Tiirkiyat Ara§tmnalan Dergisi Sayi:4, KONYA 1997, s. 217-235 SURURI'NiN BAHRU'L-MAARiF'i VE BU ESERDEKi TESBiH VE MECAZ UNSURLARI Yrd. Dos:. Dr. Yakup Safak* a. Siiruri ve Eserleri: X (XVI.) yiizyllm biiyiik alimlerinden biri alan ve Siiruri mahlasnu kullanan Muslihuddin Musta:Ia b. Sa'ban, 897 (149l)'de Gelibolu'da diinyaya zengin bir tacir alan babasmm da ve yard1m1yla zamanmm ileri gelen alimlerinden tahsil Fenarizade Muhyiddin Efendi'den miilaz1m daha sonra onun yanmda bab naibligi ve tezkireciligi gi:irevlerinde Bir ara ge9en birtak1111 olaylar iizerine ilmiye tarikini terkedip yoluna giren Mustafa Efendi, bilahare gi:irdiigii alaka ve tevecciih iizerine medreselerde miiderrislik gi:irevinde 955 (1548)'te Kanuni Sultan Siileyman'm oglu Sehzade Mustafa'ya hoca tayin edilen Siiruri, Amasya'da alimlere ve ediplere biiyiik ilgi duyan bu yamnda birka9 y1l onun en yakmlanndan biri ve kendisi i9in baz1 eserler kaleme Sehzade Mustafa'mn 960 (1553)'ta Kanuill tarafmdan Karaman Eregli'sinde katlettirilmesi iizerine, biiyiik bir 'Sel9uk Un. Fen-Ed. Fakiiltesi, Dogu Dilleri ve Ed. B6liimii Ogretim Uyesi 217
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Tiirkiyat Ara§tmnalan Dergisi Sayi:4, KONYA 1997, s. 217-235
SURURI'NiN BAHRU'L-MAARiF'i
VE BU ESERDEKi TESBiH VE MECAZ UNSURLARI
Yrd. Dos:. Dr. Yakup Safak*
a. Siiruri ve Eserleri:
X (XVI.) yiizyllm biiyiik alimlerinden biri alan ve ~iirlerinde
Siiruri mahlasnu kullanan Muslihuddin Musta:Ia b. Sa'ban, 897 (149l)'de
Gelibolu'da diinyaya gelmi~; zengin bir tacir alan babasmm da te~vik ve
yard1m1yla zamanmm ileri gelen alimlerinden tahsil gi:irmii~; Fenarizade
Muhyiddin Efendi'den miilaz1m olmu~, daha sonra onun yanmda bab naibligi
ve tezkireciligi gi:irevlerinde bulunmu~tur. Bir ara ba~mdan ge9en birtak1111
olaylar iizerine ilmiye tarikini terkedip dervi~lik yoluna giren Mustafa Efendi,
bilahare gi:irdiigii alaka ve tevecciih iizerine 9e~itli medreselerde miiderrislik
gi:irevinde bulunmu~tur.
955 (1548)'te Kanuni Sultan Siileyman'm oglu Sehzade Mustafa'ya
hoca tayin edilen Siiruri, Amasya'da alimlere ve ediplere biiyiik ilgi duyan bu
~ehzadenin yamnda birka9 y1l bulunmu~, onun en yakmlanndan biri olmu~ ve
kendisi i9in baz1 eserler kaleme alm1~t1r. Sehzade Mustafa'mn 960 (1553)'ta
Kanuill tarafmdan Karaman Eregli'sinde katlettirilmesi iizerine, biiyiik bir
'Sel9uk Un. Fen-Ed. Fakiiltesi, Dogu Dilleri ve Ed. B6liimii Ogretim Uyesi
217
iiziintii i<;erisinde inzivaya <;ekilen Siiruri, omriiniin ka1an klsmim istanbul
Kasimpa$a'da kendisinin yaptirdigi mescitte -herhangi bir resmi gelirden
mahrum olarak- tedris ve telifatla ge<;irmi$, 969 (1561-62) yllmda da orada
vefat etmi$tir.
