Toepassing van de regelgeving overheidsopdrachten op VZW’s, verenigingen,… Interpretatieve omzendbrief Christof Impens, jurist Afdeling Overheidsopdrachten
Toepassing van de regelgeving overheidsopdrachten op VZW’s,
verenigingen,… Interpretatieve omzendbrief
Christof Impens, jurist
Afdeling Overheidsopdrachten
8 juni 2013 2
Personeel toepassingsgebied Wet Overheidsopdrachten
Art. 2, 1°, d) van de Wet van 15.06.2006 (catch-all-bepaling):
de personen, welke ook hun vorm en aard mogen zijn, die op de datum van de beslissing om tot een opdracht over te gaan :
• opgericht zijn met het specifieke doel te voorzien in behoeften van algemeen belang die niet van industriële of commerciële aard zijn, en
• rechtspersoonlijkheid hebben, en
• waarvan
– ofwel de werkzaamheden in hoofdzaak gefinancierd worden door de overheden of instellingen vermeld in 1°, a, b of c ;
– ofwel het beheer onderworpen is aan het toezicht van die overheden of instellingen ;
– ofwel de leden van de directie, van de raad van bestuur of van de raad van toezicht voor meer dan de helft door die overheden of instellingen zijn aangewezen ;
8 juni 2013 3
Voorafgaande opmerkingen
• Noch oprichtingswijze, noch privaatrechtelijke statuut (bv. vzw, nv,...) is van belang (functionele interpretatie)
• Cumulatieve voorwaarden
• Tijdstip waarop voorwaarden moeten ingevuld zijn: datum van beslissing om tot een opdracht over te gaan
– Bv. beslissing van raad van bestuur om de opdracht te starten
– Niet datum waarop overeenkomst gesloten wordt
8 juni 2013 4
Overzicht
1.a) Opgericht met specifiek doel...
b) voorziet in behoeften van algemeen belang...
c) ...andere dan van industriële of commerciële aard
2. Rechtspersoonlijkheid
3. Bijzondere overheidsinvloed
8 juni 2013 5
1. a) Opgericht met specifiek doel
• Sterk aan belang ingeboet
• Niet van belang:
– statuten of reden van oprichting
– al dan niet opgericht door overheid
• Uitgangspunt: activiteiten die daadwerkelijk worden uitgevoerd
– Gewijzigd activiteitenpatroon kan OO-wetgeving van toepassing maken
8 juni 2013 6
1. b) Voorzien in behoefte van algemeen belang
• Uitgangspunt: specifieke opdracht of doelstelling
• Niet van belang:
– aard van de entiteit
– industriële/commerciële activiteiten die worden uitgeoefend
• Aan belang ingeboet:
– Algemeen belang wordt vrij snel erkend
– Vaak wordt besloten dat een welbepaalde behoefte een algemeen karakter heeft van zodra de overheid betrokken is bij een welbepaalde entiteit
8 juni 2013 7
1. b) Voorzien in behoefte van algemeen belang
• In hoofdzaak: behoeften waarin de overheid om redenen van algemeen belang besluit zelf te voorzien of waarin ze een beslissende invloed wil behouden
• Aanknopingspunten uit rechtspraak:
– Activiteit komt onrechtstreeks ruimere gemeenschap van personen ten goede
→ niet enkel rechtstreekse gebruikers, ook onrechtstreekse gevolgen voor de gemeenschap (bv. organisatie van jaarbeurs handel en economie)
– Verplichting voor overheid om activiteit te behartigen als derden het niet doen binnen bepaalde termijn (bv.: lijkbezorging overlijdensaktes)
– Activiteit heeft verband met openbare ordehandhaving
8 juni 2013 8
1. c) andere dan industriële of commerciële aard
• Uitgangspunt: OO-wetgeving niet van toepassing indien doelstelling entiteit (hoewel van algemeen belang) van een zuiver industriële of commerciële aard is
• Overheid wil in deze behoeften voorzien op een andere wijze dan door het aanbieden van goederen/diensten op de markt, er spelen niet-economische belangen
activiteiten louter om inkomsten te vergaren, in concurrentie met private initiatieven
• Moeilijk te beoordelen
8 juni 2013 9
1. c) andere dan industriële of commerciële aard
• Indicaties van ind./comm. aard uit rechtspraak:
