T R K TARHNE A D ERMEN K A Y N A K L A R I * Hrard D . A n d r e a s y a n
Mverrih Vardan
V a r d a n Vardapet
Padrni - V a r d a n
Yazd eserler ve gsterdii f a a l i y e t l e r sayesinde, X I I I . asr E r m e n i mellifleri iinde p a r l a k b i r m e v k i igal eden V a r d a p e t V a r d a n , bilhassa Cihan T a r i h i adl eseriyle gerek E r m e n i e d e b i yatnda gerek msterikler n e z d i n d e b y k b i r hret kazanmtr. Hakykaten o, b u hretini eserlerinde grlen o l g u n l u k , i n c e l i k , d i l gzellii ve b i l g i i l e ispat e t m e k t e d i r . Vardan' G a r p i l i m d n yasna i l k tantan Fransz limi E d . D u l a u r i e r , o n u Ermeni ede biyatnn yetitirdii e n b y k limlerden ve geni m a l m a t n eitli mevz'lar zerinde iletenlerden b i r i sfatiyle yni srasyla i l m - i kelm mtehasss, kitab- m u k a d d e s mfessiri, din m e v z ' lar hikye-nvis ve iri o l a r a k vasflan dr mtr. V a r d a n , hayat b o y u n c a alelade b i r v a r d a p e t ( r a h i b ) olarak kalm ise de, m e m l e k e t ve k i l i s e ilerinde oynad r o l ve siys nfuzu b y k olmutur. Muasr ve ders eriki olan Gence'li K i r a g o s ' u n d a anlattna gre, o, gerek ruhan reisler gerek hrist i y a n prensler n e z d i n d e hiz olduu itibr sayesinde, d a i m a k e n disine danlan b i r k i m s e olmutur. B u sebepten, V a r d a n , d i n v e k i l i s e tekilt m e s e l e l e r i n i n h a l l i iin k u r u l a n ruhan meclislere itirak etmitir. F i l h a k i k a Vardandn hiz olduu itibr ve nfuz, mehur H u lg i l e yapt mlakattan aka anlalmaktadr, Hulg, V a r dan' nezdine d a v e t etmi, k e n d i s i y l e ba-baa k a l a r a k ona d e r d i n i dkm ve m e m l e k e t i n dilne i d a r e edilmesi hakknda nasi* Say l ' d e n devam. Tarih Dergisi ~ 2 6
402
TRK TARHNE A D ERMEN
K A Y N A K L A R I
H R A N D
D .
A N D R E A S Y A N
403
hatlarn dinlemitir. H u l g u n u n lmnden sonra da zevcesi D o uz h a t u n , tevars mes'elesi hakknda Vardan'n re'yine mraca a t t a bulunduu g i b i o n u n A b a k a lehine ifde ettii f i k r i n i k a b u l etmitir. V a r d a n , Kuds'e hacca gitmesi mnasebetiyle Sis ehrine u rad v a k i t , K i l i k y a E r m e n i kral? H e t u m I . ve K a t o l i k o s K o s t a n t i n I . m e m l e k e t ve kilise ilerinin t a n z i m i hususunda k e n d i s i n d e n istifde e t m e k zre o n u be sene yanlarnda alkoymulardr. V a r dandn, arka k e n d i eyletine avdeti srasnda, K a t o l i k o s K o s t a n t i n , ark eyletleri r j h a n reislerine h i t a b e n yazd tahrirtta V a r d a n d a n AHahm huss b ; r hediyesi d i y e bahs ederek her ide onun reyine mracaat edilmesini tavsiye etmitir. V a r d a n ' d a n b a h setmi o l a n muasr E r m e n i mellifleri de o n u b y k lim, par lak b i r zek, b y k filozof, teolog, mehur vz sfatlaryla zikrederler.1
maada, o n u n edeb m e z i y e t l e r i n i de p a r l a k b i r surette tebarz e t t i r m e k t e d i r l e r . V a r d a n ' a a t f e d i l e n baz kk yazlar m e y a n m d a bir Corafya d a h i vardr k i b u eser Ermenistan'n v a z i y e t i n i v e d a h a ziyde ehirlerin i s i m l e r i n i gsteren b i r c e t v e l d e n i b a r e t t i r . B u kk k i t a p , S a i n t - M a a t i n tarafndan Franszcaya tercme e d i l m i , E r m e n i c e m e t i n de 1728 senesinde stanbulda tab*edil mitir.2
V a r d a n n d o u m y e r i ve t a r i h i ma'lm deildir. B u n u n l a be raber, o n u n revetzi (arkl) lakabndan ve mrnn b y k b i r ksmnn U t i e y a l e t i n d e k i Habat manastrnda geirmi olmasn dan, k e n d i s i n i n sark eyletlerinde ve aleb-i ihtiml Auvan ( A r ran) hudutlarna yakn b i r y e r d e domu ve yaam olduunu i l e r i srebiliriz . G e n c e ' l i K i r a g c s bahsinde sylediimiz vehile, V a r d a n , k e n d i zamannn byk E r m e n i limi V a r d a p e t V a n a ' g a n ' m nezdinde t a h s i l grm ve o n u n en p a r l a k akirdi olarak yetimitir. Mtevaz' vardapet rtbesi i l e kiliseye ve m i l l e t i n e byk h i z m e t l e r d e b u l u n a n V a r d a n , adn e d e b i y a t t a erefle yaa tan eserleri yazdktan sonra, 1271-2 t a r i h i n d e lm ve Habat manastrna defnedimitiir.1
Sryan M i h a i l Vekayinmesinin E r m e n i c e tercmesi de V a r dan'a a t f e d i l m e k l e beraber e l i m i z d e b u n u ispat edecek k a t / i b i r d e l i l m e v c u d dedir. Mezkr tercmenin bz nshalarnda, t e r cme iini Vardan'n, okh adl Sryan b i r papazn itirakiyle yapm olduu, dier b i r nshada d a D a v i t adl b i r papazdan yardm grdne dair b2i kaytlar vardr. Umm kanaate gre, mezkr eser V a r d a n ' m K i l i k y a ' d a bulunduu sralarda tercme edilmi ve mellifimiz hi deilse o n u gzden geirip lzumlu t a s h i h l e r i yapm olsa g e r e k t i r . V a r d a n ' m en mhim eseri, yukarda sylendii g i b i , mellifine byk b i r hret kazandran T a r i h i d i r . Cihan Tarihi adn tayan b u eser, H i l k a t t e n balyarak 6000 sanelik t a r i h i i h t i v a eder. M e l l i f i n , mrnn son senelerinde yazmaa balad b u eseri adna lyk b i r surette mufassal ve tetkyk mahsl olarak m e y d a n a k a r a b i l m e s i , gerek zaman gerek vesaik noksan