprem merkezinin dalmlar gsterilmektedir.
Deprem magnitudlar greceli olarak byk olma-sa da, birka gn ya da ay
iinde ayn blgeyi etkileyen depremler hasar dalmn arttrmakta-dr
(geniletmektedir).
-
DEPREM MAGNTUDU vs. AFETZEDE SAYISI
0
2500
5000
7500
10000
12500
15000
0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0 8,0
ekil 12. Deprem magnitudu ve afetzede says arasndaki ilikiyi
gsteren grafik .
KOCAELI
SAKARYA
DUZCE
ekil 13. 17 Austos 1999 ve 12 Kasm 1999 depremlerinin etkiledii,
hasara uratt zmit ve Sakarya civarnda zellikle Kuvaterner, Pliyo
Kuvaterner birimler zerinde yer alan yerleimler hasar grmtr. ekilde
1/ 500.000 lekli MTA jeoloji haritas zerindeki sar noktalar hasar
gren yerleimlerdir.
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
23
BILECIK
BOLU
BURSA
ISTANBUL
KOCAELI
SAKARYA
ZONGULDAK
YALOVA
DUZCE
ekil 14. 17 Austos 1999 Glck depremi ve hasar gren yerleimler.
(Krmz yldz deprem merkezlerini gsterir)
BOLU
SAKARYA
ZONGULDAK
DUZCE
ekil 15. 12 Kasm 1999 Glck depremi ve hasar gren yerleimler.
(Krmz yldz deprem merkezlerini gsterir)
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
24
MUS
ERZURUM
TUNCELI
ERZINCAN
BINGOL
ekil 16. 12 - 14 Mart 2005 Bingl depremleri ve hasar gren
yerleimler. (Krmz yldzlar deprem merkezlerini gste-rir)
MUSBINGOL
TUNCELI
ERZURUM
ERZINCAN
BITLIS
DIYARBAKIR
ekil 17. 07 Mart, 19 - 20 Austos 1966 (Mu - Varto) depremleri ve
hasar gren yerleimler. (Krmz yldzlar deprem merkezlerini
gsterir)
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
25
MUSBINGOL
TUNCELI
ERZURUM
ERZINCAN
BITLIS
ELAZIG
GUMUSHANE
BAYBURT
ekil 18. 13 Mart ve 15 Mart 1992 (Erzincan - Plmr) depremleri ve
hasar gren yerleimler. (Krmz yldzlar deprem merkezlerini
gsterir)
ADANA
GAZIANTEP
HATAY
ICEL
KAHRAMANMARASNIGDE
KILIS
OSMANIYE
ekil 19. 27.06.1998 Adana depremi ve hasar gren yerleimler.
(Krmz yldz deprem merkezlerini gsterir)
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
26
5. HEYELANLAR
5.1 HEYELANLARIN DAILIMI
Heyelan afeti iin yaplan deerlendirmede tm illerin heyelandan
belirli derecelerde etkilendii grlmektedir.
ller heyelan olay saysna gre tek tek incelendi-inde; en az 3, en
fazla 1123 heyelan olay ile karlald tespit edilmitir. Srasyla en ok
heyelan olay gzlenen iller Trabzon (1123), Rize (1049), Kastamonu
(613), Erzurum (573) ve Art-vin (471)dir. En az heyelan olay
gzlenen iller, Krklareli (3), Mardin (4) ve anlurfa (6)dir. Top-lam
olay says ise 1950 2008 yllar arasnda, 13494dr. Meydana gelen
heyelan olaylarndan etkilenen afetzede saylar incelendiinde,
Trab-zon 4106 afetzede ile heyelanlardan en ok hasar gren ilimizdir
(ekil 20 ve 21).
leler baznda yaplan deerlendirmeler sonucu 922 ilenin 679 unda,
baka bir ifadeyle btn ilelerimizin % 73,6 snda heyelan olaylar
mey-dana gelmitir. Bartn Ulus (310), Trabzon Maka (238), Rize ayeli
(213), Rize Merkez (208) ve Karabk Yenice (189) ileleri en fazla
heyelan olay gzlenen ilelerdir. lelere gre heyelanlardan etkilenen
afetzede says dikkate alndnda, en fazla heyelan zararna urayan ile
Karabk Yenicedir (1388). Heyelanlar y-znden en fazla hasar ve ykma
urayan dier ileler ise, Malatya Hekimhan (1345), Bursa negl (1319),
Mu Merkez (1192) ve Bartn Ulustur (1160) (ekil 22 ve 23, Tablo
7).