– (sterke) concurrentie met marktspelers
– verliezen worden niet gecompenseerd, economisch risico wordt zelf gedragen
– geen overheidsfinanciering
– goederen of diensten worden op de markt aangeboden
• Steeds in concreto nagaan, het zijn slechts indicaties
Bv.: bestaan van sterke concurrentie met private ondernemingen betekent niet automatisch dat er geen sprake is van een algemeen belang dat niet van ind. of comm. aard is
8 juni 2013 10
Infectietheorie
• Eén taak om te voorzien in behoeften van algemeen belang andere dan ind./comm. aard
→ entiteit = aanbestedende overheid
• Zelfs uiterst beperkt deel van taken
• Alle contracten vallen onder OO-wetgeving, ook de contracten i.v.m. ind./comm. activiteiten
• Boekhoudkundige scheiding van geen belang
• Steeds binnen eigen rechtspersoonlijkheid: geen 'infectie' door activiteiten van andere rechtspersonen
8 juni 2013 11
2. Rechtspersoonlijkheid
• Op zich heel duidelijk: entiteit heeft RP of niet
• Echter: ook zonder RP kan een entiteit (‘dienst’) die aan de andere voorwaarden voldoet aanzien worden als een aanbestedende overheid, door verbondenheid met overkoepelende (moeder)organisatie die aan alle voorwaarden voldoet
• Overkoepelende entiteit treedt op als aanbestedende overheid, aangezien zij wel RP heeft
8 juni 2013 12
3. Bijzondere overheidsinvloed
• Voldoende dat één van de volgende criteria vervuld is:
– Werkzaamheden in hoofdzaak gefinancierd door overheden of publiekrechtelijke instellingen
– Beheer onderworpen aan toezicht van overheden of publiekrechtelijke instellingen
– Aanwijzing meer dan helft van directieleden, raad van bestuur of raad van toezicht door overheden of publiekrechtelijke instellingen
8 juni 2013 13
3. Bijzondere overheidsinvloed
1) Werkzaamheden gefinancierd
– In hoofdzaak = meer dan de helft
– Alle financieringsbronnen van overheidswege (rechtstreekse subsidiëring maar ook studiebeurzen, kijk- en luistergeld, etc.)…
– …die de activiteiten van de entiteit financieren of ondersteunen zonder dat daar specifieke tegenprestatie tegenover staat
– Dus geen overheidsfinanciering: vergoedingen in kader van een overeenkomst betreffende onderzoekswerk, adviesverlening…
Bv.: overheidsopdracht die men uitvoert voor de Vlaamse overheid
– Ook door entiteiten die onder catch-all-bepaling vallen
8 juni 2013 14
3. Bijzondere overheidsinvloed
– Berekening:
Verhouding tussen alle commerciële inkomsten en alle inkomsten uit overheidsmiddelen (vanuit verschillende overheden samen)
Op jaarbasis = begrotingsjaar waarin gunningsprocedure start
Bij voorkeur: één jaar voorafgaand aan de datum van de beslissing om tot een opdracht over te gaan als berekeningsbasis
Alternatief: aan begin van begrotingsjaar een raming van inkomsten opmaken
8 juni 2013 15
3. Bijzondere overheidsinvloed
2) Onderworpen aan toezicht
– Uitgangspunt: effectieve toezicht op de entiteit (functioneel)
ontbreken van specifiek controlemechanisme betekent niet meteen dat er niet aan dit criterium voldaan is
– Loutere controle achteraf onvoldoende
– Toezicht zorgt voor afhankelijkheid, overheid kan besluiten van de entiteit beïnvloeden
– Indicaties: commissaris(sen), controle op jaarrekeningen en lopende beheer, bevoegdheid om entiteit te ontbinden, opvolgen grote lijnen van het beleid kan opgelegd worden
8 juni 2013 16
3. Bijzondere overheidsinvloed
3) Aanwijzing bestuur
– Overheid heeft daadwerkelijke aanwezigheid in bestuursorganen
– Concrete samenstelling van directie, raad van bestuur of raad van toezicht nagaan
– Weinig interpretatieproblemen in de praktijk
8 juni 2013 17
Gesubsidieerde opdrachten van privé-personen
• Cascade-systeem:
– Voldoet men aan voorwaarden van art. 2, 1°, d) van de Wet Overheidsopdrachten?
