Xuân Giáp Ngọ BìnhPhöôùc 54 VÍT RÖÔÏ U CAÀ N, HOÄ I XOØ E NGAØ Y XUAÂ N Chuù ng toâ i daï o quanh moä t voø ng ôû laø ng Thaù i. Trôø i ñaõ veà chieà u nhöng khaé p caù c cuï m daâ n cö nhieà u thanh nieâ n vaã n maû i meâ laø m boà n cho hoà tieâ u. Trong nhöõ ng nhaø saø n laø m baè ng goã , vaù n... nhieà u ngöôø i giaø , phuï nöõ vaø caù c chaù u nhoû tranh thuû thôø i gian nhaä n gia coâ ng boù c voû haï t ñieà u ñeå kieá m theâ m thu nhaä p. Nhieà u coâ gaù i Thaù i duø ng guø i thu nhaë t baé p khoâ phôi ôû saâ n mang vaø o ñoå ñoá ng tröôù c hieâ n nhaø . Tieá ng treû khoù c treâ n chieá c voõ ng tröôù c saâ n, gioï ng ngoï t ngaø o cuû a chò Ngaà n Thò Baû y ru con vang leâ n: “Inh laû ôi, sao noong ôø i, khaé p nuù i röø ng Taâ y Baé c saù ng ngôø i, muø a Xuaâ n ñeá n ngaø n hoa heù cöôø i...”. Nhaø Tröôû ng aá p Löông Thanh Luyeá n (daâ n toä c Thaù i) naè m beâ n caï nh doø ng suoá i Can. OÂ ng Luyeá n nhaá p taù ch traø thaá p gioï ng: “Phaû i chi khaù ch ñeá n sôù m hôn moä t ngaø y. Böõ a dieã n ra ngaø y hoä i ñaï i ñoaø n keá t daâ n toä c, moï i ngöôø i trong aá p ñeà u taä p trung ôû nhaø saø n vaê n hoù a ñeå xem ñoä i vaê n ngheä muù a xoø e. Nhöõ ng can, nhöõ ng cheù röôï u caà n ñaà y aé p muø i thôm, baø n tay nhöõ ng coâ gaù i Thaù i vít oá ng röôï u caà n, coù khi khaù ch say töø luù c chöa uoá ng nguï m röôï u naø o”. Thaá y chuù ng toâ i tieá c nuoá i, baø Kha Thò Mai vui veû xoø e vaø i ñieä u. Naø y ñieä u xoø e Thaù i, kia ñieä u xoø e Hoa. Gioï ng chò Ngaà n Thò Baû y ngoï t ngaø o vôù i baû n “Ñeâ m traê ng”, roà i “Muø a hoa nôû ”. Naø y “xoø e voø ng”, kia “tung khaê n môø i röôï u”, “khoâ ng xoø e khoâ ng toá t luù a, khoâ ng xoø e thoù c caï n boà , khoâ ng xoø e trai gaù i khoâ ng thaø nh ñoâ i” (daâ n ca Thaù i). Göông maë t baø Mai ngôø i saù ng nhö treû ra nhieà u tuoå i khi hoù a thaâ n trong töø ng ñieä u muù a daä p dìu. Chaú ng coø n caù i laá m lem buø n ñaá t luù c ñi laø m ñoà ng veà khi chuù ng toâ i vöø a ñeá n. Caû gian nhaø saù ng leâ n vôù i với đồng bào Chăm Laõnh ñaïo tænh, huyeän Ñoàng Phuù thaêm vaø taëng quaø ñoàng baøo Chaêm nhaân dòp leã Ramadam Về làng Thái vít rượu cần, NHÖÕ NG LEÃ HOÄ I ÑAË C SAÉ C CUÛ A NGÖÔØ I CHAÊ M Theo oâ ng Chaø m Sa, giaø laø ng xaõ Thuaä n Phuù (Ñoà ng Phuù ), ngöôø i Chaê m Bình Phöôù c khoâ ng coù teá t coå truyeà n maø chæ coù caù c leã hoä i theo phong tuï c cuû a ngöôø i Hoà i giaù o. Vaø leã Ramadam laø leã hoä i lôù n nhaá t naê m. Ñoù laø khoaû ng thôø i gian moä t thaù ng maø nhöõ ng ngöôø i theo ñaï o Hoà i seõ nhòn aê n, uoá ng, huù t thuoá c... töø luù c maë t trôø i moï c cho ñeá n khi maë t trôø i laë n, moï i sinh hoaï t ñeà u toå chöù c vaø o ban ñeâ m. Tuy nhieâ n theo luaä t ñaï o Hoà i, Thaù nh leã naø y chæ aù p duï ng cho ngöôø i khoû e maï nh, coø n nhöõ ng ngöôø i ñang oá m, phuï nöõ mang thai, cho con buù , treû em döôù i 5 tuoå i... ñöôï c mieã n tröø . Ñieà u ñaë c bieä t laø leã Ramadan ñöôï c tính theo lòch Maë t traê ng cuû a ngöôø i AÛ Raä p (phuï thuoä c vaø o ngaø y xuaá t hieä n ñaà u tieâ n cuû a traê ng löôõ i lieà m - aá n ñònh thaù ng thöù 9 theo lòch Hoà i giaù o) neâ n khoâ ng coù thôø i ñieå m naø o coá ñònh. “Ramadam laø dòp ñeå reø n luyeä n söï kieâ n trì, söù c chòu ñöï ng cuû a moã i ngöôø i trong nhöõ ng luù c khoù khaê n, hoaï n naï n. Ñoù cuõ ng laø theå hieä n loø ng moä ñaï o vaø söï caû m thoâ ng ñoá i vôù i nhöõ ng ngöôø i ngheø o khoå ”, giaø laø ng Chaø m Sa chia seû . Thaù ng aê n chay ngöôø i Chaê m ñöôï c keá t thuù c baè ng leã xaû chay vôù i khoâ ng khí gioá ng nhö ngaø y teá t. Dòp naø y caù c hình thöù c töø thieä n vaø laø m vieä c toá t raá t ñöôï c chuù yù . Hoï seõ cuø ng nhau tham gia caù c hoaï t ñoä ng quyeâ n goù p, giuù p ñôõ ngöôø i keù m may maé n hôn. Vôù i ngöôø i Chaê m, ngoaø i leã Ramadam thì leã haø nh höông (Hajj) cuõ ng ñöôï c coi laø leã hoä i lôù n trong naê m. Trong leã naø y, nhöõ ng ngöôø i coù ñieà u kieä n seõ haø nh höông veà thaù nh ñòa Mecca - nôi saû n sinh ra Hoà i giaù o, vì theo quan nieä m cuû a Giaøu baûn saéc vaên hoùa vaø ñaäm chaát tröõ tình, moäc maïc, gaàn guõi vôùi thieân nhieân, laøng Thaùi ôû aáp 8, xaõ Loäc An (huyeän Loäc Ninh) - mieàn ñaát cuûa leã hoäi Muøa Xuaân ñaõ taïo cho con ngöôøi vaø caûnh saéc nôi ñaây nhöõng neùt rieâng ñoäc ñaùo bôûi söï côûi môû, phoùng khoaùng vaø trong saùng, tinh khoâi nhö saéc mai, saéc ñaøo thaém nôû moãi ñoä Xuaân sang. nhöõ ng hoa vaê n nhaû y muù a treâ n vaù y, aù o, treâ n chieá c khaê n pieâ u. Keå veà 34 hoä ñoà ng baø o Thaù i sinh soá ng taï i Loä c An, baø Mai vui veû : “Ñeá n vuø ng ñaá t môù i ñeå laø m aê n, phaû i aê n maë c cho phuø hôï p vôù i coâ ng vieä c nöông raã y, nhöng trong tuû ñoà cuû a caù c baø , caù c coâ ai cuõ ng coù vaø i chuï c boä ñoà truyeà n thoá ng. Nhöõ ng chieá c khaê n pieâ u luoâ n ñöôï c xeá p ñaë t ngay ngaé n, chæ chôø leã , hoä i laø xuù ng xính leâ n ngöôø i. Ñeá n taä n baâ y giôø , ñaù m cöôù i cuû a nhöõ ng ngöôø i daâ n ôû laø ng Thaù i coâ daâ u, chuù reå ñeà u maë c trang phuï c truyeà n thoá ng, khoâ ng ai maë c aù o cöôù i hieä n ñaï i caû ”. KHOÂ NG COÙ CAÙ NÖÔÙ NG LAØ KHOÂ NG THAØ NH TEÁ T “Ngöôø i Thaù i quan nieä m cheá t laø tieá p tuï c “soá ng” ôû theá giôù i beâ n kia. Vì vaä y, ñaù m ma laø leã tieã n ngöôø i cheá t veà “möôø ng trôø i”. Trong suoá t caû naê m, chuù ng toâ i khoâ ng thaé p nhang treâ n baø n thôø , khoâ ng laø m ñaù m gioã . Cuoá i naê m, cuõ ng khoâ ng ai cuù ng oâ ng Taù o, khoâ ng laø m leã tröø tòch ñeâ m giao thöø a. Buoå i chieà u ngaø y cuoá i cuø ng cuû a naê m, chuù ng toâ i ñaë t ñóa traà u teâ m 5 mieá ng treâ n baø n thôø , thöa chuyeä n cuø ng oâ ng baø mai laø ngaø y teá t, môø i veà vui cuø ng con chaù u. Treâ n baø n thôø khoâ ng coù hoa quaû , baù nh möù t... nhö ngöôø i Kinh. Chuù ng toâ i khoâ ng duø