Türkiye Basınının Balkan ve Kafkaslardaki Dış Türkler Konusunda Kamuoyu Oluşturma Rolüne Bir Örnek: Azerbaycan Halk Cumhuriyeti

B:\l-]iLj:{ S]:tj ]] t]:SltlS']_ ü ltY &, ]*l'1-]:tv{j:U lt]:

lI

l

,

-l

I

l

İsmail MANGAITEPE, Reşhat QAHILIFatih Mehmet §ANCAKT!{&;Georş MIAI}§NüY§KIMehmet oZDEMİn, p.nız gxİNcİ, Nilgün YAVUZ

- M*hmet,{li .§RöĞLIJ, Eyııp,*ğNtiN, §üriya TAUK

Published byüı,::ü ı:ırii il ı*ürtd_ius L}uil,eısiq,

:tLL - S!itı:i,_.

BAtxftN §TUDI§§ IIHI§TöRY & tITERdruR§

a

Published byCyrü and §ıtethodiuş University

Sk*pje-MacedoniaYol2

a

Publişh Date2011

a

§ditorial Boardİsınail MANGALTEPE, Reshat QAHILI

Fatih Mehmet SANCAKTAR, George MLADHNüY§KIMehmet ÖzngnıİR, Deniz EKİNCİ, ı{ilgu" yAyUZMehmet Aii ERüĞLU, Eyüp ZENGİN, §üriya TAIJK

Co*purltlrn byBabi}

klehmet Nebi G§,DİKLitrgs \iolu 2. Matbaacı}aı §iteşi

Toşkapı l İSTANBUIü§33 391 ü3 58

IS§NISBN_ 1ü-9989-43-300- 3

I§BN- 1 3-978-9989-43-30ü_9§,AN_9789989433ü09

The author§ tfe reopoıtsible f,ırr chapters.

,,,,,,, AN EXAMPIE oF MOIDING PUBLICOPINION BY TURKISH MEDIAABOUT FOREIGN TURKS IN BAIKANSAND CAUCASIANS: AZERBAIIAI\T

,.. DEMOCRATIC REPUBLIC

fiİ,, KANU§UNDA KAMUOYU otuşTUR}tA,] RoLuNEBiRönı.rEK: '

84iKAN§TuDJ§§rJ

AN EXAMPtE OF MOLDING PUBLIC OPINION BYTURKI§H MEDIA ABOUT FOREIGN TURKS INBAIKANS AND CAUCA§IAN§ı AZERBAIIAN

Dğ,MOCRATIC R§,PuBIIC

rünriyş BA§INININ BAIKAN yE I{AFKA§ıARDAIdDIş rÜnxıER KONUşLIND4 {sMuoYU OLUşTURMA

RüLUNE tsIR ORNEK:AZERBAYCAN HAtK CUMHunİyprİ

Dr. Abdulhamit AYŞAİ

Eugün fürkiye'de "Drş T[irkier" konusunda g"çlü ]re duyarJı birkamuo"yu meycuttur. Bu kamuoyunun gücünün, ilk ortaya çıktıgı 18. yiizyı}ınikinci yarısından itibaren varlığını sürdtirmeyi başarrnası ve karşıl*lı somutdayanışrnalarla pekiştirilmeşinden kaynaklandığı söylençbi}ir. Bu konuda, basrnorganlannın da özei bir rol oynadığı söylenebilir.

Çalışmada, bı, bağ{aında, Azerbaycan tarihinde önemli bir kilometretaşı olan Azerbaycan Ha}k Cum}ıuriy*ti (AHC) nin i}önı ve bu cumhurıyetinkuruluşunu saglayan başlıca etkenlerden biri çIan Kafkas İşlam Orduşu_'nunAzerbaycan harekütının dönemin Osmanlr basını tarafından kamuopına nasılyansıtıIdığı ve kamoyu oluşumuna etkisini ele alınmalcadır.

Kitle iletişim araçları (KİA), geniş insan kitlelerinin maddi ve rnaneyideğerlerine, inançlarına, düşiincelerine etki etme ve rnevçut olanlardan farkiıdeğer, inanç ve kanaat ıneydana getirme imkanına sahiptk Diğer taraftanKİA, ülke içinde kamuoyunu kendi hedefleri doğrultusunda yönlendirme,biçimlendirmenin yanı sra uJuslararası ilişkilerin dt}zenlenrnesi hususunda dasiyasal organlar üzerinde belli bir etki ye güce sahiptir.l Çünkü dış politikanın"başta gelen iç unsurlarından biri" ulusal kamuoyunun uygulanan dış politikayakarşı tutumudur ve bu nedenle kamuoyunun, dolayısıyla onun oluşmasında enönem}i faktörlerden biri olan basının, dış politikada çinem]i bir unsur olduğu tıimülkelerce kabul ediimektediı. 2

1] Faruk §önmezoğİu, Iiiuşlaıaraşı Politika ve Dış Politika Analizi, 4. bs, İstanbul, Filiz Yayınevi,20Q5, s. 383.

21 Mehmet Gönlübcl, IJluşIararası Pıılititıa: -İIkeler-Kaırramlar--Kıırıımlar-, 4. bs., Ankara,A*ila Kltabevi,l993, s. 241.

:ı.

h,{,ç{:HğX.},§r,q AJ,H§§L{ 5EWİ3§:\ ?,§;,}ğK}İ}l {;şeğ.ECn .14{}M,rü}{§1Çffi.{:ü sş,*\rİl$I4. i1l.

64ı

.FflsToRr & İ,İ?ER4rufi .E

Tiirki;ebaşrnırrda'Dış T|irkler" otrgusunun şünderne gelıneye başlamasınıniki öneınli nedeni o}duğıı söyİenebilir. Birinçisi, özellikle gerçek anianıda iik Türkçegazete şlarak adlandırabiieceğimiz Terctirnan-ı Ahvai gazetesinin }ıayın hayatınabaşlaması, diğeri de Kırım Savaşıhdan sonra Rus Çartığı'nrn yayı}ma alanıruDoğu'ya yöneltmesi3, bunuıı ii"zerine .d* örta fuya ve Azerbaycan ]iirkleriniııOşınanlı yönetiıninden yardım istemek üzere İstanbulh heyetler gönderıneyebaşiamalarıdır.a

Bğ'İece bu iki olalı fürkiyeiie, a)ryu milletteır olma bilincinin uyaJuna§lantramında Dış Türklere karşı i}ginin artnaası ye gününıüze kadar gelen'lkamuoyı.ı'nun ortaya çıkmasında önemli bir rçl oynamı$ır. Bunun sn çaryııcıanlatınıını, Namık Keına}'in şu satırlarırıda görrnek mümkündür:

"Bundan yirmi pİ effiel KaşgarHa İşlöm olduğu bırralarda bilinmez idi.Şimdi efkAr-ı umumiye onlarla ittihada çalışıyor."s

Tiirkiyete basının Dış TiirHere ilgisi ve kamuoyu o}uşuınaııa katiusısonraki d*nemlerde de artarak devaırı etnıiştir. Bunun en şomut örneklerindenbirini AHC'nin ilönı dönerninde gözlem}ememiz miimkündür. Bu nedenle,Tıirkiye-Azerbaycan ilişkilerinde basının oyrıadış rolü ortaya koymak onerırtidir"Bu çalışmarnızda, iki ü}ke ilişkileri arasındaki ilişkilerin erı önemli kesitIerindenbiri Çlan AHÇ dönemini ye bu olaybağlamında nası.tr bir kanıuoyu oluşturulmakistendiğinl dönemin qinde gelen gaaetelerini eksen alarak inceleyecegiz.

