Sugilanong Sugboanon 1941-1998

CEBUANO SUGBUANONG

FICTION SUGILANON

1941 – 1998

Edited and Translated

By

Erlinda K. Alburo

Vicente Bandillo

Simeon Dumdum Jr.

And

Resil B. Mojares

CEBUANO STUDIES CENTER

University of San Carlos

Cebu City, Philippines

2006

Published with the assistance of the Toyota Foundation

2

3

ACKNOWLEDGEMENTS

The project to compile a critical anthology of Cebuano fiction was carried out under the

auspices of the Toyota Foundation of Japan. The editors thank the Foundation for the support.

The editors also express gratitude to individuals who have extended encouragement and

assistance to the project: Yoshiko Wakayama of the Toyota Foundation, Fr. Theodore Murnane,

SVD, of the University of San Carlos, Celia SyPiecco and Marlyn Braga, for staff support, and

the personnel of libraries consulted in the project. The Cebuano Studies Center and its mother

institution, the University of San Carlos, provided the institutional base for the project. Their

contribution is herein acknowledged. Proper credits to sources of texts are given in the endnotes

of the volume. We thank the Cebuano Writer, to whom this book is offered as tribute.

SELECTION AND TRANSLATION

This series of anthologies presents in chronological order a selection of literary texts in

Cebuano. The present volume covers Cebuano fiction from 1941 to 1998. In selecting texts for

inclusion, the editors were guided by the following general principles: distribution of texts in

time, representativeness in themes and styles, and literary merit. A liberality of outlook that

highlights the variety of Cebuano fiction – instead of strict formalist standards – informed the

selection.

In translating the texts, the editors tried to hew as closely as possible to the original, using

the sentence as the unit of translation. At the same time, an attempt was made to enhance

readability and capture the temper of the original by aiming at a literary reconstruction in a new

language instead of strict literalness in the transfer of texts.

No attempt was made to standardize orthography. Instead, the text as originally written

or printed (except for obvious typographical errors) was followed. Notes are appended to the

present volume for biographical and bibliographical data as well as annotations of the

translations.

4

TABLE OF CONTENTS

PREFACE: ―Later Developments in Cebuano Prose Fiction,‖ by Resil B. Mojares, 5

ANTHOLOGY

FAUSTO DUGENIO

Labawng Magtutudlo (1946)/The Greatest Teacher, trans. Vicente Bandillo, 9

MARIA KABIGON

Pagtulon-an (1947)/Lesson, trans. Erlinda Alburo, 14

EUGENIO VIACRUCIS

Ang Mga Mata sa Dagat (1955)/The Sea‘s Eyes, trans. Simeon Dumdum Jr., 21

GODOFREDO M. ROPEROS

Usa ka Botelyang Suka (1956)/A Bottle of Vinegar, trans. Vicente Bandillo, 26

FORNARINA ENEMECIO

Kuwentas nga Manol (1957)/Jasmine Necklace, trans. Erlinda Alburo, 32

POTENCIANO CAÑIZARES, JR.

Ang Nagahulat sa Kangitngit (1963)/He Who Waits in the Dark, trans. Erlinda Alburo, 36

AGUSTINO PUJIDA

Lunop (1964)/Flood, trans. Vicente Bandillo, 42

TEMISTOKLES ADLAWAN

Ang Gidak-on sa Dagat (1966)/Immensity of the Sea, trans. E. Alburo and Ester Tapia, 49

AUSTREGELINA ESPINA

Ang Bisita (1973)/The Visit, trans. Austregelina Espina. 63

DIONISIO R. GABRIEL

Ang Tigtupo sa Dalan V. Rama (1973)/Matchmaker of V. Rama St., trans. S. Dumdum Jr., 71

MARCEL M. NAVARRA

Siya ug ang Iyang Tungdonon (1975)/Within His Compass, trans. Mojares, Alburo & E. Tapia, 81

GREMER CHAN REYES

Agianan Paingon sa Adlaw (1975)/A Trail Towards the Sun, trans. Vicente Bandillo, 99

RICARDO I. PATALINGJUG

Excerpt: Itom nga Sabado (1984)/From Black Saturday, trans. Erlinda Alburo, 109

JANUAR YAP

Dekada (1998)/Decade, trans. Januar Yap, 119

MARIA VICTORIA BELTRAN

Ang Damgo ni Eleuteria Kirschbaum (2005)/Eleuteria Kirschbaum‘s Dream, trans. M.Beltran,126

NOTES ON AUTHORS AND TEXTS, 133

5

LATER DEVELOPMENTS IN CEBUANO PROSE FICTION

Resil B. Mojares

ON the eve of the Second World War, the short story and novel in Cebuano were already

established literary forms in terms of volume of production, reader acceptance, and the

level of quality to which these forms were brought by writers of the prewar period.

At the same time, however, the prewar period also witnessed the

commercialization of literary forms. The proliferation of Cebuano periodicals and the

expansion of readership created a demand for verse and fiction. (Around 33 newspapers

and magazines in Cebuano were published between 1930 and 1940). As this happened,

fiction came to be commodified, hurriedly manufactured on the basis of tested formulas

to satisfy appetites for easy entertainment and edification.

Many readers began to tire of the well-worn formulas of mass fiction, seeing in

them much that falsified art and life. As early as 1918, readers‘ comments in Cebuano

periodicals already showed disaffection with routinized melodramas and aimless, padded,

and overindulgent serialized romances. Criticism was leveled against:

…writings without head or tail, books of love

stories, verses that are like the wailing of sheep

being slaughtered, which have as their only aim a quick

sale to turn in some money. [1].

Others criticized works with ―such excessive decoration that the reader is led

astray in following the narrative path because he has become inebriated with

embellishments‖(hilabihang bulakbulak, ang magbasa mahisalaag na lamang sa dalan

nga gilaktan sa sugilanon tungud kay mahubog na man sa hilabihang mga dayan-dayan).

[2]. Even magazine editors began to call for better-crafted and more purposive fiction.

―How-to-write‖ articles and columns were run in Cebuano periodicals. Serialized novels

that overextended themselves (novels were written by installment and tended to run

forever as writers were paid per installment or chapter) were cancelled or cut short. In

1922, Bag-ong Kusog ran an editorial which set forth rules for works the magazine would

publish: ―We shall publish works with moral value and with utility for workers, farmers,

merchants, and people of like kind.‖ [3].

As all this happened, however, there were changes in the cultural environment

that militated against the growth of Cebuano writing. The introduction of an English-

based public school system at the start of American colonial rule eroded the ground for

Cebuano writing. New generations of Filipinos were raised to look upon English as the

language of high culture. Young Cebuanos found themselves weaned away not only

from the language of the home but from their literary elders and the past. In the eyes of a

new educated class, Cebuano dropped down the cultural ladder and came to be associated

with what was ‗popular‘ and ‗vulgar‘. By the 1930s, and perhaps earlier, a cultural split

that was both generational and socioeconomic (in Tagalog, the high/low split between the

pampanitikan and the pambakya) was already evident. Cebuano writing came to be

associated with the ‗subliterary‘ as a new generation of writers, schooled in American-

6

style schools, took to English as the medium of ‗modern‘ literature. As early as 1918,

Cebuano dramatist Buenaventura Rodriguez already felt called upon to issue a ―defense‖

of the vernaculars, arguing that the use of a native language was crucial for the

cultivation of nationality. [4].

THE war years (1942-1945) were an interruption in Cebuano literary history. There

were no publishing outlets outside the Japanese-controlled Visayan Shinbun (which

published a few literary pieces in English and was edited by Cebuano writer Napoleon

Dejoras) and a few small, irregular, clandestine guerrilla publications. Moreover, the

unsettled conditions of war and enemy occupation did not favor the fostering of literary

activity.

With the termination of the war in 1945 and the normalization of conditions,

Cebuano newspapers and magazines returned and with them the publishing of Cebuano

fiction. In a sense, it was a return to the status quo ante. In fact, Cebuano publishing

entered a period of even greater vigor. Prewar writers returned to publishing stories and

novels, which often dealt with the same themes that dominated fiction before 1941.

This time, however, the field came to be dominated by publishing companies

based in Manila, by magazines like Bisaya (which resumed publication in 1946 and has

continued to this day), Alimyon (1952-1963), and Silaw (1961-1964). An interesting

publishing venture of the time was Liwayway Publications‘ Saloma (1948-1953), a small

magazine entirely devoted to fiction, whether original Cebuano works or Cebuano

translations of works by popular Tagalog writers like Nemesio Caravana, Susana de

Guzman, and Fausto Galauran. The only notable Cebu-based Cebuano magazine of the

postwar period was Bag-ong Suga (1963-1971). In terms of circulation, Cebuano

publishing reached its height in the 1950s and 1980s, with Bisaya, the leading magazine,

reaching circulation levels beyond 60,000 copies.

Tendencies of the prewar period persisted: harried writing, facile plot

formulations, idealization of values, and a pandering to the affective aspects of literature.

On the other hand, in the work of some practitioners, Cebuano fiction acquired a more

mellow, more confident voice. One finds this in such writers as Flaviano Boquecosa,

Marcel Navarra, Eugenio Viacrucis, Fornarina Enemecio, Martin Abellana, Fausto

Dugenio, and Maximo and Nazario Bas. Significant work was also done by younger

writers like Gumer Rafanan, Alex Abellana, Benjamin Montejo, Gremer Chan Reyes,

and Temistokles Adlawan. The work of such English-Cebuano fictionists as

Austregelina Espina, Godofredo Roperos, Junne Cañizares, Dionisio Gabriel and Ricardo

Patalinjug provided a healthy, cross-fertilizing influence in contemporary Cebuano

literature.

The postwar period however also saw the increased marginalization of Cebuano

writing in the scheme of a national literature and culture. This reflected, on one hand, the

primacy of English as the language of high and political and economic power, and, on the

other hand, the dominance of the national capital region and its language, Tagalog

(variously promoted as the or the base of the national language). Cebuano writing was

relegated to the status of what was merely local or ‗regional,‘ one that has some value in

itself but may not have much consequence in the larger discourses of the nation and

world. The relations of dominance and subordination can be seen, for instance, in the

state of literary translation to and from Cebuano where there is an approximate ratio of 20

7

literary works in English or Tagalog translated into Cebuano to one in Cebuano that gets

translated into these languages. [5].

IN recent decades there has been a resurgence of academic interest in vernacular or

regional literatures. This derives, in general, from broad nationalist and populist

sentiments and, in particular, from a recognition of the need to anchor definitions of

‗national community‘ (and programs of work in its behalf) on a clear knowledge of its

constituent parts. This has resulted not only in a wave of scholarship on regional literary

traditions but a growing number of young Cebuanos writing in Cebuano instead of

English.

As yet, it is not clear how this has changed the complexion of Cebuano writing.

Today, surface indicators do not give much cause for optimism. For me, publishing has

declined. Only one mass-circulation magazine in Cebuano is in existence: Bisaya,

which has dropped from a high circulation of 80,000 in the 1960s to 20,000 today. The

Cebuano language is not taught in the schools and Cebuano literature is only peripherally

noted in literature courses in colleges and universities.

There is, moreover, the impact of modern mass media on the reading habits of

Cebuanos. Electronic media came to Cebu early. As early as 1902, foreign films were

already shown as modern curiosities in makeshift venues like warehouses and cockpits,

and the first radio station in Cebu was established in 1929. However, the impact of the

new media on local culture became significant only in the postwar period, with the

transistor revolution in the mid-1950s (which democratized ownership of radio receiver

sets) and the flourishing of the Cebuano and Tagalog film industries.

In the early stages there was a degree of symbiosis between cinema and Cebuano

writing Writers borrowed plot material and techniques from films and film fostered an

appetite for fictional narratives. With the emergence of a Cebuano movie industry -- as

early as the 1920s, then reaching a height in the 1950s and 1960s – the relationship was

even closer. Cebuano plots were processed as films and local writers (like Piux Kabahar

and Natalio Bacalso) worked in the industry. The Cebuano film industry, however,

collapsed in the 1960s, in part because of the competition of the better-financed and

centrally-positioned Tagalog movie companies of Manila. With demise of the industry,

the old collaborative relationship was lost. In the case of radio, local stations have

fostered an active interaction between the medium and literary writers who supply radio

with the radio plays that are the most popular ingredients of local radio programs. This is

not so in the case of a medium dominated by canned foreign shows and relays of Manila

programs.

The electronic media (with the exception of radio) are dominated by centers of

production based outside the region. This has relegated Cebuanos to being consumers,

instead of creators, of cultural products. This has not only restricted opportunities for

local artists but has modified the people‘s mode of participation in cultural creation.

Moreover, cinema and television now offer avenues for the quick satisfaction of desires

for art, entertainment, and information that used to be filled by Cebuano books and

magazines. The erosion of Cebuano reading habits is seen in the way cheap Tagalog

comicbooks (komiks), with their weekly fare of romances, mysteries, and sex-and-horror

stories, have cut into the market of the old Cebuano magazines.

8

Literature, however, carries with it its own special, irreplaceable values. It will

continue to occupy an important position in Philippine culture. And literature in

Cebuano will persist and hopefully expand, for so long as the language itself remains

alive and dynamic. The notion and practice of Cebuano writing however must change as

the nature of what constitutes the ―local‖ changes. In the years ahead, Cebuano writing

must move beyond old insularities and continually redefine itself in relation to the larger

worlds in which it is implicated. It no longer suffices, for instance, to limit it to old

notions of identity and territoriality (whether its equation with the political unit called

―Cebu Province‖ or some essentialized notion of who or what is ―Cebuano‖). In this

respect, the word Cebuano itself may be a constraint to the extent that it marginalizes

writings done in the language (or versions of it), for instance, in Mindanao, and to the

extent that it inhibits the writer‘s claim to a cultural location more expansive and complex

than his predecessors inhabited.

With the interest in the recovery of local traditions (and, in politics, programs of

enhanced autonomy) and awareness of the need for more dynamic cross-regional

fertilizations, Cebuano literature must seize its future. It does not travel a narrowing,

disappearing road but one that opens out into a territory of as yet unrealized possibilities.

NOTES

[1] Kolas Tabian, ―Sari-sari,‖ Bag-ong Kusog, September 1918, 5.

[2] Eustaquio B. Gonzales, ―Mga hukom sa basahon ‗Larawan‘ ni Rama,‖

Bag-ong Kusog, 9 August 1921. For similar observations: Epifanio Alfafara, ―Kanang

mga sugilanong malaw-ay,‖ Bag-ong Kusog, 22 June 1920, 6: Tawo sa Dakit, ―Unsaon

pagsulat sa sugilanon,‖ Bag-ong Kusog, 19 March 1926, 6; and Pilosopo Tasyo, ―Unsaon

pagsulat sa mga sugilanon,‖ Bag-ong Kusog, 14 January 1927, 5.

[3] [Editorial], Bag-ong Kusog, 4 January 1922, 9.

[4] Buenaventura Rodriguez, ―In defense of the vernaculars,‖ Thinking for

Ouserlves, ed. V.M. Hilario & E. Quirino (Manila: Oriental Commercial Company,

1924), 67-73. This article was first published in 1918.

[5] Resil B. Mojares, ―From Cebuano to Cebuano: The Politics of Literary

Translation,‖ Philippine Quarterly of Culture & Society, 18:2 (June 1990), 75-81.

9

FAUSTO DUGENIO

Labawng Magtutudlo (1946)

Dili na kinahanglang sultihan pa ako sa dakung kabalhinang makita sa akong panglawas

ug panagway.

Kaganihang buntag miduaw kanako si Marita, akong kauban sa tulonghaan sa dalaga pa

ako ug suod kong higala.

―Del,‖ nakatuaw siya, ―unsay nahitabo kanimo?‖

Mipahiyum ako. Dayon gisulayan ko pagkatawa aron ingnon nga ang pangutana ni

Marita kanako angay lamang tubagon sa tiaw-tiaw. Apan nakita ko nga bisan si Marita nakasabut

nga wala mataboni sa akong taphaw nga katawa ang kahilaw sa akong panagway.

―Unsay nahitabo kanako, Mar? Wala man. Maayo man ako.‖

Si Marita nitan-aw pag-ayo kanako. Gitutokan ako niya. Apan kinahanglan pa ba nga

suling sulingon ang akong dagway aron sutaon ang kahimtang sa akong panglawas?

―Unsay walay nahitabo, Del? Ayaw gani ako paglimdi. Maniwang ug maluspad ikaw

kaayo. Naninghaw kanang imong mga mata. Ikaw karon anino na lamang sa Delia nga akong

kauban sa tulonghaan. Pasayloa ako nga gisultihan ko ikaw sa ingon niini apan sama da ikaw sa

akong igsoon. Del, malisud na ikawng mailhan sa atong mga higala. Naunsa ba ikaw?‖

Gipugngan ko nga dili ako moubo. Apan wala ko mapugngi ang kagilok sa akong

tutonlan. Nakaubo gayud ako. Unom na ka bulan ang pag-antus ko sa ubo nga ingon niining

mitakboy ug naglaygay kanako. Nasayud ako nga dili kini ubo nga kasagaran. Lain na nga

matang sa sakit. Sakit nga angay nang likayan.

―Dili ikaw maayog lawas, Del. Masakiton ikaw. Unsa bay nahitabo kanimo?‖

Gipasipad-an ba ikaw ni Ramon?‖

―Wala man ako maunsa, Mar. Ug si Ramon wala man magpasipala kanako. Nasayud na

bitaw ikaw nga si Ramon maayong tawo.‖

Didto kami maglingkod sa may bintana. Gitaliwala kaming duha sa usa ka diyutayng

talad diin gibutang ni Dina, akong suloguon, ang painit-kape nga gisulod sa kapetera, asukal,

gatas, mga platito, tasa, kutsara ug tenedor. Apan kining tanan sama da sa wala matandog. Si

Marita igo lamang miisa sa usa ka tasa nga kape ug gipaduol sa iyang mapulang mga ngabil.

Wala mohigop niini ni motilaw sa ubang makaon. Nakasabut ko ngano, busa wala na lamang ako

mopugos kaniya pagpakaon. Namalibad nga busog na kono siya apan mabaw da nga balibad.

Ang matuod mao nga nahadlok siyang matakdan sa akong sakit. Apan kon mahadlok siyang

matakdan sa akong sakit, nganong miduaw man kanako? Nasayud usab ako sa tubag.

Matahum ikaw, Marita, nga sud-ongon. Bus-ok ang imong lawas, masukolon ang imong

mga dughan. Mapula-pula ang imong mga aping, pinintalan kun dili. Ingon man ang imong mga

ngabil. Binag-ong urug ang tabas sa imong manipis sedang senina. Malison ang imong mga

bukton ug bitiis.

Mga duha pa lamang ka tuig ang akong kaminyoon ug mga duha na usab ka tuig, Marita,

nga wala kitang duha magkakuyog-kuyog. Apan niadtong pagkuyog-kuyog pa natong duha,

sama kahingkod ang atong panglawas. Diha pa gani daghang miingon nga kon magkuyog kita

ako ang malagmit tan-awon pagbalik-balik sa mga lalaki. Ang ilang mga mata magahi kaayong

ulangon gikan sa akong lawas, gikan sa itaas paingon sa ubos. Apan dagkung kabalhinan

nahitabo sa akong panglawas sulod sa duha ka tuig sa akong kaminyoon. Ug busa may

katarungan ikaw sa imong gipamulong.

―Wala man unta ikaw manganak,‖ nagkanayon si Marita, ―ug ngano nga naingon niana

ang imong lawas? Dili ba mao da untay madaling takboyan sa sakit ang babaye nga daghang

anak?‖

―Ambut bitaw ngano, Mar, nga naingon niini ang akong lawas.‖ Ug ilawom sa akong

kasingkasing gikasakit ko kaayo ang mga pulong niya. Apan kinahanglang dili ko ipakita ang

akong matuod nga gibati. Unsay makuha ko kon awayon ko si Marita?

10

Nasayud ako, Marita, nga sulod na karon sa usa ka tuig ikaw ug si Ramon nagdula-dula

sa kalayo. Nasayud pa gayud ako nga sa dalaga pa ako ug nangulitawo pa si Ramon kanako,

malulot kaayo ang imong tinan-awan kang Ramon, madapiton ang imong pinahiyuman kaniya.

Nahinumdom ako kaayo nga dihay makausa, gikan kita sa tulonghaan, gihapitan kita ni Ramon sa

iyang gikasakyan nga taksi. Nagpaulahi gayud ikaw pagsulod sa salakyanan sa pagkakita mo nga

akoy gipauna ni Ramon. Ang gusto mo nga mosunod ikaw kang Ramon. Kadto aron makatupad

ikaw paglingkod kaniya ug magkasimpig ang inyong duha ka lawas. Lain pa gayud nga higayon

ang didto kita sa ―Moonlight Terrace,‖ itaas sa ―Central Hotel.‖ Kay ako da man ang gipunayg

sayaw ni Ramon, gisultihan ko siya nga pasayawon usab kanimo, Marita. Ug sa dihang

nagsayaw na kamo, gidasok gayud nimo ang imong dughan didto sa kang Ramon ug usa ka

kalibutan nga kalipay tataw kaayo sa imong panagway. Ah, nasayud ako sa tanan, Marita!

Nabuang ikaw sa gugma kang Ramon…!

―Unom na tingali karon ka bulan nga wala kita magkita unsa no, Del?‖ Nagpahiyum si

Marita. ―Halayo man ugod usab kining inyong pinuy-anan. Maarang-arang pa man ikaw sa

katapusang panagkita nato. Diin kadto? Ah, didto sa `Escolta.‘ Kon wala pa kami si Ramon

magkakita kagahapon ug gitug-anan ako niya sa inyong puloy-anan, dili unta ko makatultol

nganhi. Giduaw ko dayon ikaw.‖

―Mapasalamaton ako kaayo nga nahinumdom pa ikaw kanako, Mar,‖ mitubag ako, nunot

ang usa ka mahuyang pahiyum nga gibalus ko sa matahum pahiyum ni Marita.