ng vaø ng maõ , sau khi cheá t, moã i oâ ng, baø ñeà u ñöôï c may moä t boä ñoà truyeà n thoá ng, deä t baè ng vaû i, coù ñuû aù o, vaù y, khaê n pieâ u, thaé t löng (trang phuï c cho nöõ ) hoaë c aù o, quaà n (trang phuï c cho nam). Cöù ñeá n teá t, chuù ng toâ i mang boä ñoà naø y ñaë t ngay ngaé n ôû baø n thôø , ñeå khi trôû veà oâ ng baø coù ñoà ñeå maë c. Sau khi xong teá t, nhöõ ng boä ñoà naø y laï i ñöôï c con chaù u giaë t saï ch, xeá p ñaë t ngay ngaé n trong tuû , naê m sau laï i duø ng tieá p”, oâ ng Luyeá n keå veà tuï c thôø cuù ng trong ngaø y teá t vôù i chuù ng toâ i. Baø Mai tieá p lôø i: “Saù ng moà ng moä t teá t laø buoå i leã quan troï ng nhaá t. Neá u nhaø naø o chæ beâ n ngoaï i khoâ ng coø n soá ng thì doï n moä t maâ m, neá u caû hai beâ n noä i, ngoaï i ñeà u khoâ ng coø n soá ng thì doï n 2 maâ m ñeå cuù ng. Treâ n maâ m phaû i coù côm, coù caù ñeå caà u cuoä c soá ng ngaø y caø ng sung tuù c hôn. Ñoá i vôù i hoï Loø , Vi, Kha, Löông... khoâ ng coù caù laø khoâ ng thaø nh teá t. Moä t soá hoï khaù c nhaá t thieá t teá t phaû i cuù ng heo hoaë c gaø . Toå tieâ n cuû a hoï naø o ñaõ choï n cuù ng con gì thì cöù truyeà n maõ i maõ i ñeá n ñôø i con chaù u cuù ng theo”. “Moù n caù suoá i nöôù ng trong ngaø y teá t cuõ ng raá t ñaë c bieä t. Coù 3 loaï i caù nöôù ng vaø moä t loaï i caù haá p. Gia vò ñeå öôù p caù goà m maé c kheù n, rau thôm röø ng, haï t sen, laù huù ng, saû , ôù t, xuù p, mì chính... Caù suoá i thöôø ng ñöôï c choï n khi ñuû caâ n naë ng töø 0,4 ñeá n 0,6 kg. Moù n caù nöôù ng thöù nhaá t goï i laø caù pính phe. Sau khi laø m saï ch vaå y, caù ñöôï c moå töø löng ñeå vöù t boû maä t vaø ruoä t. Moå kieå u naø y khoù hôn, khoâ ng caå n thaä n seõ bò ñöù t tay nhöng khi gaä p caù laï i ñeå nöôù ng, caù seõ dai hôn vaø khoâ ng bò vôõ , taï o thaø nh hình ñeï p. Moù n caù nöôù ng thöù hai goï i laø caù pính toá c. Sau khi moå töø löng ñeå vöù t boû maä t, ruoä t, öôù p gia vò roà i gaá p ñoâ i con caù theo chieà u doï c. Moù n caù nöôù ng thöù ba laø caù pính chaø i. Sau khi moå phanh laá y dao khöù a cheù o phaà n thaâ n ngoaø i caù vaø taå m caù c gia vò chöø ng 4 phuù t roà i gaä p ngang caù laï i. Rau thôm vaø gia vò tieá p tuï c nhoà i vaø o giöõ a, duø ng thanh tre töôi keï p chaë t vaø nöôù ng treâ n than tro cuû i cho ñeá n khi caù chín. Moù n caù thöù tö laø caù moä c. Caù moä c phaû i choï n loaï i caù maø u traé ng, coù vaû y (thöôø ng choï n caù maù c, caù kieà ng). Sau khi laø m ruoä t saï ch seõ , chaë t töø ng khuù c nhoû , troä n vôù i taá m gaï o neá p môù i, öôù p chuù t gia vò roà i goù i trong laù chuoá i theo caù ch rieâ ng, haá p hôi cho ñeá n chín. Treâ n maâ m cuù ng, soá löôï ng goù i caù moä c phaû i luoâ n laø soá leû goà m: moä t, ba, naê m, baû y, hoaë c chín goù i. Côm cuù ng treâ n maâ m goà m Ñoà ng baø o Chaê m khoâ ng coù teá t coå truyeà n, nhöng moã i ñoä teá t ñeá n, xuaâ n veà , khi mai