A. Tiirkiye Başınının Kaflcaş İşiaın Ordusn ülgusuna YakiaşımındaTemel Etkenler

28 Mayıs }918'de üğn ediien AHC ve bu curnhuriyetin kurulnşunu saglayanKafkaş İşlarn Ordırşu (KİO)'nun Bakü'pi kurtarma harskatı dönemin fürkiyebasınınca yalundan tukip edilmiş ve Ttirkiye kamuoyuna aktarıimıştır. Bu haberve yorunlar bir kitap yazılabilecek ytğuntruktadır. Aı:çak biz bu çalışmanııızınŞınır]arı içerisinde, konunun genel bir çerçevesini sunınaya çalışacağız. Bununiçin de özelliHe Bakühiin kurtarılışı ıre AHc'nin pariş §anş kgnfbraıışındaİtllar üevletlerince re§filen tanınınasından sonras basında yer alan haber

3] Mehmet Sar*y, Ttirk-Rus Miinaşebetlerfnin Bir Aııaliıl, İstanbui, MEB Yayınlart,1998, s, Z27 .

4] Türkistan ve Azerbaycan heyetlerinin İstanbul'daki faaliyetleri hk. bh Belgelerle Osmaııtı_Tiiıftİstan İİişkiieri; Xln,-XX. lffiqnitrar, Aakara, §aşbakanlık Deviet Arşiırtreri Çenel Müdürlüğü2004: OŞmanlı Devieti ile Azerbaycaa Tiirk HanlıHan Araşındaki friünöşçbetlere l}öir ArşivBeğeleıi: l578-19t4, C. I, Ankara, üaşbaka:ılık Deırlet Arşivleri Genel Müdiiılüğü, 1992.

5] Narnd< Kemaİ, "Me,valan-i Alerıı", İbret, No 17, 6 Thmmuz 1872, fufustafa Nihat Özon (der),Namık Kenıalye İbrct Gazetesi, İstanbul, Yapı Kredi ]hyrnlarr, 1997 içinde ş. i00.6}

_ Faıis §arıŞ Konferan*ında Azerbaycan }ia]k Curnhuriyeti'nin tanrnma soranuyla ilgili blı. C,a

mil Hasanli, Auarbaycan Xaİq Çiiınhurffitiııin Xarici §iyasati: tr918-ı910, Ç. I, Bahi, Garışına

t3ü{3\!{-1 t_.w{3"çx,İ-k i§Ç,,'ü;LW,"ı-h §3Llb,"3;yl,!, #,:,bi,İ:'fuİ,İ;ıi{]\ ;_\ ,e, &ıyM kl:rç h,1'1İ'l,.t,Y l as

§AiKANSTUDJES iİ

v€ yoruınlann bir kısmının üzerinde duracak ve analiz etmey€ çalışacağız.Öncelikle, dönemin Türkiye basınınrn şu tavrının altınrn çizilmesinin öneınliolduğu düştinütınektedir: XİOhuıı aşü terkibi üsmanlı-Tiirk aşkerlerindenoluşuyar olmasına rağmen, başlaııgıçta T[irkiye basrnınça bu ordu, 'hzerbaycanlı"

alarak tanrnılanrnaktadır. Örneğin, Anadolu'da Yenigün gazetesinde yer alan'Azerbaycanlılar Baküytl Muhasara Ettiler" baştıkiı haberde, o.*. FilhakikaAzerbaycan askertreri Moskof kırırvetleri ile vuku' bulan son müsaden:attd'denilerek, çatışmaların AzefbaycanlıIar ile Bolşevik kuwetler arasrnda cereyan

ettiği belirtiyordu.7 Türkiye basını*ın bu tşturnunun, kurulan yeni orduya"Kafkas İslam ürdusu' adının verilmesind*ki politika i}e bir paratel}ik gösterdiğigöriilmektedir.8 Bilindiği gibi çoğuniuğu Ttiırkiye T[irklerinden oluşan orduyaböy}e bir ad yçrilmesinin aşıi amac1 AHChin geleceği açısından, ordunun yerliunsurlard.aıı oluşturulduğu o}duğu imajını verebilmekti.g Bu politika başının datufumurıu etkilemiş; basın, Azerbaycan'daki çatışmalarrn yerli ]iirklçrle, onlarınyurtlarını işgal ade:ı Balşevik Ruş-Ermeni Thşnak guçler arasında Aereyan ettiği

şeklinde takdirn etmiştiı. Bu Birinci Dürıya Savaşında basının, fürk dış politikasıhaklundaki hassasiyetini ve devletin reşmi p*litikasını destekleme yönündekiga}retini göstermesi bakımından ilgi çekiei bir örnektir.

2. Başınrn AHC Karşısındaki Tutumunıın Karnııoyu Oluştııtıuna ğ,tkisiTtirkiye basını, savaş haberlenine yalcın ilgi gösterdiği gibi, o sıralar

İstanbulda bulunan Azerbaycan heyetinin teçıasiarrnı da yalıından takipediyordu. Ya§i, Azerbaycaıt'la ilgili olarak hern §avaş hem de dipiomatikgelişmeler konuşuııda hassas bir yayın po}itikası izliyordu. Örneğin, İştanbuiunetkili gazete}erinden Taşvir-i Efl<iı birinçi sayfasında fotoğxafiı bir habere yerveriyordu. 'Azerbaycan Heyeti Merhusaşı" manşetli haberde, }yiehrnet EminResulzade ile yapıtran geniş bir mülakat da yer alıyordu. Resim altı yazısında ise,*Ewelki

gece şehrimize muvaşa}at etrniş bulunaıı hzerbaycan H,iıkürrıeti heyeti

MMC Naşriy,ııatı, 2flü9, 42l - 454,

7} Anadolu'da Yenigiin, 3 Eyiul 19l8, s. l.S] Kafka§ İslam ördusu hk. bk- Mehman §ülsyrnanoy, Qe&ru İşiaı* Ordusu ııı Azarbtyca*,Bakü, Harbi N*şriyya! 1999; Nisır Yiiceer, Birinci Düııya $aıraşı'nda O*manlı OrdşşunııııAzerbaycan ve Dağıstan HarckAtı: Azer'bayeaı ve Dağrstaıfın Bığınısızlığım Kazanmtşıı I9l8,2. bş,, Ankara, dTE§E, 20ü2; Mustafa Görikplmaa Kafkao İştra.ın örduşu ye Errneniierı 19L8,İştanbul, §ilgeoğur Yayınları, ?0ü7ı Mehmet Rütım, Mehrnan §ıüeymanoy, Aıarbal-can XaİqCiiıııkırffitira Qaft*e İ*tam ürdşşn, Bakil Qafqaz Ünivergitetl 2ü08.

9] Musa Qasrmlı, "Tlirk Kafkaş İslam ürdusu Harekötının Azerbaycan Tarihindeki Önerrıi',

§dınların Göati,ytrc Azerbayc*n, Haz. Abdulhamit Avşar, Bakü, AzerbaycanHa Atatürk MerkeriYayınları, 2007 içinde s, 132.

66 İ y!,§Aç*y, üWl-r" &§"ffi"p;p}",;A_süi}ğ§i;h ,3,ü§ğkç§ı"{ a;}as,E;ilğj h,,{*Hyn§fi,{şğai} st{iv}:Nl;

§İݧ İ"oİr d,, ıİTEİ,4ruft.E

merhi.ı§a§ı' ifadesi altrnda, heyet üyeleri, "Reşrılzade Mehmed Eınin Bey (reis),}ialil Bey Hasmehmedşv (aza), Asian Bey §afikürdiski (aza} ııe Ahmed §ey (aza)"olarak takdim ediliyordu.l0

Diğer taraftan gazetede yer alan takdim yarısından, Mehnıed EminResulzadehin daha önce bir-iki sene kadar İstanbul'da butrunduğu ve bu şıradabir stire Tiısvir-i ğfl<irin "öiem-i İşli^m muharrirtriği'ni yaptığını öğreniyoruz.