Abi nimo, Marita, kon buta na gayud ako, bungol na gayud ako, lulid na gayud ako? Abi

mo wala ako masayud nga hapit tanang adlaw magkita kamo si Ramon? Abi tungod kay daku

kaayo ang siyudad sa Manila ug gipuy-an sa usa ka milyon ug tunga ka tawo, malilong na gayud

ang imong mga buhat uban sa akong bana? Nasayud ako nga kining imong pag-anhi maoy

pagsuta mo kon matuod ba ang gisulti ni Ramon kanimo nga masakiton ako ug nga sa dili

madugay mahingpit ang imong kalipay uban kaniya. Tanan mong mga pulong gitumong

pagdugang pagsamad sa akong balatian, pagpadaghan sa akong sakit.

―Ayaw pagluya-luya, Del. Panlimbasog. Patambal. Ug ayaw padaug sa sakit. Tan-awa

ako. Dili ba magulang mo ako sa duha ka tuig? Karon kawhaag-duha lamang ang imong

panuigon apan kawhaag-upat na ko. Kalooy ni Bathala wala akoy gibati nga sakit. Apan ikaw

daw makadaghan na mangapo. Pakalaki, Del. Lig-ona ang imong buot, paningkamot sa

kaayohan sa imong lawas.‖

―Salamat Mar, salamat sa imong mga maayong tambag.‖

―Anaa pa kanang imong ubo. Ipadali kana pagpatambal.‖

Nasayud ako, Marita, nga pulos salingkapaw ang imong gipasabut nga kalooy kanako.

Nasayud ako nga inigkanaug mo dinhi ning balaya maliksi na pagdugang ang imong linaktan kay

namatuod na man nimo nga sa dili madugay ikaw na ang bug-os makapanag-iya kang Ramon ug

nga unya dili na kinawat-kawat ang inyong kalipay. Gitan-aw mo usab pag-ayo kining balay nga

gipalit ni Ramon mga usa na ka tuig karon. Sa dili madugay, naka ingon ikaw sa imong

hunahuna, ikaw na ang rayna dinhi ug maayong larawan mo na ilawom sa imong panghunahuna

unsaon mo kining balaya pagdumala kon wala na ako sa kalibutan. Ah, kon nasayud pa lamang

ikaw, Marita!

Ning akong kahilimatyon, malipayon ako nga inigkamatay ko, ikaw ang mahimong

ikatolong asawa ni Ramon aron mo masuta unsa ang matuod. Kon dili ikaw niya ma-asawa, dili

ikaw makaagi sa akong giagian, dili ikaw makaagi sa giagian sa iyang unang asawa. Wala ikaw

makaila kang Lali, ang unang asawa ni Ramon. Naminyo sila sa napulog-pito pa lamang ang

panuigon sa babaye. Ikaw ug ako, sa kinatumyan sa atong duhang kaanyag, layo da kaayo sa

katahum ni Lali kaniadto. Apan tolo da ka tuig ang ilang kaminyoon ug si Lali mipanaw sa wala

nay pagbalik. Ang iyang gikamatyan? Mga sakit nga sama ning karon akong giantus. Apan

kaniadto wala ko batia ang gibati ni Lali. Kaniadto, sama karon sa imong hunahuna, mao day

akong giisip kanunay ang kaugalingon kong kalipay. Sama karon sa imong gibuhat, gihimo ko

11

kutob sa akong maabut aron modugang ang iyang sakit, aron madali pagkahingpit ang among

gugma ni Ramon.

Ug wala ikaw masayud niining tanan kay sa pagkakauban nato sa tulonghaan, patay na

man si Lali ug kaslonon na kami si Ramon. Gipaabut na lamang namo niadto nga molabay ang

tulo ka bulan aron dili kaayo mangil-ad palandungon nga mao pa gani pagkamatay sa iyang

asawa, magminyo sa dayon si Ramon sa lain. Wala man usab kinahanglang magdali kami si

Ramon pagminyo. Sa among kahimtang kasal na lamang ang kulang.

―Moadto na ako, Del,‖ matud ni Marita nga midungan pagtindog. ―Duna pay akong

hikayon sa akong tindahan. Duawon ko da ikaw pagbalik, Del, kon makahigayon ako.‖

―Salamat, Mar, salamat.‖

Marita, ikalipay ko sa daku uyamot nga inigkamatay ko ug kana mahitabo sa dili na

karon madugay, ikaw makatambong sa akong pagtinga. Makita mo ako unya sama sa pagkakita

ko sa kahimtang ni Lali sa pagdungaw niya sa kamatayon. Sa iyang pagkamatay didto ako sa

iyang kiliran. ―Del, wala akoy laing ipangliyupo kang Bathala: imong kalipay. Wala na ako

karon maghunahuna sa akong kaugalingon. Ang akong nagul-an ikaw. Hinaut pa unta nga dili

ikaw mag-antus sama kanako.‖

Ug karon pa ako masayud, Marita, unsa diay ang buut ipasabut ni Lali niadtong mga

pulonga. Dili pa karon dugay, pipila pa lamang ka adlaw, sa paghiling-hiling ko sa mga

butanganan sa mga karaang basahon sa balay, nakita ko ang usa ka diyutay nga ―diary‖ kun

adlaw-adlaw mugbo nga sinulat-kaagi ni Lali. Wala gayud kadto mabasa ni Ramon kay kon

nakita pa niya, sa walay duhaduha iya gayung tagoon gikan kanako. Didto sa diyutayng basahon

gihukad ni Lali ang iyang tanang gibati ug pag-antus sa iyang kaminyoon apan kadtong tanan

karon ko na mabasa nga ulahi na kaayo. Apan bisan pa man gani kaha kon nabasa ko kaniadto,

dili man gihapon tingali mabalhin ang akong hunahuna. Didto nabasa ko nga si Lali nasayud

diay kaayo sa gibuhat namo ni Ramon. Nahibalo siya sa tanan. Didto gisaysay niya ang katahum

sa panagway ni Ramon, ang kahingpit sa iyang pagdumala sa iyang isigkatawo, katanus sa iyang

panlihok-lihok, kamalinis sa iyang pamatasan, ang iyang pagka maayong tawo. Apan gisaysay

usab ang kapintas ni Ramon nga tinagoan ang iyang pagkahawod mangitag paagi aron ang iyang

asawa laygayon sa mga sakit sa lawas, kasingkasing ug kalag.

Marita, tanan nga nahitabo kang Lali, nahitabo kanako. Sultihan ko unta ikaw apan gusto

ko usab nga tanang natilawan namo ni Lali imong maagian. Dili ang mabasa, madungog ug

makita apan ang mahitabo gayod sa usa ka tawo mao ang labing labawng magtutudlo.

Malooy akong maghunahuna sa modangat kanimo, Marita…!

ooOoo

The Greatest Teacher

Translated by Vicente Bandillo

I don‘t have to be told about the great change that can be seen in my health and

appearance.

This morning Marita visited me, Marita who was my fellow teacher when I was still

single, and a close friend.

―Del,‖ she cried, ―what happened to you?‖

I smiled. Then I tried to laugh to make it appear that Marita‘s question deserved to be

answered in jest. But I saw that even Marita noticed that my forced laughter did not hide the

awkwardness of my expression.

―What happened to me, Mar? Nothing. I am all right.‖

Marita looked at me closely. She looked me hard in the eye. But did she need to

scrutinize my face to discover the state of my health?

―What do you mean by nothing, Del? Don‘t lie to me. You are so thin and pale. Your

eyes stare blankly. You are a shadow of Delia my fellow teacher. Excuse me for talking to you

12

like this but then you are like a sister to me. Del, our friends won‘t recognize you. What‘s wrong

with you?‖

I tried not to cough but my throat itched so. I let out a cough. Six months I had been

suffering this cough that was weakening me. I knew that this was not an ordinary cough. A

different sort of illness. One that ought to be avoided.

―You‘re not healthy, Del. You are sick. What really happened to you? Has Ramon done

anything to you? Has Ramon harmed you in any way?

―Nothing‘s wrong with me, Mar. And Ramon didn‘t harm me. You know very well that

Ramon is a very good man.‖

We were sitting by the window. We were separated by a small table where Dina, my

househelp, placed the coffeepot, sugar, milk, cups and saucers, spoon, fork. But all these

remained untouched. Marita simply raised the cup of coffee to her red lips. But she didn‘t take a

single sip or taste anything else. I knew why, so I didn‘t force her to eat. She apologized that she

wasn‘t hungry but it was a shallow excuse. The truth is that she was afraid to catch my disease.

But if she was afraid to catch my disease why did she pay me a visit? I also knew why.

You are a pretty vision, Marita. Your body is taut, your breasts are well-developed.

Your cheeks are rosy whether painted or not. And so are your lips. Your thin silk dress is of the

latest fashion. Your arms and legs are firm.

I have been married only two years and it‘s also been two years, Marita, since we have

not been together. But those times we were together, we were both healthy. Many would even

say that when we were together, more often than not the men would look at me longer. It was

very hard for them to take their eyes off me, from head to foot. But a great change in my health

happened within the two years of my marriage. So you are not mistaken.

―To think that you haven‘t given birth yet.‖ Marita said. ―Why are you so sickly? Isn‘t

it that women who easily get sick are those who have borne children?‖

―I really don‘t know, Mar, why this happened to me.‖ And deep in my heart I felt the

pain of her words. But I mustn‘t show my true feelings. What would I get if I quarrelled with

Marita?

I know, Marita, that for the past year you and Ramon have been playing with fire. I even

know that when I was still single and Ramon was still courting me, you looked at Ramon with

longing in your eyes, you gave him inviting smiles. I remember only too well that one time from

school, Ramon fetched us in a taxi. You made sure to enter the vehicle last when you saw that

Ramon asked me to get in first. You wanted to get in after Ramon, so that you could sit beside

him and your two bodies would touch. On another occasion we were at Moonlit Terrace, atop

Central Moonlight Hotel. Because Ramon danced with me all the time, I told him to dance with

you, too, Marita. And when you were dancing you pressed your breasts hard on Ramon and a

world of happiness was clearly etched on your face. Ah, I know everything, Marita. You are

crazy with love for Ramon…!

―It must have been six months since we last met, right, Del?‖ Marita smiled. ―Why,

your place is quite out of the way. You were still much better then. Where was it? Ah, at

Escolta. If I hadn‘t met Ramon yesterday and told where you live, I wouldn‘t have known where

to find you. I came to visit you right away.‖

―I am so thankful that you still remember me, Mar.‖ I answered, followed by a weak

smile in answer to Marita‘s sweet one.

You think, Mar, that I am so blind, so deaf, so weak? You think I don‘t know that you

and Ramon are together almost every day? You think that because Manila is so big, with one and

a half million people, you can keep secret your dalliance with my husband? I know that you

came to see for yourself if Ramon was telling the truth when he said that I was sick and your

happiness with him would soon be complete. All your words were calculated to wound my

feelings, to aggravate my sickness.

13

―Don‘t look defeated, Del. Fight. Get yourself cured. Don‘t let the disease get the better

of you. Look at me. Am I not older than you by two years? Now you‘re only twenty-two while

I‘m already twenty-four. With God‘s grace I‘m not sick at all. But you look like you‘ve had

several grandchildren. Take hold of yourself, Del. Strengthen your resolve, strive for good

health.‖

―Thank you, Mar, thank you for your good advice.‖

―Then, there‘s your cough. Have that treated quick.‖

I know, Marita, that all the concern you show me is skindeep. I know that when you

leave this house there will be an added lilt to your walk because you have confirmed that soon

you alone will have Ramon and your happiness will no longer be a stolen one. You also took a

good look at this house which Ramon bought a year ago. Soon, you think, you will be the queen

here and already you are imagining how you will manage the house when I shall have departed

from this world. Ah, if you only knew, Marita!

As I lie dying, I will be happy that when I die, you will become Ramon‘s third wife so

you will get to know the truth. If you will not become his wife, you will not experience what I

experienced, you will not experience what his first wife experienced. You didn‘t get to know

Lali, Ramon‘s first wife. They married when the girl was only seventeen. You and I, at our best,

pale in comparison with Lali‘s beauty then. But their marriage lasted for only three years and

Lali left without coming back. The cause of her death? Illness like what I am suffering now. But

before, I didn‘t feel what Lali felt. Before, like what‘s in your mind now, I only thought of my

own happiness all the time. Like what you are doing now, though Lali was still alive, Ramon and

I indulged in our stolen passions. Like what you are doing now, I did all I could to aggravate her

illness, to hasten the completeness of our love.

And you knew nothing about this because when we were together in school, Lali was

already dead and Ramon and I were about to get married. We were only waiting for three months

to pass so it wouldn‘t seem improper that Ramon remarried very soon after his wife‘s death.

After all, Ramon and I had no need to rush it. The way we were, only the ceremonies were

wanting.

―I‘ll be running along, Del,‖ Marita said as she stood up. ―I have a few things to attend to

at the store. I will come to visit you again, Del, when I have the time.‖

―Thank you, Mar, thank you.‖

Marita, I will really be glad if, when I die and it will be soon, you can attend my dying.

You will see me then like I saw Lali in her deaththroes. When she died I was by her side. ―Del, I

ask nothing from God but your happiness. I am no longer thinking of myself. What worries me

now is you. I hope you won‘t suffer the way I did.‖

And it‘s only now that I know, Marita, what Lali meant by those words. Not so long ago,

just a few days, as I was coursing through the shelf of old books in the house, I found Lali‘s

pocket diary. Ramon for sure hadn‘t read it because if he had surely he would have kept it from

me. There in that small book Lali poured all her feelings and sufferings in her marriage but all

those I read only when it was too late. But even had I read them earlier, maybe it still wouldn‘t

have changed my mind. There I read that Lali knew only too well what Ramon and I were doing.

She knew everything. There she described Ramon‘s handsome features, the perfection in his

dealing with his fellowmen, the uprightness of his behavior, his flawless conduct, his being a

good man. But she also described Ramon‘s viciousness with his wife, in word and in deed, how

adept he was to find means so that his wife would be consumed by sickness of the body, heart,

and soul.

Marita, all that happened to Lali, happened to me. I would have wanted to tell you but I

also wanted you to experience what Lali and I went through. It is not what can be read, heard, or

seen but what really happens to a person that is the greatest teacher.

My heart sinks when I think of what will happen to you, Marita.

14

MARIA KABIGON

Pagtulon-an (1947)

Kaniadto sa wala pa ang gubat, hayahay ang pagkabutang ko kay nagdawat akog suhol

nga 60 ka pesos matag bulan. Hunahunaa lang hinigugma kong magbabasa nga dalaga ako, usa

day akong gibuhi, ang akong inahan.

Wala ako magminyo. Nganong magminyo. Nganong magminyo, nga sa balay akoy

agalon? Kon magminyo ako, ang akong bana mao nay Señor ug ako, moduko ug magpahiuyon

sa kabubut-on sa Señor, kay kining batasana nato, ang pagkahari sa bana, sukad pa sa panahon ni

Adan. Unsaon ta man!

Wala akoy tinipigang salapi, kay ang akong suhol, ginabarumbada ko kanunay. Mga

mahal pahiyas, mahal nga sapot ug gabiing tanan motan-aw sa sine dala ang kahigalaan nga ako

maoy Tan Berino sa bayad sa sine, ug iniggula pa, mangaon ug sorbete.

Domingo kadto. Si Sinto, ang akong trato, ning adlawa moduaw kanako. Otro idem,

dakung balasubas, kay malingaw ug kaon sa idalit ko kaniya. Sukad, wala ako mahinumdom nga

si Sinto magdala ug gasa alang kanako, bisan makaon nga sarang namong kasaloan kay mokaon

man gayud siya sa balay.

―Maayong hapon, Pasing,‖ matod ni Juling.

―Maayo kay ania ikaw. Manuroy karon kitang gabii kay si Sinto nagadapit kanato.‖

―Unsa? Makigsuroy ka nga anaay Hapon nga gipatay sa dalan Juan Luna? Abi nimo,

ang tanang nagpuyo duol sa namatyan sa Hapon atua gidala sa Normal, sa Kempitay.‖

―Nahibalo ba kaha si Sinto ning hitaboa?‖

―Nahi-Sinto-Sinto ka baya! Hala panghipus dayon,‖ migula siya.

Gilayon gihipus ko ang mga pahiyas, mahal nga sapot ug diyutay kaayong salapi. Si

Nanay nahipugwat sa buto sa pusil nga nagagikan sa gula, duol da sa balay. Labi na nga usa ka

daghong nabati namo, ginuntan sa inuwang sa mga iro.

―Pasing, si Juling ba kahay gipusil?‖ nagkurog si Nanay nga nangutana kanako.

―Kon si Juling man gani, dili kadto madali pagkaigo kay abtik nga pagkabaye.‖

Igong natapus ang akong sulti, nahiabut si Juling nga gikutasan. Nahisukamod sa may

ganghaan namo walay tingog, gikuyapan ug among gitabang. Sa sinugdan, gikuyawan kami kay

abi namo siya ba ang gipusil. Apan walay samad ang iyang lawas.

―Pasing, si Sinto intawon gipusil sa banyagang pikot,‖ nagkanayon si Juling, dihang

hiulian na siya.

―Patay ba kaha?‖ matud ni Nanay.

―Tingale. Kay nakita ko nga napakulub sa yuta ug misidlit ang daghang dugo. Ka walay

bili sa atong kinabuhi karong panahona! Si Sinto nagpadulong na unta nganhi, unya iyang

gikahinagbo ang kamatayon. Unsaon ta man!‖

Wala ako makasumpay dayon sa balita ni Juling, kay ambut naunsa kadtong akong

hunahuna. Kalisang ug kahingawa maoy akong gibati. Mahadlok ako nga mogula kay tingalig

hikit-an kami sa Hapon, mahisama hinoon kang Sinto nga gitagbo ang kamatayon. Kon dili usab

mogula, hiabtan unya sa mga banyaga, dakpon ug paantuson. Kinsay nahibalo kon among-

amongan una… Sus, maayo pay pusilon dayon, kay sa hilabtan ang kanunayng ginadamgo sa

babaye: ang kaputli.

―Pasing, manggula gayud kita ning siyudad. Ayaw kabalaka sa ato unyang kabuhian

didto sa bukid, kay kini,‖ gitudlo niya ang among mga bukton, ―may igong kusog alang sa mga

buhat.‖

Tuod man. Sa among paniid nga nawala na ang mga banyaga, mikaratil kami dayon

padulong sa bukiran sa Sibonga. Bukid sa Manatad, dinhi kami modangop. Balay ni Abing

Isyong maoy gipuy-an namo, kay haduol sa tinubdan.

Ang kanhi Pasing nga mao ray mahimo ang pamustora karon maalam nang mosanggi sa

mais, mokalot sa kamote, sa usa ka pulong, mamuo na ako aron mabuhi, ako ug si Nanay. Si

15

Juling sanglit akong ig-agaw kauban ko sa buhatan sa kagamhanan ug bag-ong gipatay sa mga

pikot ang iyang amahan, gidapit ko lamang siya sa pag-ipon pagpuyo kanamo.

Bisan gilibutan sa kuyaw, sa kalisud sa panglihok-lihok ug uban pang katalagman tungod

sa gubat, ang naturaliza nagpadayon gayud sa iyang curso. Ug, busa wala mabadlong sa maong

gubat ang gugma sa lalaki ug babaye. Si Juling maoy unang gipana sa bata nga pak-an.

Nakatrato dayon sa usa ka bakwit sama kanamo. Malipayon!

Apan ako nagduhaduha sa pagsalmot nianang pakigtrato kay bisan kadto si Sinto ingon

niadto ang pagkatihik, tamdon ko gayud ang iyang kamatayon. Magbangutan ako sa sulod lang

sa dughan, kay kini maoy buhat nga balaanon. Ang paghandum sa hilum alang niadtong kalag

kang kinsa aduna akoy katungdanan sa mga pagpahinungod sa pag-ampo sa iyang kalinawan

atubangan sa makagagahum, ang Bathala natong tanan.

ENERO 1945. Ning panahona, ang ayroplano, nga maglupadlupad sa kapanganuran ning

lalawigan sa Sugbo pulos na Amerikano. Kay ang sa mga pikot, gumikan sa dakung gahum sa

ayroplano sa Amerika nangahanaw ang tanan, ug wala na patim-aw ning atong lalawigan.

Apan sa maong panahon, ang kahimtang namo sa bukid pait sama sa tinunong

pangyawan. Kay daghan nang mga sapot namo nga nahibaligya ug usahay ibugti namo sa mais

aron makakaon matag adlaw. Usahay magsula lang sa linugit nga lubi, ituslob kini sa asin ug

lami na alang niadtong panahona.

Hain na ang estrelyawong itlog, pan, soriso ug sikwati mabuntag parisan pa sa sinangag

kan-on? Gipulihan sa kamote ug saging. Hain na ang linat-ang karne nga sinagulag hamon, mga

utanong lamian, parisan sa minantikaang isda nga maoy ipaniudto? Gipulihan sa galay sa

kamote, kamunggay ug uban pang utanon ug gisubakan sa una sa ginamus. Apan bisan pa,

kalooy sa langit nabuhi intawon kami ug makaabut pa tingali sa kalinaw.

Bulan sa Pebrero sa maong tuig. Nahidunggo sa lungsud sa Sibonga ang tolo ka PT-Boat

ug usa ka Gunboat. Ang kahinangop sa mga tawo ning hitaboa daku uyamot – dili matukib sa

pulong. Napuno ang lungsod sa mga tawo kay lakip ang mga bukidnon nanlugsong aron lamang

makatan-aw sa mga Amerikano, lakip ako ug si Juling – ayaw kakugang hinigugma kong

magbabasa, kay bisan balanghoy day among pamahaw namustora kamig maayo aron makaparis

sa pagsayaw sa gwapong Amerikano.