bakmndan gayrk a b i l d i . Mellif, T a r n V i n i n i l k ksm iin, bata T e v r a t olduu halde, bz eski eserlerden istifde etmitir. Mellifin balca ga yesi E r m e n i t a r i h i n i y a z m a k olduundan, essrde, k e n d i m i l l e t i n i n meneini ve y u r d u n u n kuruluunu a n l a t m a k iin N u h oullarndan m e y d a n a gelen m i l l e t l e r i ve onlarn kurduklar y u r t l a n , T e v r a t ' a ve an'anev t a r i h l e r e gre nakleder. K i t a p t a , binlerce senelik m u azzam t a r i h , m a h d u t sahifelerin iine sdrlm ve bazan da srf i s i m sralanmakla i k t i f a edilmitir. Mellif, E r m e n i t a r i h i n i n eski d e v i r l e r i n i hikye e d e r k e n komu rk ve m i l l e t l e r d e n de bahseder. Eserin b u ksmnda H u n , H a z a r ve dier imal K a f k a s k a v i m l e r i hakknda mhim m a l m a t a rastlanr. K i t a p t a ran mparatorluuna geni y e r verildii g i b i , R o m a ne bilhassa Bizans imparatorluklar t a r i h i n d e n mhimGeogrphie de Vartabied Vartan, Mmoires ques sur l ' A r m e n i e , P a r i s , 1 8 1 9 , t . I I .2
V a r d a n n k a l e m i n d e n km din m e v z u l a r a a i d alt eser ma'lmumuzdur. B u n l a r A h d - i A t i k kitabnn baz ksmlarna a i d t e f s i r l e r d i r k i mellifin yksek b i r lim olduunu gsterdiktenE d . D u l a u r i e r , Vardan' Parisrapzrtzi t e s m i y e etmi v e b u n d a n o n u n K i l i k y a ' d a Partsrpert (Yksek k2*a) d e domu olduunu istihra etmise d e . yukarda verdiimiz ma'lmat, Fransz liminin yanlm olduunu gste r i r . Z i r a V a r d a n , K i l i k y a ' d a a n c a k be s e n e k a d a r b i r z a m a n m i s a f i r o l a r a k kalm v e b u e s n a d a d a Partsrpert'ts deil, K a t o l i k o s l u k makamnn b u l u n d u u R u m k a l e d e oturmutur. Mellifimizin lmnden 1 6 s e n e s o n r a , 1 2 8 6 s e n e s i n d e , Partsrperttzi Vardan adl b i r ahsn adna tesadf e d i l m e k l e b e r a b e r b u n u n baka b i r a d a m cldau aikrdr.1
Historiques et Geographi-
404
TRK TARHNE AD ERMEN
K A Y N A K L A R I
H R A N D
D . ANDREASYAN
405
v a V a l a r a d a i r o r i j i n a l malmat m e v c u t t u r . D u l a u r i e r ' n i n de ia ret ettii g i b i , V a r d a n , t a r i h i n b u d e v i r l e r i n e a i d bizce mehul bz kaynaklar grm ve istifde etmitir. V a r d a n t a r i h i n i n en d o l g u n ksmlarn, arkta ve bilhassa E r m e n i lkesinde A r a p hkimiyetinin yayl ve bilhire Seluk hkimiyeti d e v r i tekil eder. A r a p hkimiyeti bahsinde, H a z r e t - i M u h a m m e d ' i n z u h u r u n d a n balyarak, I r a k , S u r i y e , ran ve ark A n a d o l u ' n u n igali, slmiyetin b u y e r l e r d e inkiaf, A r a p i d a r e s i n i n safhalar, Bizansllarla vuku'blan mcdeleler olduka m u f a s sal ve m u n t a z a m b i r surette hikye edilmitir. Eserin b u ksmnn sklet m e r k e z i E r m e n i ve Grc t a r i h l e r i d i r . Eser, E r m e n i l k e s i n i n m u h t e l i f mntakalarmda B a g r a t u n i ve A r d z r u n i E r m e n i krallklarnn teesss ve b u i k i slleden neet eden K a r s , Snik, A n t s e v a t s i k , g i b i ba tli hanedanlarn ve B a g r a t u n i slalesinin Grcstan'da m e y d a n a gelen ubesi hakknda faide b i r mehaz tekil eder. Eserde bizi en ok i l g i l e n d i r i p makalemizde esas mevz'u te k i l eden son ksm, 889-1269 t a r i h l e r i n i i h t i v a eden 380 sene zar fnda ark eyletlerinde ve A n a d o l u ' d a geen v a k ' a l a r d a n bahse der. B u ksmda A r a p h a k i m i y e t i n i n inhitatndan balyarak Sel uklularn A n a d o l u ' y a yry ve A k d e n i z e k a d a r olan sahada Trk h a k i m i y e t i n i n ve m u h t e l i f b e y l i k l e r i n teekkl, Bizansllara ve Hallara kars harpler, Trk b e y l i k l e r i n i n b i r b i r i y l e m c d e l e l e r i , K o n y a sultanlnn kuruluu, Seluk sllesinin dalmas, K i l i k y a E r m e n i krallnn teesss ve geirdii safhalar k r o n o l o j i k srayla anlatlr. B u ksmn en mhim ve o r i j i n a l bahsini, M o g u istils tekil e t m e k t e d i r . Esasen, Mverrih V a r d a n ve Gence'li K i r a g o s , M o g u l t a r i h i n e a i d E r m e n i kaynaklarnn en mevsuk i k i kayna olarak tannmtr. V a r d a n , Seluk ilerleyiine Turul b e y i n z u h u r u i l e balar. Mellif, b u vesile i l e , eserleri kaybolmu mverrih T i g r a n olu V a h r a m ve A n i l i Mkhitar'n yazlarna i s t i n a d e n Seluklularn meneini anlatr, bilhassa A n i ' l i Mkhitar'n eserinden b u m e v z u a aid baz fkralar h e m e n - h e m e n a y n e n i k t i b a s ile, b u eserin e h e m m i y e t i n i anlatm olur. Mellif, Seluk ilerleyiine ve A n a d o l u ' n u n igaline a i d ma'lm t a r i h i a n l a t a r a k Turul'dan, A l p a s l a n ' d a M e likah'tan e h e m m i y e t l e bahseder, B a g r a t u n i , A r d z r u n i , K a r s E r m e n i krallklar ve dier hristiyan b e y l i k l e r i n i n n i h a y e t bulmas,