Resrılzade ile yapılan nıiiiakatta sorulan sorulardanı e§a§ amacın, yeniAzerbaycan devletiııi Tiirkiye kamuo,1"ıına tanıtrnak olduğu hemen kendini bellietmei<üedir. Örneğin, "Hükürnetin bir Meciiş-i Milliyesi, bir de kuwe-i icraiyesivardrr. Meclis-i mil}iyede en kuvıreüi fuka, Tiirk Adem-i Merkeziyet {Müsavat)Fırkasıdrr. Bundan başka Müslüman §osyaiist Arubu, §osyal Demokrat (Himmet}Fırkasr, bir de (İnihad-ı İ*lam} Fukasr ırardı.r"ll ifadelerinde o}duğu gibi. Bumülakatın en dikkat çekici yönierinden birisi de Mehmet §rnin Resulzadehin, yenidevletinidareşeklindensözederken"şimdiiikcuınhuriyet"ifadesinikııltranmasıdı.r.Yine Resuİzade gazetedeki mtılakatının şonunda da, Azerbaycan Htiü<ümetinin"kafi Şekİi idaresi"nin daha §Offa halk oyuna dayanarak toplanacak olan "meçlis*imebusaıı tarafind.an* belirtreneceğini söylemektedir. Taşvir-i Efköı-'da bu ınülakatmyayınlandçt gırn, donemin bir diğer nüfuzlu gaeetesi "Yakitte de Mehrnet EminResuJnade ile yapıtran bir başka mtiJakat yer alıyordu. 'X.zerbaycan CumhuriyetiMilli Meclisi Reişi Resiılzade Mehmed Emin Bet'in Muharririmize BeYanatfbaŞlığıyia veri}en bu nıiilakatııı girişiııde Resulzaddnin yeni kurulan AzerbayçnnCumhuriyeti nin *Meclis §aşkanı" olduğu ifade ediliyor; ayrı§aı 'hzerbayeanCumhııriyeti Nasıl T*şkii Etti'i "Cumhuriyetin Coğrafi Hududu ve Dahiliİdaresi'İ "Kafkas}arın Bolşeviklerden Temizlenmesi'i "Kafkasya Azerbaycanı-iranAzerbaycanı", "İstanbul Konftransuıın lştiğ*l Edeceğ{ Maddeier" gibi hususlarResulzade'nin görüşleri istikarrıetinde *kupıculara duyuruiu1,ordu.t? Yine buhaberde, Azerbaycan heyetinin 25Hazıran gecesi "Cülnihal" vapuruyla İstaü}ulbgeldikleri notrına da yer veriliyordu. Haberde dikkat çeken bir başka ifade de, hemAzerhaycan hem de Dağıstan }ıeyetlerinin "din ve kan kardeşlerimiz" şekliııdetakdim edilmelerlydl. Apıı şekilde, "Kafkasya Azerbaycanı y€ İran Azerbaycanıtabirleriyle, *i4,zerbaycan" kaı,ranıına geniş aniamıyla yer veriliyordu.

Bu dönemde Türkiye basınınln esa§ olarak, yeni kurulan Azerbaycandevletini tanıtmak, tarihi, coğrafiıası, demografik yapı§ı vb" konulard.aokuyııcularını aydınlatmak tawı sergilediği dikkat çekmektedir. Nitekim

lSJ Ta*vir-i §fl*lt, 26 Haziran lg18, s, 1.

1l] Taşşir-i Eikör,26 Haziran 1918, s. 2.

12J Vrkit,26 Haziıan J.9t8, s.2.

ğf}trııı,r't ğ'\İ'r/,u A|"t,ı ı §rT:-i {,\ h ür2 a ,y}.1ldlblr 4

sAizuNsrlrüJğ§IJ

Resuizade ile yapılan miilakatların yaru §ua} dönemin diğer Azerbaycaıılıaydınları vasıtasıyla da Azerbaycan hakkında bilgüer verildigi görü}mektedir.Örneğin, lfukit gazetesinin 14 Ağustos 1918 tarihli sayısında Ağaoğlu Ahmet Beyile yapılan bir rntiüakat yoluyla Kafkasyddaki "Türk ve Müslümaıt'' ahaii hakkındageniş bilgilere yer veriliyordu"i3 Ay*, şekilde, Reşulzade başkanlıgında İstanbul'dabulunan resmi lıeyet başta olmak üzere, daha önce çeşitli vesilelerle İltanbui'ayerleşmiş olan Azerbaycanlı ayduüarın, Azerbaycanııı coSa§ıası, bölgedekisiyasal ve askeri gelişnneler hakkında karnuoyunu sık sık aydın}atan beyanatlarver,dik}eri, konferanslar düzenle,çiikleri dikkat çekmektedir.ta

3. Batdlhün Kurtarılışı Karşışında §aşının TutumuBu şekilde, Kafkas İslam Ordusu harekötını ve Azerbaycan heyetinin siyasal

temaslannı yalandan takip eden ve gelişmetreri hemen karnuoytrna aktarmayagayret eden Tirkiye başınr, Bahinün kurtarılrnası haberini de büyük bir sevinçiçinde okuyucuiarına duy*ruyordu. Bu cümleden, Anadolu'da lfunigiin gazetesiııinhaberi bir örnek olarak vsri]ebilir. Gagetenin 17 Eyliil 1918 tarihli sayısınrnbirinci sayfasında geniş pııntolar}a duyıırulan haberin başlığnda "§akü ÜzerindeAzerbaycan Bayrağı Mütemewiç" denildikten sonra spotta, 'Azerbaycan IataötıEakü'yti zabt ettiler. Din ve ırk kardeşlerimizi, tebşir ve tebrik ederiz" ifadesi yeralıyordu'ıs ü günkü basının Bakünün kurtarılışı hakkındaki hişierini göstermesibakımndan haberin bütiiJıtiııü aşağıda veriyoruz:

"Cenub-i Kaft<as,va'da teşkil eden din ve ırk kar,deşlerirniz Azerbaycaııhüktirnetinin payitahtı oiup bir kısım Ruşlarla Erıııeniierin zulmü altında inleyen*Bakü"

şehrinin Azerbaycan milli kııwetleri tarafixıdan rouhasarala alındığınıgazetemiz daha ikinci nüshaşında habsr vernıişti. Tiirk aleminin en mühirşmerkezlerinden biri ve kardeş bir hfüümetin payitahtı olan Bakii'nün züiınadüwi,n elinden kurtarıLması iüzumunu ehemmiyetle nazar-l dikk*te alan vetıu huşusta başmakaleieı haritalar, reşimier mairrmat derc eden gareterniz buıı:übarek bayram gıınü de Bakit'nün iştirdad edildiğini kariierine müjdelemşklemiibahidir.

(Bakü} şelırinin iktisadi ehernrniyeti ne olursa ş]"suır, bızce her şeydenewe}, din ve ırk kardeşlerimiz Azerbaycanlrların bihak}uı te'siş ettikleri yeni ve

x3J V*kit, 14 Ağustos 1918, s.1.

14J Örneğin, "Kafkasya İşieri: Resııizade Mehnıed Emin Bey'in Beyanatı", ltraklt, ?2temü,uz 1918, s. l;'A.zeıbaycan Hakl<ında Konfsranş", Yıkii,3 Eylül 1918, s. 1.

l5J Agadolıı'ğa Yenigiin, 17 Eylül 1918, s. 1.

" Brkii, 19tB yü Kurban Bayramıhm ilk günü kurtarümıştır.