Tuod man. Sanglit ang hikay nga giandam sayaw man ug kaon, kami si Juling naapil sa

maong andam. Ang maanindot kay inay mga Amerikano maoy gidalitan, mga Pilipino man

hinoon ing kusog mikaon, kay ang mga matam-is da maoy gikaon sa mga dinapit ug diyutayng

ilimnon nga gikalingawan upod. Apan ang inasal ug uban pang sud-an gikuninitan sa mga

Pilipinhong nanambong. Kami si Juling mikaon usab. Nganong dili? Apan gimidya-midya

namo kay ang tuyo nga dili maglisud unya inigsayaw na.

Nangaon pa gani ang uban misugod na ang sayaw. Ako, kay human na man makakaon,

giduol dayon sa usa ka gwapong opisyal ug mihangyo nga makigsayaw kanako. Sugod dayon,

kausa da sultihi. Nganong magdili nga maoy tuyo? Rumba maoy among gisayaw.

Sa akong paminaw nahauyon ang opisyal ning among sayaw. Kay bisan gisinyasan na

siya sa usa ka opisyal nga sa ato pa, mobanus siya sa pakigsayaw kanako ang akong giparis wala

mokihol milihay hinoon ug nag-utas katawa. Ako sa akong bahin, dili buut nga parisan pag lain

kay nahiuyon ako ning akong paris. Ligdong, simpatiko, linis ang iyang sapot, nangalimyon sa

sabon nga mahumot ug maayong misayaw.

Kay gipaningot na man ako, giuli ako niya sa lingkoranan. Apan igo lang ako

nakalingkod, miduol si Tuding, ang Sibonganhon nga nangulitawo kanako. Mag-aghud

pagtungas ngadto sa Manatad aron lang kono sa pagsud-ong kanako. Tinuod kaha kini?

Si Juling usab, wala ihatag ni Dodong, ang trato, sa Amerikano. Nahadlok? Sila ray

gautas paris hangtud sa pagkahuman sa sayaw. Bubhoan si Dodong, kay bisan kinsang lalaki nga

moduol kang Juling mosiga dayon ang mga mata, lurat-luratan si Juling.

16

Bulan sa Abril. Sa ika 26 sa Marso nga miagi, maoy pagtakas sa mga Amerikano sa

baybayon sa lungsod sa Talisay, Sugbo. Nagkagubat pa gani ang mga Hapon ug Amerikano sa

bukiran sa Babag, mipauli na kami sa siyudad ug nakawani dayon sa PCAU. Maarang-arang ang

among suhol, kay nagdawat kamig tag 5 ka pesos ang adlaw.

Kadtong opisyal nga naparis ko sa sayaw didto sa Sibonga maoy nagpahimutang

kanamong upat. Ako, si Juling, si Dodong ug ang palikerong Tuding. Kini, sanglit hapit na ma-

abogado kay Bar na man lay kulang, maoy among pangulo sa buhatan.

Gitigum ko na ang akong suhol. Walay mausik, kay may rasyon kami matag adlaw nga

dili gani namo mahurot ug kaon. Labi na nga wala kami mag-abang ug balay, kay wala maunsa

ang among balay nga ania sa dalan Sanciangko. Ang ila hinoon ni Juling gisunog sa mga

banyagang pikot human malipay sa ilang pagpuyo.

Matag Sabado dili kami si Juling makapanihapon sa balay, kay nabatasan na ni Mr. Bell,

ang opisyal nga akong higala ug labawng pangulo sa PCAU, nga ginadapit kami niya kanunay

nga adto manihapon sa usa ka malinis nga restawran. Ug human niini, dad-on kami sa sayaw.

Hayahay kaayo, no?

Si Tuding, kay trato na man kami magpamahit sa iyang mga ngabil inigtan-aw niya nga

mosakay na kami sa jeep ni Mr. Bell kinsa maoy nangunay pagdala sa maong salakyan. Kon

makagayon gani si Tuding sa paghunghong, ingnon dayon ako: ―Pasing, pagbantay intawon sa

imong pagka babaye.‖ Akong tubag: ―Ha? Aron ang tawo hibaloan nga maalam bang

molangoy, kinahanglan ilabay siya sa halawom nga tubig? Ako bisan adto papuy-a sa Amerika

mangita gayud akog Pilipino nga maoy akong higugmaon. Ug kon mahitabo nga didto walay

Pilipino, unsa may anaa niana? Matulog ugod, sa malinawon nga paghinanok.‖

BULAN sa Septyembre. Gibalita nga takpan na ang PCAU kay ipuli ang Base S. Kami si Juling

sanglit kawaning daan sa kagamhanan ug gitawag na man gani sa among buhatan kaniadto,

milihok dayon agig pangandam aron dili mapuko sa panginabuhi. Kay pagkapait sa tawong

walay salapi…

Ning higayona aduna kamiy duha ka bakid bugas humay natigum namo sa among napalit

sa PCAU sa 35 sintabos ang gantang kay sumala sa unahan, may rasyon man kami nga dili gani

mahurot pagkaon sa usa ka adlaw.

Salamat sa gubat. Kay nakat-on ako unsaon pagdaginot, unsaon pagpangartiyo ang

pagpuyo ning wanang sa kinabuhi. Ang mga higala ko kaniadto nga magbantay lang inigkadawat

ko sa suhol kay makipanan-aw dayon sa sine, karon dili na makaduol kanako kay giingnan ko

man sila nga magdaginot na ako kay mitagam sa mga kalisud sa miaging gubat.

BULAN sa Hulyo, 1946. Kay daginotan na man ako, nakatigum akog usa ka libo ka pesos ug

akong gipalit sa duha ka lunang pilapilan nga anaa nahimutang sa Talisay. Ang abut ning duha

ka luna dili namo mahurot kaon ni Nanay. Kay sukad sa miaging Hunyo mibulag na si Juling

kanamo kay naminyo man siya kang Dodong. Malipayon kono sila kaayo ning ilang pagpuyo.

Si Tuding gisulatan ni Mr. Bell nga paadtoon sa Manila kay iyang ipahimutang sa usa ka

buhatang Amerikanhon. Nalipay kaayo si Tuding ning pagdapit ni Mr. Bell kay inigka Agosto

moasdang na siya sa Bar kun pasulit pagka manlalaban.

Nagpaabut ako nga mohisgot si Tuding kanus-a kami magminyo kay may kadasig na ako

sa kaminyoon. Apan ang palikero wala gayud maghisgot. Tingalig hiabtan na ako sa ultima

baraha kay sa miaging ika lima sa bulan sa Hulyo, 25 nay akong kagulangon. Kon mahitabo nga

dili ako maminyo kang Tuding, walay sapayan antuson ko ang palad nga naangkon: ang pagka-

lagas. Kay sa pagkatinuod, nanumpa na ako nga dili na gayud makigtrato kay budlay ang pag-

utas bantay sa kaputli. Kini‘y butang nga labing mahal sa babaye, nga mapalong ang hayag sa

adlaw kon hilabtan siya, gawas sa ganghaan sa kamatayon.

Mao kana ang hiyas nga labing mahal alang sa babaye. Sa usa ka babayeng putli,

motikas sa iyang kalo ang lalaking edukado, but-an, ligdong, may kalag ug kasingkasing. Apan

17

kanang mga lalaking banyaga, alang kanila kadto walay bili, sama sa panit sa saging nga ilabay

lang sa sagbutan.

Sa pagpanamilit ni Tuding katunga malipayon, katunga masulob-on ang panagway nga

miatubang kanamong duha ni Nanay. Tingalig tinuoray kining iyang tinguha, kay ligdong kaayo

siya nga nakigsulti kanamo.

―Ya Binang, maayong mahibalo ikaw, sa ngalan sa imong pagka mapinanggaong inahan

nga ako mangasawa gayud kang Pasing unya kon malooy si Bathala ug buligan sa kapalaran ma-

manlalaban na ako,‖ matud pa niya.

―Padayon sa imong maayong tuyo. Ako bahin sa kaminyoon alagad lang sa kabubut-on

sa akong anak,‖ tubag ni Nanay, ug dayon misulod sa lawak.

Sa dihang kami na lang duha, mibalhin siya paglingkod ug midutdot kaayo kanako.

Natingala ako ning iyang lihok kay hapit na moduha ka tuig sa among panagtrato wala kining

lihoka niya gamita.

―Pasing, nasabut ko nga ikaw nagduhaduha gayud bahin sa akong paghigugma kanimo.

Kay sukad sa atong paghigugmaay, kanunay kong himatikdan nga buut kang magpalayo kanako.‖

―Tinuod kanang katapusang pulong nga imong gipadayag. Kay sa pagkatinuod, kinaiya

ko ang pagpahilayo sa akong hinigugma, kay nagbantay intawon ako sa akong pagka babaye.‖

―Nasayud na ako gikan sa mga ngabil niadtong namatay, sa imong batasan ug kinaiya.

Na, ari na lang ako,‖ gikalitan niya ako paghalok ug midali pagkanaug.

Wala ako makalihok. Wala makatingog. Ang pagtulon-an nga hikat-onan ko sa gubat

mao ang pagdaginot. Ug karon, kining nahitabo kanako, usa ka pagtulon-an usab nga angay

matngonan sa mga dalaga. Nganong mitugut ako nga kami dang duha ang mag-atubang?

Nganong mitugut si Nanay nga ako‘ng usara makigsulti sa lalaking hinigugma?

Kaha, misalig si Nanay ug ako usab tungod lamang kay mipahayag na nga mangasawa.

Sayop. Ayaw pagsalig ni kang bisan kinsa, samtang ang kamatuorang hingpit dili pa makita.

Aron ang matuod nga hayag sa suga mogula, taptapi una sa tabil nga maitum.

Ug, hangtud sa pagsulat ko ning kaagi, wala pa ako nasayud unsay nahitabo didto sa

Manila niadtong kawatag halok nga nakalibog sa akong ulo nganong nagpakahilum lang siya,

walay sulat ug bisan diyutay lang untang pangumusta nga ipaagi lamang sa panugon kay duna

man siyay kauban nga nahiuli dinhi sa siyudad. Tigmo nga dili pa matag-an.

ooOoo

Lesson

Translated by Erlinda K. Alburo

Before the war, I was comfortable with a monthly pay of P60.00. Consider, dear reader,

that I was unmarried, with only my mother to support.

I didn‘t get married. Why marry, when I was master of the house? Had I gotten married,

my husband would have been Lord and I would bow and follow the Lord‘s will, for this practice

of ours, the husband lording it over, is as old as Adam himself. So be it!

I had no savings though, for I always squandered my pay. I bought expensive jewelry

and clothes and went to the movies every night together with friends that I treated, like a Tan

Berino, [1] not only to the movies but also to ice cream afterwards.

It was a Sunday. Sinto, my sweetheart, would be visiting me. Otro idem,[2] that big

cheap-skate, he always enjoyed eating whatever I prepared for him. I can‘t remember his

bringing anything for me, not even food we could share since he always ate at home with me.

____________________________________ [1] Tan Berino, shortened form of Kapitan Severino, a local leader noted before the war for his generosity. [2] Otro idem, fr. Sp. ‗otro‘ and Lat. ‗idem,‘ literally ‗another the same,‘ for humorous effect.

18

―Good afternoon, Pasing,‖ Juling said.

―Good thing you‘re here. Let‘s go strolling tonight. Sinto is asking us.‖

―What? Haven‘t you heard of the Japanese that was killed on Juan Luna? You know,

everybody living near that area was brought to the Kempetai.‖

―Do you think Sinto knows about this?‖

―Sinto-Sinto, that‘s all you talk about! You had better get your things together,‖ she said

and went out.

Right away I got my jewelry, good clothes and some money. Nanay was startled by a

pistol shot outside the house, nearby. We heard a groan, followed by the howling of dogs.

―Pasing, do you think they‘ve shot Juling?‖ Nanay asked me in a trembling voice.

―If it was Juling, chances are they didn‘t hit her, for she‘s a quick one.‖

As soon as I said that, Juling came panting. She fell forward at the doorway without a

sound, in a faint. We tried to revive her. At first, we were afraid that she had been shot. But her

body had no wound.

―Pasing, poor Sinto has been shot by the slant-eyed foreigners,‖ Juling said when she

finally came to.

―Is he dead?‖ asked Nanay.

―Maybe. I saw him lying face down on the ground, a lot of blood streaming from his

body. How worthless is life these times! Sinto was on his way here, then met his death. So be

it!‖

I couldn‘t reply to Juling‘s news. I felt frightened and anxious. I was scared to go out

the house and be seen by the Japanese, and meet death as Sinto did. If I didn‘t go out, the

foreigners might catch up, arrest and torture me. Who knows what abuses I might

receive…Jesus, I‘d rather be shot right away, than have woman‘s most treasured thing violated:

her purity.

―Pasing, we really have to get out of the city. Don‘t worry about how we‘re going to

survive in the mountains, for these,‖ Juling said, pointing to our arms, ―are strong enough to

work.‖ And so, as soon as the foreigners left, we scuttled to the town of Sibonga and sought

shelter in the hill of Manatad. We lived in the house of Abing-Isyong since it was near the

spring.

The former Pasing whose only activity was to doll herself up now knew how to gather

corn and dig for sweet potato. In short, we could do farming in order to survive, me and Nanay.

I asked Juling, who was my cousin and former co-worker in a government office and whose

father had just been slain by the Japanese, to come live with us.

Although surrounded by danger, restricted action, and other hardships that go with war,

nature still took its course. So, the war couldn't silence the love of man and woman. Juling was

the first victim of Cupid. She found a sweetheart in another evacuee like us, and was very happy.

But I was of two minds about reentering the realm of love. Although Sinto had been a

tightwad, I still mourned for him. I would grieve in my heart, for it is a pious act to remember a

soul to whom one had some obligation especially in praying for his eternal rest in the Lord, God

of all things.

JANUARY 1945. This time, all the aircraft flying in Cebuano skies were American. The

Japanese had vanished before the power of these airplanes, and did not appear again in the

province.

But at the same time, our condition in the hills was as bitter as pangyawan [3] leaves

cooked in coconut milk. Most of our clothes we had sold and sometimes swapped for corn so we

could eat everyday. There were some times we ate only coconut meat, dipped in salt, which at

the time we thought delicious.

_____________________________________ [3] Pangyawan, vine whose bitter sap is an aborticide.

19

Where was our usual breakfast of fried egg, bread, sausage, and chocolate drink along

with fried rice? To take its place we had sweet potato and banana. Where was lunch – of meat

and ham stew, succulent vegetables, and fried fish? Instead we had sweet potato leaves, horse

radish leaves, and other vegetables cooked in salted fish sauce. Nevertheless, by heaven‘s mercy,

we survived and might even see the peace.

IT WAS February of the same year. Three PT-boats and one gunboat docked at Sibonga. The

townspeople received them with unspeakable joy. The town was crowded with people, for those

in the hills came down in order to see the Americans, including Juling and myself. Don‘t be

surprised, dear reader, that even if we had only cassava for breakfast, we groomed ourselves so

we could dance with the handsome Americans.

And so, since the feast was for both dancing and eating, Juling and myself joined the

party. The curious thing is that, instead of the Americans being served, the Filipinos did in almost

all the food, since the guests took only sweets and some wine. But the Filipinos who attended

crowded around the roast pig and other foods. The two of us joined them. Why not? But we

took care to eat moderately so we could still enjoy the dancing.

While some people were still eating, the dancing started. Since I had finished, I was

approached right away by a handsome officer for a dance. I needed to be asked only once. Why

refuse, when that was precisely our purpose? It was a rumba number.

I could see that the officer was enjoying our dance. My partner looked away and laughed

when a fellow officer signalled for him to take over. I couldn‘t object, for my present partner was

very good. He was formal, charming, neatly dressed, smelled of fragrant soap, and danced well.

Since I was already in a sweat, he returned me to my seat. I had just sat down when

Tuding, the Sibonga youth who was courting me, approached. He swore I was the only reason he

endured the climb to Manatad. I wondered if this was true.

Juling, too, would not be released by Dodong, her sweetheart, to the Americans. Scared?

The pair of them monopolized each other the whole time. Dodong was the jealous type who

would glower at any guy who dared go near Juling and at her, too.

IT WAS the month of April. Earlier, on March 26, the Americans had left the beaches of Talisay,

Cebu. While the Americans and Japanese were still fighting in the hills of Babag, we returned to

the city and found work at PCAU. [4] Our pay was good at P5.00 per day.

The officer who had been my partner at the Sibonga dance helped us four to get jobs:

myself, Juling, Dodong and the philanderer Tuding. The last, who needed only to pass the bar to

become a lawyer, was our office boss.

Already I was saving part of my pay. We spent nothing, since we couldn‘t even consume

our daily food ration. Also, we didn‘t have to rent a house since our house on Sanciangko street

was intact. Unfortunately, Juling‘s house was burned by the Japanese after they had enjoyed

living in it.

On Saturdays, Juling and I didn‘t take supper at home, for Mr. Bell, my officer-friend

who was chief official of PCAU, would invite us to supper at a clean restaurant. After that, we

went dancing. An easy life, wasn‘t it?

Tuding, my sweetheart, used to bite his lips when he saw us get into the jeep which Mr.

Bell drove himself. Every chance he got he would whisper to me: ―Pasing, please take care of

yourself.‖ My reply: ―What? Does one have to be thrown into the deep sea so she‘ll know how

to swim? Even if I were to live in America, I would look for a Filipino to love. If there were

none, so what? I‘d go to sleep peacefully.‖

IT WAS September. The PCAU was to close shop, and Base S would take its place, it was

_________________________________________ [4] PCAU – Philippine Civil Affairs Unit, tasked to bring civil order to the war-ravaged city.

20

announced. Juling and I, who were old government employees, had to move fast. It‘s not easy

for anyone to be jobless…

Thanks to the war, I had learned how to economize and to manage through this vast space

of life. My friends who used to watch out for payday so I could take them to the movies would

not come near me anymore, for I told them that I had learned a lesson from the hardships of the

war and that I was saving my money.

IT WAS July of 1946. Because of thrift, I had accumulated a thousand pesos with which I bought

two ricefields in Talisay. The produce of these two lots was more than enough to feed Nanay and

myself. Since June, Juling was living apart, having gotten married to Dodong. They were very

happy together.

Mr. Bell had written Tuding to come to Manila and work for an American company.

Tuding was very glad over Mr. Bell‘s invitation, for he would take the Bar exam in August.

I was eagerly waiting for Tuding to say something about our getting married, but the

philanderer never mentioned it. It might have been my last card already since on my last birthday

on July 5, I was 25 years old. If I wasn‘t fated to be his wife, I couldn‘t do anything, and my lot

would be that of an old maid. In fact, I had vowed not to fall for anybody else, for it was a hard

thing to be constantly on guard for one‘s purity. This is the most precious possession of woman,

so that the sunlight would dim were she violated, aside from death.

The most valuable jewel of woman. For the chaste, a man would doff his hat off who is

educated, formal, with a heart and soul. But to the rascals it‘s nothing, just like a banana peel to

be thrown among the weeds.

When Tuding came to say his goodbyes, he faced both Nanay and myself with a half-

happy, half-sad look. Perhaps his intentions were serious, for he spoke to us formally.

―Ya Binang, you should know as a loving mother, that I mean to marry Pasing when God

shall have mercy on me and help me become a lawyer,‖ he said.

―Go on with your good intentions. On the matter of marriage, I shall agree with whatever

my daughter wants,‖ Nanay replied, then went inside the room.

When the two of us were left, he changed seats and came near me. I was surprised by

this action, for ever since we became sweethearts two years ago, he didn‘t act like this.

―Pasing, I can feel that you have doubts about my feelings for you. Ever since we got

together, I have always noticed that you keep your distance.‖

―Yes, what you last said is quite true. I try because I‘m constantly on the lookout for my

virtue.‖

―I learned from the lips of your former sweetheart just how it was with you. Well, it‘s

time I went,‖ he kissed me suddenly and went down in a hurry.

I couldn‘t move. I couldn‘t speak out. The lesson I learned from the war was thrift. And

now, what happened to me is another lesson that other women should take note of. Why did I

allow the opportunity for only the two of us to be alone? Why did Nanay leave me to talk with

my sweetheart alone?

Maybe, Nanay and myself were too trusting just because the guy had declared his

intentions. Wrong. Don‘t trust anyone, while the full proof isn‘t there yet. So that the light can

shine very clearly, cover it first with a black veil.

While I write this story, I still don‘t know what happened in Manila to that stealer of

kisses. My mind is confused why he has kept silent, without any letter or even a small greeting

through a friend who came back to the city. A riddle that can‘t be guessed yet.

ooOoo

21

EUGENIO VILLACRUCIS

Mga Mata sa Dagat (1955)

Dugay nang nagdumot si Simon sa iring. Dili maisip ang mga tinap-anan ug pinaksiw

nga nasungkab niini sa iyang payag. Hagbaya pang naupos ang iyang pailub. Apan ang una

niyang paagi sa pagpanimalus, pagluba sa kinabuhi sa mananap nga sungkaban wala gayud

maghimpos. Pakyas.

Sa unang paagi gigamit niya ang sapang. Usa ka gabii niana, gipan-an niya ang mananap

ug isda samtang siya nanuop inandam ang sapang sa tuo niyang kamot. Pagkarol sa lata nga

gisudlan sa paon mihinay si Simon pagkamang, pinugngan ang gininhawa ug binakyawng daan

ang sapang. Walay kisaw bisan gamay nga misabod sa kahilum. Apan pagguho sa nawong ni

Simon sa ganghaan lahus sa abohan, sa daku niyang kahibulong nakamatngon ang iring.