Ce$itli dim ilimlerle niicum, tip ve edebiyat saha1annda telif, terciime,
$erh ve ha$iye olarak pek <;ok eseri bulunan Siiruri Mustafa Efendi, devrinin
alimleri i<;inde velud bir $ahsiyet olarak temayiiz eder. Dini sahada Kazi
Beyzavi Tefsiri, Buhari'nin Cami'us-sahih'i, el-Hidaye, Telvih ve Misbah;
edebi sahada ise Mesnevi, Giilistan, Bostan ve Hafiz Divam i<;in yazdigl $erh
ve ha$iye1erle yazliDiza konu olan Bahrii'l-maarif1, eserlerinin en ba$ta
ge1enleridir. Bazi eski kaynaklar, onun Fars<;a eser1er iizerindeki $erhleri i<;in
lisam incelikleri gozden ka<;Irmak ve kifayetsizlik gibi kusurlar ileri
siirmii$lerdir. Biitiin bu eserlerden ba$ka Tiirk<;e bir divan da tertip etmi$ olan
miiellifimiz, orta derecede bir $air olarak kabul edilmektedir. 2
b. Bahrii'l-maarifin Ozellikleri ve Muhtevasi
ilk Tiirk<;e belagat kitap1armdan biri olan3 Bahrii'l-maarif,
aruz, kafiye, edebi sanatlar ile $iirdeki te$bih ve mecaz unsurlanm -Tiirk<;e,
Arap<;a ve billiassa Fars<;a omekleriyle- ihtiva etmektedir. Eser, 956/1549
ydmda Amasya'da Sehzade Mustafa'mn istegi iizerine meydana getirilmi$tir..
Mi.iellif, Bahrii'l-maarifin ba$ tarafmda. daha once boyle bir eser i<;in baz1
haz1rhklar yapiDl$ oldugunu, fakat miisvedde halinde diizenlenmeden bir
ko$ede kaldigm1, Sehzade'nin teklifi iizerine tekrar bu miisveddelerin ele ahmp
kitap haline getirildigini ve Bahrii'l-maarif diye adlandmld1gmi zikreder.
Bir "mukaddime", ii<; "makale" ve bir "hatime"den olu$an 143
yaprakhk4 eserin mukaddimesinde (s.3-15) miiellif, $iirle ilgili baz1 Ist1lahlar
1 Eserin tenkitli ve transkripsiyon1u metni, taraf1m1zdan doktora tezi o1arak haz1rlanml§hr: Y akup ~afak, Sururi'nin BahrU'1-mail.rif'i ve Enisu'l-U§§il.k i1e Mukayesesi, Bas1lmanu§ doktora tezi, Erzurum, 1991 (Ata. Dn. Sosyal Bi1im1er Enstitusu) (Dipnot1arda "Tez" k1sa1tmas1y1a gosteri1ecektir.) 2 Daha faz1a bi1gi i9in bkz. Tez, s.427-428; aynca bkz. Mehmet <;avu§og1u, "Divan ~iiri", Turk Di1i, S. 415, 416,417 (Turk ~iiri Ozel Say1s1-II, 1986), s. 2. 3 M. <;avu§og1u, a.g.m., s. 2; aynca .kr§. ismai1 E. Erunsa1, "Mu'idi'nin Miftil.hu't-te§bih'i", Osmanh Ara§tmnalan, VII-VIII, s. 217. 4 Mue1if, eserinin ba§ tarafina bir ibare ek1eyerek kitabmm orijinal diizeninde istinsah edilmesini istemi§ o1dugundan, BahrU'l-mail.rif yazma1an genellik1e 143 yaprak, 19 sat1rd1r; ayrmt1 i9in bkz. Tez, s. XXIIIXXIV. (Bu maka1ede parantez i9inde verilen sayfa numara1an, tezimize; varak numara1an ise mezkfir diizen i9erisinde istinsah edi1mi§ yazma nusha1ara aittir.)