.,.:

,:!&

{i1_,{:V'd !,:§!ü6s l 'ful;ççJ'Et}{1?"ğ,§.p^ ,ır§-,&A.N§, -§T:wffi"l.A, ",{{":: üt.3:3: ç}wu,,y't;w. :ı\.§{wq-i#" L{ir{"X

HJ§ToRy& ıIT§İ,4T{/RE

genç h]iıkiimetin pa}ntatütı olması itibariyle bizce büyük ve rııiİi bir ehemrniyetİ

vardr. Biz, yeni siyasi rnevcudiyetle ortaya atılan Azerhaycanlı kardeşlerimizin

zinde ve çalak bir mahiyetle hiıktirynetlerini t"yid etmelerini ve payitahtlarını

au uaınanda düşmandan temizieyerek istiklal}erini ikmal vc itı"n&m eyleınelerini

btitün kalbimızle istiyorduk. Thnrı Teata'ya yüz biıılerce şükür olşun ki, bu

mübarek günde*, bu milli emelimizin de yerine gelmiş olduğunu haber alarak

mütehellriç ve ıne§rur oluyoruu v8 bi}iyoruz ki nıukadderatın Çizdiği hudut

dahilinde te'sis ettikten §onra payitahtını da istirdad eden hfüümeti, siYasi

mevcudiyetini kainata tanıtacaktır. Şehrimizde bulıınan rnuhterern AzerbaYcan

hey'et-ı murahhasa§ı.fıı! tebrik eder ve bütiın İslam alemindş kendişini alakadar ve

rnübehhiç *den bu muvaffakişeti rııüjdelemei<le milli ve kuddişe bir vazift yaPmlŞ

olduğumuza kanaat getiririzi Anadolu'da Yenişiin gazete§i daha sonrayapnladğı

bir haber-araştffma yarısında da, Baktl'ntın KİO tarafindan azat edilmcsi,

Azerbaycan'uı toprakbütüntiiğünü sağladığı şeklinde değerlendiriliyordu. Gtiuıey

Kafkasydnın yeni demografİkyap§l ve siyasi durumunu gösteren iki haritaYa da

yer veriİen yazrda,tG Bakü'nün stratejik ve taıihi eheınrııiyetine yer Y€ren uzun

İır degerlendirmeye de yer veriliyordu. Biitün haber ııe yoruml*rda, Bakü'nün

taıihsel olarak A:rerbaycan'rn bir parça§ı olduğu, 15 §ylill gunü iŞgalcilerden

temizlenmesiyle AHchin top ak büttinlüğünün sağ{an&ğr ve başşehrine

kavuştuğunun altr çiziliy*rdu"Ay", günlerde gazetelerde, Bakü'nün nasıl kurtarıldığtna dair ayrıntı]arın

da yer aldığını görüyoruz" Bu ayrıntılaı,da, özellikle Kaflıas İslam OrduŞuha karŞı

Bolşevik Rus, Ermeni, İngiliz ve Çarlık yaüsı RuşIarın işbirliği yapmalarının

altı çiziliyor, Bakühiın kıırtarılrna§$§n önemi vurgııİanıyordu. Bu haberlere

göre, İngilizler Bakü'ye 30.CIü0 asker çıkarrnışlardr, ancak, 14 Eylül geeesi Tiirk

mevziierinden yapılan bornbardıınan ve hücumiar karşısrnda bu kuvııetler

çaresiz kalmışlar, gemüerle kaçmak yolunu seçınişlerdi.ı7 Tiirkiye gazetelerinin

İngiliz gazetelerinden yaptğı a]ıntılarda da Bakü'deki işgal yörıetiıırine desteğe

giden ançak başarü olaırıayan İngiliz askerlerinin kendi ülkeieriıde sebeP

ola"gı, h*yul furıktıgı da ?iirkişe kamuoyıına aktarılıyordu. Buna göre, İngiliz

basınr Eak{ideki sosyalist yönetime yapılan askeri desteği "Don KiŞot"luk olarak

değerlendiriyordu, İngülz başınına göre, şeref ve nam§§ları rençide omuŞfu:

"İngiliz gazeteleri {Bakü)'nün İngiliz askeri tarafindan tahliye edilınesini aziıılnklsar_ı-haya1. ile yazıyorlar. (Darly Chroniçle} dıyor ki: (Don KiŞot}'a laPk bir

16} azerbaycan tamamiyet-i mti}kŞesinitemin etti", An*dotııüaYenigün,21 İ,Yliiİ 1918, s- 1.

17] 'Bakühüıı Zaptı Tafsilatı: Bornbardırııan- İııglllzler Nasıl Kaçtı?", Anadolu'd* Yenigİİn, ?4

Eyliii 1918, s. 1,

lşgKç§üYA} ü§.ü,&Trğ §IILAAkIA §ü§}ffiA & F{EnZEGOYINA §,*},f&NIA I'II&LY

BdıKAN§ruDIğ§İİ

§ürettf tertip olunan (§akti} heyet-i seferiyesinden kiın mes'ul tutulabi}ece*tir?(Bakü}hün sukufu, istikba} için bir mesele-i şeref ve nıııTıus teşkil ediyor. (Times)gazetesinin muharrir-i aşkerisi (de) diyo, ki: {ğakü} ricatı azim inkisar-ı hayalebais olmııŞturj'ıt "Tiııles" gazetesinden yap.ılan iktibaşta iiginç bir ayrıntı dahabulundıığu dikkat çekmtktedir. Buna göre, her ne kadar Bakühiın drmenilerinYönetirninde kalmaşını sagiayamamışlarsa da, "Maahaza ingiliz}eç bundan sgnradahi Ermenilere rnuzaheret(e)" devam etme karariılğını sürdüreceklerdir.l9AnadÇluta Yenİgün böy}ece, İıgiliz}erin Bakü'dtki işgai yönetimine desteğininasrl amacının Şehrin ğrmeniİerin elinde kalrnasını sağlanıak oiduğunu ortayakoyınaya çalışıyordu. Gazeteye göre, Bakühün KİO tarafından Lurtarılmasıiİe birtrikte bu emeİleri boşa çıIımışti ama bu onların ğrmenileri deşteklernePolitİkasından vazgeçirrneyecekti. Aynı tarihlerde vakit gazetesinde çok önemlibir baŞka habeİln yer a}dğıru g*rmekteyiz. Buna göre, Aİerbaycanınİstanbulilabulunan resmİ heyetinin başkanı -'Resulzade

MeLmed Ernin Bel] Alrııanydyabir nota vererek Bakühün Azerbaycanh aidiyetinin aitını çizrnffi §ovyet Ruşyaile Petrol karŞüğı anlaşarak, §akü'niin kurtarümacna engel *lmaya çatrışanAlmanYa2r anİaŞıIryor ki, Bakühün Azerbaycanh ait şirnadığını, tarihive kultürelYalcınlık bu}uıırnadığın propaganda ediyordu. Bu işe, Azerbaycarı heyetini çokrahatsız etnıiŞ, Almanya'ya Bakühtin Azerbaycaıt'ın ayrılmau bir parçası olduğrroifade eden bir nota vşrrnek durumunda kalmışlardı:

Azerbaycaıı'ııı Almanya Hiikümetine NotaşıEY}üi'ün lZhinde Anerbaycan hey'et-i murahhaşası re'isi Reşulzade Mehmed

Emin tseY tarafindan Almanya §efiri Vekiti Kont (Vatdeburg)'a bir nota verilmişve bunun bir sureti de rnüttefik ve bitaraf hükılmet şefhretl*İin* tebliğ ediim§tir.Bu nÇtada Azerbaycan i]e kadim Bakü HanIığ,ı arasrndaki tarihi rnünaşebetlerdenve AzerbaYcan ıü üakü üeerindeki hğkuk ve muddeiyatından b*hs olunmaktadır."2ı

l8J Anadolıı'dıYenigün, 21 Eytül 19l8, ş. 2.

lr] .A-n*dolu'daYeni.giin 21 rdil 1918, s.2.2üJ

_ 3AİrnanYahın KaflEas İslam ördusuhun Bakii'yü kurtarnıasına engel olma konusundaki

Çabalan ve üŞmanlı Devletihin karşı duruşu ile ilgili bk. h{ustafa Çoiak, }o*, paşaı o*maıılı-Aİman İttifakı, İstanbul. 2008, Yeditçe Yapıılarr, s, İıy -ışı; Abduihamit ^Avşar, "Enver paşayı istifaNoi<taŞına Çetiren Oİay: Aİrnanyahışı Kağtas İsiam Orduşıı Harekatını Engelleme çabaları'l, yomDırgieİ, SaP 10, Bakii, 2CIü8, ş. 11-16. Resulzadehin AlrnanyCya not verroİsiyie lgİıi bir yazışınaiÇin bk "A}man Sefİrine_Verilen Protestoya Dair Azerbaycan brjişlerl Bakanıha Gaİderiien 6 Eyidi

::',* ryrylİfelgraf", Vtigar İmançv, *4.zetbaycarı-Oşmaniı İlİştU"rl, i9lü, istanbui, noşazıçıUniversitesi Yayınlan, 20CI6 içinde s. 1 ]"6-1 17

211 "Azerbaycanın Almanya Hii]çiimetihş Nataşı", v*kitt 23 Eylul I918, ş. 1.