Trkiyede heyelanl yerleim birimleri, zellikle Dou Karadeniz
blgesinde (Trabzon ve Rize
civar), Orta ve Bat Karadeniz Blgesinde (Kara-bk, Bartn,
Zonguldak ve Kastamonu civarnda) ve aktif fay ve fay zonlar boyunca
younlamak-tadr.
Orta ve Bat Karadenizde, litolojik olarak zellikle Kratese ve
Eosen flilerinin, Dou Karadenizde ise Kratese ve Eosen
Volkaniklerinin heyelanlarn oluumu iin kaynak alanlar oluturduu
anlal-maktadr. Heyelanlar Orta ve Bat Karadenizde Kratese ve Eosen
flileri iinde derin dzlemli, rotasyonel ya da zellikle ky
kesimlerinde (Kas-tamonu Cide, Sinop- Ayanck, Trkeli) dzlem-sel
kayma eklinde geliirken, Dou Karadenizde Pontid Volkanizmas sonucu
olumu Eosen ve Kratese volkanik kayalarnn yaygn olarak gz-lendii
alanlarda daha ok akma trnde gzlen-mektedir. (ekil 24)
Trkiyedeki heyelanl yerleim birimlerinin me-kansal dalm ekil
25de verilmitir. Heyelanl yerleimlerin mekansal dalmndan elde
edilmi olan heyelan noktasal younluk haritas (ekil 26), zellikle
Trkiye klim Snflandrmas, Tr-kiye Aktif Fay Haritas ve Trkiye
Jeoloji Harita-s ile mkemmel uyum iersindedir. ekil 27de
Thornthwaitein iklim snflandrmas haritas ince-lendiinde; zellikle
Dou Karadeniz blgesinde (Trabzon ve Rize civar), Orta ve Bat
Karadeniz Blgesinde (Karabk, Bartn, Zonguldak ve Kas-tamonu
civarnda) gzlenen heyelan younluu-nun iklim snflar ile uyumu
belirgindir.
Heyelanl yerleim birimleri ve aktif faylar / fay zonlar
arasndaki iliki Blm 5.2de anlatlmak-tadr.
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
27
LLERE GREHEYELAN OLAYLARININ DAILIMI
1.000 to 1.130 (2)500 to 1.000 (2)100 to 500 (38)10 to 100 (36)1
to 10 (3)
ekil 20. Heyelan olay says baznda heyelanlardan etkilenen
illerin dalm.
LLERE GREHEYELAN AFETZEDELERNN DAILIMI
3.000 to 4.110 (1)2.000 to 3.000 (7)1.000 to 2.000 (17)
250 to 1.000 (31)1 to 250 (25)
ekil 21. Afetzede says baznda heyelanlardan etkilenen illerin
dalm.
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
28
LELERE GREHEYELAN OLAYLARININ DAILIMI
200 to 310 (4)100 to 200 (15)50 to 100 (63)10 to 50 (279)1 to 10
(318)
all others (243)
ekil 22. Heyelan olay says baznda heyelanlardan etkilenen
ilelerin dalm.
LELERE GREHEYELAN AFETZEDELERNN DAILIMI
1.000 to 1.390 (5)750 to 1.000 (3)250 to 750 (65)100 to 250
(121)
1 to 100 (353)all others (375)
ekil 23. Afetzede says baznda heyelanlardan etkilenen ilelerin
dalm.
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
29
Tablo 7. Afetzede saylar baznda heyelanlardan en ok zarar gren
20 ile.
