209 _____________________________________________________________________________________ Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 69, Nisan 2018, s. 209-224 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 11.03.2018 22.04.2018 Dr. Yıldıray ÇAVDAR Selçuk Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı [email protected]BEYLİKLER DÖNEMİNE AİT BİR TEBÂREKE SURESİ TEFSİRİNDE ESKİCİL (ARKAİK) SÖZCÜKLER 1 Öz Türkçe, yüzyılları aşan tarihî macerası boyunca, uzak coğrafyalarda, özellikle söz varlığı açısından çeşitli değişimler göstermiştir. Zaman içinde Türkçe birçok söz- cük, unutulup yerini yeni sözcüklere bırakmış veya değişim göstermiştir. Türk dili- nin eski dönemlerinde kullanılmış ancak bugün kullanımdan düşerek unutulmuş sözcükleri tespit etmenin yegâne yolu, tarihî metinlerdir. Dil biliminde eskicil teri- mi, eski dönemlere ait günümüzde kullanılmayan yapı, birim veya ögeleri ifade etmektedir. Bu terim Fransızca arkaik kelimesiyle de karşılanmaktadır. Bu maka- lede, Beylikler Dönemine ait Tebâreke Suresi (Sûretü’l-Mülk) Tefsîri’nin Burdur nüshasındaki eskicil sözcükler tespit edilmiştir. Eser, İnançoğulları Beyliği’nin son beyi İshak Bey bin Murâd Arslan’ın (hükümranlık yılları yaklaşık 1362-1368; ölümü 1391’den sonra) isteğiyle Türkçeye çevrilmiştir. Ancak şimdiye kadar eserin müellif hattına ulaşılamamış olduğundan yazarının kim olduğunu ve telif tarihini bilmiyoruz. İncelenen nüsha, 1422 (Hicri 826) tarihinde Edhem bin Hıfzu’llah Bin Hasan et-Tavîl el Bağdadî tarafından istinsah edilmiştir. Anahtar kelimeler: Eski Anadolu Türkçesi, Beylikler Dönemi, Tebâreke Suresi, Arkaik Sözcükler 1 Bu makale, Tebâreke (Sûretü’l Mülk) Tefsîri (1a-64a ) (Metin-İnceleme-Dizin-Tıpkıbasım) adlı yüksek lisans tezinden üretilmiştir. ( Çavdar 2005)
16
Embed
Suresi - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/G00028/2018_69/2018_69_CAVDARY.pdfnin eski dönemlerinde kullanılmı ancak bugün kullanımdan düerek unutulmu sözcükleri tespit etmenin
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
BEYLİKLER DÖNEMİNE AİT BİR TEBÂREKE SURESİ TEFSİRİNDE
ESKİCİL (ARKAİK) SÖZCÜKLER1
Öz
Türkçe, yüzyılları aşan tarihî macerası boyunca, uzak coğrafyalarda, özellikle söz
varlığı açısından çeşitli değişimler göstermiştir. Zaman içinde Türkçe birçok söz-
cük, unutulup yerini yeni sözcüklere bırakmış veya değişim göstermiştir. Türk dili-
nin eski dönemlerinde kullanılmış ancak bugün kullanımdan düşerek unutulmuş
sözcükleri tespit etmenin yegâne yolu, tarihî metinlerdir. Dil biliminde eskicil teri-
mi, eski dönemlere ait günümüzde kullanılmayan yapı, birim veya ögeleri ifade
etmektedir. Bu terim Fransızca arkaik kelimesiyle de karşılanmaktadır. Bu maka-
lede, Beylikler Dönemine ait Tebâreke Suresi (Sûretü’l-Mülk) Tefsîri’nin Burdur
nüshasındaki eskicil sözcükler tespit edilmiştir. Eser, İnançoğulları Beyliği’nin son
beyi İshak Bey bin Murâd Arslan’ın (hükümranlık yılları yaklaşık 1362-1368;
ölümü 1391’den sonra) isteğiyle Türkçeye çevrilmiştir. Ancak şimdiye kadar eserin
müellif hattına ulaşılamamış olduğundan yazarının kim olduğunu ve telif tarihini
bilmiyoruz. İncelenen nüsha, 1422 (Hicri 826) tarihinde Edhem bin Hıfzu’llah Bin
Hasan et-Tavîl el Bağdadî tarafından istinsah edilmiştir.