218
ile aruz ilminin esaslanm anlatu, tefilelerin olu~umu ve takti'le ilgili bilgiler
venr.
Birinci makalede (s.15-49), bahir ve vezinler misalleriyle sunulmu~,
daha sonra kafiye bahsi uygulamah omek ve mukayeselerle ele ahmm~t1r.
ikinci makale (s.50-104), edebi sanatlara dairdir. Ba~hca sanatlann
mensur ve manzum omeklerle anlattldtgt bu boliim, esasen, Farsya belagat
kitaplanmn en eski ve en onemlilerinden biri olan ve Harizm~ahlar saraytmn
buyiik edip ve ~airi Re~idiiddm-i Vatvat (olm. 583/1177) tarafmdan telif
edilmi~ bulunan Hada'iku's-sihr fi deka'1kl'~-~i'r adh eserin muhtasar bir
tercumesi mahiyetindedir. 5 Siirfrri, mezkur eserin tertibine hemen aynen
uymu~, fakat ondaki baz1 Farsya omekleri degi~tirmi~tir. Edebi sanatlar i9in
yer yer Tiirkye misaller de veren muellif, as1l olarak biitun sanatlara Tiirkye
omek olmak iizere bu bOliimiin sonunda kendisinin yazd1g1 yliz beyitlik bir
"kaside-i masnu'a" ilave etmi~tir. (Siirfrri, bu k1sm1 Hada'iku's-sihr'den
istifadeyle yazdtgma dair herhangi bir bilgi vermemekle birlikte, mezkur
eserin adm1 iki yerde (s.51, 346) anmaktad1r ki bunlann birincisinde, ondan
istifade ettigi ay1k9a anla~1lmaktad1r.)
Eserin en hacimli bOlumiinii te~kil eden ve miiellif tarafindan
"Te~bihat ve Enisii'l-u~~ak beyamndadur" diye takdim edilen iiyiincii makale
(s.105-336), ~iirde ozellikle sevgili ivin kullamlan te~bih ve mecaz unsurlarma
aittir. A~ag1da muhtevasm1 geni~ye sunacag1m1z bu boliimun sonlannda
muellif, "tetimme-i bab-1 mezkur" ba~hg1 altmda te~bihte uyulmas1 gereken
baz1 hususlan, ~iirde tenasup ve tezat ili~kilerinin onemi v.b. konulan
anlatm1~; daha sonra da harf ve kelime oyunlanyla yap1lan sanatlardan ye~itli
omekler sunmu~tur.
Muellif, eserinin son boliimii olan hatimeyi (s.336-348), ~iirin
faydalarm1 aytklamaya ve dinde yasak olmadtgmt savunmaya ay1rm1~tlr.
Birvok ayet, hadis, ~ahit beyit ve hikayelerle i~lenen bu son klsnn da,
Siirfrri'nin Sehzade Mustafa'ya dua ettigi bir gazeliyle nihayete ermektedir.
Yurt iyinde ve yurt d1~mda pekvok yazma niishas1 bulunan eserin, matbu bir
nushasma tesadiif edilmemi~tir.
5 Daha fazla bilgi i9i bkz. Tez, s. 434-435.
219
c. Eserin Onemi
Bahrii'l-maarifin Fars ve Turk edebiyatlan ay1smdan onemi bilhassa
onun en geni~ bOlumunu de te~kil eden 3 . rnakalesinden ileri gelrnektedir. Bu
baktmdan rnezkur edebiyatlardaki te~bih ve rnecaz unsurlanm konu edinen
eserlere klsaca deginmek yararh olacakt1r.