Nagtalikod pa ngani pagpuk-ong ang iring. Mao pa nganiy paghunat sa sapang ang sungkaban

nakalayat na sa gawang sa bungbong salirap sa abohan.

Karon nawagtang na ang kahasol sa naglungot-lungot nga balatian. Ania na gayud sa

iyang kamot ang iring. Maayo nang pagkabilanggo sa halwa nga gituyo niya paggama tapus

hung-a ang duha ka dagkung kitong nga labtingaw nga igtatagana unta niya kang pare niya Baldo

nga misaad pagbaylo niadto ug usa ka tarong kamote. Karon dili na gayud makaipsot ang

sungkaban sa silot nga tugbang sa gidaghanon sa iyang sala – kamatayon.

Usa na ka gabii ug usa ka adlaw ang binilanggo sa halwa. Pagdugang sa kaguol sa

mananap, magkaon pa ngani si Simon diha sa tungod sa halwa diin makita ug mapanimaho sa

iring ang kalan-on. Unya pagkatapos niyag kaon, ibutang pa gayud niya ang salin sa duol sa

halwa sa gilay-on nga dili maabut sa iring pagkawhat. Pagpalaway ang tuyo ni Simon. Buot

niyang palaguton ang mananap. Apan wala magtagad ang iring sa kan-on. Nagtalikod pa man

ngani kini pagpuk-ong. Si Simon na hinoon ang naglagot.

Mao nga ning gabhiona gihukman na lang gayud niya ang pagpahamtang sa silot sa iring.

MANGITNGIT ang kagabhion. Tumang kamingaw ug kadulom mihasol sa tibuok balangay sa

Ipil. Dili pa lang dugay mibagting ang kampanaryo sa simbahan sa lungsod sa animas, kanang

ikawalong takna sa kagabhion. Nanak-op na ang kabalayan. Kay maoy igimok nilag bukhad sa

banig inigbagting gayud sa animas.

Paglusad ni Simon sa iyang payag nga nagaumbaw sa baybayon gibitbit sa wala niyang

kamot ang gaspin nga sinug-an ug bugsay. Ang iyang tuo naggunit sa higot uway sa halwa nga

nagbilanggo sa iring. Sa iyang hawak gitakin ang sundang nga gisulod sa sakob. Sa mapulang

lamdag sa gaspin matataw ang nawong ni Simon nga nagmugtok, ang wait mihugot ug tolo ka

kunot ang mibathay sa agtang nga hapit matago sa paldiyas sa kalong buli nga dunoton.

Daw dili kaayo hugot ang hunahuna ni Simon sa pagsilot sa iring karong gabhiona. Kay

madulom uyamot ang kalibutan ug midungdong ang langit sa amihanan ug silangan. Apan ang

kabalaka sa panahon nawagtang sa alimpatakan niining mamamasol nga giharian sa

pagpanimalus sa iring sungkaban. Hikalimtan ngani niya paggakot ang tak-op sa iyang payag.

Ang kalinaw sa dagat, ang mangitngit ug walay timik nga kagabhion, karon ug unya

pagatugawon lamang sa hinagtok sa bugsay nga mabagnod sa tarik sa baroto. Sa layong unahan

nga gidulngan naglugitom ang banwa sa Tabok gikan diin mabati ang hanap ug panagsang

tinawganay sa tingkawo.

Didto sa dulong sa sakayan, sulod sa halwang kawayan, ang iring banbanon nagpunay ug

ngiyaw. Karon pa kini mongiyaw ug duro, daw nagbagolbol sa iyang kahimtang. Sa nagkalayo

ang baroto, nag-anam usab ug kapintas ang bagolbol sa mananap, ingon sa nakasabut sa dautang

tuyo sa nagdala kaniya.

Gialingogngogan si Simon sa ngiyaw sa mananap. Napikal siya sa agumod nga

sumosukol. Sa iyang kalagot gidugkal niya sa bugsay ang halwa aron pagpahilum sa binilanggo.

22

Apan wala mohilom ang mananap. Misukli hinoon ug ngulob nga nagkabang-kabang ug

mabatukon. Nanginit ang dugo sa mamamasol nga pikon ug buot.

―Ikawng animala ka… sungkaban kang daku!‖ Naminti ang tawo. Gidugkal na usab

niya ang halwa. ―Tapus ka na gayud karong panuwaya ka. Padiwalwalon ko ang dila mo karon!‖

Ang silot nga ipahamtang ni Simon mao ang pagbato-bato sa iring sa dagat. Didto sa labing

halawum dapit sa kantil iya kining batobatoan.

Misikma ug mingulob ang binilanggo. Ang mga mata misiga, midilaab ingon sa duha ka

bugon sa kalayo.

―Uy, tonto!‖ gitumong na gayud paghandos ang iring sa bugsay. ―Mosukol ka pa

gayung animala ka ha!‖ Misagunto ang tingog sa iring nga maayong pagkaigo ang gusok sa

bugsay. Misulbong ang tul-id ug tiliis nga tingog. Dili kadto tiyabaw sa katalaw ug kahadlok.

Singgit kadto sa pakig-away, hagit sa pakigsambunot bisan diin kutob.

Miukob ang mananap sa bugsay. Mikagot ang mga ngipon sa kahoy. Didto iyang

gihurot pagdapat ang tanan niyang kapungot niadtong tawong madagmalon.

Nangusmo si Simon. Nag-utbo-utbo ang dughan. Mibukal ang dugo sa panimalus. Wala

na lang siya mopadayon pagbugsay paingon sa kantil. Naupos na ang iyang pailub sa mananap

nga mibatok inay unta magpakiluoy.

Mitindog siya sa luwang ug gikab-ot ang giandam nga bato-bato nga didto sa ulin.

Gihigtan kini sa usa ka nawi nga uway. Giayo gayud niya paghigot. Unya iya kining gitunton,

pagsulay sa kahunit sa iyang hinigtan. Hunit. Gibati niya ang kabug-at sa bato-bato nga labi

pang mabug-at kay sa pundo sa iyang baroto.

Ang mabagang dag-um nga kaganina nagbitay sa amihanan ug silangan tulin nga

mikamang paingon sa kasadpan ug habagatang langit. Wala makaalinggat ang tawo sa

makalitong pagbalhin sa dautang panahon. Diha na siya makamatikod sa pagdahunog sa

dawogdog didto sa habagatan. Paghangad pa niya wala nay suok sa langit nga wala salimbongi

sa maitum panganud.

Midali-dali ang tawo aron pagtaud sa bato-bato sa halwa. Mikiat lamang ang iyang

linihokan. Nagadali siya sa pagliot. Sa labihang pagdali nadakin-as ang walang tiil nga

mitungtong sa tarik. Nasukamod siya. Madugmo unta ang iyang nawong kon wala pa

makahawid ang tuo niyang kamot sa tak-op sa halwa.

Misuliyaw ang iring nga mihambat sa mga tudlo nga nasulod sa kal-ang sa tak-op.

―Ayaaay!‖ nakasinggit ang tawo sa kalisang. Nakalit niya pagbunlot ang kamot nga

giukoban sa mananap. Sa kakusog sa iyang pagbunlot, nadala pagbukas ang tak-op sa halwa.

Mikilab ang iring nga milayat sa halwa ug mitislaob sa dagat. Nahingangha si Simon.

Nahapla nga hikalitan sa kaigmat sa mananap.

Misiwsiw ang dugo sa kamot nga gipaak. Midaghong si Simon sa kasakit. Malala ug

mahapdos ang samad. Misanting ang kaul-ol sa kaunoran. Gisawsaw niya sa dagat ang

nagkadugong kamot. Misamot pag-uylap ang kahapdos. Iyang gitamosan ang mga samad.

―Demonyo!‖ Namalikas siya. ―Panuwayng daku, hisakpan ko lang ikaw gihapon! Sa

dagat dili ikaw makatago.‖ Nag-abut ang iyang gininhawa. Misamot pagbukal ang iyang dugo.

Migimok ang iyang apapangig.

Migunit siya sa bugsay ug mitindog. Nadiin-diin ang iyang tinan-awan. Gisuling ang

katig, ang kilid sa sakayan. Walay iring siyang nakita. Ang kasingkasing nga nagdumot wala

manumbaling sa kamot nga nagkadugo. Gipatadlas ang iyang mga mata ngadto sa naglugitom

dagat sa unahan. Mibugsay siyag hinay-hinay. Taud-taud mohunong. Nag-aliwaros ang balatian

sa panimalus.

Mibulig ang dalunggan sa pagpangita. Naminaw sa kisaw sa dagat. Naniguro ang

dalunggan pagpaminaw.

Usa ka hanap nga ngiyaw mikulikot sa dalunggan. Didto ipunting ang mga mata sa

habagatang dagat diin magagikan ang ngiyaw. Iyang nakita apan hanap kaayo, ang amag sa

23

dagat nga nagsagilit. Gipakusgan niya ug bugsay. Karon ug unya, magpalong-palong ang

nagsagilit nga amag. Nagadulong ang lanat sa naglugitom banwa sa Tabok.

Mikilat makausa. ―Salamat, kilat! Dugangi pa gayud!‖ nanganti ang nagdumot sa

dautang banwag. Mihugot ang mga kamot pagkabya sa bugsay. Naninguha siyang hiapsan ang

mananap, kalunggoan ang liog sa sundang, samtang dili pa makaabut sa nagtikaduol nga banwa.

Niining tungura, midaguok ang ulan. Gikan sa amihanan nagpungasi ang dagku ug

mabagang lusok sa ulan. Karon milugabo na gayud ang dakung bunok sa baroto.

―Ay, Santilmo!… wa mo ako tabangi.‖ Nanakla siya. Nanaguto. Namalikas. Nahanaw

ang amag sa iring. Mitabon sama sa gabon ang daghang mga amag sa talisik sa ulan. Mitabon sa

mananap nga naglangoy. Naglangoy paingon sa banwa, paingon sa kagawasan.

―Por Diyos, unsa pay akong mahimo! Unsa pay akong mahimo. Nakaikyas na gayud

ang yawa!‖ Nahaurong ang tawo sa pagbugsay. Gipuspos niya ang bugsay sa baroto. Nabali

ang bugsay. Nabulag ang pala-pala. Mitidlom sa dagat.

Midugo na usab ang iyang kamot, natandog sa iyang pagpuspos. Karon gibati na niya

ang katugnaw sa ulan nga mituhop sa sinina niyang ugpak. Nayutyot ang kalong buli.

Naminghoy siya. Misamot pagngiob ang kalibutan nga napalong ang gaspin.

Mihunat siya pagbugsay pagpauli. Nabakikaw ang iyang paghunat nga pul-an na lamang

ang iyang nahuptan. Gilabog niya ang pul-an. Naluoy siya sa iyang kaugalingon. Karon pa siya

naluoy sa iyang kaugalingon. Kahilakon siya sa kangitngit. Karon pa batia niya ang kahuyang.

Karon pa gayud. Usa lang ka iring ang mibuntog kaniya.

―Ginoo, gibiyaan Mo ako. Wa Mo ako gayud tabangi!‖ Karon miampo na siya sa

Makagagahum. Sa gibati niyang kahuyang, sa kapakyas nga midangat kaniya, misangpit na

karon siya sa panabang sa Ginoo. Ang panagsang kilat mitultol sa baroto nga miaginod sa

pagpauli samtang ang duha ka kamot maoy nangahimong bugsay.

ooOoo

The Sea’s Eyes

Translated by Simeon Dumdum, Jr.

Simon had long hated the cat. He had lost count of the pots of smoked and stewed fish

in his shack that the cat had raided. His patience had run out long ago. But his first method of

revenge – slaying the ravenous beast – did not work. A failure.

That first time he used the spear. One night, he lured the cat with fish from the hearth

while he crouched, spear in his right hand. At the clang of the can which held the bait Simon

crawled slowly, breath held and spear raised. Not the slightest swish disturbed the silence. But

surprisingly when Simon‘s face appeared at the door directly towards the hearth, the cat had

known of his coming. The cat was even squatting with its back towards him. He was about to

throw the spear but the predator had leapt through a gap in the wall of matted palm leaves.

Now the resentment, which had troubled him, was gone. Here finally was the cat in his

hands. It was imprisoned in the cage that he made purposely for it after it snatched the two big

dried catfish that he had reserved for his friend Baldo who had promised to give in exchange one

kerosene can of camote. Now at last the beast could not escape the punishment deserved by the

number of its sins – death.

The prisoner had been in the cage for one night and one day. To torture the animal,

Simon would eat under the cage where the cat could see and smell the food. Then when he was

finished, he would put the leftover near the cage at a place where the cat could not reach it.

Simon wanted the cat to salivate. He wanted to provoke the beast. But the cat ignored the food.

It even squatted facing the other way. Instead of the cat it was Simon that got mad.

Which was why he had finally decided that night to impose the penalty on the cat.

24

It was dark. A heavy pall of silence and gloom hung over the whole of barangay Ipil.

Not too long ago the bell of the town church tolled the animas, [1] the eighth hour of the evening.

The houses were shutting down. The people would move to unroll the mats only when they heard

the bell of the animas. [1].

Simon descended the stairs of his hut, which overlooked the shore. He carried with his

left hand a lighted kerosene lamp and the paddle. His right hand held the rattan twine of the cage

that enclosed the cat. From his waist hung the bolo in its sheath. Simon‘s stern face was clear in

the red light of the lamp, his lips tight, and on his forehead were three furrows of wrinkles which

the brim of a ragged straw almost hid.

It seemed Simon‘s resolve to punish the cat was not so firm tonight. Because the world

was very dark and the sky was rumbling in the north and east. But vengeance on the pillaging cat

erased from the mind of the fisherman all thoughts about the weather. He even forgot to secure

the shutter of his hut.

Only the knock of the paddle on the outrigger of the boat disturbed the sea‘s calmness,

the black still night. In the distance loomed the town of Tabok where the boat was heading for,

from where could be heard the faint and occasional calls of the tingkawo. [2]

On the prow of the boat inside a bamboo cage, the striped cat [3] kept meowing. It was

meowing hard only then as though complaining about its condition. The farther the boat travelled

the more vicious the complaint of the beast, which perhaps knew the dark intention of its

abductor.

Simon was disturbed by the cat‘s noise. He was annoyed by the rebellious groaning. In

his anger he dug the cage with his paddle to silence the prisoner. But the animal did not hush.

Instead, it replied with a cacophonous and offensive growl. The fisherman was running short of

patience; his blood was heating up.

―You ravenous beast.‖ The man cursed. He again dug at the cage. ―Now will be your

end, devil. I‘ll let your tongue hang out!‖ Simon planned to weigh the cat down with a stone.

And there in the deepest part of the sea, where the shelf fell, he would drop it.

The prisoner grunted and growled. Its eyes flared up, blazing like two live coals.

―Uy, [4] fool!‖ Now he truly aimed the paddle at the cat. ―So you still want to fight

back!‖ The cat groaned when the paddle hit its ribs. A straight shrill cry rose. It was not a cry of

fear and cowardice. It was a cry of battle, a challenge to fight tooth and nail.

The animal bit the paddle. Its teeth ground on the wood. On this it poured out all its

anger for the cruel man.

Simon puffed. His chest was heaving. His blood churned with hatred. He no longer

paddled to the deep. His patience with the cat which, instead of seeking mercy, had risen against

him, had reached its end.

He stood on the boat and reached for the prepared weight which he had kept at one end.

He tied it with a strand of rattan and secured it well. Then he lowered it down to test the tightness

of the knot. Tight. He felt the tug of the weight which was heavier than the anchor of his boat.

The thick clouds that earlier hung in the north and east swiftly crawled towards the

western and southern skies. The man was unaware of the sudden change of weather. He knew it

only when he heard the roar of thunder in the south. When he looked up no corner of the sky was

left uncovered by dark clouds.

_________________________________________ [1] animas, from Sp., ‗ringing of bells at sunset.‘

[2] tingkawo,local name of the nightjar, Eurostopodus macrotis, a bird which flies after dusk, also known to

Cebuanos as tuktor, from its call: ‗trrk-trrk.‘

[3] iring banbanon in the original, referring to a striped cat, specifically white and brown. The term

banbanon is sometimes also used to describe persons who take as much food as they can get at parties.

[4] uy, a particle used to express impatience.

25

The man hurried to fasten the weight to the cage. He moved carelessly. In his hurry to

punish the cat his left foot slipped from the outrigger. He fell forward. He would have fallen on

his face if his right hand had not caught the cover of the cage.

The cat jumped with joy as it bit the fingers that got inside the cage through the gaps of

the cover.

―Ayaaay!‖ the man shouted in fear. He suddenly pulled the hand the animal was

gnawing. With the force of his pull the cover of the cage was thrown open.

The cat flashed as it jumped from the cage and dove into the sea. Simon was amazed.

His face fell in surprise at the agility of the animal.

Blood pulsed from the injured hand. Simon moaned in pain. The wound was raw and

vicious. His flesh keened with the pain. He dipped the bloodied hand into the sea. The pain

inflamed even more. He sucked on his wounds.

―Devil!‖ He cursed. ―Unmitigated devil, I‘ll still get you! You cannot hide in the sea.‖

He panted . The blood boiled. His jaws jutted out.

He gripped the paddle and stood up. His eyes were everywhere. Peering at the

outriggers, at the sides of the boat. No cat. The hating heart ignored the bleeding hand. The eyes

cut across to the black sea in the distance. He paddled slowly. Then stopped. He seethed with

vengeance.

Ears helped in the search. They listened to the splash of the sea. They strained to listen.

A faint meow curled into hearing. The eyes turned towards the southern sea from where

the meow seemed to come. He saw, but only vaguely, a glowing form travelling in the sea. He

paddled faster. Now and then the shape appeared and disappeared. The dark expanse of the town

of Tabok approached.

Lightning flashed. ―Thank you, lightning! Some more!‖ he challenged, hating the evil

light. The hands swayed the paddle tightly. He struggled to catch up with the animal, to cut off

its head with the bolo, before it reached the nearing shore.

Then the rain rumbled. From the north big thick drops tumbled down. The torrent was

now beating the boat.

―Ay, [5] St. Elmo‘s fire!.. you did not help me.‖ He clacked his tongue. Grifted his teeth.

Cursed. The shape of the cat was gone. Like fog the many shapes of the rain was blanketing

everything. Was covering the swimming beast. Swimming towards the town, towards freedom.

―By God, what else could I do! What else could I do. The devil has escaped!‖ The man

stopped paddling. Smashed the paddle on the boat. The paddle broke. Its spade came off and

sank into the sea.

His hand was bleeding again, disturbed by the blow. Now he felt the rain‘s cold seep

through his coarse hemp shirt. The straw hat drooped. His spirit sagged. The lamp died and the

world got darker.

He rushed to paddle home, but found it awkward that he should be holding only the

wooden handle. He threw it away, pitying himself. He felt pity for himself only then. Yes, only

then. A cat had defeated him.

―Lord, You left me. You did not help me.‖ Now he prayed to the Almighty. For the

weakness he felt, for the failure that had visited him he now called on the help of God. The

occasional lightning showed the way to the boat that was slowly pulling home, two hands now

becoming paddles.

____________________________________ [5] ay, a particle used to express frustration.

26

GODOFREDO ROPEROS

Usa ka Botelyang Suka (1956)

Naghaguros ang hangin sa gawas sa balay. Ang ulan daw mga gagmayng bato sa sapa

nga gipanghulog gikan sa langit nganha sa lungsod. Ang lugas niini dagku kaayo nga midapat sa

atop sa balay nga hamugaway ang gidak-on, uban sa makusog nga pagkusokuso sa hangin sa

bungbong nga sasa ug tabla. Mangiob uyamot ang dapit, sama nga kini kalit nga nahulog ngadto

sa usa ka malawom nga langob didto sa kinauyokang dapit sa kalibutan diin walay kahayag nga

makaabut, diin walay kalipay, ni katawa nga madungog gawas sa maluyahong yagongyong ug

inagulo sa kasingkasing nga nag-ilaid sa kasakit.

Sulod niadtong balay nga hamugaway, ang kangiob daw tubig sa mahilum ug malawom

nga dagat nga milunop niini sa usa ka makalilisang ug kahibulongang paglunod. Usa ka daghong

misulbong ibabaw niining kangitngit, mitulisok daw tudyok sa usa ka tudlo nga nagkurog ngadto

sa nagkaguliyang kasaba sa ulan ug hangin nga daw naglampaso sa mahugaw ug malaw-ay dinhi

ibabaw sa yuta. Ang daghong mihuot sulod sa lawak, mituyok-tuyok sama sa langgam nga itum

sa kasakit, unya nahulog nalumos sa dagat sa kangitngit nga misanap sa tibuok lawak.

Naghaguros ang hangin sa gawas. Nagkaguliyang ang kakahoyan ug kalubihan nga

nagliyok sa balay. Mipasad ang mga lugas sa ulan nga daw mga gagmayng bato sa kasapaan sa

kalibutan nga gisapopo sa usa ka daku‘ng makusganong bukton ug gilabay ngadto sa itaas aron

mahulog pagbalik, mopasad sa tibuok wanang sa yuta ug mohatag nianang masulob-ong hinagtok

ibabaw sa atop niining balay nga hamugaway, daw mga tudlo nga nagtuktok agig pagpangumpas

sa mga tunob sa panahon nga hinay nga midailos ngadto sa kawalaan.

Ang inagulo misulbong na usab ibabaw sa kasaba ug mitudyok pagbalik sa kangitngit.

Sa pikas nga dapit sa lawak, kalit nga mitimbakuwas ang usa ka babaye ug milingkod sa kilid sa

katre. Ang iyang mata naniga nga buot modulot sa kangitngit nga misanap sa lawak, malawom

kaayo. Ang iyang mga mata daw mga maluyahong pagbakyaw sa bukton sa usa ka bata nga buot

mokab-ot sa Bulan didto sa itaas sa langit nga karon nag-inanay na pagdulhog ngadto sa

kasadpan.