Anahtar kelimeler: Eski Anadolu Türkçesi, Beylikler Dönemi, Tebâreke
Suresi, Arkaik Sözcükler
1 Bu makale, Tebâreke (Sûretü’l Mülk) Tefsîri (1a-64a ) (Metin-İnceleme-Dizin-Tıpkıbasım) adlı yüksek lisans
tezinden üretilmiştir. ( Çavdar 2005)
Beylikler Dönemine Ait Bir Tebâreke Suresi Tefsirinde Eskicil (Arkaik) Sözcükler
The Journal of Academic Social Science Yıl:6, Sayı: 69, Nisan 2018, s. 209-224
210
ARCHAIC WORDS IN AN INTERPRETATION OF SURAH
TEBAREKE BELONGING TO THE PERIOD OF PRINCIPALITIES
Abstract
Turkish has undergone various changes especially in terms of vocabulary in distant
geographies throughout its history that have spanned long centuries. In the course
of time, many words in Turkish were forgotten and replaced by other words or un-
derwent changes. The only way to determine words that were used in earlier peri-
ods of Turkish but have fallen into disuse and been forgotten today is to examine
historical texts written in Turkish. The word obsolete in linguistics refers to pat-
terns, units or elements belonging to earlier times which are not used today. This
notion is also expressed using the French word archaic. In this article, archaic
words were identified of an interpretation of Surah Tebareke (Surah Mülk) in the
Burdur copy belonging to the Period of Principalities. The book was translated into
Turkish upon request by İshak Bey bin Murâd Arslan, who was the last prince of
the Principality of İnançoğulları (who reigned between the years 1362 and 1368
and died after 1391). However, we do not yet known who the author of the work is
and when it was written because so far we have failed to obtain a line ascertaining
its author. The copy under investigation was copied by Edhem bin Hıfzu’llah Bin
Hasan et-Tavîl el Baghdadî in 1422 (Hegira 826).
Keywords: Old Anatolian Turkish, Period of Principalities, Surah Tebâreke,
Archaic words
GİRİŞ
Canlı ve doğal bir varlık olarak kabul edilen dil, uzun yıllar içerisinde, farklı coğrafyalarda çe-
şitli açılardan bazı değişimler yaşayabilir. Özellikle Türkçe gibi, tarih boyunca çok geniş sahala-
ra yayılma imkânı bulmuş bir dil için bu durum daha somut olarak gözlenebilir niteliktedir.
Türk dili, yüzyılları aşan tarihî macerası boyunca uzak coğrafyalarda, özellikle söz varlığı açı-
sından çeşitli değişimler göstermiştir. Zaman içinde Türkçe birçok sözcük unutulup yerini yeni
sözcüklere bırakmış veya değişim göstermiştir. Türk dilinin eski dönemlerinde kullanılmış an-
cak bugün kullanımdan düşerek unutulmuş sözcükleri tespit etmenin yegâne yolu tarihî metin-
lerdir. Bu metinlerin günümüz Türk alfabesine aktarılarak yayımlanması, birçok bakımdan ol-
duğu gibi, dilimizdeki eski sözcüklerin ortaya konulması yönüyle de mühimdir.
Dil biliminde eskicil terimi, eski dönemlere ait günümüzde kullanılmayan yapı birim veya öge-
leri ifade etmektedir. Bu terim Fransızca arkaik sözcüğüyle de karşılanmaktadır. Türk Dil Ku-
rumunun Türkçe Sözlük’ünde arkaik sözcüğünün anlamı şöyle verilmiştir: “1. Güzel sanatlarda
klasik çağ öncesinden kalan. 2. Konuşulan ve yazılan dilde, kullanımdan düşmüş olan (eski söz
veya deyim)” (TDK 2018). Geniş anlamıyla eskicil, özellikle yazılı metinlerde, dilin eski dö-
nemlerinde kullanılmış olup bugün kullanımdan düşmüş olan herhangi bir söz varlığı unsuru
(kelime, ikileme, deyim, atasözü vb.), yapı veya ek özelliğidir (Karaağaç 2013: 371-372; İmer-
Kocaman-Özsoy 2011: 118).
Bugün kullanılmayıp yerlerini yenilerinin aldığı eski sözcüklere, deyimlere ve şekillere birkaç
örnek verirsek: gökçek yerine güzel, esrük yerine sarhoş, bencileyin yerine benim gibi, adaklı
Beylikler Dönemine Ait Bir Tebâreke Suresi Tefsirinde Eskicil (Arkaik) Sözcükler
The Journal of Academic Social Science Yıl:6, Sayı: 69, Nisan 2018, s. 209-224
211
yerine sözlü, patlıcanî yerine patlıcan rengi, sayrı yerine hasta, akıl kulağına okumak yerine
aklına getirmek / hatırına düşürmek vb. (Korkmaz 2003: 84-85).
Arkaik sözcükler; eski zamanlara ait, bugün yazı dilinde kullanımdan düşmüş olan ancak bazı
Anadolu ağızlarında varlığını hâlâ sürdürmekte olan eski sözcüklerdir. Günümüzde arkaik ola-
rak değerlendirilen sözcükler, ait olduğu dönemin hem yazı dili hem de konuşma dilinde sıklık-
la kullanılan sözcüklerdir. Burada dikkat edilmesi gereken bir husus da bu sözcüklerin geçmişle
ilgisidir. Arkaik sözcükler; Eski Türkçede, tarihî lehçelerde, Batı Türkçesinin ilk dönemlerinde
kullanılmışlardır.(Ekşioğlu 2015:379)
Batı Türkçesinin ilk dönemini oluşturan, 13. yüzyıldan 15. yüzyılın ortalarına kadar Anadolu ve
Rumeli’de kullanılan Türkçe; Eski Anadolu Türkçesi, Eski Türkiye Türkçesi veya Eski Oğuz
Türkçesi gibi adlarla anılmaktadır. Bu dönem kendi içerisinde, Selçuklular Dönemi, Beylikler
Dönemi ve Osmanlı Türkçesine Geçiş Dönemi şeklinde incelenmektedir.