IL ILCE AFET OLAYI AFETZEDE KARABUK YENICE 189 1388 MALATYA
HEKIMHAN 127 1345 BURSA INEGOL 178 1319 MUS MERKEZ 70 1192 BARTIN
ULUS 310 1160 ANKARA MAMAK 89 919 TRABZON MACKA 238 896 KARS
KAGIZMAN 76 796 CORUM SUNGURLU 83 717 GIRESUN S.KARAHISAR 110 704
BINGOL MERKEZ 108 672 GUMUSHANE KURTUN 40 590 DENIZLI BABADAG 23
573 ESKISEHIR MIHALICCIK 28 554 TRABZON DUZKOY 61 549 SINOP AYANCIK
133 515 BITLIS HIZAN 102 506 ISTANBUL AVCILAR 5 499 CANKIRI
YAPRAKLI 50 469 ICEL MERKEZ 85 466
Alt - Orta Miyosen Ayrlmam volkanitlerAlt - Orta Miyosen Ayrlmam
volkanitlerAlt - Orta Miyosen Ayrlmam volkanitlerAlt - Orta Miyosen
Ayrlmam volkanitlerAlt - Orta Miyosen Ayrlmam volkanitlerAlt - Orta
Miyosen Ayrlmam volkanitlerAlt - Orta Miyosen Ayrlmam
volkanitlerAlt - Orta Miyosen Ayrlmam volkanitlerAlt - Orta Miyosen
Ayrlmam volkanitler
Eosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen
Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar
ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve
karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve
karbonatlar
Ordovisiyen Karasal krntllarOrdovisiyen Karasal
krntllarOrdovisiyen Karasal krntllarOrdovisiyen Karasal
krntllarOrdovisiyen Karasal krntllarOrdovisiyen Karasal
krntllarOrdovisiyen Karasal krntllarOrdovisiyen Karasal
krntllarOrdovisiyen Karasal krntllar
Prekambriyen GranitoyidlerPrekambriyen GranitoyidlerPrekambriyen
GranitoyidlerPrekambriyen GranitoyidlerPrekambriyen
GranitoyidlerPrekambriyen GranitoyidlerPrekambriyen
GranitoyidlerPrekambriyen GranitoyidlerPrekambriyen
Granitoyidler
Eosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen
Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar
ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve
karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve
karbonatlar
Kretase Krntllar ve karbonatlarKretase Krntllar ve
karbonatlarKretase Krntllar ve karbonatlarKretase Krntllar ve
karbonatlarKretase Krntllar ve karbonatlarKretase Krntllar ve
karbonatlarKretase Krntllar ve karbonatlarKretase Krntllar ve
karbonatlarKretase Krntllar ve karbonatlar
ekil 24. Orta ve Bat Karadeniz'de (Kastamonu, Bartn, Karabk,
Zonguldak) gzlenen heyelan olaylar, 1 / 500.000 l-ekli MTA Jeoloji
Haritas ile karlatrldnda zellikle Kratese ve Eosen Flilerinde
heyelanl yerleimlerin younla-t grlmektedir. Ayn blgede,
Prekambriyen Granitoyidler, Ordovisyen Krntllar ya da Alt Orta
Miyosen Volkanik-lerinde heyelan olaylarnn sklkla gelimediini fark
ediniz. (Krmz noktalar heyelanl yerleim birimlerini gsterir).
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
30
ekil 25. Trkiye'de heyelanl yerleim birimlerinin mekansal
dalm.
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
31
7
ekil 26. Heyelanl Yerleim Birimlerinden elde edilmi Heyelan
Noktasal Younluk Haritas.
B4
B3B1
B1B1
C1
C2
B4 B3B2B1
C2
D
D
C2
C1
C1
B2B1
C1
B1
C2
B1
B3B2
D
C2
C1
D
D
B3
B2
A
TRKYE KLM SINIFLANDIRMASI
A (1)B1 (7)B2 (4)B3 (4)B4 (2)C1 (5)C2 (5)D (5)
ekil 27. Thornthwaite a gre Trkiye iklimi (D.M.I.Klimatoloji ve
Aratrma b. Md., 2006)
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
32
5.2 HEYELANLI YERLEM BRMLER VE FAYLAR / FAY ZONLARI
Heyelan afetine maruz kalm ya da kalmakta olan yerleim birimleri
ile faylar ve fay kuaklar mekansal olarak karlatrldnda ortaya
an-laml bir iliki kmaktadr.
ekil 28, Trkiye heyelan younluk haritasnn (Heyelanl yerleim
birimlerin baznda), Trkiye Aktif Fay Haritasnda grlen faylar ve fay
zonlar ile uyum iinde olduunu gstermektedir.