―Bert,‖ misangpit ang babaye.

Apan ang iyang tingog igo lamang nga gilamoy sa makusog nga paghuros sa hangin nga

nakapauyog sa balay, ug nakapawatas-watas sa mga kadahunan sa gawas. Nawala ang iyang

tingog nga daw usa ka makaluluoyng sangpit sa pakitabang gikan sa taliwala sa lasang sa

kahadlok ug kabalaka.

―Bert, aduna ka bay gikinahanglan?‖ mitawag na usab ang babaye. Apan usa lamang ka

daghong nga karon giubanan na sa makusog nga pag-ubo ang mitubag kaniya.

Mitindog ang babaye, ug sama sa usa ka buta, mihinayhinay paghinol sa iyang agianan

ilawom sa dagat sa kangitngit ngadto sa usa ka talad dapit sa tiilan sa iyang katre, samtang ang

hangin sa gawas mipadayon pagluwat sa iyang talagsaong kakusog, ug ang ulan sa iyang kaisug

ug kapungot.

Miabut siya sa talad, apan ang posporo nga iyang gipangita wala didto. Gihinol niya pag-

usab ang ibabaw niini. Nahikapan niya ang suga nga napalong tungod sa makusog nga hangin ug

ulan. Gidala niya kini ug mibalik siya ngadto sa katre. Sa ulohan niini iyang nakita ang posporo.

Giukab niya ug gikuha ang usa sa tolo ka lugas nga palito nga nahabilin pa didto sa sulod.

Gikudlit niya sa kilid sa kaha, ug usa ka kalit nga kasanag mibaha sa lawak miabog sa kangitngit

ngadto sa gawas sa balay. Ang kangitngit mialibwag pagpanagan daw mga mananap sa

handurawan nga kusog kaayong misungog sa tawong nagkalisud-lisud na, unya kon suklan na

gani, modagan, apan kon motalikod na ang tawo, mobalik pagsungog.

Gidagkotan sa babaye ang suga. Apan igo lang ang siga nga midapat sa pabilo niini, usa

ka makusog huyop sa hangin mipalong sa siga, ug ang kangitngit misuliyaw pagpangatawa uban

sa hadyong sa hangin. Gikuha sa babaye ang ikaduhang asugi. Gidagkutan niya. Gihuyop sa

hangin ug napalong. Usa na lamang ka lugas ang nahabilin sulod sa kahon sa posporo. Usa ka

27

lugas ang nag-ulang kaniya gikan sa malawom nga dagat sa kangitngit, ug sa matam-is nga

kahayag sa kalinaw. Usa ka lugas nga posporo gikan sa kinabuhi ug kamatayon. Usa ka lugas

nga posporo gikan sa kalipay ug mga luha. Usa ka lugas nga posporo gikan sa katam-is ug

kaaslum sa pagbati. Usa ka lugas nga posporo gikan sa iyang kasingkasing ug sa iyang bana…

Gidagkutan niya ang usa ka lugas. Midilaab kini. Miabug sa masungog-sungogong kangitngit.

Gidaitol niya ang dila sa kahayag gikan sa usa ka lugas nga posporo ngadto sa pabilo, basin ug

modaug ang kinabuhi, basin na lamang ug modaug ang kalipay batok sa kasakit, ang katam-is

batok sa kaaslum, ang iyang kasingkasing ug sa iyang bana batok sa kahadlok ug pagduda.

Apan nihuyop ang makusog nga hangin; mibunok ang talagsaong kakusog sa ulan;

misibaw ang talagsaong kasaba sa kalibutan… ug ang usa ka lugas nga posporo napalong.

Midaug ang kangitngit. Mihilak ang babaye. Mihilak siya sa kapungot. Mihilak siya sa dili na

maantus nga pagpasakit ug pagpaantus kaniya sa sala nga gituhoan sa iyang bana nga iya (sa

babaye) nga nabuhat.

Misulbong pagbalik ang inagulo ilawum sa dagat sa kangitngit. Miliso pagkalit ang

babaye ug mitan-aw ngadto sa nagdagtum nga katre sa pikas nga dapit sa lawak. Midagan ang

babaye ngadto sa talad sa tiilan sa iyang katre ug giuli ang suga.

―Bert,‖ misangpit pag-usab ang babaye.

―Suka,‖ matud sa tingog nga mitubag kaniya.

Ang suka. Ang botelya sa suka nga tambal sa ubo ug sip-on sa iyang bana. Naunsa ba

ugod siya nga naingon man niini? Diin ba ugod magsugod ug asa ba ugod kini matapus? Ang

sinugdanan? Sinugdanan? Didto ba kini magsugod sa iyang kasal? Apan dili mahitabo.

Malipayon siya. Nahigugma siya kang Bert, ug si Bert, matud niya, nahigugma usab kaniya. Usa

ka mag-uuma lamang si Bert. Mag-uuma nga hamugaway kay siya man ang tag-iya sa pipila ka

iktarya nga iyang gitrabaho. Ug siya? Usa ka magtutudlo. Siya ang motuon sa mga bata sa

balangay sa maayong kinabuhi. Sa malinis ug matahum nga mithi sa kinabuhi. Kinsa siya nga

motudlo kanila niining matahum nga mithi sa kinabuhi? Malinis ba ang iyang kinabuhi? Bert,

Bert, Bert, wala akoy sala kanimo.

Apan diin magsugod kini? Aha… si Luis. Didto magsugod ni Luis. Apan adto usab

unta matapus sa kamatayon ni Luis. Tali kaniya ug ni Luis, walay lain kon dili ang tim-os

lamang nga panaghigalaay. Tungod kay silang duha pulos magtutudlo sa usa ka tunghaan sa

balangay, kanunay silang magkuyogay. Ang iyang pagpakighigala kang Luis nagagikan lamang

sa iyang kamingaw sa pagpakigsulti sa tawo nga susama kaniya ug mga hunahuna sa kinabuhi

nunot sa iyang pag-kamagtutudlo. Dili siya makasulti kang Bert sa iyang mga suliran sa

tunghaan tungod kay si Bert walay kahibalo niini. Ug si Bert usab dili makasulti kaniya sa iyang

mga suliran sa uma tungod kay siya walay kasinatian sa panguma. Busa, nakighigala siya kang

Luis. Apan giunsa kini pagsabut ni Bert? Lain. Ang hunahuna ni Bert lain. Nagduda siya.

Nangabubho siya.

Unsay gisangputan? Namatay si Luis. Dili, dili si Bert ang nakaingon. Ang kamatayon

ni Luis aksidente. Provincial meet kadto. Silang tanan nga mga magtutudlo gipaadto sa

dakbayan aron motambong. Gidala niya si Bert, apan wala kini mouban. Daghan siya ug

atubangon sa umahan – dili niya kabiyaan. Milakaw siya kuyog sa iyang mga higala. Sa

dakbayan, gihangyo niya si Luis nga paubanon kaniya ngadto sa Magallanes kay mopalit siya ug

igasa kang Bert. Pagkaingon ugma mamauli na sila. Matapus na ang meet. Miuban si Luis.

Nanakay sila sa tartanilya. Apan sa ilang pagdulhog sa dalan Pelaez padulong sa Sanciangko

gikan sa dalan P. del Rosario, mihunat ang kabayo. Wala kapugngi sa kotsero, ug kini mihasmag

sa nagdagan nga trak de karga. Namatay si Luis ug ang kotsero. Siya, igo lamang nga napangos.

Kaluoy sa Dios. Apan ngano nga si Luis man? Ngano nga dili man siya?

Si Bert wala motuo nga iyang gipauban si Luis aron makatabang pagpalit ug gasa alang

kaniya. Lain ang gituhoan ni Bert. Siya, si Rebecca, ang nagpatay kang Luis. Siya, si Rebecca

ang tagsala sa kamatayon ni Luis. Ang iyang kakundatan. Ang iyang kalihokan! Apan dili kana

tinuod, misinggit siya, dili kana tinuod. Kinsay imong patuhoon? Isulti sa hangin. Isinggit sa

28

kangitngit sulod sa imong kasingkasing nga naglugitom sa kasal-anan. Nag-away sila si Bert.

Makalilisang nga away. Mga pinggan mituasik, mga luwag ug kolon nangapusgay. Kinsay

tagsala? Sukad niadtong gabii sa ilang pag-away, si Bert misugod paghigda. Pipila na ka

mananambal ang iyang gitawag aron tambalan, apan si Bert nagpabilin nga masakiton.

Unsay sakit niya, Doctor? Nganong walay tambal nga makaayo? Nahurot na intawon,

Doctor, ang among salapi…‖

―Walay sakit sa lawas ang imong bana, Misis, wala. Ang iyang sakit anaa sa iyang kalag.

Ang iyang sakit anaa sa iyang tanlag… dili na siya buot nga magpakabuhi pa sa kalibutan. Apan

ang iyang tanlag talawan, ug dili siya makaako paghunos sa iyang kinabuhi pinaagi sa iyang mga

kamot!‖

Mihadyong ang mga pulong sa doctor sa iyang dalunggan. Lain nga doctor ang iyang

gitawag. Mao gihapon ang pulong. Mihangad siya sa langit ug misinggit sulod sa iyang dughan:

Ginoo, Ginoo, naunsa na intawon ako?

―Suka, suka,‖ nagkanayon ang tingog sa pikas dapit sa lawak.

Kalit nga mipadulong ang babaye ngadto sa kosina aron kuhaon ang usa ka botelyang

suka nga ipasimhot sa iyang bana nga gisip-on ug giubo tungod sa kalit nga pagkausab sa

panahon gikan sa kainit ngadto sa kabugnaw sa ting-ulan. Masakiton ang iyang bana. Nagtuo

kini nga masakiton siyang daku tungod sa iyang tinguha nga mamatay. Siya. Mamatay.

Giabli niya ang sira sa aparador ug gihikap ang botelya sa suka. Wala didto. Hain

kahang ang-anga mahimutang? Sunod nga ang-ang sa aparador iyang gihikap. Wala didto.

Mibukal na usab ang iyang kapungot sa iyang kaugalingon. Gisakit gayud siya. Gisakit. Sa

sunod nga ang-ang tungod sa kakusog sa pagwara niya sa iyang kamot, nalagpot sa salog ang

botelya sa suka. Nayabo kini ilawom sa dagat sa kangitngit. Miluhod siya sa salog ug gipangita

ang botelya. Nakit-an niya kini, apan wala nay sulod!

Sa kiliran sa iyang bana, milingkod siya dala ang botelya sa suka nga wala nay sulod.

Walay tingog nga migula sa iyang baba. Wala maglihok ang iyang bana. Ang mga mata niini

piniyong gihapon.

―Bert, nayabo ang botelya,‖ matud niya sa tingog nga mahadlokon ug nagkurog.

Wala motingog ang iyang bana. Mibuka ang mga mata niini, ug tadlas sa lawod sa

kangitngit, nakita niya nga misanag kini. Nakita niya nga misiga ang mga mata niini, ug daw

misilaob ngadto sa duha ka dagkung daub sa kasilag.

―Nayabo ang botelya, Bert… wala nako tuyoa. Ngitngit kaayo, Bert, busa nayabo,‖

nagkanayon siya sa tingog nga nagputol-putol.

Apan ang iyang bana nipadayon pagtutok kaniya sa tinan-awan nga mahait ug nagsilaob.

Wala maglihok kini. Ang iyang mga kamot kiniyugpos ilawum sa mabagang habol, apan ang

iyang mga mata nagsilaob nga nagtan-aw sa babaye. Sama nga nagkanayon: Gipatay mo si Luis,

gipatay mo siya, ug karon, ako na usab ang buot mong patyon… giyabo mo ang akong tambal…

―Bert, Bert, ayaw ako pagtan-awa sa ingon niana… Bert, wala ko tuyoa kadto, Bert… dili

ko sala, Bert, dili ko sala…‖ misinggit siya samtang ang mga kamot sa kalisang mihinay pagsaka

ngadto sa iyang kasingkasing nunot sa iyang dugo.

Apan ang iyang bana wala gihapon maglihok. Ang mga kamot niini nagpabilin nga

kiniyugpos sa ibabaw sa iyang dughan. Ug ang iyang mga mata nagbuka, siga kaayo nga mitutok

kaniya lagbas sa malawum nga dagat sa kangitngit.

Daw nabuang siya sa tumang kalisang. Ang mga mata sa iyang bana daw duha ka

bangkaw nga hinayng nagtulisok sa iyang panimuot.

―Bert, Bert, intawon, Bert, ayaw ako pagtan-awa niana… ayaw ako pagpatuyangi

pagsilot… igo na. Bert, ang imong pagsakit kanako… wala akoy sala kanimo, wala, wala…‖

mihilak siya ug miakbo sa dughan sa iyang bana.

Mibakho siya. Ang kalisang ug ang makahahadlok nga tinan-awan sa iyang bana

nagpabilin sa iyang handurawan nga daw duha ka mangil-ad nga larawan sa iyang kinabuhi.

29

Sa gawas, ang hangin naghaguros gihapon. Ang kalibutan daw nagdibal sa talagsaong

kaguliyang. Ang ulan nagpabilin nga makusog, ug daw wala nay pagtuang. Mipadayon paghilak

ang babaye sa dughan sa iyang bana. Ang botelya sa suka nga wala nay sulod nagbarug sa kiliran

sa iyang bana, sa ngilit sa katre.

Unya, hinay nga migula ang tuong bukton sa bana. Hinay kini nga miisa. Nasikdulan sa

likod sa iyang palad ang botelya. Nahulog ang botelya sa salog ug misaliring. Ang babaye

mipadayon pagbakho, nagpadayon pagsulti nga wala gayud siyay sala, wala siyay sala samtang

ang kamot sa bana inanay nga mihugpa sa bukobuko niini. Miaginud ang kamot ngadto sa itaas,

ngadto sa liog sa babaye. Mihunong kini kadiyut dinhi ug gihikap ang kuwentas…

Unya mipadayon pag-aginud ang mga tudlo hangtud nga miabut sa mabagang buhok

niini. Masibuton nga gihapohap sa bana ang buhok sa iyang asawa nga naghilak. Samtang sa

gawas, nag-anam pagtuang ang ulan, ug paglurang ang bagyo.

ooOoo

A Bottle of Vinegar

Translated by Vicente Bandillo

The wind was whistling outside the house. The rain was like pebbles from the river

dropped from the sky to the town. Its large drops fell on the roof of a house of ample size, with

the wind shaking the walls of nipa shingles and wood. The place was very dark, as if it suddenly

fell into a deep cave at the core of the earth where no light could penetrate, where no joy nor

laughter could be heard except the weak sobbing and moaning of a heart wallowing in pain.

Inside that spacious house the darkness was like the water of a silent and deep sea that

flooded it in a terrifying and strange sinking. A groan shot up through this darkness, accusing

like a fingertip shaking toward the confused noise of the rain and wind that seemed to be

scrubbing away whatever was dirty and obscene here on the face of the earth. The groan filled

the room, flew in circles like the black bird of sorrow and then fell, drowned in the ocean of

darkness that swamped the whole room.

The wind was whistling outside. The trees and coconut palms around the house were

thrown about in noisy confusion. Strewn were the raindrops like pebbles from the rivers of the

earth cradled in a big and strong arm and tossed overhead to fall again, and fill the whole breadth

of the land and bring on that mournful plunking sound on the roof of this spacious house, like

knocking fingers that served to keep rhythm with the footfalls of time that slid slowly into

emptiness.

The groan shot up again above the noise and pierced the darkness once more. From the

other side of the room, a woman suddenly rose and sat on the side of the bed. Her eyes widened

as they wanted to penetrate the very deep darkness that flooded the room. Her eyes were like

weak gestures of the arms of a child that wanted to reach for the moon, above there in the sky,

that was now slowly descending to the west.

―Bert!‖ the woman called.

But her voice was only swallowed by a strong gust of wind that shook the house and

shredded the leaves outside. Her voice was lost like a pitiful call for help from the middle of the

forest of fear and anxiety.

―Bert, do you need anything?‖ the woman called again. But only a groan, now

accompanied with a violent coughing, answered her.

The woman stood up, and as though blind slowly felt her way beneath the sea of darkness

toward a table at the foot of her bed, while the wind outside went on spelling its unusual strength,

and the rain its ferocity and anger.

She reached the table but the box of matches she was looking for was not there. She felt

the tabletop again. She touched the lamp that had been extinguished in the wind and rain. She

30

picked it up and went back to the bed. At the headboard she found the matchbox. She opened it

and took out one of the three remaining matchsticks inside. She struck at the side of the

matchbox, and a sudden brilliance flooded the room and shooed away the darkness outside the

house. The darkness scampered away like the beast of fancy that mock with gust the man in a

tight spot, then when faced, would run, but when the man turns his back, would resume mocking.

The woman lit the lamp. But just when the flame touched the wick, a strong gust of wind

put out the light, and the darkness burst into laughter with the whizzing of the wind. The woman

took out the second matchstick. She lit the lamp. The wind blew and put out the light. Only one

stick remained inside the box. One matchsitck separated her from the deep sea of darkness, and

the sweet light of peace. One matchstick between life and death. One matchstick between

happiness and tears. One matchstick between sweet and bitter emotions. One matchstick

between her heart and that of her husband… She struck the one matchstick. It flared. Shooed

away the mocking darkness. She pressed the tongue of light from the matchstick unto the wick,

in the hope that life would triumph, in the hope that joy would triumph over sorrow, sweetness

over bitterness, her heart and her husband‘s against fear and doubt.

But a strong wind blew; the rain fell with unusual fury; a strange noise of the earth rose…

and the one matchstick was extinguished. Darkness won. The woman cried. She cried in anger.

She cried from the unbearable pain and suffering brought about by a sin that her husband thought

she had committed.

The moaning under the sea of darkness rose again. The woman suddenly turned and

looked at the darkened bed at the other end of the room. The woman ran to the table at the foot of

her bed and replaced the lamp.

―Bert,‖ the woman called again.

―Vinegar,‖ said the voice that answered her.

The vinegar. The bottle of vinegar, the medicine for her husand‘s cough and colds.

What had happened to him that he became like this? When did it start and when will it end? The

beginning? Beginning? Did it start with their wedding? But it couldn‘t have been. They were

happy. She loved Bert and Bert, according to him, loved her too. Bert was only a farmer. A

comfortable farmer though, for he owned the few hectares he worked on. And she? She was a

teacher. She would teach to the children in the village the good life, the pure sweet ideals of life?

Was her life pure? Bert, Bert, Bert, I haven‘t sinned against you!

But where did all this start? Aha… Luis. It all started with Luis. But it should also have

ended with the death of Luis. Between her and Luis there was nothing but a chaste friendship.

Because they were both teachers in one of the schools in the village, they were always together.

Her friendship with Luis stemmed only from her need to talk to somebody who shared her

thoughts about life, she being a teacher. She couldn‘t talk to Bert about her problems in school

because Bert knew nothing about school. Likewise, Bert couldn‘t talk to her about his problems

in the farm because she had no experience in farming. So, she befriended Luis. But how did Bert

take it? Bert thought badly about it. He had doubts. He was jealous.

How did it end up? Luis died. No, Bert did not cause it. Luis‘ death was an accident. It

was a provincial meet. All teachers were told to go to the city to attend. She asked Bert to come

along, but he refused. He had many things to attend to in the farm – he could not leave it. She

left together with her friends. In the city, she asked Luis to go with her to Magallanes to buy a

gift for Bert. The next day they would be going home. The meet would end. Luis went with her.

They took a tartanilla. [1] But as they descended from Pelaez St. towards Sanciangko from P. del

________________________________________ [1] tartanilla or Cebuano calesa, a two-wheeled, horse-drawn rig which passengers boarded from the back.

31

Rosario St., the horse suddenly took a gallop. The rig driver lost control, and the tartanilla

rammed against a speeding truck. Luis and the rig driver died. She only sustained bruises, thank

God. But why Luis? Why not she?

Bert did not believe that she was with Luis to buy a gift for him. Bert believed something

else. She, Rebecca, killed Luis. She, Rebecca, was responsible for Luis‘ death. Because she was

lustful! Because she was insatiable! But that‘s not true, she cried, that‘s not true! Who are you

trying to fool? Tell it to the wind. Shout it in the darkness of your heart pitch-black with sin.

Bert and she quarreled. A terrible fight: dishes flew in all directions, ladles and pots broke to

pieces. Who was to blame? Since that night of their quarrel, Bert began to stay in bed. She had

called on several doctors to treat Bert but he remained a sick man.

―What ails him, Doctor? Why can‘t any medicine cure him? All our savings are gone,

Doctor…‖

―Your husband‘s body is not sick, Ma‘am, no. His sickness is in his soul. His sickness is

in his conscience… he no longer wants to live in this world. But his conscience is a coward, he

doesn‘t have the guts to end his life with his own hands!‖

The doctor‘s words whizzed in her ears. She called on another doctor. The same words.

She looked up to heaven and shouted inside her: God, God, what has happened to me?

―Vinegar, vinegar,‖ said the voice from the other end of the room.

The woman walked quickly to the kitchen to fetch the bottle of vinegar to be sniffed by

her husband who had cough and colds due to the sudden change of weather from the heat to the

chill of the rainy season. Her husband was sick. He thought he was very sick because of his

desire to die. He. To die.

She opened the cupboard and felt for the bottle of vinegar. It wasn‘t there. Her anger at

herself rose again. She was truly made to suffer. Made to suffer. At the next shelf she waved her

hand so strongly that the bottle of vinegar was flung to the floor. Its contents spilled under a sea

of darkness. She knelt on the floor and looked for the bottle. She found it, but it was empty!