→ Ja: AO voor alle opdrachten
→ Neen: elke opdracht apart bekijken
– Gesubsidieerde opdracht: art. 13
→ Voorwaarden voldoen: AO voor deze opdracht
• Enkel plaatsingsregels moeten gerespecteerd worden
8 juni 2013 18
Gesubsidieerde opdrachten van privé-personen
• Drie cumulatieve voorwaarden:
– Drempelbedrag wordt bereikt
– Rechtstreekse subsidie voor meer dan 50% door overheden of publiekrechtelijke instellingen
– Bepaalde werken of diensten
• Strengere regeling mogelijk o.b.v. Wet, MB, besluit van leidend ambtenaar die subsidies toekent,...
8 juni 2013 19
Gesubsidieerde opdrachten van privé-personen
1) Drempelbedrag
– Europese drempelbedragen:
• Werken: 5.000.000 euro (excl. BTW)
• Diensten: 200.000 euro (excl. BTW)
– Telkens geldig voor twee jaar
→ nieuwe bedragen op 1 januari 2014
8 juni 2013 20
Gesubsidieerde opdrachten van privé-personen
2) Subsidie voor meer dan 50%
– Enkel de rechtstreekse subsidie die uitsluitend voor deze opdracht bestemd is
– Indien afkomstig van meerdere overheden: samentellen (ook EU of buitenlands)
– Berekeningsbasis percentage: geraamde bedrag van de opdracht (of het gesubsidieerde deel ervan)
bv.: raming werken 6 miljoen euro, slechts één perceel van 3 miljoen wordt gesubsidieerd tegen 80%
→ 50% niet bereikt (slechts 2,4m gesubsidieerd)
8 juni 2013 21
Gesubsidieerde opdrachten van privé-personen
3) Bepaalde werken of diensten
– Geen leveringen
– Werken:
• Civieltechnische aard
• Ziekenhuizen, scholen, sporthal,...
– Diensten: verbonden met bovenvermelde werken (ontwerp, toezicht op uitvoering,...)
Overheidsopdrachten: de basics
8 juni 2013 23
Algemene principes
• Mededinging
• Forfaitaire grondslag
• Geheimhoudingsplicht
• Europese beginselen: non-discriminatie, gelijke behandeling en transparantie
8 juni 2013 24
Inleidende stappen
• Behoeftebepaling
– Budget? Timing?
– Eventueel marktverkenning
• Omschrijving van de opdracht
• Kwalificatie van de opdracht (W/L/D)
• Raming van de opdracht
Weerslag op niveau van mededinging, keuze van gunningsprocedure
8 juni 2013 25
Gunningsprocedures
• Standaardgunningsprocedures: steeds mogelijk, zonder motivering:
– Aanbesteding (open of beperkt)
– Offerteaanvraag (open of beperkt)
• Uitzonderingsprocedures: enkel in bepaalde gevallen mogelijk:
– Onderhandelingsprocedure met bekendmaking (OPMB)
– Onderhandelingsprocedure zonder bekendmaking (OPZB)
– Andere (concurrentiedialoog,…)
8 juni 2013 26
Overzicht volgens waarde van de opdracht
• Tot 8.500 euro aanvaarde factuur
• Tot 85.000 euro OPZB Diensten bijlage II, B van de Wet: 200.000 €
• Tot 600.000 (W) of 200.000 (L/D) euro OPMB L/D = Europese drempel. Geldig voor 2 jaar, nieuwe
drempelbedragen op 1 januari 2014
• Daar boven aanbesteding of offerteaanvraag
8 juni 2013 27
Aanvaarde factuur
• Geraamd én goed te keuren bedrag tot 8.500 euro excl. BTW
• In feite toepassingsgeval van OPZB (OPZB gesloten met aanvaarde factuur), maar kortweg ‘aanvaarde factuur’ genoemd
• Zeer eenvoudige procedure (geen bestek, geen offertes,…)
• Opgelet: verboden om opdracht op te splitsen in kleinere deeltjes, zodat aanvaarde factuur kan gebruikt worden
8 juni 2013 28
Aanvaarde factuur
• Keuze 1, 3 of meer marktspelers moet objectief gebeuren:
geen favoritisme
niet altijd dezelfde
op basis van kwalitatieve selectie (eigenhandig of via informele ronde)
8 juni 2013 29
Aanvaarde factuur
• Hoe?