'0 i ly;ACED*iğ§İ* &}"ffiİ\?ğ}}"-gs,K.§ğ.4 .}

ğ-,.i{Kn:Y *&g:tlü.ü.i-çğ{*}H?.,Ebü,y,{;w_ü §İ,.{}Yfuİ{.,b

fJJsTofy & ıJTERdrüfi.ğ

4. Mondrcs Ateşk*s Antlaşrnaşı §onraşı Ortaya Çıkan Yeni Dururna. Kaftas İslan Orduşu,ndnki Osrnnn}ı Aşkerlerİ §grıınuTiirkiye gauetelerinde AHChin ilö.nı itre ortaya çıkan, KİO'nun başarıları ve

Bakii'nün kurtarılması ile uirveye ulaşaıı coşku, Mondros Ateşkes An}aşmast'nın

imzalanınası ıre Osmanlı Devletihin savaştan çekilrnesine kadar artarak devam

etmiştir. Mşndrost*n §onra işe basının, daha çok Azerbaycan Htıkürnetihin

ge}eceği ve İngilizlerin bölge ile ilgili planları, Nırri Paşa ve Azerbaycadda

İrior* osman}ı askerlerinin alııbetiııin ne otracaş konuları iızerine yoğunlaŞiığı

görülmektedir.22Bu buğ{.r*, üeerinde durulrnası gereken en dikkat çekici haberlerden biri,

oşınanlı GenelkurmayBaşkanlğnın Nuri Paşahın kaydını ordudan si}diğine dair

haberlerdir. Bilindiği5ibi, Mondros Ateşkes Antlaşmasr §Onuçu, söz }çonusu orduyu

o}uşturan Osmaniı askerlerinin Azerbaycanın terk etşıesi gündeıne gelince, Nuripaşa, oşmanlı Ordusundan istifa ettiğiai ve Azerbaycan ordusıına katüd:ğını

ifade etmişti" Bu haber gösteriyor ki, Nuri Paşa'run bu tawrrıı güçleııdİrmek iÇin

oşmanlı. Deırleti, ordudan onun kryd, silmiş ve Osmanlı ordusu ile iliŞkisinin

kesildiğini resmi olarak da itrfln etmiştir.8 Bu olay, Nuri Paşdııın Anerbaycaıfa

olan sevgisini gösterdiği gibi, Osmanlı §evletihin y*ni kurulan AHC ordusunun

güçlenebilmesi için sergilediği gayreti ifade etmeşi bakımından da önemlidir.

Bilindiği gibi osmanlı Devleti, verdiği bir emirle pek çok subay, erbaş ve erin

iiniforma değiştirerek i.zerbaycan ordusunda ka}şnasını sağlayarak AzerbaYÇan

mü}i ordu§unun güçlenrneşi konuşundaki kararlüğıru açüça ortaya ktıymuŞtu.za

Ancah tsakıi"}rii teslişı almak üzere ğnzeli'den getren İngiliz,}er, bu durumu

kabul etnıeyecekler ye onu tufuklayarak Batum'a şötiireceklerdir.

b. Mgndıoş §onraşı Azerbaycan Halk Cıımhurİyetİ'ne Yakİaşım

Mondros §önra§} da, Türkiye başrnının Azerbaycaıt'a ilgisinin keŞilmediğ{ni

görrneheyiz" Gazeteler bu dönemde de, elden getdiğince,ı5 Azerbaycan'daki

?2} 'h.zeıbaycan Mesetresil .AıadoluH* Yeni§ün, 21 Teşrinisani 1918, s. 1; hzerbaycan Şurasf,Yakit,21 Teşrinisani 1918, s. tr-

23l Haber şu şeküdedir:'Harbiye Nçzareti fuluauıelat-ı Zatiye Müdtiriyetiııden;Azerbapan Hükiiffieti hizrııetinc dahil olduğunu beyan eden İşlam Ordıışıı Kumandarır Fahri Ferik

Nıııi Paşahın Ordu-yu Osmaııip'den kaydı terkin edilrniştiriVakit, 25 Tbşrinisani 1918, s. 2,

}eJ Konuy}a ilgili bazı belge}er için bk Şevket Sürelyt Aydemiı Makedonya'dan OrtaaaYa'Ya

§,nyer Faş*; t9r4-L922,C," HI, İstanbul, Reınri Yalmevi,l985, s, 443-446

25J Örneğin Anadoiutia Yenigiin gazetesi, bir haberinde, Azerbaycan hakkında, 'pek az ve

pek seyrek ınaİuıuat alrnak üt*İ' y,akınmaİctadır. A*adçlıı'da Yenigtin, i2 KanunieWel 1919, Ş.

Küs*1l{} CR{},&ğ§e §ix,#ğKİA E(}s?{ğA & ffiğ§,g§üüğ*ğ}ü.& ffiüİlğğ.Nx.&" §'F;&ğ.Y l ''

BAtl(.ANsrUDJEs lİ

geliŞmeleri akuYuculanna duyurmaya, Azerbaycan Hiikümetinin başarılarınısevinÇle karŞılarııaya devarn etmiş}erd,ir. Örneğin, Anadolu3a yenigüngazetesin'de Yer alan "Bir Azerbaycan Nazm" baştrıkiı haberde, Hııdadad BeyMeİik AŞlanlı'nın Şahsında Azerbaycaı htikümetinin çaiışma}arı öırıi{üyor vebu devletin geİecegine olan güven duygusu ortaya konulııyordu: "hzerbaycan,ıngerek ıııilli müessesat, gerek devlet teşkilatı hususunda gıisterdiği büytik kabiliyetcİdden ŞaIan-ı iftihardır. İş başına gsçen Azerbaycanlılarırı rnesaisl milli inkişafYolunda gösterdikİeri azim ve ciddiyet sayesinde Azerbaycan, mühim şemerelerlefaidebahş oLnaktadır""26

AYnı Şekilde Anadolu'da }fenigün gazetesinde yer aian bir haberde,AzerbaYcaıt'ın iktisadi imkanları hakkında geniş bir tahiile yer veritrerek, iktisadigeleceği hakkında olumlu bir tablo çiziiiyordıı2r

Gazeteler aYnı dönernde, Azerbaycanin iç siyasai getrişnıelerini de yakındantukiP etmİŞ ve karnuoyuna duyurmuştur. Bu bağlaırıda, Anadçlu'd.a yenigtiırgazetesi, Nesib BeY Yusufbeyti başkanlığırıda yeni htikümetin göreve başladığnnıhaber verirken, Vakit gazetesinde de, Azerbaycan Mi]li. şurası seçirnlerine dairbir habeıa§ YaYınlanmıŞtır. Haberde, 6ü kişiden o}uşan *Milli

ş**'; seçiınlerinintamamİandığı ve İlk toplantısrnı 16 Kaşımida gerçekleştirdiği ifade ediiiyordu.ı*

Dİğer taraftan Aııad*lu'da Y,enigün gazetesinde birinci sayfadan, yeni§aŞbakan }JeŞib BeY Yusufbeytrihin fotoğrafiııın da y*r aldığı bir haberde CInunhaYatı ve kiŞiliği haklanda açıHamalara J.er verıldıği görü}mektedir. Gazetenin

t. \,hkit gazetesi de 'hrada muntazarn vesait nakiryre ve muhabere buiunmadğı için Aeerbaycaa3hvaİ

ve dahitiYesini istediği:niz kadar yakındao t kıb* imkan brılamıyoruz, dbe y*ıo***ı.r**r,'hzerbaycaııin İştiklali", l4tkit, 20 Kançnişani 1920, ş. l26] "Sir AeerbaYcanlı Nazır'l Anadolu'da Yeııigün, t2 K*nuniewei 1919, s. i; heerbaytanHeyetinin Vedii'i Ar-tdrı Tenigiin, ZS Şubaİlll9, ş. 2; .i&zerbaycan ve Şimai-i XXÜuy*Hey'etleri'l Anadgluta Yenigih, lO Mart 1919, t.1;