Bilindigi uzere, klasik Fars ve Turk ~iiri geleneginde, en onemli
mevkii i~gal eden te~bih ve rnecaz unsurlan, a~k, a~1k ve bilhassa sevgili
etrafmda kurnelemni~ ve aSlTlarca ~airlerin, ediplerin ve ~iirseverlerin
begenisinden ge9erek ortak bir mahiyet kazamm~tiT. Gelenek, ideal bir sevgili
ve guzel tipi ortaya l(lkarmi~, onun 9e~itli uzuvlan i9in guzel , begeni kazanan
benzetmeler, ye~itli rnensur ve rnanzum eserlerin vazgeyilmez unsurlan
olmu~tur.
Fars edebiyatmda ilk defa rnustakil olarak kaleme ahnan ve Arap
edebiyatmdaki benzerleriyle aralarmda 90k farkhllk bulunan ilk ve en onemli
rnustakil eser, VIII. (XIV.) yiizy1l ~airlerinden Tebrizli Serefuddin-i Rami
(olm. 795/1392-93 ?)'nin Enisu'l-u~~ak isimli ku9uk kitab1d1T. 6 Celayiri
hukurndarlanndan Sultan Mu'izzuddin Ebu'l-Feth Uveys (757-776/1356-
1374) adma yazllrn1~ olan eser, sevgilinin 9e~itli uzuvlan, ozellikle yiiz
guzelligi i9in kullanllan te~bih ve rnecaz unsurlarm1 ihtiva etmektedir. Soz
konusu unsurlann 19 bab halinde ele ahnd1g1 kitapta, sevgilinin uzuvlanyla
ilgili k1sa bilgiler sunulrnu~; Arap ve Fars ~iirinde bu uzuvlar i9in yap1lmt~
olan benzetmeler, omeklerle stralanm1~; daha sonra da ~iirde riayet edilmesi
gereken baz1 hususlar anlatllmt~ttr.
Eser, gerek Fars gerekse Turk edebiyat1 sahasmda buyiik bir alaka
gormu~ ve benzeri bir9ok yah~maya kaynakhk etmi~tir. Fars edebiyatmda
Enisu'l-u~~ak tarzmda az da olsa rnustakil rnensur eserler bulunmaktad1r.
mecazlar rnecmuas17 ile Safevi donerni ~airlerinden Nizarnuddin-i
Kandehari'nin Kava'idu'l-'urera ve adabu'~-~u'ara (tlf.l121/1709) adh eseri
6 ~erefiiddin-i Rami ve Enlsii'l-U§§iik hakkmda daha geni§ ilgi i9in bkz. Tez, s. 464-465, 474 v.d. Ad1 ge9en eser, Abbas ikbal tarafmdan, Tahran'da 1325 h.§. yllmda yaymlamnt§hr. 7 Abdiilbaki Golpmarh, Mevliina Miizesi Yazmalan Katalogu, istanbul, 1967-1972, c. III, s. 12.
220
bunlardan ikisidir ki sonuncusunun "te~bl'hat-1 a~tkan" bohimi.inde En'isii'l
u~~ak'tan onemli ols;ude istifade edilmi~tir. 8
ilk defa En'isu'l-u~~ak'ta miistakil olarak bahis konusu edilen
benzetme unsurlan, Fars edebiyatmda -ozellikle Hindistan sahasmda- daha
sonraki devirlerde yaztlan bazt sozliiklerde de ele ahnm1~; aynca bu malzeme,
"serapay" denilen ve genellikle mesnevi naztm ~ekliyle yaztlan bir edebi turon
dogmasma da yol as;mt~ttr. Soz konusu lugat kitaplarma omek olarak
Asafi'nin "Annagan"1, Muhammed Pad~ah (ohn.l306/1888-1889'dan
sonra)'m Ferheng-i miiteradi:Iat ve Isttlahat't ve imam Kull' Cengi-i Vareste'nin
"Mustalahatii'~-~u'ara"s1 zikredilebilir. "Serapay" yazan ~airlerden de Kemal
b. Gtyas-i Farsi (IX/XV. y.y.'m ilk yarlSl), Mihri-i Arab (XI/XVII. y.y.),
X/XVI. yy. ~airlerinden Mu'idi'nin Miftahu't-te~bih'i12 ve Surfrri'nin, his;
~iiphesiz benzerleri arasmda ses;kin bir yeri bulunan Bahrii'l-maarif
(tlf. 95 6/1540)'i bu tiir eserlerdendir.