Buna gre; Trkiye Aktif Fay Haritas baz alna-rak, sz konusu
faylar / fay kuaklar evresinde yarap 5, 10, 15 ve 20 kilometrelik
kuaklar (tamponlar) oluturulmu (ekil 29) ve bu kuak-lar iine den
toplam yerleim birimi says (1), heyelan afetine maruz yerleim
birimi says (2), kuaklarn her biri iin yerleim birimlerinde
heye-lan gzlenme yzdesi (3), heyelan olay says (4), afetzede saylar
(5) hesaplanmtr (Tablo 8).
7
ekil 28. Aktif faylar ve heyelan noktasal younluk haritas
arasndaki iliki.
Veritabanmzda kaytl bulunan 35741 yerleim biriminden (il, ile
merkezleri, belde, belediye ve kyler) 5472sinde, yani % 15.31inde
heyelan olay gzlenmektedir. Faylar / fay kuaklar ev-resinde yarap
5, 10, 15 ve 20 kilometrelik ku-aklar (tamponlar) oluturulduunda,
20 km yar-ap dahilinde toplam 2379 yerleim biriminde
heyelan olaylar gzlenmektedir. Bu say lke-mizde heyelan olay
gzlenen yerleim birimleri-nin % 43.5 inin faylara / fay kuaklarna
en fazla 20 km mesafede olduunu gstermektedir. Bir baka deyile
faylarn / fay zonlarnn yaratt blgesel deformasyon heyelan olaylarnn
geli-mesi iin msait bir ortam yaratmaktadr.
-
TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI
33
ekil 29. Faylar / fay kuaklar evresinde yarap 5, 10, 15 ve 20
kilometrelik kuaklar (tamponlar) oluturulmu ve her bir kuak iine
den heyelan afetine maruz yerleim birimleri belirlenmitir.
Tablo 8. Her bir 5 kilometrelik zon iin heyelandan etkilenen
yerleim birimleri ile ilgili hesaplamalar.
ZON MESAFE
TOPLAM YERLEM
BRM SAYISI
HEYELAN AFET-NE MARUZ
YERLEM BRM SAYISI
HER ZONDA YER ALAN YERLESIM BIRIMLERINDE
HEYELAN GOZLENME YZDES
OLAY SAYISI
AFETZEDE SAYISI
BALANGI BT ORTALAMA
1 0 5 2,5 6754 998 14,78 2804 17141
2 5 10 7,5 4893 654 13,37 1781 11013
3 10 15 12,5 3845 407 10,59 1113 6773
4 15 20 17,5 3308 320 9,67 867 4839
ekil 30 ve 31 den grlebilecei gibi, faylardan uzaklatka heyelan
gzlenen yerleim birimleri-nin says, heyelan olay says ve afetzede
says azalmaktadr (Gerekte faylardan uzaklatka yerleim birimlerinin
says da azalmaktadr ki; bu da fayl alanlarn tektonik adan etkin
olmayan alanlara gre daha fazla doal gzellikler ve do-al kaynaklar
sunmasndan kaynaklanmaktadr). lkemizde, fay / fay kuaklarna en
fazla 5 kilo-metre mesafede bulunan yerleim birimlerinin says 6754
dr. Bir baka deyile tm yerleim birimlerimizin % 18.9u faylara en
fazla 5 kilomet-re uzaklktadr. Bu yerleim birimlerinden 998
inde heyelan olay gzlenmektedir. Yani faylara en fazla 5
kilometre uzaklktaki yerleim birimleri-nin % 14.78 inde heyelan
olay mevcuttur. Bu oran 10, 15 ve 20 kilometre mesafelerde,
srasy-la, % 13.37 (4893 yerleim biriminin 654) , % 10.59 (3845
yerleim biriminin 407si) ve % 9.67 (3308 yerleim biriminin 320si)
dir. Heyelan gz-lenen yerleim birimlerinin says ve faya olan uzaklk
arasndaki anlaml iliki ekil 32de gste-rilmektedir. Heyelan olay
says ve faya olan uzaklk arasndaki logaritmik iliki ekil 33 de,
afetzede says ve faya olan uzaklk arasndaki iliki ise ekil 34 te
gsterilmektedir.