vaø ng khoe saé c thì ngöôø i Chaê m ôû Bình Phöôù c cuõ ng roä n raø ng khoâ ng khí ñoù n xuaâ n. Trong nhöõ ng ngaø y teá t, ngöôø i Chaê m cuõ ng goù i baù nh chöng, baù nh teù t, dieä n nhöõ ng boä trang phuï c ñeï p nhaá t, trang trí nhaø cöû a vaø cuø ng ñi thaê m anh em, baï n beø chuù c moä t naê m môù i nhieà u may maé n. Tết nguyên đán hoï ít nhaá t trong ñôø i cuõ ng veà thaê m vuø ng ñaá t thieâ ng 1 laà n. Nhöõ ng ngöôø i khoâ ng coù ñieà u kieä n veà thaê m queâ thì toå chöù c töôû ng nhôù 1 ngaø y (15- 10) vaø theo lòch Hoà i giaù o ñaâ y cuõ ng laø leã keá t thuù c naê m cuû a hoï . Ngoaø i ra, haø ng naê m ngöôø i Chaê m coø n toå chöù c caù c leã nghi khaù c nhö leã sinh nhaä t giaù o chuû , leã caà u an, leã taï ôn... Trong caù c leã nghi, ngöôø i Chaê m (maø chuû yeá u laø ngöôø i ñaø n oâ ng lôù n tuoå i) taä p trung taï i tieå u thaù nh ñöôø ng höôù ng veà maë t trôø i laë n, queâ höông cuû a Hoà i giaù o ñeå caà u nguyeä n thöôï ng ñeá phuø hoä . Khoâ ng gioá ng nhö caù c toâ n giaù o khaù c, ñaï o Hoà i khoâ ng thôø baá t cöù moä t di aû nh naø o. Leã vaä t cuù ng cuû a ngöôø i Chaê m chuû yeá u laø côm gaø , baù nh traù i vaø tuø y theo ñieà u kieä n cuû a moã i gia ñình coù theå môø i anh em baï n beø , quan khaù ch. Tuy nhieâ n, vaø o ngaø y leã haø nh höông, vaä t cuù ng chuû yeá u laø thòt boø vaø tuyeä t ñoá i khoâ ng ñöôï c môø i ngöôø i ngoaï i ñaï o. Cuõ ng theo luaä t ñaï o Hoà i, trong caù c ngaø y leã hay ngaø y thöôø ng ñeà u caá m uoá ng bia, röôï u, baø i baï c, kieâ ng aê n caù c loaï i ñoä ng vaä t nhö heo, choù , raé n, eá ch... thöù c aê n chuû yeá u laø gaø , vòt, traâ u, boø , deâ , rau quaû , caù , toâ m nhöng vôù i ñieà u kieä n laø caù c loaø i ñoä ng vaä t tröôù c khi aê n thòt phaû i töï tay caé t tieá t, vì theo hoï thöù c aê n mua saü n ôû ngoaø i khoâ ng roõ nguoà n goá c, vì theá khoâ ng ñaû m baû o veä sinh. XUAÂ N ÑEÁ N ÑOÀ NG BAØ O CHAÊ M So vôù i caù c tænh, thaø nh khaù c thì ñoà ng baø o Chaê m ôû Bình Phöôù c soá löôï ng khoâ ng nhieà u laé m, chæ 65 hoä ôû thoâ n Phuù Vinh, xaõ Phuù Rieà ng (Buø Gia Maä p) goá c töø An Giang, moä t soá töø Campuchia vaø 50 hoä nguï aá p Taâ n Phuù , xaõ Thuaä n Phuù (Ñoà ng Phuù ) goá c töø Taâ y Ninh sang laä p nghieä p, taá t caû ñeà u theo Hoà i giaù o. Tieá p chuù ng toâ i trong caê n nhaø khang trang, giaø laø ng Ang Vaê n Him, thoâ n Phuù Vinh phaá n khôû i, maë c duø phaà n lôù n ngöôø i daâ n ôû ñaâ y chöa ñöôï c hoã trôï ñaá t saû n xuaá t nhöng nhôø nhöõ ng chính saù ch ñaõ i ngoä cuû a Ñaû ng vaø Nhaø nöôù c maø ngöôø i Chaê m baâ y giôø khaù hôn nhieà u. Baø con ñöôï c caá p nhaø ôû , ñöôï c höôù ng daã n saû n xuaá t, ñaø o taï o ngheà , taï o vieä c laø m. Caà n cuø , chòu khoù böôn chaû i neâ n nhieà u hoä vöôn leâ n thoaù t ngheø o, coù cuû a aê n cuû a ñeå töø ngheà caï o muû cao say tình ngườiTây Bắc Lau doïn baøn thôø toå tieân chuaån bò ñoùn naêm môùi