Trk-Bizans mcdeleleri, Grcstan'da v u k b u l e n m u h a r e b e l e r , arkta ve A d a d o l u ' n u n m u h t e l i f mntakalarmda Trk b e y lk l e r i n i n z u h u r u ve onlarn icraat, Hallarla v u k u b u l a n m u h a rebeleri, K i l i k y a E r m e n i prenslik ve krallnn teess hakknda umum ve bzan da o r i j i n a l malmat v e r i r . Vardandn eserinin en o r i j i n a l ve en mevsuk ksmn, muasr b u l u n u p bizzat r a h i t olduu M o g u l istils ve hkimiyetine a i d vak'alar tekil eder. Mellif, balang ksmnda, M o g u l l a r a a i d muhtasar ma'lmat v e r i r k e n , hocas V a r d a p e t Vanagan'n ve k e n d i r e f i k i Gence'li K i r a g o s ' u n onlara d a i r mufassal yaz yazm o l d u k larn zikreder v e : b u melliflere hrmeten biz u z u n tafsilttan sakndk, ancak gemi mhim vak'alar ve t a r i h l e r i z i k r e t m e k l e i k t i f a ettik der. V a r d a n ' m , M o g u l t a r i h i n e a i d verdii malmatn, V a r d a p e t Vanagan'n kayb eserinden istifde edilerek yazd: yukardaki ifdesinden anlalmaktadr. Mellif, M o g u l l a n n garba ilerleyiini, 1220 da onlarn G r cstan ve A r r a n mntakaarma yaptklar aknlarn kayd ile ba lar. O, Grc ve E r m e n i r e i s l e r i n i n , mstevlilere ve onlara i l t i h a k eden Kpaklara kar gsterdikleri faydasz m u k a v e m e t i a n l a t tktan sonra, Celleddin Harezmah'n h a r e k e t i n d e n ve o n u n M o g u l l a r a kar giritii u z u n ve etin m u h a r e b e l e r i n d e n bahseder. Mellif, armaun ve aatay, D o l a d a , K a d a g a , M o l a r adl noy a n l a r m m u h t e l i f m m t a k a ve errrleri nasl z a p t e t t i k l e r i n i , armau'nun halefi olan Bayu'un, M o g u l ftuhatn inkif e t t i r e r e k E r z u r u m , K a y s e r i , Sivas ve E r z i n c a n ehirlerini ne suretle ele geirdiini anlatr. Mellif, M e n g han'dan ve E r m e n i kral H e t u m I . ile a k t e d i l e n i t t i f a k t a n hlseten b a h s e t t i k t e n sonra, Hulg'nun h a k i m i yet d e v r i n d e n ve o n u n Badad'a k a d a r i m t i d a t eden taarruzlarn dan u z u n uzadye bahseder. V a r d a n , eserinin b u ksmnda, H u lg'nun 1255 de muazzam b i r o r d u ile K o n y a sultanlnn t o p r a k l a n zerine vuk'bulan t a a r r u z u esnasnda o n u n , daha e v v e l gelmi M o g u l ktlelerini de b u saldrnda kullandn ve b y l e l i k l e O r t a A n a d o l u n u n A k d e n i z e k a d a r elan eyletlerinin M o g u l l a n n eline dtn anlatr. Eserde, v a k ' a l a r m seyrini t a k i b e n , Hulg'nun, bilhire, bizzat Badad'a yry ve son halife olan Mustasm'n k a t l i ile b u ehrin zapt ve yama edilii, M e y yafarkin'in ve S u r i y e ehirlerinin zaptyla I r a k ve S u r i y e n i n
406
TRK TARHNE AD ERMEN
K A Y N A K L A R I
H R A N D
D . A N D R E A S Y A N
407
M o g u l igali altna dmesi, fakat bilhire M o g u l J a n n Msrl lar karsnda m u v a f f a k olamyarak y e n i l m e l e r i esasl b i r surette raklolunmutur. E s e r i n i n son ksmnda Hulg'dan bahseden mellif, 1264 se nesinde, b i r K u r u l t a y esnasnda Hulg ile yapt mehur mlk&tn, Kurultayn mhiyetini ve b u vesile ile grd M o g u l det ve nizmlarn ve yaplan m e r a s i m l e r i epeyi tafsiltla anlatr. V a r d a n - H u l i g mlakat esnasnda sarf edilen samim szler ve t a v s ' y e U r ayrca enterasan b i r mevz'dur k i bunlar M o r u l idaresine a i d bz hususlar aklamakta ve Hulg'nun ahsiyeti ve HulgB e r k a mcdelesinin mhiyetini tebarz e t t i r m e k t e d i r . Mellif, b u n d a n sonra, Hulg'nun lm, kars D o u z h a t u n , halefi A b a k a h a n , M o g u l d i n i ve detleri, B e r k a - A b a k a m u h a r e besi hakknda epeyice ma'lmet v e r d i k t e n sonra, Msr sultan B e y b a r s ' m K i l i k y a ' y a t a a r r u z u ve K a t o l i k o s K o s t a n t i n ' i n 1267 d e k i lmn k a y d e t t i k t e n scnra eserine son vermitir. Vardan'n eserinde, bilhassa yabanc m e m l e k e t l e r e a i d bahis l e r d e , k r o n o l o j i k hatlar eksik deildir. B u hatlar, mellifin ese r i n i yann ilerledii b i r zamanda kaleme almasndan ve u z u n aratrmalara imkn bulamamasndan i l e r i gelmi o l a b i l i r . Eserin m e v s u k ve o r i j i n a l bir k a y n a k olmasndan anlaldna nazaran, mellif bz mhim k i t a p ve v e s i k a l a r d a ^ b u arada Habat ve Sanann manastrlarna ve Auvan katolikosluuna id arivlerden istifde etmi olsa gerektir. Mellif, kaybolmu ve ok kymetli arivlerden baka, E r m e n i melliflerinden A n i U i Samuel, A n i ' l i Mhkitar,. Urfa'l M a t e o s , Sryan M i h a i l ' d e n ve Grc t a r i h i n e aid bz eserlerden de istifde etmitir. Ese: i n X I I I . asra a i d ksm, mellifin bizzat yakndan grm ve iitmi olduu v a k ' a I a r c a n mrekkep'.ir. V a r d a n , dier eserlerini klsik b i r E r m e n i c e ve edeb b i r s lpla yazm olduu halde, T a r i h ' i n i ok basit ve ok defa Trke k e l i m e l e r l e karm b i r lisanla kaleme almtr. Mellif b u hare k e t i y l e d a h a ziyde zamann e d e b i y a t t a n pek a n l a m a y a n E r m e n i reislerine u y g u n b i r k i t a p v c d e g e t i r m e k istemi olsa g e r e k t i r . B i b l i o g r a f y a : E r m e n i c e m e t i n , 186 M e M o s k o v a da ve 1862'de V e n e d i k ' t e baslmtr. Franszca: E d . D u l a u r i e r , L e s Monols d ' A p r e s l e s h i s t o r i e n s A r m e n i e n s ( J o u r n a l A s i a t i q u e , Oct. - N o v .