– Rechtstreeks naar één marktspeler stappen of, indien aangewezen, drie marktspelers
• Condities opvragen
• Catalogus, website bekijken
– Bestelbrief opmaken en versturen (fax/e-mail)
– Factuur aanvaarden en betalen
• Betalingstermijn: factuurvoorwaarden van opdrachtnemer (tenzij betalingstermijn uit KB Uitvoering uitdrukkelijk van toepassing werd verklaard)
8 juni 2013 30
Onderhandelingsprocedure zonder bekendmaking (tot 85.000 euro)
• Geraamd én goed te keuren bedrag tot 85.000 euro zonder BTW
• Drempelbedrag is enige voorwaarde, geen verdere motivering noodzakelijk ( andere toepassingsgevallen OPZB)
• Bestek niet verplicht maar aan te raden
8 juni 2013 31
Onderhandelingsprocedure zonder bekendmaking (tot 85.000 euro)
• Hoe?
– Minstens 3 marktspelers worden gelijktijdig uitgenodigd om een offerte in te dienen
– Offertes worden ingediend tegen vooropgestelde datum (e-mail toegestaan), geen wettelijke minimumtermijnen
– Onderzoek naar de ontvankelijkheid (bv. enkel uitgenodigde deelnemers mogen offerte indienen)
– Beoordeling van offertes o.b.v. gunningscriteria
– Voorlopige rangschikking van de offertes
– Mogelijkheid om te onderhandelen
8 juni 2013 32
Onderhandelingsprocedure zonder bekendmaking (tot 85.000 euro)– Definitieve rangschikking
– Check RSZ-attest best gerangschikte inschrijver
– Opmaak van gunningsbeslissing en gunningsverslag met motivering
Opm: Puntenverdeling mag slechts reflectie zijn van de woordelijke motivering maak notities bij gezamenlijke beoordeling van offertes, schrijf uit wat je goed en slecht vindt aan de offertes
– Kennisgave van resultaat aan deelnemers
Kunnen achteraf de gunningsbeslissing en het gunningsverslag opvragen
– Sluiting (= totstandkoming van de opdracht) mag meteen bij kennisgave van resultaat
8 juni 2013 33
Onderhandelingsprocedure zonder bekendmaking (tot 85.000 euro)
• Keuze van 3 marktspelers:
– Ofwel eigenhandig o.b.v. beschikbare informatie
– Ofwel na een informele selectieronde
• Geen favoritisme
• Niet steeds dezelfde
• Eventueel kwalitatieve selectiecriteria opnemen
8 juni 2013 34
Onderhandelingsprocedure met bekendmaking (beneden drempels)• Geraamde bedrag niet hoger dan:
– Werken: 600.000 euro zonder BTW
– Leveringen en diensten: Europese drempel (momenteel: 200.000 euro zonder BTW)
• Drempelbedrag is enige voorwaarde, geen verdere motivering noodzakelijk ( andere toepassingsgevallen OPMB)
• Bestek en gunningscriteria verplicht
• Bekendmaking (nationaal)
8 juni 2013 35
Onderhandelingsprocedure met bekendmaking (beneden drempels)• Hoe? twee mogelijkheden:
– Standaard bij OPMB: twee stappen
– Beneden de Europese drempels: één stap (vereenvoudigde OPMB)
• Wat te kiezen?Verloop in twee stappen kan vooral interessant zijn wanneer er veel geïnteresseerden worden verwacht: aantal geselecteerden kan worden beperkt minder offertes om te beoordeling in tweede stap
8 juni 2013 36
Onderhandelingsprocedure met bekendmaking (beneden drempels)1. Verloop in één stap (vereenvoudigde OPMB)
– Opmaak bestek:
• Uitsluitingsgronden (= verwijzing naar de wetgeving)
• Kwalitatieve selectiecriteria
• Gunningscriteria
– Bekendmaking (nationaal) met bestek
– Indieningstermijn: minstens 22 dagen
– Onderzoek naar de ontvankelijkheid (bv. enkel uitgenodigde deelnemers mogen offerte indienen)
– Beoordeling offertes:
• Kwalitatieve selectie
• Gunningscriteria
8 juni 2013 37
Onderhandelingsprocedure met bekendmaking (beneden drempels)
– Voorlopige rangschikking
– Eventueel onderhandelen
– Definitieve rangschikking
– Onderzoek naar uitsluitingsgronden en RSZ-attest van best gerangschikte inschrijver