.hzerbaycarı.ı.u İ'tllkl lrr"İolrd. Yenigİin,18 Mart tıİ9; l"KafkasYa'd* §oo Yaziyet Balcıi'den Batııınİ kadar * Azerbaycan hükümeti *

Azeröaycan'da fırka hu"i _Maarif teşki]atı * Aıerbaycanın iştikbati'i Yakii, t4 Teşrinie,ırvei

:?'9,.s, 1; "ArerbaYcan Tiiık Hük{iınçti Ne Halde?'l lnadoiuüa l(enigün, 22 Teşriniewel 191§;hzerbaycan Fariarııentosunu* Sene-i Dewiyesi'] Anıdolıı'da Yenigiiıı, 24 Kanuniewei 1919, s, 1.Yi19 dönernin TİiıkiYe baŞınından öğrendiğirnize şöre, Azerbaycaü Milti i{iiküırısti, Azerbaycantarihi Yazdması iÇin bir yanşma düzeniemİş ve kahn*caktrara 30.0ü0 rııble mükafat veriieceğ{niaÇıkİarnıާ- ?.zerbaycaıı Thıihi'l Teırhid-i Eftöı 25 Kaııurtişaai lg20, s. 2. yine aynı haberindevamında_AzerbaYcan'da 0 zğrnana kadar kuilanıian R,rs posta puilarının iptal edildiğ{ni veYe"ry AzerbaYcan bayrağıııııı renkİerini taşyan "göh kıımrrı, yeşiİ'' renkli ıniİİİpulların tedavülesüriitdiğii belirtiimektedir. 'hzerbaycan Fııiları'] drnla-l §ft*r, 25 Karıunisani 192§, s. 2.27İ *Azerbaycadda

İktsadl Y.aziyet'] ,dn*dolutn Yenigün, 13 Teşrinisani lglg, s. 2.28] "Yeni Azerbayca* Htiküınetiİ Anadolu'da knigün, 29 Teşrinieweİ tg19. s. 1.2Şİ 'i4.zerbaycan Şurası'l Vakiı ?1 ?eşrini*ani 1919, s. l.

72 l MACEüü}fIA -q-ğ§e}şIA §ğR.ffiLe Tğ*-Tffi.i{ğy AR.§.şjüğ ıbğ*g{,?hh]ğAgü §i;*Vffi}fxal

HJSTORY eh İ,Jr§RATtlRE

vtrdiği bilgilere göre, "Nesib Bey Yusufbeyli, Azerbaycanta Çarlık zarnanındadoğmuş ve Harb-i lJı,nıırni esnasında keşb-i aleniyet eylemiş olan 'Musavat'

fırkasının rüesasından biridir... İlkln Azerbaycan kabinesini Feth Ali HanHoyski teşkil etmiş ve bıında Nesib Bey, Maarif ve Mez,ahib irTezaretini deruhte

eylemişti" Bilahare Han Hoyski kabineşinin istifusı üzerine yeni kabineyi kendiriyaseti a}tında meydana getirmiştir. Bugiinkü kabinenin sabık lıabinedenfarkı §osyalist Fırkasrnın hüküınete adern-i iştirakinden ibarettir... Nesib tsey

(Harkoh) Darirlfriıunııhda Hukuk Fakılliesini ikrnal etnüiş oiup nıerhum Kırım}ı(İsmail Bey Gaspırinski}hin daınadıdır. Hayatı siyasiyesi esııasında Lenkeran ve

Karabağ mes'elelerinin su}hen tesviyesinde ibraz-ı muvaffakiyet eylemiştirl'30Gağetenin 4 ücak 192ü tarihinde yapnlanan sayısında ise Müsavat

Fırkası'nın kurultay dürenledi.ğine dair bir habere yer veriliyor ve bu partininAzerbaycan siyasi hayatındaki önemi ıiuerinde duruluyordu.3l

?iirkiye basınrnrn bu dönemde en çok dikkat çeken hşşuslardan birinin,p*arıda da bahşedildiği gibi, önceleri, Bakiintin kurtarılmasında OsmanlıOrdusu'nun rolıinü gizlerıeye yönelik bir iislup sergileınesiııe rağnren, MondrosAteşkes Antlaşmaşt'ndan sonraki dönerndt brrnu terk etıneye ve Azerbaycaıfınişgalden kurtarılmasında Oşrnanlı Türk ordusuııun oynadıgı rolü açüçadile getirrneye başlad,ığı husuşudun Örneğin, Anadolu'da "l|enigün gazetesi,'hzerbaycan'da İstihlas Bayıamı" başlıklı haber bunıın ilginç bir göstergesidir.Haberde, "hzerbaycan Tiirkleri, Osmanlı *rdusuyla Azerbaycan kıthtınınmüştereken Bakü'pi zabt ettikleri giinün sene-i dewiyesini pek parlak meraşimletedid etmişler ve muharebat-ı za'ilede şehit düşen Anadolu Tiirk askerlerininmeşhetlerini eiyaret etrnişlerdir"3z denilerek, Bakiihün kıırtanlrnasında Oşmanlıaşkerinin rolii oldugu açıkça dile getiriliyordu, Ayrr, şekilde, Vakit gazetesindeAzerbaycanta görev yaprnış "Dar-{i[ Muallimid' rnüdürlerinden Şerif Bey ileyapılan bir mülakatta, "1,5 sene ewel ğrnreni ve tsotrşevikler tarafindan, akii veAzerbaycan Tilrkve Müsliimanları katliam edilirken ösman]ı Türkleri imdatlarınayetişmiş, kurtarmıştı" ifadesine yer verilerek aü,ııı noktanrn altı çiziiiyordu.33

§u arada, Azerbaycaü'ın Osmanh Dev}eti nezdindebir "siyaşi nümessillik"açtı$ haberinin gazetelere yansıdığını görüyoruz. Tıpkı, Müli h{iicadeiedöneminde olduğu gibi, Azerbaycarfın diplomatik misyonunuı "sefir}ili' değiI,

3r} "Yeni Azerbaycan Hiikürneti", Anadoiıı'da Yenigin, 29 Teşriniewel 1919, s. l.31] iAzerbaycaıfda Hayat* Siyasiye: Musavat Fırkasıhın Konşesi] Azerbaycan'da Yenigün, 4Kanunişani 192ü, s. 1.

32J 'hzerbaycan'da İstihias Bayrarrrr*, Anadoiıı'da Yeniştin, 16 Kanuniewel 1919, s. 2.

33J *Kafkasydda §on Vaziyet: §akü'{en Eatırııfa kadar - Azeröaycan hıikümeti - Azefbaycan'dafuka hayaa- Maarif teşkiiatı - Azerbaycanln istilçbali'i Vakit, i4 Teşrinirwei 1919, s. 2,

Kosü\r{} Ç&"Q§TIA B§.II.AAffi.İA ğü§*\şğA & §"E§.uEAüliİ}-{A RühİA§§A şT&tY l zş

BAJ.I«N srUDJğs lİ

"temsilcilik" seviyesinde olınası iiginç.tir. Bunda, Osmank Devletihin §irinciDtinya Savaşı ırıagiuptrarı arasrnda olması, Azerbaycanin da galip deırletler ilebağımsızlık müzakereleri yürütmekte olmasının etkisi olduğu söylenebilir.