Çeşitli sosyal ve siyasi gelişmeler sonucunda ortaya çıkan bu dönemler içerisinde Beylikler
Dönemi’nin ayrı bir yeri vardır. Denilebilir ki bu dönemle beraber Türk yazı dili, Anadolu Sel-
çuklularının resmî dili, bilim ve din dili olan Arapça ile edebiyat dili olan Farsçaya karşı önemli
başarılar göstermiştir. Siyasî, sosyal, ekonomik, kültürel şartların imkân tanımasıyla, bu tarihî
dönüm noktasında Türkçe, olgun bir yazı diline dönüşmüştür. Beyliklerin başında bulunan bey-
lerin ilim adamlarını Türkçe yazmaları konusunda teşvik etmeleriyle, özellikle de sözlü Oğuz
lehçesi (Oğuzca) yazıya aktarılmış ve bu döneme özgü yapılar ortaya çıkmıştır. Bu dönemin
kelime hazinesi “Eski Türk yazı dilinden arkaik şekillerle Oğuzcadan gelen şekilleri kaynaştır-
ma suretiyle yeni bir ilim ve edebiyat dilini besleyebilecek kelime malzemesini de ortaya koy-
muş bulunmaktadır” (Korkmaz 1995: 419-423).
Bu makalede, Beylikler Dönemi’ne ait bir sure tefsirindeki eskicil sözcükler tespit edilmiştir.
İncelediğimiz eser, İnançoğulları Beyliği’nin2 son beyi İshak Bey bin Murâd Arslan’ın3 (hü-
kümranlık yılları yaklaşık 1362-1368; ölümü 1391’den sonra) isteğiyle Türkçeye çevrilmiş
Tebâreke (Sûretü’l-Mülk) Tefsîri’dir. Şimdiye kadar eserin müellif hattına ulaşılamamış oldu-
ğundan yazarının kim olduğunu ve telif tarihini bilmiyoruz. İncelediğimiz tefsir, 1422 (Hicri
826) tarihinde Edhem bin Hıfzu’llah bin Hasan et-Tavîl el Bağdadî tarafından istinsah edilmiş-
tir. Eser günümüze kadar iyi korunmuş ve ebru kâğıt kaplı bir cilt içindedir. 16.5x12.5 ölçüle-
rinde, yazısı güzel, tamamen harekeli nesihtir. Her sayfasında 9 satır (ilk sayfada 8 satır) olup
124 varaktır. Burdur İl Halk Kütüphanesinden Konya’ya geldiği için Burdur nüshası olarak
bilinen ve Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesinde olan eserin 1a-64a sayfaları arası Çav-
dar (2005), 64b-124b sayfaları arası ise Ölker tarafından yüksek lisans tezi olarak çalışılmıştır
(2005).
Beylikler Döneminde yazılan bu Tebareke Suresi Tefsiri, eskicil ögeler bakımından oldukça
zengindir. Ayrıca, Ölker tarafından eserin 64b-124b sayfaları temel alınarak bir dil ve imla ince-
lemesi yapılmıştır (Ölker 2008b: 169-173).
Tebareke Suresi Tefsiri’nde Tespit Edilen Eskicil Sözcükler:
2 İnançoğulları Beyliği, Lâdik ya da Denizli Beyliği olarak da bilinir. Yaklaşık 1261-1368 tarihleri arasında önce
Isparta-Alâiye, Elmalı, sonra sadece Denizli çevresinde hüküm sürmüştür (Baykara 2000: 263-264). 3 İshak Bey, İnançoğulları Beyliği’nin son beyidir. 1362’den önce ölen babası Murad Arslan Bey’in yerine tahta
geçmiştir. Beylik muhtemelen 1368 tarihinde Germiyanoğulları’nın hakimiyetini tanıyarak bağımsızlığını
kaybetmiştir. 1391 tarihinde de yaşadığı bilinen İshak Bey tıpkı babası gibi, hatta daha babasının sağlığında, ilmî
çalışmaları teşvik ederek Türkçe kitap yazılmasını desteklemiştir (Baykara 2000: 264; Özkan 2010: 542).
Beylikler Dönemine Ait Bir Tebâreke Suresi Tefsirinde Eskicil (Arkaik) Sözcükler
The Journal of Academic Social Science Yıl:6, Sayı: 69, Nisan 2018, s. 209-224
212
Eskicil sözcük ve unsurlar, özellikle yazılı bir metnin Türk dilinin hangi dönemine ait olduğunu
işaret eden çok önemli göstergelerdir. Biz bu unsurların sadece sözcükler yönüyle ilgili bir araş-