1850). B u tercme, eserin 1221'den 1268 senesine k a dar olan son ksmdr. J . M u y l d e r r r . a n s , L a D o m i n a t i o n A r a b e e n A r m e n i e . E x t r a i t d e H i s t o i r e niversel le d e V a r d a n Traduit e t a n n o t e . Etde de c r i t i q u e t e x t u e l l e e t l i t t e r a i r e . Paris, 1927.t
T r k e : E d . D u l a u r i e r ' n i n yukarda gsterilen tercmesinden M a h m u d K e m a l A y a s tarafndan e v r i l e n : E r m e n i Mverrihlerin? gre Moollar (Trki y a t Mecmuas, c i l t V , 1935). Trk Ftuhat Tarihi (889-1269) eviren H . D . A n d r e a s y a n ( T a r i h Semineri Derg's, stanbul 1937, say 2).
Sryn
Mikl le Syrien
Mikael Asori Michel
X I I . asrda yaam o l u p , bilhassa Y a k n - a r k t a r i h i n i al kadar eden byk b i r Vekayinme k a l e m e alan t u Sryan p a t r i k ' i n e s e r i n i n asl 1905*e k a d a r ele gememiti. F a k a t , eserin, mellifin lmnden az sonra X I I . asrda yaplm olan E r m e n i c e tercmesi mevcd o l u p ondan, mhim b i r t a r i h kayna olarak istifde edilmitir. Sryan M i h a i P i n vekayinmesi A d e m ' d e n balayp Milad 1195 t a r i h i n e kadar olan asrlarn vakalarn i h t i v a e t m e k t e d i r . phe siz, b u u z u n eserin en enteresan ksmn, mellifin yakn ve muasr bulunduu d e v i r l e r i n vak'alar tekil eder. Eserin, U r f a ' d a k i Yakub kilisesinde bulunmu olan Suryanice m e t n i J . B . Chsbot tarafndan c i l t halinde Franszcaya tercme edilmi ve 1905'de Faris'de neredilmitir ( C h r o n i g u e d e M i c h e l le Syrien). Vekayinme'nin E r m e n i c e tercmesi, 1248 senesinde, K i l i k y a E r m e n i kral H e t u m I . u n e m r i y l e , E r m e n i c e y e vakf olan okh (Josue) adl Sryan b i r papaz tarafndan, mellifin e l i y l e yazl o l a n asl nshadan hulasaten yaplm o l u p Mverrih V a r d a n tarafndan da tashih edilmitir. E r m e n i c e nsha, Vekayinme'nin Suryanice m e t n i n i n kefin-
408
TRK TARHNE AD ERMEN
K A Y N A K L A R I
H R A N D
D . A N D R E A S Y A N
409
den sonra da e h e m m i y e t i n i muhafaza etmitir. Z i r a , ele gemi olan E r m e n i c e nsha, mellifin lmnden ancak 74 sene sonra, y a n i 1273'de, Franszcaya tercme edilmi olan nsha ise 1598 t a r i h i n d e istinsah edilmi o l u p , b i r i n c i s i t a b i a t i y l e daha m e v s u k saylr. B u n d a n baka, eserin Suryanice m e t n i n d e 1153*den 1169 t a r i h i n e k a d a r olan onalt senelik vekyi'i i h t i v a eden ksm eksik o l u p , Fransz mtercimi b u boluu dier b i r Sryan vak'a-nvisi Eblferec'in eserinden yapt i k t i b a s l a r l a doldurmutur. Keza, E r m e n i mstensihi r a h i p Grigor, 1248'den 1272 senes*ne k a d a r o l a n 44 yln vakalarn ayrca ilve etmi olduundan, E r m e n i c e nshann deeri b u bakmdan da artm o l u y o r . B i b l i o g r a f y a : Errr.enice tercme m e t n i , 1871'de K u d s E r m e n i manastrnda baslmtr. Franszca tercmesi, V . Langlois ve E d . D u U u i r e r tarafndan (1848) i k i defa yaplmtr. T r k e : Sryani M i h a i l Vekayinmesi. Chabot'nun Franszca tercmesinden ( E r m e n i c e nshasnn ve z e y i l l e r i n i n tercmesi ile beraber), slmiyetin z u h u r u n d a n 1272 t a r i h i n e k a d a r olan ksm. eviren H . D. A n d r e a s y a n , 1944. ( T . T . K u r u m u namna yaplmi olan b u tercme henz baslmamtr.)