– Gunningsbeslissing en gunningsverslag opmaken
– Informatie aan inschrijvers (Gunningsbeslissing en gunningsverslag in bijlage)
– Sluiting mag meteen bij kennisgave van resultaat
8 juni 2013 38
Onderhandelingsprocedure met bekendmaking (beneden drempels)2. Verloop in twee stappen
1. Indiening kandidaatstellingen
• Opmaak selectieleidraad met kwalitatieve selectiecriteria
• Bekendmaking, met selectieleidraad
• Indieningstermijn: minstens 15 dagen
• Onderzoek ontvankelijkheid
• Beoordeling a.d.h.v. kwalitatieve selectiecriteria
• Onderzoek uitsluitingsgronden en RSZ-verplichtingen van kandidaten die voor selectie in aanmerking komen
• Selectiebeslissing
• Informatie aan niet-geselecteerden
8 juni 2013 39
Onderhandelingsprocedure met bekendmaking (beneden drempels)
2. Indiening offertes
• Opmaak bestek met gunningscriteria
• Geselecteerden worden uitgenodigd om offerte in te dienen + bestek in bijlage
Uitnodiging mag niet verstuurd worden vóór de niet-geselecteerden ingelicht zijn, dus ten vroegste op zelfde ogenblik
• Indieningstermijn offertes: minstens 15 dagen
• Onderzoek ontvankelijkheid (bv. enkel uitgenodigde deelnemers mogen offerte indienen)
• Ingediende offertes worden beoordeeld o.b.v. gunningscriteria
8 juni 2013 40
Onderhandelingsprocedure met bekendmaking (beneden drempels)
• Voorlopige rangschikking
• Eventueel onderhandelen
• Definitieve rangschikking
• Onderzoek naar uitsluitingsgronden en RSZ-verplichting van best gerangschikte inschrijver
• Gunningsbeslissing en gunningsverslag, met motivering
• Informatie aan de inschrijvers (gunningsbeslissing en gunningsverslag in bijlage)
• Sluiting (= totstandkoming van de opdracht) mag meteen bij kennisgave van resultaat
8 juni 2013 41
Aanbesteding of offerteaanvraag
• Steeds mogelijk, ongeacht bedrag
• Gelet op soepelere procedures (OPZB/OPMB) minder nuttig beneden bepaalde drempels
• Aanbesteding: enkel prijs als gunningscriterium offerteaanvraag: meerdere gunningscriteria mogelijk
• Tevens keuze tussen verloop in één stap (open) en twee stappen (beperkt)
min of meer hetzelfde als bij OPMB
8 juni 2013 42
Aanbesteding of offerteaanvraag
• Verschillen met onderhandelingsprocedures:
– Geen onderhandelingen
– Contact met inschrijvers niet toegelaten bij aanbesteding (buiten bepaalde gevallen) of zeer beperkt bij offerteaanvraag
– Openingszitting
Geen al te grote administratieve last, komt er voornamelijk op neer om naast een uiterste indieningsdatum ook een specifiek lokaal aan te duiden
– Onderzoek naar regelmatigheid van de offerte: bv. ontbrekende documenten, voorbehouden kan ‘sneller’ leiden tot onregelmatigheid van de offerte (= niet mee in beoordeling)
– Sluiting: aparte brief
8 juni 2013 43
Aanbesteding of offerteaanvraag
• Bijkomende verplichtingen boven Europese drempels:
– Europese bekendmaking, naast Belgische bekendmaking
– Weging van de gunningscriteria en subgunningscriteria
– Wachttermijn (W: halve Europese drempel)
– Bekendmaking gunning van gesloten opdracht
8 juni 2013 44
Aanbesteding of offerteaanvraag
• Minimale indieningstermijnen:
Belgische bekendmaking Belgische + Europese bekendmaking
Open procedure 36 d 52 d
Beperkte procedure – kandidaatstellingen
15 d 37 d
Beperkte procedure – offertes
15 d 40 d
8 juni 2013 45
Raming
• Zo goed mogelijk: impact op graad van mededinging en keuze van de procedure
• Op basis van beschikbare informatie (bv. voorgaande jaren)
• Eventueel (vrijblijvende) marktverkenning
• Alles inbegrepen (bv. herhalingen, verlengingen, percelen…)
• Geheimhouding
• Opgelet met ramingen dicht bij een drempel (bv. 85.000 euro zonder BTW)
8 juni 2013 46
Kwalitatieve selectie