8 Bkz. Nizamuddin-i Tireyni-i Kandeharl, Kavaidu'l-'urefli ve adiibu'§-§U'arii, n§r. Ahmed Muciihid, Tahran, 1374h.§. 9 Daha fazla bilgi i9in bkz. Tez, s. 475-477. Turk edebiyatmda da "serapiiy"a benzer manzume!ere tesaduf edilmektedir. Bkz. Agah S1rn Levend, Divan Edebiyat1, !st., 1941, s. 505-508. 10 Bkz. Ahmed Munzevi, Fihrist-i nushahii-yi hatti-i Farsi, Tahran, 1348-1353 h.§., c.V, s. 3527-3530; eserin
·. sadece Suleymaniye Kuttiphanesi'ndeki nushalannm 9oklugu, bu hususta a91k bir fikir vermeye yeter!idir. Enisu'l-u§§iik'm Mustafa Rli§di tarafindan yap1lm1§ bir tercumesi i9in bkz. Istanbul Buytik§ehir Bid. Ataturk Kitaphg1, Turk9e K. 530/3. Eser, son ylilarda gtinumuz Turk9esine de 9evrilmi§tir: Enisu'l-u§§ilk (K!asik Dogu Edebiyatlannda Sevgiliyle ilgili Mazmunlar), 9ev. Turgut Karabey, Numan Kulek9i, Habib Idrisi, Ankara, 1994; bu tercumenin tamt1m1 ve tenkidi i9in bkz. Yakup l}afak, Enisu'l-u§§ak Terciimesine Dair, Yediiklim, Say160 (Mart 1995), s.70-73. 11 Bkz. Sehi Bey, He§t Bihi§t, istanbul, 1325 h., s.42. 12 Bkz. i.E. Erunsal, a.g.m., s. 220-221.
221
Baz1 eksiklik ve yanh~hklarma ragmen Turk edebiyatmda "derli toplu
ilk belagat kitabt" say1lan13 Bahrii'l-rnaarif, uzun zaman begeniyle okunan bir
eser olmu~tur. Orner Faruk Aldin, islam Ansiklopedisi'ne yazd1g1 Sururi'
maddesinde konuyla ilgili olarak ~u bilgileri verir: "SurUri''nin te'li:ffit1 ir;;inde
Bahrii'l-rnaarif, divan ~iirinin hayal ve rnazmunlarmt, Arap ve bilhassa Fars
~iirindeki 6mekleriyle birlilcte tedvin eden bir rehber olrnas1 baklmmdan
hususi bir ehemrniyeti haizdir. Buyiik bir ragbete rnazhar alan bu kitap,
edebiyat1m1zda as1rlar boyunca nev'inde yegane bir eser olarak degerini
rnuhafaza etmi~tir. "14 Abdulbaki Golpmarh eseri ~6yle tamtu: " Bu kitap,
bahirleri, ~i're ait sanatlan, te~bih v.s.yi bildiren ur;; rnakaleyle ~i'rin
faydalanm bildiren bir hatimeden rneydana gelmi~tir. Bilhassa te~bihlerde,
boy, sar;;, yiiz, ka~ ... hakkmdaki benzeti~leri iran ve Turk ~airlerinden alman
6meklerle tespit eder. Divan edebiyatrm incelernekte, ana kaynaklardan
biridir" .15 Nihat M. Cetin de Bahrii'l-maarif hakkmda "aruz, kafiye, edebi
sanatlar ve 1stllahlanna dair olup, uzun zaman sahasmda begenilen bir eser
olarak kalrnt~(ttr)" tammlarnasm1 yapar. 16
M. Fuad Kopriilu ise "Osmanh edebiyatmda ba~hca edebiyat
nazariyecisi olarak bilinen XVI. as1r rnuelliflerinden Gelibolulu Si.inlri'nin