O srrada, Azerbaycanın siyasi temsücisi Yusuf Bey Vezirli'dir vegazete sayfalarında Yezirlihin değerlendirmelerine şık sık yer veritrdiği dikkat

çekmektedir. Bunlardan biri, Tevhid-i Efkir gazetesinin birinci sayfasında ikisiitiin üzerinden veritren ve ikinci sayfada da devam eden yazıdıı Yusııf tseyliezirliile döneınin Azerbaycan ternsiiciliginin yerleştiği binanın resim}erinin de yer*ldrğ, yazıda \Ğzirli ile'i4.zerbaycan'ın müstakii çlduğundan beri mazhar olduğuterakkiyat'l ?.zeri Cumhuriyeti'nirı variyet-i siyasiyesf', "Karşı hükiimetlerlemünasebeti" konuları iizerinde yapılan bir ınülakat da yer aiıyordu.3a

c. AHC'nin İtiİaf Devletl*rince T!ınrnrna§ıııın Bağl*ınında TiirkiyeKanıuoyuuun Thtumu

fürkiye başınında 1920 plınııı Ocak aşından itibaren ise, Azerbaycan'laiİgüi haber ve yortrıTrlann hızla arttığr dl}:kat çekmektedir. Bunda Pariş BarışKonftransında İUlaf deyletlerince Azerbaycan'ın bağımsızlığının resmenonaylanrna§ının büyük etkisi olmrıştrır. Bu gclişmeyle birlikte, fiiüI TıirkiyeHeolduF.gibi gazete sayfalarında da çok bü}rtlk bir heyecan ye sevinç kabarmasıyaşanmaya başlanmışhr."

Örneğinı Anadoiu'da Yeuigün gazetesi bu haberi, '}4,zerbaycanın İstiklaliSulh Konferansı tarafından tasdik editrrniştir. Türkiük Xlemi yeni, müstakil birsiyasi uzltv kazannııştır" başlğıyla verirken, 36 Yuııu§ Nadi de yazd:ğı başyarıdaAzerbaycan ın istiHalini "feykalade mühim bir hadişd' olarak değerlendirecektir.37İstanbuliia yalnnlanaıı "İfham" gazetesi de duyduğıı mutluluğu "Kardeş }evJetAz*rbaycaıl'38 sözleriyle dila getirecektir. 19 Ocak I91?ü günü Azerbaycan'rnbağımşızlğının tanınmasını 'iA,zerbaycan ve Ğürcistaıt'ın İstiklatihin Thsdiki"manşetiyle, oku,yucularına duyuran Vakit gazetesi ise, bunun galip devletXerin

34} "Yusuf Bey Vezirli ile Sir Hasbıhal", Tevhi&i §fikör, 10 Kanunişani 192ü, ş. 1-2.Ayrıc* bk.,"Dersaadet Miişnesşiii Yusııf Bey Vezirli$ain Beyanatı'i Axı*doiu'daYenigiin, 2 tştinisani 1919.

35J Örneğin, %"zerbaycan'da Yeni Bir Met'eldl Anadotrtı'd* Ycnigün, ?4 Teşrinisani 1919;?.zerbaycan ve Gürıistan Hükiimetlerinin İttifalu]l Vf,kit, 1 Kanunisaai 192ü; 'azerbaycaıı,ilaHayat-ı §iyasiye Mırşıvat Kcnferanşınrn Kongresii Anadşlu'da Yenigiiu, 4 Kanunisani 1920;a"zerbaycan §ayraç", Te*id-i Efİçör, trü Kanunisani lg2ü*

35j Anadolu'd*Y.eniglln, 1S Kanunişani 192ü.

371 Yrınuş }.Şadi, 'h.zerbaycan'ın İştiklali'i AnadolııHı Yenistin, 2tr Kanunişani 1920, s.l_.

3SJ İfhaın,2i Kanunisarıi ]"92ü, *. 1.

74 l &4AC§,Dffi{Iğ"A. Aı}iA};tt §ER.Eağ TqJ}i,Kny ffiww,w;ffi.&ğ{}}fy§,iq-ğüğğç: §Lünı§HşAI

HݧröRy d, ıJlğR-4r[JR E

"Eüyük Şark siyasetiırde esaılı tahvil emareleri olduğunu" ileri sürüyordu"39

Gazetede ertesi giın yayınlanan başyazıda ise, Azerbaycaıt'ın bağımsızlığının İtilafüevietlerince tasdik edilınesinin, "'bütün Tiirklük ilernince sevinçle karşılanacakbir haber o}duğu" ifade edilereh 'terin bir memnuniyet ııyandıracağı"nınala çiziliyordu.a0 Bıınun yaru sıı,a yauara göre, eğer Azerbaycanlılar hüryaşama iradesin* sahip oinıaşalardı, bu durum bağımsırlıgın ilön edi}ınesininiieerinden geçen 1-2 sene zarfrnda mutlaka ortaya çıkacak, dolayısıyla "bugiinAzerbaycanin istik}alinden bahs etmeye bile imkan bulunrnayacaktıi Oysa'yeriTtiık devleti", karşı karşıya kflldığ} durııırı ve şartlar karşısında cidden büyükbir başarı göstermiştir". 'iAzerbayran Tiırkleri biiyrik bir azim ve kabiliyetle işe

sarıl(rnışlar)", maarif, asayiş işlerinde ve iktisadi hayatı ge§ştirrnede "şayan-ı dikkatmuvaffakiyetler" elde etınişlerdir]' Azerbaycan Curnhuriyetihin bu başarılarlnffiTiidtiydd* uyandıracağı his ise, o'hiisıı, mesşrret ve ifti}rardan ibarettiri

Eaşyazıda daha sonra *Yeni Ttirk devlçtinin istiklalinin İtilaf devletleritarafrndan taşdikinden §onra daha büürükmuvafğkiyetler ihr*z etmeşini ve AsyaTiirklügü için ciddi bir amil-i terakki almasını teınenni ederiz" deniiiycrdu.

Gerçekten dönemin fürkiye başını ineelendiğinde, Vakit gazetesindekibaşmakalede de vurgulandığt gibi, Azerbaycariın ba$ınsırlığının rü§fnen kabuledilıneşinin İstanbul başta o}mak üzere, tünı Türkiyede biiyiik bir sevinç ve

heyecana yol açtığı goriiüınektedir. Bu bağlanıda, Anadolu'da lknigiiı gazetesi"re§rııi ve gayri reşrni birçok zevat{ın) sefar*thaneye giderek Azerbaycanmtirnessili siyasisini tebrik et(tiHerini). diğer birçok zeyatın ise şefarethaneyetebrik telgrafnameleri" çektiklerini haber veriyordu

İstanbuiun en guçlü gazetelerinden biri olan *İkdam" gazetesinde ise,

İştanbul Üniversitesi oğrenciierinin bu rniınasebetle bilyük bir şenlik tertipetmeleri, "Kardeş Azerbaycanın iştiklalini kutlama yolunda Dartilfiinun'datezahürat" başlğıyla şeklinde takdiın ediliyordıı.4i Vakit gazetesine göre de,

döııemin en gözde eğitim kurumlarından biri olan İstanbul §uitanişinden(Galatasaray Lisesi) bir grup öğrenci bu mutlu olayı, Azerbaycanın İstanbulTemsilciliğin* bizzat giderek tebrik etmişlerdi.az Benzer haberler Tevhid-i Eftergazetesinde de hemen her gün kendine yer buluyordııa3

39] '"Azerbaycan ve Gürcistan'ın İstiklalihiıı Tffidjkii Vrkit 19 Karıınisani 1920, s. 1-2.

4SJ *rtrıerbaycarılın İstiHali', Vakit,20 Kanunisani L9lü, s.1.

41] İkaamr 31 Kaııınisani 192ü, ş. 1.

421 'i4zerbaycaıfın futikiallal Tebrik", Vakit,3ü Kanunisani tr92ü, s.2.