h a r p , sulh ve ticret vesileeriyle sk temasda bulunduu komu T r k b e y l i k l e r i , K o n y a sultanl, Msr Memlklar, Ltin prens l i k l e r i ve M o g u l mstevlileri hakknda da mhim ma'lmat v e r m e k t e d i r l e r . K i l i k y a melliflerinin dier b i r h u s u s i y e t i de, Ltin nfuzunun d i n ve t i c a r e t y o l u ile K i l i k y a ve havalisinde yerle mesi iin ak ve kapal surette yaplan mcdeleyi k a y d ve h i k y e e t m e l e r i k e y f i y e t i d i r , Ma'Im olduu vehile, papalar E r m e n i K i l i s e s i n i K a t o l i k mezhebine sokmak iin, K i l i k y a E r m e n i k r a l larn dorudan doruya t a z y i k etmilerdir. K i l i k y a ' d a K a t o l i k cemaatlar kurulmu ve h a n e d a n mensuplar arasnda yaplan i z divalar sayesinde K i l i k y a tahtna bz Ltin prensleri o t u r t u l mutur. Ltinlerin ticar maksadlarla giritikleri b u nfuz m c delesi, K i l i k y a krallar i l e V e n e d i k , Ceneviz ve dier Ltin d e v l e t l e r i arasnda a k t o l u n a n m u a h e d e l e r d e n ve i m t i y a z fermanlarn dan anlalmaktadr. Yukarda zikrettiimiz K i l i k y a mverrihleri ve yazm olduu vekayinmesi i t i b a r i y l e e n K u m a n d a n Smbat'tr. B u mellif, igal ettii baka, eski E r m e n i mellifleri arasnda ruhan n a d i r simalardan olup, eseri b u bakmdan da h u s u s i y e t i haizdir. arasnda ahsiyeti mhim a d d e d i l e n yksek m e v k i d e n sfatn tamayan d i k k a t e ayan b i r
K u m a n d a n
Smbat
Smbat Gtndstab S e m b a t l e C o n n e t a b l e X I I I . asrda K i l i k y a ' d a yaam olup orann E r m e m krall d e v r i n i n t a r i h i n i yazm o l a n bz melliflerin vekayinmeleri ele gemi b u l u n u y o r . U m u m i y e t l e Kilikya mverrihleri d i y e tes m i y e edilen b u melliflerin balcalar K u m a n d a n Smbat, Urfa'l, V a h r a m ve H e t u m ( H a y t o n ) dr. G a r p tarihileri, Avrupa'nn K i l i k y a i l e Hal seferlerinden bei balam olan mnasebetten d o lay, b u melliflerin eserlerineinss b i r alka gstermi ve onlarn tercme ve tefsirine byk b i r e h e m m i y e t vermilerdir. Mezkr vekayinmeciler, eserlerini K i l i k y a E r m e n i krallnn t a r i h i n i y a z m a k gayesiyle kaleme almlarsa d a , b u kralln yapt
Smbat'n hviyeti ve K i l i k y a E r m e n i d e v l e t i n d e igal etmi olduu mhim m e v k i le baard ilerini gsteren husus olarak yazlm b i r k a y n a k ele gememitir. Smbat hakknda bz d i k k a t e ayan ma'lmat ise ancak k e n d i eserinden ve dier musr melliflerin kaytlarndan karlabilmitir. Smbat, k r a l L e o n I . n i n lmnden (1219) sonra devlet n a i bi o l a n B a b a r o n senyoru K o s t a n t i n ' i n oludur. Mverrihimiz, k e n d i ifdesine gre, 1203 senesinde domu ve henz on yanda i k e n , L e o n I . tarafndan, dier birok E r m e n i asilzadeleri i l e b e r a b e r saraya alnmtr. Vekyinmecimizin babas K o n s t a n t i n , L e o n I . n u n lmnden sonra o n u n kz Zabel'i A n t a k y a p r e n s i n i n olu Fib'le e v l e n d i r mise de sonra bz yolsuz h a r e k e t l e r i n d e n dolay o n u t a r d ederek tahtn varisi o l a n Z a b e l ' i 1226 senesinde k e n d i olu H e t u m ' l a e v lendirmitir. Bylelikle, K o s t a n t i n k e n d i B a b a r o n hanedanln krallk sllesi haline getirmitir, Z a b e l ve H e t u m ' u n gayr- reid olduklar mddete k r a l n a i b i b u l u n a n baron K o s t a n t i n , dier olu
410
TRK TARHNE AD ERMEN
K A Y N A K L A R I
H R A N D
D . A N D R E A S Y A N
4114
Smbat da gundstab (connetable) unvanyla bakumandanlk m e v k i i n e getirmitir. Smbat, kardei H e t u m I . d e v r i n d e ve c n u n h a l e f i L e o n I I . n u n hkimiyetinin i l k senelerinde, lm yl o!an 1275 t a r i h i n e k a d a r b u m e v k i i n i m u h a f a z a etmitir. 1268-59 t a r i h i n d e istinsah edilmi olan b i r d u a kitab iinde, Smbat'n k e n d i e l yazsyla yazlm m a n z u m b i r muhtra vardr. Smbat b u yazda k e n d i s i n d e n bahsederken e r m e n i o r d u s u bakumandan, B a b e r o n kalfasnn senyoru, K o s t a n t i n ' i n ve D a m A l i s ' i n b y k olu, k r a l H e t u m ' u n kardei, ve T h e f a n a u ( S t e p h a n i e ) n i n kocas olduunu ifde e t m e k t e d i r .8
gnderdii 7 ubat 1247 v e y a 48 t a r i h l i franszca b i r r r . e k t u b u d u : . Smbat, 1275 senesinde, epeyice yal olr'uu halde Msrllara kar yapt b.'r m u h a r e b e d e b i r kaza neticesinde yaralanm ve lmtr. Mellifimizin lm, eserinin mzeyyili taraf i n d e n k a y dedilmemise de, b u c i h e t ayn senelere a i d bz muhtralarla tespit edilmitir .5