Bahrii'l-maarif adh kur;;uk kitab1, aruz ve kafiyeye, edebi sanatlara ve ~iir
tst1lahlarma ait acem rnahsullerinin ehemrniyetsiz bir terci.imesinden ibaret
olup, Turk ~iirinin hususiyetleri hakkmda hir;; bir malurnat vermez" ~eklinde
gorii~lerini belirtmekle beraber, mezkur eserin buyiik bir ragbet gordugi.inu
zikreder ve onun, Ti.irk edebiyat1 tarihi ara~t1rmalan ir;;in r;;ok 6nemli bir
kaynak oldugunu belirtir. 17
d. Eserin 3. Makalesinde Yer Alan Te~bih ve Mecaz Unsurlan
Sururi, az once i~aret edildigi ve kendisi tarafmdan da ar;;tkr;;a beyan
Enisu'l-u~~ak'nu 6mek alarak ve tertibine aynen uyarak rneydana getinni~tir.
13 M. Qavu§oglu, a.g.m., s.2; eserde giiriilen eksiklik ve yanh§hklar i9in bkz. Tez, s. 440-443. 14 Orner Faruk Aldin, islam Ansiklopedisi, "Suriirl" maddesi, XI, 250. 15 Abdulbaki Giilpmarh, a.g.e, c.II, s.402. 16 Nihad M. Qetin, Kii9iik Turk-islam Ansiklopedisi, ist. 1978, 2. fasikul, s.189; TDV. islam Ansiklopedisi, ist. 1991, c. III, 433-434 17 Fuad Kiipriilii, islam Ansiklopedisi, ist. 1940, "Aruz" maddesi, I, 647; Edebiyat Ara§tlrmalan, Ankara, 1996, s. 36, 282, 346.
222
Bununla birlikte miiellif, muhtasar bir eser olan Enisii'l-u~~ak'1 geni~letmi~,
konulanna yeni ilaveler yapm1~, hemen her benzetme unsuru i9in omek
bulmu~tur. ilave edilen bablar i9erisinde uzuvlarla ilgili olmayan konular da
vard1r.
Eserin soz konusu unsurlan i9eren kisrm (s.l05-311) toplam olarak
28 "bab"dan ve her bab da "Itlakat-1 Arab" ve "ibarat-i Acem" ad1 altmda
Arapya ve Fars9a as1lh kelimelerin ayn ayn ele almdtgt iki "fasl"dan
olu~maktad1r. Miiellif, bab ba~lannda o konuyla ilgili baz1 ktsa aviklamalarda
bulu1111lu~, soma tesbit ettigi benzetmeleri, misalleriyle birlikte -kelimelerin
men~ei dt~mda bir esas gozetmeksizin- s1ralam1~; omek beyitlerdeki az
bilinen, mii~kil olan kelimeleri gerek metin i9inde, gerekse ha~iyede izah etmi~
ve liizumlu gordiigii yerlerde lma ayiklamalar yaprm~t1r ki bunlar i9inde ~iir
tahlili i9in olduk9a degerli bilgiler de vard1r. 18
Bahrii'l-maarifin 3. makalesinde yer alan 28 bab ve bu bablarda yer
alan te~bih ve mecaz unsurlan ile s1fatlar ~unlard1r:
I. BAB: HUSN U CEMAL (s.105-111/vr.43b-45b)
aftab (s.l09), alem (s.107), arfis (s.108), asman (s.l09), ate~ (s.109),
berk (s.106), bina (s.107), ceyb (s.l07), cuybar (s.llO), derya (s.109), eblak
(s.108), eve (s.l06), felek (s.106), gene (s.llO), guy (s.llO), giil (s.l09),