• Heeft betrekking op de inschrijver in zijn geheel, niet op de concrete opdracht
Is deze onderneming bekwaam om de opdracht uit te voeren, heeft zij voldoende middelen, ervaring,…
• Tweeledig:– Financiële en economische draagkracht
• Bv.: minimale jaarlijkse omzet in afgelopen 3 jaar
• Bv.: passende bankverklaring
– Technische bekwaamheid
• Bv.: aantonen van ervaring door middel van referenties
• Bv.: beschrijving van beschikbare personeel (dat de opdracht kan uitvoeren) met CV’s,…
8 juni 2013 47
Kwalitatieve selectie
• Inschrijver kan zich beroepen op draagkracht van andere entiteiten
• Ontbrekende documenten kunnen na de opening nog opgevraagd worden
• Aanwending van de selectiecriteria:
– Open procedures: altijd als minima opleggen (voor zover mogelijk)
elke inschrijver die voldoet wordt meegenomen in de beoordeling
– Beperkte procedures: werken met minima niet verplicht en ook niet steeds nuttig, zeker bij selectiebeperking
8 juni 2013 48
Gunningscriteria
• Beoordeling van het concrete aanbod van de inschrijvers
• Prijs, aanpak, kwaliteit van voorgestelde team (dat de opdracht zal uitvoeren),…
• Als u documenten opvraagt en wil beoordelen, moeten die elementen terug te vinden zijn in de gunningscriteria
• Evaluatie:
– Let op met computerprogramma’s of formules
geschreven motivering in gunningsverslag is allerbelangrijkst
– Werk met een beoordelingsteam, doe de beoordeling niet alleen
8 juni 2013 49
Bekendmaking: e-NotificationOnderdeel van e-procurement: www.publicprocurement.be
• Officiële kanaal in België voor alle bekendmakingen
o Nationaal: vanaf 85.000 euro z. BTW (zolang OPZB wordt gebruikt!)
o Europese bekendmaking: W: 5.000.000 € / L en D: 200.000 € z. BTW
slechts één extra vakje aanvinken
• Aangewezen om bestek en bijlagen mee op te laden
• Bedrijven kunnen alle bekendmaking doorzoeken of automatische zoekopdrachten instellen, om interessante opdrachten terug te vinden
• Interne organisatie: bv. alle bekendmakingen centraliseren bij bepaalde personeelsleden
8 juni 2013 50
Digitale offertes: e-Tendering
• Digitaal ontvangen en openen van offertes
• Enkel mogelijk indien aanbestedende overheid dit aanvinkt bij opmaak van de bekendmaking
• Inschrijvers kunnen meteen doorklikken vanuit e-Notification
• Laden offerte op en plaatsen elektronische handtekening (eID, geen gescande handtekening)
• Overheid opent offertes digitaal, PV van opening wordt automatisch gegenereerd door één druk op de knop
• Verplicht binnen de Vlaamse Overheid
8 juni 2013
Uitvoering
• Toepassingsgebied KB Uitvoering:
– > 30.000 euro excl. BTW: geheel van toepassing
– Tussen 8.500 en 30.000 euro: beperkt van toepassing (bv. geen borg)
– Beneden 8.500 euro: niet van toepassing
factuurvoorwaarden van opdrachtnemer gelden
• Vooral bij werken nauwgezet volgen
8 juni 2013 52
Raamovereenkomst• Bundeling van een welbepaalde weerkerende behoeften in één
gunningsprocedure
bv.: reclamebureau
• Plaatsen van bestelling binnen de raamovereenkomst wanneer u de behoefte heeft
• Maximaal 4 jaar
• Zeer praktisch tijdens de looptijd, maar gunning van de raamovereenkomst kan wat denkwerk vergen (raming, gunningscriteria,...)
• Eventueel: entiteit stelt haar raamovereenkomst open voor andere entiteiten
8 juni 2013 53
Wanneer beginnen met toepassing?
• Breng behoeften in kaart
• Begin met de meest dringende zaken
• 'Eeuwigdurende' contracten: niet meteen opzeggen, pas wanneer u er klaar voor bent
• Aflopende contracten: indien vrij complex, of vele opdrachten vallen samen in korte periode: eventueel looptijd verlengen om gunningsprocedure meer te spreiden
geleidelijk aan van start gaan