By her husband‘s side, she sat down with the empty bottle of vinegar. No voice came out

of her mouth. Her husband didn‘t stir. His eyes remained closed.

―Bert, the bottle spilled,‖ she said in a fearful and trembling voice.

Her husband said nothing. His eyes opened, and across the ocean of darkness, she saw

them glare. She saw that his eyes widened, and flared into two great bonfires of hate.

―The bottle spilled, Bert… It was an accident. It was very dark, Bert, and it spilled,‖ she

spoke in a broken voice.

But her husband went on looking at her intensely with a look that was sharp and burning.

He didn‘t move. His arms were folded under the thick blanket but his eyes were burning as he

looked at the woman. They seemed to say: You killed Luis, you killed him, and now, it‘s me

you want to kill… you spilled my medicine…

―Bert, Bert, don‘t look at me like that… Bert, it was an accident… it wasn‘t my fault,

Bert, it wasn‘t my fault…‖ she shouted while her hands, in terror, slowly rose to her heart

following her blood.

But her husband remained motionless. His arms remained folded on his chest. And his

open eyes were looking at her fiercely through the deep sea of darkness.

She was maddened by terror. Her husband‘s eyes were like two accusing spears that

slowly pierced her consciousness.

―Bert, Bert, please, Bert, don‘t look at me like that… stop punishing me… you have

made me suffer enough, Bert… I never sinned against you, never, never…‖ she cried and leaned

on her husband‘s chest.

She sobbed. Her terror and the fearful look of her husband remained in her mind like two

ugly reflections of her life.

Outside, the wind was still howling. The world seemed to be churned in a noisy

confusion. The rain remained as hard, as though there was no letting up. The woman went on

32

sobbing on her husband‘s chest. The empty bottle of vinegar stood by her husband‘s side at the

edge of the bed.

Then, her husband‘s right hand slowly came out. It rose slowly. The back of his hand

nudged the bottle. The bottle fell on the floor and rolled. The woman continued to sob,

continued to say she wasn‘t at fault at all, she wasn‘t at fault, while her husband‘s hand inched up

her back. The hand crept upwards, to the woman‘s neck. It stopped there for a moment and

fondled the necklace…

And the fingers continued to creep until they reached her thick hair. The husband eagerly

caressed the hair of his crying wife. While outside, the rain was slowly letting up, and the storm

was subsiding.

ooOoo

FORNARINA ENEMECIO

Kwentas nga Manol (1957)

Alang kang Inse Barang, labaw sa naandan kadtong buntaga. Ang kinaiyahan matahom.

Ang adlaw malipayon. Daw nagladlad ang tanan sa bag-ong kahulogan. Sukad mamatay ang

iyang bana nga si Iyo Roman, nawad-an siya sa paghigugma sa kinabuhi. Gipakaingon niyag

nalimtan na sa dayon ang pagmalipayon. Apan karon ngaya siya uyamot. May bag-ong kadasig

ang iyang mga lakang ug may bag-ong gilaw ang iyang mga mata. Hangtod ang ubang mga

pasahero sa trak nakamatikod kaniya. Gani may usa ka batan-ong babaye nga nakapamulong:

―Pagkasaya nga tigulang! Kon maingon lang unta ako kaniya.‖

Makaiibog tuod siya nga tan-awon. Usa ka tigulang yano ug yano usab ang gipaabot sa

kinabuhi. Naglingkod siya sa daplin sa trak, maampingong nagsapnay sa usa ka bukag nga

gamay.

―Nang, ibutang lang kanang imong dala sa ubos. Tingalig kapoyon ikaw nga magsamot

gunit niana.‖

―Sagdi lang,‖ mipahiyom siya sa iyang katupad nga maoy nagsulti. ―Mahadlok ako nga

madaot unya kini.‖

―Kay ngano man diay? May mapildi ba sa sulod niana?‖

―Ada, di god kaayo hinungdanon. Apan gusto ko lang gayod nga lab-as pa gihapon kini

inig-abot ko sa siyudad. Nia,‖ ug gibuksan ang tabon nga dahon sa saging ang ibabaw sa bukag

aron makita ang kuwentas nga manol nga gipahimutang sa dakong pagmatngon sa sulod. Dinhi

sa mga mata sa tigulang hisaksihi ang tumang pagmahal sa pagtagik niya niadtong kuwentas.

―Kanindot niana, Nang… Atong paliton.‖

―Ayaw, Inday,‖ mitubag siya. ―Igasa ko kini sa akong dalagang anak. Mahigugmaon

siya niini – sa mga butang matahom.‖

―Bitaw… tinuod nga matahom.‖

―Ang butang matahom kalipay nga walay paghupas,‖ kausa nabati niya kini sa iyang

anak nga si Fidela. ―Nabasa ko ang maong mga pulong sa basahon, Nay. Ug… tinuod gayod.

Sama pananglit niining manol… Di ba bation nato ang dakong kalipay nga magsud-ong sa iyang

kanindot? Ang kaputli sa mga gihay… ang pagkapulog sa pagkabulak…‖

Wala kaayo kadto hisabti ni Inse Barang. Yano siya nga pagkatawo. Maoray iyang

nasabtan ang masaksihan sa iyang mga mata. Dili motugkad sa mga natagong kahulogan sa mga

butang naandan. Yano ang iyang kinabuhi. Apan si Fidela lahi kaniya. Buot kab-oton ang mga

bituon aron masayran kon unsa ang nakapagilaw kanila. Wala niya hisabti si Fidela. Igo na nga

si Fidela mahal alang kaniya. Mao man ganiy hinungdan nga bisan sakit sa iyang buot ug

balatian mitugot nga mahimulag kaniya.

Bag-o lang namatay si Iyo Roman niadto. Naghilak si Fidela nga mikupot sa iyang saya.

Apan mipaibabaw sa tiyabaw sa bata ang tingog ni Nyora Tintay nga nagkanayon:

33

―Uyon na lang, Barang. Ayaw iangin sa imong kalisod kining bata. Total mangadto

nganhi man unya kami.‖

―Bitaw,‖ dason sa usa ka silingan. ―Pakuyoga na lang si Fidela sa iyaan.‖

Ug sumala sa unang mga sulat ni Fidela, matuod nga anak ang pagtagad ug pagtan-aw ni

Nyora Tintay kaniya. Gipatuman sa iyang gusto; gipatungha sa labing inilang kolehiyo sa

Manila; gipatun-an sa piyano; ug gipaila sa katilingban. Sa sinugdan, masubsob ang mga sulat

nga iyang nadawat. Apan sa ngadto-ngadto maorag nag-anam kahinay – hangtod nga si Nyora

Tintay na lang ang magsulatan kaniya ug kausa da usab sa matag bulan. Ginaihap ni Inse Barang

ang mga adlaw hangtod nga moabot ang maong mga sulat.

Gahapon lang nakadawat siyag usa. Ang maong sulat nagdulot dili tupngang kalipay.

Tiaw mo, si Fidela, ang iyang Fidela, nakalampos na sa pagtuon sa piyano ug mohatag gani

dayon usa ka recital nga pagahimoon sa kaugalingong balay ni Nyora Tintay. Nakapahiyom si

Inse Barang.

―Pagkabulahan ko nga inahan nga may anak nga ikapasigarbo: Hunahunaa lang. Usa ka

propesora sa piyano!‖

Ug matag tuyok sa ligid sa trak nga iyang gisakyan, nagkaduol ang katumanan sa iyang

pangandoy.

Gihuptan niya paggakos ang basket nga iyang dala. Mipahiyom siya – usa ka tigulang

nga may makalilipay nga tinagoan. Daw sa kaugalingon niya ang kalibotan ug siya dang usara

ang nagpuyo. Nahikalimot sa tanan sa kauban niyang sumasakay. Hangtud nga midapit sa iyang

pagtagad ang mahinay nga yugyog sa konduktor nga mipahibalo:

―Ania na kita, Nang. Kang Nyora Tintay man kaha… Sa Fuente Osmeña…‖

Gisuhid sa iyang panan-aw ang mga mahal nga kabtangan niadtong balayng harianon nga

iyang gisak-an. Sama sa tubig nga mabugnaw nga gisaliyab kaniya, namatngonan ni Inse Barang

ang dakung antaw sa kalibotan niya ug sa kang Iyo Roman. Gani sa sinugdan, dili unta siya

padayonon sa binatonan. Mao pay paghisaka niya niadtong balaya ug wala siya hiilhi. Ang

binatonan wala makaila kaniya. Apan namugos gayod siya. Dili ba, anak man niya si Fidela

Reyes Castro, ang propesora sa piyano nga mohatag recital niadtong gabhiona?

―Ah! Si Senyorita Dely ba? Atua, kuyog ni Nyora Tintay… May gipalit nga

hinungdanon alang sa recital…‖

―Senyorita Dely,‖ sumpay sa tigulang. May wala hisabting pagbati nga mihakop kaniya.

Giilisdan diay ang ngalan ni Fidela… Maorag may nawala kaniya.

―Lingkod una.‖ Diha diay ang binatonan. Gidala siya sa hawanan ug gibiyaan human

kahatagi sa mga peryodiko ug mga gagmayng basahon.

Dili siya makamaong mobasa, apan giukab ug gitan-aw ang basahon ug mantalaan. Dili

niya buot nga kataw-an sa hilom niadtong binatonan ni Nyora Tintay. Dili niya pakaulawan si

Fidela.

Taudtaud may awto nga misulod sa lagwerta. Nahiabot na sila! Mitindog si Inse Barang;

ug nahinangop nga misugat. Si Nyora Tintay ug si Fidela ang miabot. Ang ilang mga dala

gipahimutang sa sapyor sa lamesita.

―O, komosta, Barang. Kanus-a pa ikaw? Dely, nia si Barang. Kadiyot lang, ha? May

kuhaon ako sa itaas.‖ Wala siya hatagi sa higayon sa pagtubag. Mao gayod kadto si Nyora

Tintay.

―Ania na diay si nanay?‖ Mao pay paghisulod ni Fidela nga naulahi ug diyotay.

Naggakos sila. Naghangpanay sila.

Unya, nabati nila ang tawag ni Nyora Tintay gikan sa itaas:

―Sigi na Dely. Isul-ob kiring bestida mo alang sa recital. Tingalig maulahi ikaw…

SAMA SA matahom prinsesa sa sugilanon sa ingkanto, nanaog si Fidela. Ang iyang gisul-ob

nipis nga panapton ug bukad kaayo. Ang mga borda sa sidsid sa sinina daw mga bula sa iyang

tiilan.

34

―Pagkatahom sa akong anak!‖ uban sa dakong pagpasigarbo nakaingon si Inse Barang.

―Seguro gayong labaw siyang motahom niining gasa ko karon.‖

Mitindog siya. Misugat aron pahalipayan ang anak niadtong kuwentas niya nga manol.

―Sigi, anak…‖ gisud-ong niya si Fidela. ―Tan-awa, diba angayan ka gayod kaayo.‖

―Bitaw, Nay.‖ Misud-ong ang anak sa mga maputing bulak sa iyang liog.

Nahiubos ang inahan. Wala niya hisabti si Fidela.

―Dely,‖ sangpit ni Nyora Tintay. ―Ania…regalo ko kini kanimo.‖

Ug nakita ni Inse Barang nga nanaog ang donya, may dalang masilaw nga kaheta nga

binaatan sa laso nga mapula.

―Uy…‖ dako ang tingog sa Senyora. ―Diin god na nimo? Hala,‖ gitudlo ang manol,

―tangtanga kana dayon.‖

Si Nyora Tintay gayod ang nangunay pagkuha sa kuwentas. Wala mahagtingog si Inse

Barang. Naghinan-aw lang siya. Ang iyang dala gitangtang ug gibutang sa lamesita.

―Nia…kini ang angay kanimo.‖ Gibadbad ang lasong pula. Gibuksan ang kaheta.

Pagkakita ni Fidela sa sulod, miluksolukso. ―Ayay! Kaanindot!… Tan-awa da Nay o.

Itaod ra god Tiya.‖ Midagan siya sa samin aron masud-ong ang iyang katahom.

Wala mahagtingog si Inse Barang. Ang iyang anak masaya kaayo nga misayaw-sayaw

padulong kaniya. Wala gani makamatngon nga sa iyang pagtuyok, hisabdan ang kuwentas nga

manol, nahulog sa salog ug hitumban kini ni Fidela.

Gipunit ni Inse Barang ang kuwentas nga nahulog. Sa iyang pagyanghag maoy misugat

sa iyang panan-aw ang gasa ni Nyora Tintay kang Fidela. Usa ka krus nga brilyante nga hiniktan

sa lasong itom kansang gilaw labaw pang masulaw kay sa mga luha nga nanlugok sa iyang mga

mata.

ooOoo

Jasmine Necklace

Translated by Erlinda K. Alburo

To Inse [1] Barang, it was a special morning. Nature was at its best. Everything seemed

to reveal a new meaning. Since her husband Iyo [2] Roman died, she had lost the love of life. She

thought she had forgotten how to be happy. But now she felt carefree. Her steps had a new

eagerness, her eyes a new shine to them. Even the other bus passengers noticed her. One girl

said:

―How happy the old woman is! If only I‘d be like her.‖

She was indeed enviable: a simple old woman with simple expectations. She was seated

at one side of the bus, cradling a small basket.

―Nang [3], you‘d better put down your basket. You‘ll get tired if you hold on to it.‖

―It‘s all right,‖ she smiled at the girl beside her who had spoken. ―I‘m afraid it might get

spoiled.‖

―How‘s that? Anything fragile in there?‖

―Oh, nothing much. But I want it still fresh when I get to the city. Here,‖ she said,

pulling aside the banana leaf cover so the jasmine that she had carefully laid inside might be seen.

One could see in the old woman‘s eyes the love with which she had made the necklace.

―That‘s really lovely, Nang. [3] Can I buy it?‖

―Don‘t, Inday,‖[4] she answered. ―It‘s a gift for my daughter. She loves beautiful things

like this.‖

―Right, it is beautiful.‖ ____________________________________________ [1] Inse, a term of address to a related female much older than the speaker.

[2] Iyo, a term of address to elderly males. [3] Nang, short for ―Manang,‖ term of address to older women.

[4] Inday, usually addressed to a younger woman.

35

―A thing of beauty is a joy forever,‖ once she heard those words from her daughter

Fidela. ―I read these in a book, Nay [5]. And it‘s really true. Like this jasmine, for example.

Don‘t we feel joy just looking at it? The purity of its petals… the way the flower is fashioned…‖

Inse Barang wasn‘t sure she understood that. She was a simple person. She only knew

what she saw with her own eyes. She did not seek out the hidden meaning of familiar things.

Her life was simple. But Fidela was different. She wanted to reach out for the stars to find out

what made them shine. She didn‘t understand Fidela. It was enough that she loved her. That‘s

why she allowed her to go away even if it was painful.

Iyo Roman had just died then. Fidela cried while holding onto her skirts. But the child‘s

crying was drowned out by the voice of Nyora Tintay who said:

―Let her go, Barang. Don‘t let the child suffer with you. Anyway, we‘ll be visiting you

now and then.‖

―That‘s right,‖ a neighbor added. ―Let Fidela go with her aunt.‖

Fidela‘s first letters told her that she was treated like Nyora Tintay‘s own daughter. She

was given anything she wanted, sent to study in the most exclusive school in Manila, taught to

play the piano, and introduced to society. At first, her letters came frequently. Then gradually

they came at long intervals, until only Nyora Tintay would write her at most once a month. Inse

Barang counted the days until the mail came.

Only yesterday she got a letter. It brought her great excitement. It was no mean thing

that Fidela had completed her piano course and was giving a recital right in Nyora Tintay‘s own

house. Inse Barang smiled to herself.

―I‘m indeed a mother blessed with a daughter to be proud of. Just think, a piano

professor!‖

And with every roll of the wheel of the bus she was riding, the fulfillment of her dream

came closer.

She hugged the basket she was carrying. She smiled, an old woman with a secret

happiness. It seemed to her that the world was hers and she was alone in it. She forgot all else,

including her fellow passengers, until her attention was called by the slight nudge of the

conductor, who informed her:

―Here we are, Nang. You said Nyora Tintay‘s place, at Fuente Osmeña…‖

Her glance swept the expensive furniture of the palatial house she was in. Like cold

water poured on her, Inse Barang saw the great gap between her world and that of Iyo Roman. In

fact, the maid wouldn‘t let her in right away. That was the first time she entered the house and

they didn‘t recognize her. The maid didn‘t know who she was. But she insisted. Wasn‘t Fidela

Reyes Castro, her daughter, the piano professor who was giving a recital that evening?

―Ah, Señorita Dely? Well, she went with Nyora Tintay. They‘ve gone to buy something

important for the recital.‖

―Señorita Dely,‖ the old woman repeated. She felt somewhat strange saying that. So

they changed Fidela‘s name…It was as though something had been lost.

―Please take a seat.‖ The maid was still nearby. She was led into the living room and left

to herself with some newspapers and magazines to read.

She couldn‘t read but she opened and looked at the magazines and newspapers anyway.

She didn‘t want the maid to laugh at her silently. She wouldn‘t give Fidela any cause to be

ashamed of her.

A little later a car entered the yard. They had come at last! Inse Barang stood up, eager

to meet them. It was Nyora Tintay and Fidela. The driver laid their parcels on the small table.

―Well, hello, Barang. When did you arrive? Dely, Barang is here. Just a minute, all

right? I‘ve got to get something upstairs.‖ She wasn‘t given a chance to answer. Nyora

_______________________________ [5] Nay, short for ―Nanay‖ or ―mother‖.

36

Tintay was always like that.

―So is Nanay here already?‖ Fidela, who was behind, had just come in. They hugged

each other with joy.

Then they heard Nyora Tintay calling from upstairs.

―C‘mon, Dely. Try on your recital dress now. You might be late…‖

LIKE THE the beautiful princess in a fairy tale, Fidela came down. Her dress was of thin

material and very flaring. The embroidery at the edge looked like bubbles at her feet.

―How lovely my daughter is!‖ Inse Barang said proudly. ―I‘m sure she‘ll even look

prettier with my gift today.‖

She stood up. She wanted to greet her daughter with the jasmine necklace.

―Here, child,‖ she looked at Fidela,‖ see how well it becomes you.‖

―Oh, yes, Nay.‖ Her daughter gazed at the white flowers on her neck.

The mother felt hurt. She didn‘t understand Fidela.

―Dely,‖ Nyora Tintay called out, ―here‘s my gift to you.‖

Inse Barang saw the woman come down, a shiny case tied with red ribbon in her hand.

―Oh. . .,‖ the Señora‘s voice was loud, ―where in heaven‘s name did you get that?‖

pointing to the jasmine. ―Take it off right away.‖

Nyora Tintay herself took the necklace off. Inse Barang was speechless. She just stared.

Her gift was removed and laid on the small table.

―Here, this is more fitting.‖ The red ribbon was untied, and the case opened.

When Fidela saw the contents, she jumped for joy. ―Wow! How pretty…Nay, take a

look at this. Won‘t you put it on, Tia?‖[6] She ran to the mirror in order to gaze at herself.

Inse Barang couldn‘t say anything. Her daughter was dancing happily towards her. She

didn‘t notice that while turning, her dress had caught the jasmine necklace, which fell to the floor

and got under her feet.

Inse Barang picked up the fallen necklace. When she looked up, what met her eyes was

Nyora Tintay‘s gift to Fidela. It was a diamond cross hung on black ribbon, whose gleam was

brighter then the tears forming in her eyes.

____________________________________________ [6] Tia, or ―auntie.‖

ooOoo

POTENCIANO CAÑIZARES, JR.

Ang Naghulat sa Kangitngit (1963)

Nagdahunog ang dugdog. Maora ug dakong bola sa boling. Pag-abot niini sa iyang

kinatumyan, kini milugapak. Ang dakung punoan sa tsiko nga nagharag sa dalan-dalan nga

nagpikas sa tanaman mikurog ug misamot sa pagpahuyhoy sa iyang mga dahon. Kini naabot pa sa

kawhat sa luspad nga kahayag sa nagduka nga sugang dagitabnon nga nagbitay sa bugtong poste.

May lain pang dugdog nga nagkagulkol sa nagkisdom nga langit, ug unya milugapak, ug

mikanaas uban sa pagpangilat. Ang hangin, madaghong. Ang mabug-at nga ulan misugod na

pag-atak.

Ang balay nga tisa nga binuhat pa sa mga Katsila naingon sa higanteng agta nga

nagtungkawong sa kangitngit. Ang iyang paril nga binuhat sa bato napulos na tipak ug gibhang

ug may mga bahin pa gani niini nga dagko na ug lungag, ug nalun-os. Dinhi ang mga lumot-

lumot nanambok, ug ang mga sagbot nanuyhakaw sa tuman nilang katag-as. Kining tanan

nagbugal-bugal sa kanhi usa ka dapit sa katahuman.

Gikan sa maong pultahan, subay sa dalan-dalan nga miikid sa may punoan sa tsiko,

malantaw ang sementong hagdanan sa balay nga tisa. Sa itaas niining hagdanan, naglublob ang

usa ka puti nga iro.

37

Ang iro mibangon. Kini nanghuyatid ug unya miuyog-uyog sa iyang lawas. Unya

tapolan kini nga milukso paingon sa balkonahe ug didto mibalik paglublob. Apan kalit lamang

usab, kini mitindog, mipakitiw sa iyang ikog ug mipaghot sa makadaghan. Paghot ngadto sa

kangitngit. Ang iyang mga dalunggan labihan nga nakapaningkag. May napanimahoan.

Mingulob. Ug unya mibalik sa paglubog nga mabinantayon na kaayo.

May usa ka binuhat nga nagbarog ubos sa punoan sa tsiko binukotan sa labihan nga

kangitngit. Ug kini maoy nadiparahan sa iro.