Smbat'm bizzat idare ve itirak ettii h a r p l e r d e n 1226 ve 1246 t a r i h l e r i n d e K o n y a sultan Alddin K e y k t t , Gyasddin K e y h u s r e v I I . ve keza Msrllara kar^ yaplm olanlar k e n d i eserinde zikredilmitir. Smbat'm d e v l e t t e igal ettii m e v k i i ve dolaysyla k e n d i ahsiyetinin e h e m m i y e t i n i tebarz e t t i r e n baka bir hdise de o n u n , kardei H e t u m I tarafndan, M o g u l l a r l a E r m e n i l e r arasnda a k t e d i l e n ittifakn arifesinde (1248), K y k h a n n clusunu t e b r i k ederek arz- t a b i i y e t e t m e k t e n baka, o n d a n K o n y a sultannn zaptettii bz t e h i r l e r i n k e n d i l e r i n e iade e d i l mesini de rica e t m e k l e t a v z i f edilmiti. Smbat, b u mhim v a k ' ay k e n d i eserinde yalnz b i r satrla k a y d e t m e k l e i k t i f a etmitir, f a k a t muasr b i r E r m e n i mellifi olan H e t u m ( H a y t h o n ) , Tatar T a r i h i adl Ltince eserinde Smbat/m b u elilii hakknda m u f a s . sal ma'Imt vermi ve o n u n drt sene M o g u l lkesinde kaldn kaydetmitir. K y k h a n , Smbat'a hsn-i k a b u l gsterip, ona, E r m e n i k r a l i!e olan dostluunu ve o n u k e n d i himyesi altna aldn b e y a n eden b i r f e r m a n vermitir. H a n , ayn zmanda, taleb edilen e h i r l e r i n valiliini Smbat'a bahsetmitir. S:mbat, dnte, r a n n ve E r m e n i e y a l e t l e r i n i n M o g u l bakumandan o l a n B a y u noyan' z i y a r e t etmitir. K y k h a n , e m i r l e r i n fa e d i l m e s i n i B a y u ' y a havale etmiti, O d a , Smbat ! m e m n u n ederek uurlamtr. S m b a t ' m b u seyahatini Gence'li K i r a g o s ehemmiye'-le kaydetmi ve sultan Gyasddin'in b i r olunun d a h i Smbat'la beraber olduun sylemitir. Mellifimizin b u seyahatr.a d a i r dier b i r vesika da, c n u n S e m e r k e n t ' t e n , enitesi olan Kbrs kral H e n r i I . y e13
Smbat'm yazm olduu eserlerinden, Vekayinme'sinden b a ka, A n s i z k A n t i o k a (Assises d ' A n t i o c h ) adl b i r tercme eseri ve bir de yukarda z i k r e d i l e n S e m e r k e n t t e n k r a l H e n r i ' y e gndermi olduu franszca m e k t u p elimize gemi bulunmaktadr. Mellifin tercme eseri elan Assisa d ' A n t i o c h , A n t a k y a ve h a v a l i s i n i n i d a resini ve m u h t e l i f mertebelerde b u l u n a n kimseler arasndaki m nsebetleri, sosyal ve iktisd v a z i y e t i gsteren b i r n i z a m n a m e d i r k i arkta teesss eden Ltin feodali'esinin t e t k i y k i bakmndan b u eser huss b i r e h e m m i y e t i h a i z d i r . F a k a t b u r a d a mellifin b i z i en ok alakadar eden eseri o n u n Vekyinmesidir. B u eser, 951 senesinden 1331'e k a d a r geen v a k ' a k r k a y d e d e r . 380 senelik vekyi'i i h t i v a eden b u t a r i h i n 1152 senesine k a d a r gelen i l k ksm. Urfa'l M a t e o s i l e o n u n mzeyyili Papaz G r i g o r ' u n yazlarnn bz u f a k f a r k l a r l a m e y d a n a g e t i r i l mi basit b i r hulsasdr. 1152 t a r i h i n d e n 1274 senesine kadar ge len i k i n c i ksm Smbat'm k e n d i asl eseri saylabilir. 274*den 1331'e k a d a r o l a n son ksm ise mehul b i r mzeyyil tarafndan ilve edilmitir. Eserde k a y n a k l a r a a i d hibir im ve iaret b u l u n b u l u n m u y c r s a d a , mellif, p a y t a h t Sis ehrindeki krallk arivin den ve bz salahiyetli k i m s e l e r i n ehadetinden istifade etmi olsa gerektir. Mellifin muasr bulunduu ve bizzat iinde yaam olduu vak'alar, tabiatyla eserin en m h ' m ksmn tekil eder. B u k smda, K i l i k y a E r m e n i krallnn dahil ileri ve din m e s e l e l e r i n d e n baka, K o n y a sultanlarndan M e s ' u d , zzddin K e y k v u s Alddin Kykbat; Msr hkmdarlarndan B e y b a r s , M e l i k Eref ve M e l i k Nasr tarafndan A n a d o l u ' n u n bz m m t a k a l a r m aB i r nshas o z a m a n F a p a ' y a gnderilmi d e N a n g i s tarafndan (Gesta S . L u d o v . cp. Bouquet, mitir. K e z a b a k : R i n a l d i , Annales eceles., 1249; t- I , p . 4 3 ; S e m b a t , A s s i s e s d ' A n i i o c h , V e n e d i k , B a k ; amiyan, Ermeni Tarihi , Venedik'4 5
Bak:
Alian, Sisuan*
Venedik
, 1885,
s. 7 1 .
oltn b umektup, Guillaume t . X X , p . 3 6 0 ) neredil R e i n h a r d , H i s t . da C h y p r e , 1876. 1 7 8 4 , c . I I I , s. 2 7 8 .