43J Örnğin; 'Azerbaycan İstikiaiini Tebrik", Tevhid-i Efkfu, 2l Kanunisani 1920, §" 1;

'.4.zerbaycan ve G&rcü Hiikümetlerini Tebrik', Tevhid-i Efuf,r, 23 Kaııunisani l92ü, s.1; hzerbaycanMümessilliğinde Tcbritrr Ziy*retleri'l Tşvtid-i Efltflr. 24 Kanunişani 19?0, ş, l,

KÜ&*1İü ü}ıü,a]}:şA §ULA,&RIA Bffi§ruİA & _§{ğRy.ğA*Yğ§ğ trd,ü&lAF{ğğ gT,4-ty l rş

,E4İ.KAi{sruDJtrsl,ı

Heyecan ve coşkuları aksettiren benzer haberler Anadolu başınında dageniŞ Yer buluyordu. Örneğin, devrin en btiyük mahalli garetelerinden biri olan"lzmirb Doffu" gazetesinde, "Kard-eş Azerbaycanin istiklali, memleketimizin hertarafında neşeler, saadetler yarattı" başlığıyla yapıılanan haberde, Tıirkiyehinbir Çok şehrinde yapılan şenlik}er }ıaberleri duyuruluyordıı.tr Aynı şekilde,Kastarnonuda yapnlanan 'Açıksöz" gazetesi de Kastamonu gençlerinin birtelgrafla Azerbaycanın bağımsızlığını *tebrik

ııa bayranı" ettiklerini yazıyordu.asDşnemin,ıı'i4.zerbaycan'ın sancağını taziz... Şehit Oşman}ı Tiirkleri Şar}ita

yarattığı iştilçlal fecriyle müşterih alabilirler]q6Tiirkiye basınında Azerbaycan'ın baSmsırlğnın Avrupa devletleri

tarafından re§ınen tanınnıasının doğurduğıı sevinç haberlerjnin geniş yer aldıgıgiinlerin ardından, gene} olarak yine Aeerbaycan hiikii:n*tinin başarılarından,güçlenmesinden bahşeden haberlerin yer atğğı görıilmektediı.a7

Ancah Nisan ayı başlarından itibaren bıı durumun yerini kuyş ve endişetaşıyan haberlere bıraktığı dikkat çekmektedir. Örneğin, Vakit gazetesi 16 Nisan1920 tarihli sayısında son zarnanlarda yaşanan bazı olaylardan dolap Azerbaycankabinesi üyelerinin Baküyü terft ettikleri haberi yer a}rrken,ü 22 Nişan tarihiisal'ısında da Azerbaycan iİe Ermeniştan arasındaki gergıntiğin arthğına dair birlıab er yayınlıyo rd*. a9

Tiirkiye basrnını o gün}erde meşgul eden bir başka önernli konıı ise,Bakühün Bolşeviklerce işgal edildiği yoiundaki söylentilerdi. Öyle ki, gazetelerdc

Yer alan haber ve yorumlarda, adeta, boyle bir ihtimalin gerçek olnrarnasınffi aruuedildiği ortaya görtllmektedir"se

441 İzmir'e Doğrtı 6 Şııbat Ig2ü,

45] Aşksö6, 8 Şubat 1920. Bıı aıada, Batılı rnütteğHerir* §olşevikyaplmatına karşı AuerbaycaııCu*ıhuriy*tihe yudınr edecek}erine daiı bir hıberin de yayın}andı$ dıkkat çekrnekted"ir. Habgrde,aYüca bunun iÇin Tiiıkiye ile.A,zerbaycan araşında işbiriiğ,i 1npılmasının da zaruıi olduğuna vurg§YaPıİmaktadır. 'i{zerbaycanin İstiklali-Yeni Vauiyet Bolşeviklere Karşı Azerbaycan'ı MııgvenetEdiiecelf, Anadolu'da Yenigiin, 21 Kanunisani 1920, s. l.4,EJ '?.zerbtycanln Sancağınr Tiüziı,\Vakit, 31 Kanunişani 19?0, s. 1.

4?} Örntğin; l&zerbaycan Pullarf, Tevhid-i i*af, 25 Kanıınisani 1920, s. 2;'hz*rbaycaı İştikialive İŞiYan Mektep}eri'l Anadçlu'da Ytnigün, i6 Kanıınisani 1920, s" 1; "Tiirkiye - AzerbaycanMünasebatı", Anndşlnr'da Yeııigiin, 29 Kanunisarıi tr920, s.i; 'i{zerbaycan Haberleri, "Tasarruf§andukları -Yeni h{atbuat Kanıınıı", Anadçtru'd* Yenigiin, 5 Şubat t g20, s. 2; '!{eerbaycan'da Neııruz- Iüırtuluş §ayrarııf, Vakit,9 Nisan i.92ü.

48J 'Rzerbaycan Kabinesi"n iiakit, 16 Nisan 192ü, s. l.49} %.zerbaycan * ğrmeniştan İhtilafıi Yakii, 22 Nisan i920, ş. 1.

50! Örnegin, 1 1. Iftrı}orduhun §galinden yalnııca 5 giin önce, 22 Nisan 1920 giirıü yayınlanan "Bakiıflabt üluıırnamıştıı" başlıklı haberde, Azerbaycan Htikümetiııin, Ba}dihün Botşvlt<ler tarafrndan elE

76 ] h,iACHü$§Xğ.,4"_ü,§AnşXA sğ§,§ğe ?{;RK§.Y Affi.ğ§ü§ M*i,i ğ}{EĞK{} sş.{}vğNrll

HJsröRy d., J.JTğR.ArUİğ

§onuç o}arak, ele aldığırnız dönemde Tilrkiye basınrnın AHC'nin ilğnını

büyiik bir heyecanla karşıladığını söyleyebitririz" Döneınin en önemli kamuoyu

oluşturma kaynakları olan gazeteler, yapnladıkları haber ve yar,rlarda, Ttirkiye

karnuoyunda bıı devlete karşı sevginin ve ilginin artmasrnı saglarnaYa gayi*t

gösternıişlerdir. üiğer yandan, Azerbaycan Cumhuriyetihin ܧnını Tiirkişdnin

bo}gedekl çıkariarı açısından değerlendirmeyiş, önce}.ikle, yeni bir Tlirk devleti

kurulması perspektifinden etre aldıkları görtılmektedir"

Azerbaycaıt'ın 27 Nisarı 192ü'de 11. Kızıl Ordu tarafından iŞg*li

sonrasındaki dönerne getriRce, bu, başlı başına incelerne konusu olabilecek kadar

geniş bir konudur. Ancak, kısaça şuıtu kaydetmek gerekir ki, bu olay, başlangıÇta,

gazetelerde büyiik bir hayal kırıkiığı meydana getirmiştir. Ancak, daha sonraları

özellikle Mitli Miicade}e yanlısı basın tarafindan *Ankardnın Sovyet politikasının

da etkisiyte* bu yalnızca bir rejirn değ§ikliği *larak görülrnüş ve Azerbaycan Şcra

Hükiimeti'ne karşr da olumiu bir tutum talrınılınıştır.

§onuçfürkiye basını AHChin ilinına bıiyük bir sempati ile yaklaşmıştır. Bıı

aniamda, basınrn gündem oluşturma işlevinin etkin bir biçinıde ken*ini gösterdiği

görülmektedir. Başlangıeindan itibarcn basın, cumhuriyetin kuru}uşuna yakın bir

ilgi gösterrniş ve bunu etnik, kldtürel ve dini gerekçelere dayanduaıak olum}u bir

kamuoyu oluşumun a çaba gösterrniştir.

Bunıın yaffi §ra dönem basınınıa siyasal iktidann politikalarına paralel bir

tutum takındığı da gözlemlenmektedir. Asİında üsmanlı askerlerinden oluşan

Kafkaş İşlam Ordusıı]nun kamuoyuna'"A"zerbaycanlı" olarak sunulması bunun en

tipik orn*ği olarak gösterilebilir.

l;lıısiararası ilişki}erde kamuçyu oluşturulması ba}çımından altı ç,izilınesigereken önemli bir husuş da, etnik ve kültürel yakınlığın basının tgtumunu

belirleınedekayda değerbiı etken olduğudur. Türkiye basınının, Mondroş $önra§i

Osrnanlı Devletihi dört biryandan işgal etmeye başlayan İtilaf Devletleri ile ya}:n

itişki kurrna çabasına rağmen, Azerbaycan Halk Curn}ıuriyetihe karşı olum}u

tutumu sürdürnıeşi bu bağlamda ilginç bir örnek olıışturmaktadır.

geçirildiğ,i "şayiasınt''tekrip eniği okuy*cuİara duyurııluyordu. Vğkit,22 Nisan 1920, s.1.

Kğı\ı{j\İ{,ş {,,ü"{.3k-ı"ğ",ewçJ-ş_{;&ffi§"&,ffi{},qyüzh #4. b§T,ü.X,ç.{,;ü\,ç.Ne ü#:rlA }ıtr:\ } i'\T.Y l ıı