Nabantayan sa iro kining kahibulongan nga binuhat sa unang higayon gahapon sa gabii.

Tungang gabii na gayod kadto, kay wala lamang madugay mibagting man ang tayaon nga dakong

orasan sa sala, ug ang bulan namidpid na sa kasadpan. Ang maong binuhat mitungha lamang

ubos sa nagyongyong nga mga sanga sa tsiko mahilomon, walay kihol-kihol, ug sama sa may

gipaabot. Sa halayo, ang iro mitutok kaniya ug mipaghot aron paglisang kaniya, pagpadagan

kaniya, apan ang kahibulongan nga binuhat molihok pay haligi.

Ang hangin nakapagaskas sa mga dahon sa tsiko. Ang iro naglumpayat padulong sa

silong, gilayat lamang ang nahabiling tulo ka ang-ang ug misutoy gilayon padulong sa landong sa

punoan sa tsiko. Ang binuhat kalit lamang nga nahanaw!

Karon ang iro miyahat na man. Gibuka niya ang iyang baba, nagpakita sa laray sa iyang

hait nga mga ngipon. Unya giwilik-wilik niya ang iyang mga dunggan ug gipadiwalwal ang dila.

Ang iyang mga mata didto ra gayod sa punoan sa tsiko. Nanggahi ang iyang kaugatan. Buot na

usab niyang dasmagan ang kahibulongan nga binuhat didto.

Ang karaang pultahan miagik-ik. Ang iro milingi. Si Kolasa, ang tigulang nga

binatonan, migula sa pultahan nga katunga lamang ang abli.

―Parron… Parron!‖ nagkanayon siya nga wala sa iyang hunahuna samtang gipabukhad

niya ang itom nga payong. Ug unya ngadto sa iyang kaugalingon, nagpangyamyam siya,

―Kakusog sa ulan. Hesusmaryosep, katugnaw sa hangin. Kadulom sa kagabhion.‖ Misil-ip

ngadto sa kangitngit, daw nagukon-ukon. Apan pinandong daan ang payong, nanaog siya nga

nagkanayon. ―Parron! Parron diha ka na.‖

Ang iro nga ginganglan ug Parron mipakitiw sa iyang ikog. Gisunod niya pagtan-aw ang

dan-ag sa plaslayet nga dala ni Kolasa. Wala siya masayod unsay iyang buhaton, apan may

gipaabot siya nga mahitabo. Seguro, mabanwagan gayod sa binatonan ang kahibulongan nga

binuhat ubos sa kahoy nga tsiko. Tingali atakehon ang binatonan sa maong binuhat, ug ang

binatonan mosiyagit. Apan kon kana mahitabo, molayat gilayon siya ug kunis-kunison niya ang

maong binuhat sa mga mahait niyang tango.

Apan kahibulongan sa tanang kahibulongan, ang binatonan wala makakita sa maong

binuhat, ug kini nagpabilin lamang nga nagbarog ug wala magtagad sa milabay duol kaniya.

Ang ulan nga kaganiha nanghunat, karon mihinay apan ang nagsano-sano ang mga

dugdog. Ang hangin misamot katugnaw ug nagpunay ug yapayapa sa atop nga sin nga nalaksi ug

nagbitay nga maora ug kuwaknit. Ang kagabhion midaghong. Usa ka patay nga sanga sa tsiko

nasapli ug mihagsa.

Ang iro nga nagpunay ug panimhot, nagpunay usab ug ngulob ug pangusmo.

Ang kahibulongan nga binuhat didto pa gihapon ilalom sa tsiko maora ug estatuwa nga

way lihok-lihok, hilom ug sa may gipaabot nga dugay nga miabot.

Unya mao na lamay nabatian sa iro nga ang maong binuhat mihinay paglakaw duol sa

balay ug nangandam sa pagsaka. Karon nga hapit na moabot ang higayon nga sila

magkanawonganay, mikiyugpos hinuon ang iro sa kalisang. Ambot ngano nga siya gibati man ug

katalaw. Apan pagtabon niana miahat gayod siya pagpaghot. Nanukad siya ug nangusog

pagpaghot. Unya, mipahulay. Ang hangin nagpanghunghong sa iyang sinultihan nga dili

masabot.

Unya ang iro nakabati ug kinanaas, sama sa kinanaas nga mahimo sa usa ka bitin nga

nag-aginod lagbas sa mga laya nga dahon. Ang maong kinanaas nagkaduol sa iro. Nanindog ang

mga balahibo sa iro sa pagpinaabot.

38

Kalit milagubo ang dugdog ibabaw gayod sa balay. Ang atop daw gikanlat. Usa ka kilat

miwisi-wisi sa tumang kahayag ug sa pipila ka segundo nakit-an sa iro ang kahibulongan nga

binuhat. Ang iro nahasibog. Lain pa gayod nga kilat mikidlap. Ug ang mga mata sa iro

nahasiga. Ang binuhat nga iyang nakita, taas, tingali makatupong sa poste sa tanaman. Ang

iyang sapot itom pa sa uling.

Kon nag-atubang ba kaniya ang kahibulongan nga binuhat o wala, ang iro dili makapiho.

Kini miisog balik sa iyang nahimutangan sa tsiko.

Ang ulan mibalik na man pagbundak, naghimo ug kurtina nga misamot pagtago sa

kahibulongan nga tawo sa mga mata sa mananap. Ang dugdog mihagsa nga daw baril nga walay

sulod nga gipuspos sa bato nga bukid. Miukyab ang kalisang sa iro, apan kini iya lamang dayon

nga giilisan sa mananap nga kaisog. Ang tayaon nga orasan sa bungbong sa sala mi-kling klang

kanapulog-duha. Usa ka masipa nga dugdog misigingsiging sa iro, miuyog sa iyang galamhan.

Ang iro nagpanikad ug mihunat aron pag-ambak ngadto sa tanaman ug paggisi-gisi sa

kahibulongan nga binuhat.

―Parron, Tsu, tsu-tsu, Parron!‖ si Saturnina, ang laing binatonan sa balay, mitawag

kaniya. Wala masayod ang iro nga si Saturnina milusot diay sa gamay nga kal-ang sa pultahan.

Mipakitiw ang iro sa iyang ikog.

Gisagbay ni Saturnina ang iyang sapot alang sa ulan sa iyang abaga, ug unya mipabukhad

usab sa iyang payong. Nanaog siya nga nagkurog, nagkuray, ug nagpangyawyaw. Siya gisundan

usab pagtan-aw sa iro hangtod sa punoan sa tsiko. Usa ka kilat naggisi sa tanaman gayod ug ang

tanang tanom ug butang didto nanglutaw nga nangluspad. Apan dako ang kahibulong sa iro

ngano ug hain ang kahibulongan nga binuhat. Kalit kining nahanaw. Apan takulahaw lamang

usab, sa dihang si Saturnina nakagula na sa koral, ang tawo sa kangitngit milutaw sa may

hagdanan. Karon kini mihana na gayod pagsaka.

Karon. Ang kasingkasing sa mananap daw nagpanuktok sa iyang dughan. Maoy iyang

nahunahunaan nga hulaton lamang niya ang binuhat nga makatungtong sa kayda, aron kini dili

gayod makaikyas. Ang binuhat nakatikang na ug tulo ka ang-ang. Ang iro nangandam. Apan

ang kahibulongan nga anino misibog lamang usab dayon.

―Parron!‖ Tingog sa asawa sa iyang agalon.

Ang iro miliwag ug malipayon nga mihalok sa tiil sa tigulang babaye kansang panagway

luspad ug daw gipangagiwan na sa kinabuhi.

Ang tigulang misil-ip ngadto sa kangitngit. Unya mihapuhap sa ulo sa iro ug mibalik

pagsulod.

Ang iro nagpabilin nga nagpuk-ong, nagpataas sa iyang ulo. Ang kahibulongan nga

binuhat nahibalik na usab ilalom sa kahoy nga tsiko.

Unya duha ka bulos sa kahayag mitama sa ganghaan nga puthaw sa tanaman. Unya

mipid-ok. Napalong. Usa ka salakyanan mingulob nga nagkagulkol ug dayong kamatay.

Namingaw ang tanan. Unya ang mga tunob nga nagdali. Unang nakita sa iro ang tulo ka lalaki

nga nagsul-ob ug mga sinina nga bug-at ug batok sa ulan. Pulos sila nagkalo. Sa ilang likod

nagsunod sila si Kolasa ug Saturnina.

Gibati ug diyotay nga kalipay ang iro, sama sa siya dugay nang nag-inusara ug giuhaw ug

panagway sa tawo.

Ang tambok nga lalaki nga nag-una nagbitbit ug usa ka itomon nga bag.

Ang daoton nga nagsunod kaniya nagsipit ug porpolyo.

Ang ikatulo nagbitbit lamang ug basahon. Itom ang bulok niini ug pula ang iyang ngilit.

Ang tulo ka lalaki dali-dali nga namahid sa ilang mga tiil sa hagdanan ug misaka ug

midiritso sa sulod. Ang mga binatonan misunod kanila. Nailhan sa iro ang tulo ka lalaki. Niining

pipila ka semana sila ang kanunay nga mga bisita sa balay.

Ang iro mihigda pinadapat ang iyang simod sa salog ug mipiyong ang mga mata.

Taudtaud may napanimahoan siya nga baho sa yuta nga bag-ong gidaro. Usab ang baho sa abo o

sunog nga kahoy. Usab ang baho sa mga bukog nga dugay nang nalubong sa kanal.

39

Ug takulahaw lamang mitungha ang kahibulongan nga binuhat ug misaka sa hagdanan.

Kahibulongan sa tanan mao nga ang iro wala na lamang magtagad kaniya. Tingali ang iro

nahulog sa usa ka lamat nga gama sa kahibulongan nga binuhat. Kini kalma kaayo ug hilom nga

milabay sa iro ug misulod sa balay.

Ang ulan mituang na. Apan matugnaw ang kagabhion. Ang kamingaw miangkon sa

tanang butang. Ang iro nagpaso-paso, nanghuyatid, mikisi-kisi pag-abog sa kalaay. Gianinaw

niya ang tanaman. Sa luhayon nga dan-ag sa bombilya sa poste sa tanaman may nakit-an siya nga

kaang sa rosas nga nabulintang, ug ang milutaw sa tubig, gisanapan ug naglugdang-lugdang. Ang

mga dahon ug sanga sa rosas mikirig-kirig.

Unya miliwag ang iro ug maoy iyang nakita ang mga tiil nga bukogon sa kahibulongan

nga binuhat; ug unya ang mga tiil usab sa tigulang niyang agalon nga sa dugay nang panahon

wala na niya makita. Ang iro daw nahimo nga bato.

―Gahapon pa sa gabii nakong pinaabot nimo,‖ matod pa sa kahibulongan nga binuhat,

samtang silang duha nanganaog. Ang iyang tingog sama sa nag-agi ug lungib.

―Ah… nasayod ka na… kinahanglan pa nga saboton ko ang akong mga anak. Karon ang

ilang bahin sa kabtangan nahusay na,‖ ang tigulang nga agalon sa iro kompas nga namulong ug

nanghayhay.

Silang duha gikaon lamang sa kangitngit ug kalit lamang nagsugod ang mga minatay, ug

hilakay sulod sa karaang balay nga tisa nga binuhat pa sa mga katsila.

Ang iro midagan paingon sa tanaman, mipuk-ong sa may poste ug pinataas ang ulo ug

atubang sa tsiko ug sa mabagang duot sa kangitngit, miuwang sa tingog nga taas uyamot.

ooOoo

He Who Waits in the Dark (1963)

Translated by Erlinda K. Alburo

The thunder rumbled like a huge bowling ball. Then it cracked at last. The big chico tree

along the path in the middle of the garden shook and bowed its leaves the more. It glowed pale

by the light of a lone electric lamppost.

Another thunderclap rattled the dark sky and cracked, followed by lightning. The wind

whistled. Heavy rain started.

The brick house built by the Spaniards was like a giant agta [1] squatting in the dark. Its

stone wall was chipped all over, with gaps and holes, in some places collapsed. Here the moss

grew stout and the weeds grew tall. All these seemed to ridicule what was once a beautiful place.

But the iron gate of the wall was clean and guarded by two dogs wrought in concrete.

However, the head of one dog was cut off, and a big piece was missing from the other.

From the gate, along the pathway that ran past the chico tree, one could see the concrete

stairway to the brick house. On top of this stairway lay a white dog.

The dog got up. It stretched and then shook itself. Then lazily it jumped to the porch and

there lay down again. But almost at once, it got up, wagged its tail and barked many times. It

barked at the dark. Its ears stood up. It smelled something. It growled. Then it lay down again,

very watchful.

Someone was standing under the chico tree in extreme darkness. And it was his presence

that the dog felt.

The dog had noticed this mysterious being the night before. It was midnight, because

soon after the great rusty clock in the sala chimed, and the moon skirted the western edge. The

same person appeared under the bowed chico leaves, quiet, as if waiting for something. From

afar, the dog stared at him and barked to scare him off and make him run away, but the

mysterious being stood still as a post.

______________________________ [1] agta, supernatural dark, huge man said to inhabit trees, cliffs or empty houses.

40

The wind rustled through the chico leaves. The dog bounded down, leaping over the last

three steps and darting toward the shade of the chico. But he had disapppeared!

Now the dog looked up. It opened its mouth, showing a row of sharp teeth. Then it

flapped its ears and lolled out its tongue. Its eyes were fixed on the chico. Its muscles tightened.

It wanted again to lunge at the strange being there.

The old door creaked. The dog turned. It was Kolasa, the old servant, who opened the

door halfway.

―Parron… Parron!‖ she called out absentmindedly, opening a black umbrella. To herself

she murmured, ―Such a strong rain. Hesusmaryosep [2], the wind is chilly. What a dark night!‖

But she came down with the open umbrella, calling: ―Parron! Parron, there, stay!‖

The dog called Parron wagged its tail. It followed the beam of the flashlight carried by

Kolasa. It didn‘t know what to do, but it was waiting for something to happen. Perhaps the

servant would catch the mysterious being under the chico with her light. The man would attack

the servant, and the servant would scream. But if that happened, then it would jump at him and

tear him to pieces with its sharp teeth.

But wonder of all wonders, the servant never saw the person, who remained standing and

unmoved by whatever passed near him.

The rain, letting up earlier, now fell slower but the thunder came in rapid succession.

The wind grew more chilly and worried the zinc roofing that had peeled off and was hanging like

a bat. The darkness groaned. A dead chico branch broke off and dropped.

The dog kept sniffing around, growling and snorting.

The mysterious being was still under the chico, still as a statue as though waiting for

something for a long time.

Then the dog felt him walking slowly towards the house and about to go up. Now that

the moment had almost come for them to confront each other, the dog shrank back instead. Who

knows why it turned cowardly? But to cover that up, it forced itself to bark. It steadied itself and

barked forcefully. Then it took a rest. The wind whispered something that could not be

understood.

Then the dog heard a rustling, like that made by a snake that moves among dry leaves.

The rustling approached the dog. Its hair stood on end in suspense.

Suddenly thunder thudded right above the house. It seemed the roof was ripped off. A

bolt of lightning flashed brightly and within a few seconds the dog saw the mysterious being. It

drew back. Another flash of lightning. And the dog‘s eyes bulged. The man it saw was tall,

maybe reaching up to the garden post. His clothing was blacker than charcoal.

The dog wasn‘t sure whether the mysterious person was facing him or not. He had gone

back to his place under the chico.

The rain poured again, creating a curtain that hid the mysterious person some more from

the eyes of the animal. The thunder fell like an empty rifle clubbing a stone mound.

The dog was startled in fright, but it replaced this with beastly fierceness. The rusty clock on the

sala wall struck twelve. A resounding thunderclap arroused the dog, shaking his whole being. It

pawed the ground, gathering its strength to get to the garden and tear the mysterious person into

shreds.

―Parron, tsu, tsu, tsu, Parron!‖ the other house servant, Saturnina, called out.

Unobserved by the dog, Saturnina had gotten through the small gap in the doorway. The dog

wagged its tail.

Saturnina put a raincoat on her shoulder and opened her umbrella, too. She came down

shivering and muttering. The dog followed her with his eyes until the chico. A lightning bolt

________________________________ [2] Hesusmaryosep, an exclamation contracted from Jesus, Mary and Joseph

41

tore the garden apart and everything there, plant and all, floated and paled. But, to the dog‘s

surprise, the mysterious person was nowhere to be seen. It suddenly disappeared. But suddenly,

while Saturnina was outside the fence, the man in the darkness emerged by the stairway. And

now it was going to go up.

Now. The dog‘s heart seemed to knock at its breast. It thought of waiting for the man to

get until the porch, where he could not escape. He had gone up three steps already. The dog

prepared itself. But the mysterious shadow drew back immediately.

―Parron!‖ that was the voice of his master‘s wife.

The dog shifted and happily kissed the foot of the old woman whose face was pale, as

though bereft of life.

The old woman peered into the dark. Then she stroked the dog‘s head and went back

inside.

The dog remained squatting, craning its neck. The mysterious person was under the

chico once more.

Soon two flashes of light struck the iron gate in the garden, dimmed and went out. A car

growled and rattled then went dead. Everything grew still. Then there were footsteps in a hurry.

The dog saw first the three men wearing heavy raincoats. They all had hats on. At their back

followed Kolasa and Saturnina.

The dog felt somewhat happy, as though it had long been left alone and was eager to see

a human face.

The stout man at the head carried a black bag.

The thin man after him had a portfolio under his arm.

The third man had only a book. It was a black book with red edges.

The three men wiped their feet hastily at the base of the stairway, got up the stairs and

went directly inside. The servants followed them. The dog recognized the three men. These past

few weeks they were frequent visitors to the house.

The dog lay down with its nose on the floor, its eyes shut. A few minutes later it smelled

freshly-plowed earth. Also the odor of ash or burnt wood. And odor of bones long buried in a

canal.

Suddenly the mysterious person appeared and went up the stairs. Surprisingly the dog

didn‘t pay attention to him. Maybe it fell into a spell drawn by the other. Very quietly, the man

went by the dog and entered the house.

The rain had stopped. But the night was cold. Quiet descended on everything. The dog

paced to and fro, stretched, and wriggled to drive boredom away. It looked at the garden. By the

pale light of the lamp at the garden post it saw that the flowerpots of roses were in disarray, and

that the floating fragments were slowly sinking. The leaves and branches of the rose plants

shivered.

Then the dog shifted and saw the bony feet of the mysterious person, followed by the feet

of his old master whom he had not seen for a long time. The dog seemed turned into stone.

―I‘ve been waiting for you since last night,‖ the mysterious person said, while both of

them went down the stairs. Their voices sounded like they were passing through a cave.

―Ah, you know already… I still had to make my children understand. Now their share of

my property is settled,‖ the old master said slowly, sighing.

The two were devoured by darkness and all at once the lamentation started inside the

ancient brick house that had been built by the Spaniards.

The dog ran towards the garden, squatted by the post and, its head held up in front of the

chico and the thick darkness, howled and howled in very high pitch.

ooOoo

42

AGUSTINO PUJIDA

Lunop (1964)

Siyam na ka adlaw nga walay hunong ang pagbunok sa ulan. Nagpanilap na sa

kapangpangan sa suba sa Agusan, ang nagbul-og nga baha. Apan ang mga tawo ingon sa wala

lamang magpakabana kay mituo sila nga mohunong ra ang ulan ug dili makapadayon pagtubo

ang baha. Apan sa diha nga miabut na ug napulo ug duha ka adlaw nga wala molurang ang ulan,

nagsugod na pagbiya ang pipila ka tawo sa baryo tungod sa sibya sa radyo sa kaulohan nga ang

mga tawo pahiklingon na sa mga taastaas nga dapit aron paglikay sa umaabot nga dakung lunop.

Kini mao ang gimbut-an sa gobernador sa lalawigan.

Sa mao usab nga higayon, ang mahunahunaong tinyente sa baryo sa Magtakop wala

maglangan sa pagpabandilyo aron pag awhag sa mga tawo pagbakwit sa mga bukid-bukid nga

dapit aron paglikay sa mga kadaut. Si Lukas, usa sa mga konsehal sa baryo, maoy gipabandilyo

sa tinyente. Milibut tuod dayon si Lukas sa baryo aron pagtuman sa sugo sa iyang labaw. Sa pag-

abut ni Lukas sa likoanan sa dalan duol sa balay nila ni Simon, misugod dayon pagsing-al si

Lukas:

―Paminaw kamo! Bandilyo…bandilyo! Ang tanang tawo giawhag sa talahurong

tinyente sa baryo sa paghikling sa bukid kay ang lunop dili na gayud kalikayan!‖ Makadaghan

balika ni Lukas kining mga pulonga aron gayud makasabut ang mga tawo.

―Hoy, Lukas! Ayaw pagbanha diha!‖ misinggit si Simon, ―Ikaw ang nagda‘a sa ulan ug

baha! Kamo lang ang bakwit, mga buang kamo!‖ mayubiton ug malaguton ang tingog ni Simon.

Apan wala magtagad si Lukas, mipadayon siya ug paglibut sa baryo bisan namitpit na

siya sa kahumod gumikan sa makusog nga ulan nga walay hunong. Niadto dayong tungora, ang

kadaghanan sa mga tawo nga giabut sa kahadlok, matinumanon nga midangop sa mga dapit nga

nabungtod. Ang uban nga nakatan-aw sa taas nga bukid sa tabok sa suba, nangahas gayud

pagtabok sa suba bisan nagbul-og na ang baha. Apan ang uban wala motabok kay nawili sila sa

ilang mga puloy-anan.