412
T R K T A R H N E AD E R M E X K A Y N A K L A R I
H R A N D
D . A N D R E A S Y A N
413
v e bilhassa Klikya'ya yaplm akn ve igaller, ve keza Dmk ve H a l e b e m i r l e r i i l e Trkmen ve K a r a m a n b e y l e r i n i n m u h t e l i f t a r i h l e r d e K i l i k y a mntakasna i c r a e t t i k l e r i aknlar hikye e d i l mektedir. Smbat'm vekayinmesi, ayn z a m a n d a , M o g u l istilsnn gar b A n a d o l u ve S u r i y e ' y e a i d t a r i h l e r i aklayan mhim b i r v e s i kadr. M a l m olduu vehile, K i l i k y a krall, her t a r a f t a n e v rilmi bulunduu mslman d e v l e t l e r i n e kar k o r u n m a k m a k s a dyla, M o g u l l a r l a i t t i f a k aktetmi, onlarn yardmna gvenmi ve bzan d a onlarn yaptklar t a a r r u z l a r a itirak etmitir. Smbat'm e s e r i n d e k i bz kaytlarn tetkyki ve eserde k u l l a n d ifde tarz, f i k i r l e r d e tereddt uyandrm, Vekayinmenin aslnn E r m e n i c e o l m a y p Ltince v e y a Franszca yazld zatnm dourmutur. Mellifin, eserini yabanc b i r d i l l e yazm olmas g a r i p b'.r ey saylamaz, nk Ltin lisan o d e v i r d e K i l i k y a d e v l e t i n i n h e m e n - h e m e n yar resm b i r d i l i olmutu ve htt ede b i y a t a bile nfuz etmi b u l u n u y o r d u . Zamann E r m e n i mellifle r i n d e n Ltinceyi renmee g a y r e t gsterenler ve eserlerini b u lisanla y a z a n l a r eksik deildir. Smbat'm ailesi, hemiresinin Kbrs kral H e n r i I . i l e evlenmesi dolaysyla Ltinlerle shriyet p e y d a etmi b u l u n u y o r d u . Mellifin, b u sk mnsebet sayesinde, Sem e r k e n t ' t e n gnderdii m e k t u b u n d a ve tercme eserinde grld vehile Franszcaya vkf o l u p eserini b u d i l l e yazm olduu k e y f i y e t i imknsz saylamaz. B u n d a n baka, Smbat, v e k y i n mesinde k e n d i s i n i bu tarihi tercme e c e n d i y e ydetmitir. Bz mellifler b u sz yazm o!an> mansnda tefsir ederlerse d e , bzlar Smbat'm k e n d i eserini n c e - ve b e l k i d a h a mufassal o l a r a k - Ltince v e y a Franszca t e ' l i f etmi \ e sonra o n u n E r m e nice m u h t a s a r b i r nshasn da yazm olduunu z a n n e t m e k t e d i r ler. L . Alan'n S i s u a n adl eserinde iaret ettiine gre, Gorigos s e n y o r u H e t u m ' u n hulasaten yazm olduu K i l i k y a t a r i h i n d e , k r a l L e o n I . i i n : O , mufassal T a r i h ' d e grld'vehile b y k hayr ileri yapmtr d e n i l m e k t e d i r . B u n d a n anlaldna n a z a r a n , L e o n I . n u n hkimiyeti d e v r i n e a i d mufassal b i r t a r i h m e v c u t t u k i b u eser k a y b o l u p ele gememitir. B u kayp eserin Sm b a t ' m vekayinmesininin asl olmas i h t i m a l i de hatra g e l m e k t e d i r . Smbat m eserinde m e v c u t bz aksak noktalar o n u n m z e y y i l i n e a t f e d e b i l i r i z . Mellif, eer hakykaten vekayinmesinin
asln yabanc b i r d i l l e yazmsa o n u n tercmesini bizce mehul b u l u n a n mzeyyilin yapm olduu hatra gelebilir. Esere e k l e n mi o l a n K i l i s e idaresine a i d b i r c e t v e l d e n mzeyyilin k o y u b i r Ltinist e r m e n i olduu d a h i aka anlalmaktadr. M z e y y i l , m e t n i n bz y e r l e r i n i yapt ilve v e k e n d i n e gre t a s h i h l e r l e dei tirmitir. B u mdhale, gerek uslb farkndan gerek bz n o k t a l a r d a b i r i n c i ahs y e r i n e nc ahs azyla o l a n ifdelerden s a r i h b i r surette anlalmaktadr. Smbat'm b u eseri, ayn asra a i d dier birok yazlar g i b i , edeb b i r d i l l e deil, ok basit b i r h a l k d i l i y l e yazlmtr. V I I . ve V I I I . asrlardan i t i b a r e n i n h i t a t a balam o l a n Krapar (yni cyaz d i l i > ) d e n i l e n klsik E r m e n i d i l i , X I I I . asrda, ksrr.en haric t e s i r d e n ve daha ok h a l k leheleriye karmasndan dolay birok melliflerin eserlerinde tamamiye b o z u k ve dilemi b i r halde grlmektedir. Nerses norhali ve L a m b r c n ' u Nerses g i b i byk ruhan mellifler hri o l m a k zre, K i l i k y a melliflerinin h e m e n hepsi e s e r l e r i n i Akharapar (yni H a l k dili) denilen ve gittike tebellr ederek son eklini bulmu e l a n bugnk E r m e n i c e n i n balangc a d d e d i l e b i l e n b i r lisanla yazmlardr. B u d i l , o z a m a n , henz k a b a b i r halde ve b o z u k ekilli yabanc k e l i m e l e r l e kark olduundan, zlmesi bzan h a y l i mkl v a z i y e t arzeder. B y l e b i r e r m e n i c e i l e yazlm olan Smbat Vekayinmesind e , Ltinceden bozma k e l i m e l e r d e n baka, t e d b i r i , e m n i y e t , sahil, ark, h e n d e k , kale, v.s. g i b i birok d a T r k e k e limeler mevcuttur. Bibliografya: E r m e n i c e m e t i n , 1856 senesinde M o s k o v a ' d a , 1 8 5 9 d a da Paris'de o l m a k zre i k i d e f a baslmtr.s
Franszca. V . L a n g l o i s , E x t r a i t d e la C h r o n i que d e S e m b a d , Seineur d e B a b a r o n , ConnetableoVArmenie, suivie d e celle d e s o n C o n t i n u a t e u r , St* P e t e r s b o u r g , 1862. E d . D u l a u r i e r , C h r o n i q u e d e R a y a u m e d e la P e t i t e - A r m e n i e , par l e C o n n e t a b l e S e m p a d ; ( R e c u e i l des historiens des Croisades; D o c u m e n t s A r m e n i e n s , t . I . p p . 610-680), P a r i s , 1869. T r k e : T . T , K u r u m u nmna yaplan tercme henz baslmamtr. tarafmdan,
414
TRK TARHNE AD ERMEN
K A Y N A K L A R I
H R A N D
D .
A N D R E A S Y A N
415
V a r d a p e t Vahram Vardapet
V a h r a m Vahram
Vardahied
K i l i k y a E r m e n i mverrihleri arasnda erefli b i r y e r igal e t mi o l a n V a h r a m , din m e v z u ' l a r a a i d bz eserler m e y a n m d a m a n z u m b i r t a r i h de yazmtr. B u , 770 satrdan i b a r e t kk b i r eser o l m a k l a beraber, mellifin k e n d i yaad ve yakndan grd vak'alar k a y d e t m e s i i t i b a r i y l e husus b i r e h e m m i y e t i hizdir. V a h r a n r m k e n d i eserinden karlan m a l m a t a nazaran o, K i l i k y a ' n m nc E r m e n i kral L e c n I I . n u n d i v a n ktibi i d i . K e n d i s i n i n Urfa i olduu da bizce b i l i n m e k t e d i r . Mellifin, b i r i l i m m e r k e z i olan doum y e r i n i ve K i i i k \ - a saraynda igal ettii y k sek m e v k i i n i gz nnde t u t a r s a k o n u n musrlan arasnda h a kykaten i y i b i r t a h s i l grm ve m u k t e d i r b i r ahs olduuna hkmedebiliriz.;
Mellif, eserinin sen ve byk b i r ksmn k e n d i efendisi olan L e o n I I . a hasretmitir. B u ksmda, mezkr kraln henz b i r prensken Msrda geirdii esaret hayat, esaretten dndkten son ra babas H e t u m I . u n o n u bizzat t a h t a karmas, L e o n I I . n u n yapt dh slhat ve hayr ileri, B e y b a r s ' a ve K o n y a sultan na kar yapt muharebeler ve Mogularla o l a n mnasebt sityili b i r :sar;a olduka mufassal b i r surette tasvir edilmitir. Eser, E r m e n i m i l l e t i n e h i t a b e n yazlm u z u n b i r nasihatla n i h a y e t b u l u r . Vahranvn b u eseri, dier K i l i k y a mverrihlerine nisbetle d z gn b i r d i l ve yksek b i r uslba yazlmtr. B i b l i o g r a f y a : E r m e n i c e m e t i n , 1810'da M a d r a s , I832'de Kalkta ve l S 5 9 ' d a Faris'de o l m a k zre defa tabedilmitir. T e r c m e l e r : T r a n s l a t i o n s from C h i n e s e and A r m e n i a n b y Charles F r i e d . N e u m a n n , L o n d c n 1831. E d . D u l a u r i e r , R e c u e i l d e s Croisades ( D o c u m e n t s A r m e n i e n s . I . ) Paris 1869. T r k e terc mesi, T . T . K u r u m u nmna tarafmdan yaplm f a kat henz baslmamtr.
V a h r a m 'in m a n z u m eserinde, K i l i k y a R u b e n y a n hkimiyeti nin balangcndan ( X I . asr) k r a l L e o n I I . n u n saltanat d e v r i n e k a d a r o l a n 200 senelik v e k a y i 770 satr iine sdrdmdan a n cak en mhim hdiseleri k a y d e t m e k l e i k t i f a olunmutur. Eser. mellifin de bizzat kaydettii g i b i . X I I . asrn mehur E r m e n i lim ve iri k a t o l i k o s Nerses morhali'nin ayn n e v i d e n b i r ese r i n i t a k i b e n t a n z i m edilmitir. Y i n e mellifin ifdesinden anlal dna gre, mezkr eser, k e n d i efendisi o l a n L e o n I I . n u n e m r i zerine kaleme alnmtr. K i l i k y a E r m e n i prenslii t a r i h i n i n b i r hlsas o l a n b u k i t a p t a , mellif, son B a g r a t u n i kral Gagik I I . i n lmnden sonra R u b e n tarafndan tesis e d i l e n ve o n u n adn tayan mezkr prens liin k r a l L e o n I . ye k a d a r hkimiyet sren btn p r e n s l e r i n i n ftuhatlarn, bunlarn Bizansllarla ve Mslmanlarla yaptklar h a r p ve mcdelelerini, ve Hallarla olan mnsebetlerini, t a r i h z i k r e t m e d e n ser b i r suretle hikye eder. Eserde, mezkr p r e n s l i in kralla ykselmesi ve i l k k r a l L e o n I . ile halefi K e t u m I . u n hkimiyetleri d e v i r l e r i n d e yaplan dahil ier ve K o n y a s u l tanlar ve Msrblarla yaplan harpler ve Mogullarn garba i l e r l e yileri hikye e d i l i r .
Mverrih Hetum Paemic
K e t t i m
H a y t h o n , seineur d e C o r t
aid vel
H e t u m , K i H k y a E r m e n i mverrihlerinden o l u p M o g u l t a r i h i n e b i r ese: i sayesinde dier btn E r m e n i mverrihlerinden e v A v r u p a ' d a tannm br k i m s e d i r .
A v r u p a ' d a Haytonus M o n a c h u s , le m o i n e H a y t h o n adyla tannm olan H e t u m , Lambron'uar ailesine mensb olduu gibi, mehur b i r E r m e n i mellifi olan Tarsus bapiskoposu L a m b r o n ' l u Nerses'in kardei K e t u m ' u n t o r u n u i d i . O, Gorigos s e n y o r u olan kardei G r i g o r ' u n lmnden sonra, k o n t l u k m e v k i i n e ykselmi b u l u n a n maliknesinin bana gemitir.. 1295 senesinde, L e o n I I I . n u n h a l e f i k r a l H e t u m I I . ile K i l i k y a efleri arasnda kan mnazaa esnasnda, H e t u m d a , k a r deiyle beraber k r a l a kar gelenler m e y a n m d a i d i . B u mcdele, i a t o l i k o s Anazarb'l G r i g o r ' u n t a v a s s u t u y l a yattrldktan sonra
416
T R K T A R H N E AD ERMEN K A Y N A K L A R I
H R A N D
D .A N D R E A S Y A N
417
H e t u m mareal unvanyla d e v l e t i n yksek r i c a l i arasna katl m ve b u sfatla k r a l H e t u m I I . u n Msrllara kar yapt m u harebelere itirak etmitir. Mellif, M o g u l t a r i h i n e d a i r yazd eserinde bizzat anlatt na gre, bilhire dnyev h a y a t t a n usanarak 1305 senesinde Kbrs adasna g i d i p orada b u l u n a n P r e m o n t r e s r a h i p l e r i n i n t a r i katna girmi ve E p i p h a n i e manastrna ekilmitir. E r t e s i sene H e t u m , A v i g n o n ' a g i d e r e k P a p a C l e m e n t V . nn h u z u r u n a km ve ok i y i b i r k a b u l e mazhar olmutur. K e t u m , Papann h u z u r u n d a , Mogularn mene ve detlerini ve onlarn yapm o l d u k lar h a r p l e r i , kurduklar geni imparatorluklar, arkn balca d e v l e t l e r i ve bilhassa Msr sultanl i l e B a b i l lkesi hakknda btn b i l d i k l e r i n i anlatmtr k i bilhire b u anlattklar