Kini si Lukas ug Simon dugay nang nanagbungol. Nanagkaaway sila gumikan sa piliay

sa pagkakonsehal sa baryo. Nayugot si Simon kang Lukas nga napildi siya niini. Kining ilang

pagdumtanay nahiapil na ang ilang mga asawa ug mga anak. Diyutay nga kabingkilan sa ilang

mga anak mahimo nang dakung away kay usag-usa isig-laban man kanila. Managsilingan sila ug

dayag na lang nga kanunay magkakita ang ilang mga anak. Apan ang mga anak nila ni Lukas ug

Maring ilang gipahimangnoan sa dili pagpakig-una sa pagpakig-away. Dihay kausa nga diriyut

magbuno si Lukas ug Simon tungod kay ang ikaduhang bata nila ni Lukas giayoayo ug bukbok sa

kamagulangan nga anak nila ni Simon ug Terya. Kon wala pa sila mahusay sa tinyente sa baryo,

mosangput na unta kadto sa pagkahunos sa ilang mga kinabuhi. Apan bisan kon nahusay na sila,

nagpadayon gihapon ang ilang pagdumtanay.

―Bandilyo… bandilyo! Lunooop… lunoop! Ayaw kamo pagtuo sa bandilyo nianang

kuwanggol kay siya ang nagdala sa lunop ug uwan… buang kanang tawhana si Lukas!‖

gisumay-sumay ni Simon si Lukas nga didto na sa laing likopan sa dalan. Si Maring nga

nagpaminaw niini, nagbaton lang gihapon ug kalinaw sa pangisip kay dili siya buot nga ang iyang

bana mahinayak sa iyang hunahuna. Sa laktud, nagpailob sila bisan sa daghan nang mga hagit

nga gihimo ni Simon ug sa iyang asawa. Gibatonan nila ang walay kinutobang pailub.

Nag-anam na ka taas ang pagtubo sa tubig. Ang pipila nga unta nagpabilin sa baryo,

milugos na lang gayud paghikling kay ilang nakita nga gisanapan na ang mga kadalanan. Apan

sila si Simon ug Terya uban sa ilang mga anak, tungod sa ilang pagsalig sa kadaku ug kalig-on sa

ilang dakung balay, wala gayud magpakabana. Taas ang ilang balay ug dagku ang mga haligi nga

pulos tugas. Nianang gabhiona, maayo ang ilang paghinanok. Ang ilang baroto nga adunay

outboard motor kay tubig-tubigan man usab sila sa maong baryo, diha ihikot ni Simon sa haligi

duol sa pultahan sa ilang balay. Gipamub-an ang pisi sa paghigot ni Simon aron kono dili

mahilayo ug masayon ra ang iyang pagbitad kon molawom pa gayud ang tubig. Ang baryo

43

nahabwaan na sa mga tawo. Mao na lay nagpabilin sila si Simon ug asawa uban sa ilang mga

anak.

Nianang naghinangat na ang kaadlawon, mao nay himat-an sa mag-tiayon nga namitpit

na sa kahumod ang ilang mga buko-buko. Giabut na sa tubig ang ilang sawog ug nahumod na

usab ang ilang mga banig. Namaspas sila pagbangon duyog sa hilak sa kabataan nga tulo ka buok

nga nahigmata tungod sa singgit ni Terya. Si Simon nagkabuang kon unsa ang angay niyang

buhaton. Hapit wala na gani siya mahinultol kon hain ang ilang pultahan.

―Dalia, Mon, ang atong baroto… mamahawa kita dinhi!‖ nagtiyabaw si Terya uban usab

ang kulisiw sa ilang mga anak.

Misamot ang kabalaka ni Simon, dugay siyang nakaabli sa pultahan. Ug tungod sa

nagbunok nga ulan, mangitngit ang sulod sa ilang balay labi na kay napawong ang ilang suga. Sa

diha nga naabli na ang pultahan, nabuwasot si Simon ug mikapakapa sa tubig tungod sa

kangitngit. Apan gipahimuslan na lang niya ang pagsuhid sa ilang baroto. Ang panagsang kiblat

sa kilat maoy nakapaalinggat kang Simon nga ang ilang baroto nagbansiwag na ang ulin sanglit

mitidlum na man ang dapit nga gihiktan sa pisi. Ang baroto sama sa giwarawara kay nagliyoliyo

man ang sulog sa baha sa tubig. Wala nay laing nahimo si Simon gawas sa pagsawom aron

pagtultol sa hikot sa sakayan.

Sa tumang panlimbasog ni Simon nga giubanan sa paghiwasa ug hilak ni Terya ug

kabataan, nahubad ra gayud ni Simon ang hikot sa baroto. Apan sa paglutaw na niini, wala na

diha ang motor. Natangtang na sa nahimutangan kaha tungod sa pagbansiwag sa baroto,

nangluag ang mga tuwerka sa motor ug natangtang. Gilimisan ni Simon sa tubig ang baroto nga

milutaw na… ―Gikawat tingali ni Lukas ang motor!‖ misinggit si Terya. Apan wala na

magtingog si Simon tungod sa hapit di-maantus nga katugnaw. Mao karoy nahunahuna ni Simon

kon asa sila padulong. Salamat nga ang gisuksok niyang bugsay sa tarik sa katig wala madala sa

sulog sa baha.

―Hala Terya, isakay na ang kabataan kay pugngan ko ang baroto! Dili na masungsong

kining bahaa!‖ mimando si Simon.

―Apan ang atong mga butang, Mon, unsaon na man nato?‖

―Palabihon mo kanang mga butang kay sa atong kinabuhi! Nabuang ka na ba Terya!

Hala, isakay na ang mga bata!‖ misinggit si Simon taliwala sa kulisiw sa tulo ka bata.

Wala na makasupak si Terya sa kabubut-on sa iyang bana. Apan naglisud siya si Terya

sa pagsakay sa mga bata. Dili makatabang kaniya si Simon kay nagpugong man kini sa sakayan

nga dili mababag. Sa tumang paninguha, nahiluna ra ni Terya ang nanagtiyabaw nga mga bata.

Karon suliran ni Simon kon asa sila padulong nga mangitngit man kaayo ug wala siya

mahibalo kon may dapit pa ba silang kadangpan. Makatultol hinoon siya sa pagtabok sa suba

apan natahap si Simon nga makuyaw ang pagtabok tungod sa daghang mga anod nga gapnud ug

mga dagkong kahoy kon mga kawayan ba nga nangaluad sa baha. Unya, nakahunahuna na lang

si Simon nga mosubay sa kadaplinan sa suba aron mangita sa ilang kadangpan…

―Terya, ayoha ang mga bata kay tingali matikyaub kining baroto. Mosubay kita sa

kadaplinan kay basin pa ug aduna kitay kadangpan nga dapit. Malisud na kining kahimtanga!‖

Ang mga bata wala nay undang sa ilang paghinilak tungod kay nanagkurog na sa

katugnaw. Si Terya, sama sa nanag-asod na ang iyang suwang… nagkurog usab siya duyog sa

tumang kahadlok. Ang baroto nagkabandabanda sa mga bungbong sa kabalayan sa diha nga

milugos na gayud si Simon sa paggula sa baryo. Ang sulog kanunay naghapak sa sakayan.

Unya takulahaw lamang nga mitulilik ang baroto kay napunta kini sa dakung lilo.

Mitiyabaw si Terya ug mikulisiw ang mga bata. Nalisang sila. Nagkabuang si Simon sa

pagkinabya sa bugsay aron pagpugong nga dili mounlod ang dulong sa baroto. Apan wala gayud

makapugong si Simon hangtud nga nalamba ang baroto sa usa ka punoan sa kahoy ug didto

mopilit kay giduot na sa makusog nga sulog ug miinanay na pag-unlod ang pikas nga katig.

44

―Simooonnn! Simooonnn!‖ misingiggit si Terya, ―ang mga bata, Simoonn! Tabangi

ako!‖ ang pikas nga bukton ni Terya gigakus sa tulo ka mga bata samtang ang pikas hugot nga

mihawid sa tarik sa katig. Nagyaka si Terya sa luwang sa baroto.

―Ayoha lang ang pagpanghawid, Terya, kay lisud nga dili ko maliwag kining baroto.

Gahi kaayo kay sama sa gigaid sa sulog!‖ lugos mabati ang tingog ni Simon tungod sa

nagdahunog nga bul-og sa baha.

―Simoon… Simoonn! Hapit ko na mabuhian ang mga bata! Tabanga intawon kami,

Simon!‖ nagkapaas na ang tingog ni Terya.

Wala na gayud makapiog si Simon sa ilang baroto, sama sa mikumi sa duha ka punoan sa

kahoy. Maayo ang pagkababag nga dili na makalihok kay gipugngan sa bul-og sa baha. Dili ni

Simon madis-og sa unahan ang sakayan kay maayong pagkasangit ang katig... Ang baha

nagpadayon pagtubo. Ang igo rang pangisip ni Simon maoy makaluwas kanila sa mabangis nga

kamatayon.

Samtang didto sa mga taastaas nga dapit sa kayutaan… ang mga tawo nga nakapahiluna

nagkuray man tuod sa katugnaw apan layo na sila sa kadaut. Sila si Lukas ug Maring midangop

sa dapit nga layo na sa kuyaw. Apan duol ra sila sa daplin sa suba. Mituo sila nga dili na sila

abuton sa tubo sa tubig kay taastaas man ang ilang nahimutangan. Wala silay kinatulgan

niadtong gabhiona tungod kay ang dinalidali nilang gibuhat nga payag nga ilang giaptan sa mga

dahon lang sa saging… wala man gayud makapugong sa nagbunok nga ulan. Ang ila na lang

mga bata maoy giseguro nga dili mangahumod. Ang gamay nga luna nga ilang naandam sa

pagdala, igo gayud nga makaluwas sa ilang mga anak sa tumang katugnaw.

Apan niadtong tungora, nakahunahuna si Lukas kang Simon. Ingon ug pagahidunggan

gihapon ni Lukas ang pagsumaysumay kaniya niadtong iyang pagsinggit sa bandilyo nga gisugo

kaniya sa tinyente sa baryo. Daw pagahikit-an ni Lukas ang malinaw nga kahimtang nila ni

Simon ug Terya uban sa ilang mga anak didto sa malig-on nilang puluy-anan nga, sa pagtuo ni

Lukas, dili gayud maunsaay sa baha. Inighubas sa baha… tingali sila ra si Simon ang hayahay

ang pagkabutang. Mao kini ang pagtuo ni Lukas.

Unya, kalit lang nga nahipugwat si Lukas ingon man usab si Maring tungod sa makusog

nga daguok nga ilang nabati gikan sa ibabaw sa bukid.

―Unsa karon, Kas?‖ nahadlok si Maring.

Takulahaw nga mikurog ang yuta ug mianam ka gahub ang daguok.

―Maring! Natumpag… natumpag ang bukid… midahili ang bukid!‖ nakasinggit si

Lukas!

―Ang mga bata, Kas! Ang mga bata! Asa kita paingon?‖ mitiyabaw si Maring duyog sa

nag-anam kalanog nga daguok gikan sa bukid…

Duyog sa maong lanog, misagol ang nagkadaiya nga tiyabaw sa mga tawo sa ubos nga

bahin sa bukid. Magahub nga linungkaub sa mga kahoy… mga dagkung lawaan nga nadala sa

pagdahili sa bukid. Nagkabuang ang mga tawo sa pagpanagan… apan unya mihinay na ang

daguok ug hinagbong sa mga kahoy nga nangaluad. Wala na lang maglihok sa nahimutangan sila

si Lukas ug Maring.

Mianam na ug banaag ang kahayag sa kabuntagon. Nakita ni Lukas nga duol na diay sa

ilang nahimutangan ang bul-og sa baha. Nagkabadkabad ang mga anod nga kahoy ug mga

gapnod timaan sa makusog nga bul-og sa baha. Dagkung kahoy ug mga luad nga punoan sa mga

kawayan gipang-anud. Diha pay mga bubong sa mga balay nga nakita ni Lukas timaan nga

kadaghanan sa mga balay sa daplin sa suba nga giabut sa baha gipang-anod.

Unya, didto sa unahan, may nabati si Lukas nga singgit sa pakitabang…

―Nakabati ka niaron, Maring? Adunay nagsinggit sa pakitabang,‖ matud ni Lukas…

―Oo, nakabati usab ako Kas. Apan mag-unsa man kita? Wala kitay mahimo atubangan

nianang kahimtanga sa suba,‖ tubag ni Maring.

―Tan-awon lang nako. Wala kita masayod kinsa karon. Mangil-ad man usab nga

magpakabungol lang kita!‖ matud ni Lukas.

45

―Aw, tan-awon man lang kaha nimo. Sigi. Tan-awa. Apan ayaw baya pangahas ug

tabang kay tingali ikaw hinoon ang ianod,‖ timang ni Maring.

Ang ulan bisan hinay na ang pagbunok, nagpadayon gihapon. Gipahiluna pag-ayo ni

Lukas ang iyang kalo ug gikawhat ang usa ka dahon sa saging ug milakaw padulong sa dapit diin

niya mabati ang sangpit sa pakitabang. Ug didto tuod may nakita sa mga kahoy ug gapnod nga

nasangit sa usa ka tuod, may nakita si Lukas nga usa ka sakayan nga nakulob ug nababag sa bul-

og sa baha. Didto maggikan ang tingog nga iyang nabati. Nakita ni Lukas ang babaye ug lalaki

nga nanagyaka sa ibabaw sa sakayan nga nagkulob ug dihay nakita usab ni Lukas nga may mga

bata nga giaporan pagkupot sa duha ka tawo… Mibalik si Lukas sa iyang agi pauli ngadto sa

ilang gipasilongan…

―Unsa na Kas? Unsa ba ang imong nakita?‖ nangutana si Maring.

―Maring. Di mahimo nga pasagdan ko kanang mga tawhana nga anaa nianang mga

gapnod nga gisangit sa tuod. Kinahanglan nga tabangon ko sila kay inig kabali nianang

tuod…mangamatay gayud kanang mga tawhana kon kinsa man ugaling sila…‖ matud ni Lukas.

―Uy, Kas… ayaw pagtinonto. Makusog kanang sulog sa baha! Nag-ayo ka tingali

nga…‖

―Katungdanan ko, Maring, ang pagtabang kanila!‖ misagkaw si Lukas. ―Pasagdi lang

ako. Way mahitabo kanako. Gamiton ko kanang atong sakayan…‖

Wala na makatingog si Maring kay ang iyang bana milakaw man dayon lugsong sa ubos

sa suba diin didto ang ilang baroto nga hapit na mapuno sa limason tungod sa ulan. Gilimasan

dayon ni Lukas ang baroto nga kinatigan ug human niadto, gihubad ang pisi nga hikot sa sakayan

ug misugod siya pagbugsay pasunganga sa sulog sa baha. Nag-aginod ang sakayan. Hinay ang

pagsid-og sa unahan apan mipadayon gayud si Lukas. Nagmatngon lang siya nga dili siya

maangin sa mga dagkung gapnud aron dili siya mababag.

Sa tumang paninguha ni Lukas miabut ra gayud siya sa tuod nga gisangitan niadtong mga

tawo nga iyang nakita. Apan, sa wala pa ikapasangad ni Lukas ang dulong sa baroto, kalit lang

nga miinanay pagliyo ang gapnod tungod sa midasmag nga punoan sa anod nga dakung kahoy.

―Uy kamo man diay, Simon… Terya! Sigi, pagdali kamo kay gianod na kita!‖ singgit ni

Lukas sa tumang kalooy.

Tungod kay naglisud na man paglihok si Simon ug Terya, giuna ni Lukas pag-alsa ang

tulo ka mga bata nga wala nay mga umoy ug gipahiluna sa luwang sa baroto. Gisunod niya pag-

agak si Simon ug Terya ug gipasakay sa baroto.

Didto sa ibabaw sa pangpang, nagkapaas ang tingog ni Maring tungod sa pagsinggit ug

tawag sa iyang bana nga layo na ang gianoran. Nakita ni Lukas kining kahimtanga. Apan wala

siya manumbaling sa asawa. Nanlimbasog na lang sa pagbugsay kutob sa iyang mahimo aron dili

madala sa sulog. Gisud-ong ni Lukas ang iyang mga luwan nga luya na kaayo. Wala na

magtingog si Terya ug Simon… sama sila sa mga manok nga nagdungoy.

Wala madugay miabut ra gayud si Lukas sa ilang tungod. Human niya ikapadangalas sa

yuta ang sakayan, milatay dayon siya sa dulong sa baroto linakaran ang iyang mga luwan ug

human niya ikahikot ang pisi, mitawag siya kang Maring.

―Pagdali ngari, Ring, tabangi ako pagdala niining mga bata,‖ mao kini ang singgit ni

Lukas.

Mikarakara tuod si Maring paglugsong sa ubos ug sa kalit lamang nahasiga ang mga mata

ni Maring tungod sa iyang nakita. Inay kayugot ang bation unta ni Maring, gihakop na hinoon

siya sa tumang kalooy nga nagsud-ong sa tulo ka mga bata nga nanagbuy-od sa luwang nga

baroto. Nailhan na niya si Simon ug Terya.

Didto sa ilang bawongbawong, nanagluon silang tanan sa pagpasilong samtang hulaton

nila ang paghubas sa lunop.

ooOoo

46

Flood

Translated by Vicente Bandillo

For nine days rain had been falling without let-up. Already the rising water was licking

the banks of Agusan River. But the people were not bothered because they thought the rain

would stop and the water would rise no further. But on the twelfth day of the rain, some barrio

folks began to leave because of the radio broadcast from the capital asking the people to seek

refuge in higher places to be safe from a coming big flood. This was the decision of the

provincial governor.

Immediately, the thoughtful barrio Captain of Magtakop wasted no time in asking

somebody to make the announcements urging the people to evacuate to hilly places to avoid

danger. Lukas, one of the barrio councilmen, was asked to do the job. Lukas immediately went

around the barrio to follow the orders of his superior. When Lukas reached the bend of the road

near Simon‘s house, he began to shout:

―Listen! Announcement… announcement! The honorable barrio captain is asking

everyone to evacuate to the mountains because a flood is certain to come!‖ Lukas repeated these

words many times so the people would hear.

―Hoy, Lukas! Shut up!‖ cried Simon. ―You yourself brought the rain and the flood!

You evacuate, you fools!‖ Simon‘s voice was sneering and angry.

But Lukas didn‘t mind him, he went on to cover the barrio though he was drenched to the

bone from the continuous downpour. At the moment most of the people were stricken with fear

and dutifully sought hilly places. Some, seeing the high mountains across the river, risked

crossing the river though the current was swift. But others didn‘t because they couldn‘t leave

their homes behind.

These two, Lukas and Simon, had not been on speaking terms for quite some time. Their

feud began with the election for councilman in the barrio. Defeated, Simon began to hate Lukas.

Their ill will had come to include their wives and children. A trivial disagreement between their

children became a big quarrel because one would invariably side with his own child. They were

neighbors so it couldn‘t be helped if their children always met. But Lukas and Maring advised

their children never to start a fight. One time Lukas and Simon almost killed each other because

Lukas‘ second child was viciously beaten by Simon and Terya‘s eldest child. Had the barrio

captain not settled the matter, it would have resulted in the loss of lives. But though they had

been pacified, the bad blood between them continued.

―Announcement… announcement! Flood… flood! Don‘t believe the announcement of

that idiot because he himself brought the flood and the rain… that man Lukas is a fool!‖ Simon

mimicked the voice of Lukas who was by now at another corner. Maring who was listening kept

calm because she did not want her husband to act impulsively. In short, they remained patient

though Simon and his wife had many such challenging remarks. They maintained great patience.

The water was slowly rising. The few who wished to remain in the barrio had to leave

because they saw the roads filling with water. But Simon and Terya, with their children, trusting

the size and strength of their big house, paid no attention. Their house was built high on massive

molave posts.

That night, they slept soundly. Their boat, which had an outboard motor because they

were rather well-off in that barrio, Simon tied to the post near the door of their house. Simon

kept the rope short so the boat wouldn‘t drift away and it would be easy for him to pull it in if the

water continued to rise. The barrio was now emptied of people. Only Simon and Terya, with

their children, remained.

As dawn approached, the couple woke to find their backs drenched. The water had

reached the floor and their mats were wet, too. They rose in alarm as the three children, wakened

by Terya‘s scream, began to cry. Simon didn‘t know what to do. He couldn‘t even remember

where the door was.

47

―Quick, Mon, our boat… let‘s leave!‖ Terya shouted while the children shrieked.

Simon was rattled, it took him a long time to open the door. And because of the

downpour, it was pitchblack inside their house especially because their lamp gave out. When the

door was finally oepend, Simon tripped and was sent flailing in the water because of the darkness.

So he just went on to grope for their boat. Simon saw through intermittent flashes of lightning

that their boat‘s prow was protruding above the water since the post to which the boat was tied

was now submerged. The boat seemed to wigwag with the eddying current of the flood. Simon

had to dive to find the rope that tied the boat.

Extreme effort coupled with the cries of Terya and their children enabled Simon to untie

the boat. But when it floated, the motor was gone. It was no longer in its place, perhaps the

bobbing of the boat had loosened the bolts and it had fallen out.

―Lukas must have stolen the motor!‖ Terya exclaimed. But Simon kept quiet because of

the almost unbearable cold. Simon was thinking where they could go. He was thankful that the

oar which he stuck to the outrigger boom had not been carried by the current.

―Hala [1], Terya, put the children in the boat while I keep it steady. The water is rising

fast!‖ commanded Simon.

―But what about our things, Mon?‖ Terya was still thinking of their things.

―So you value our things more than our lives! Have you gone crazy, Terya? Hala, put

the children in!‖ Simon shouted amidst the screeching of the children.

Terya could not oppose her husband‘s will. But she put the children in with great

difficulty. Simon could not help her since he was steadying the boat. With utmost effort, Terya

settled the screaming children at last.

Now Simon‘s problem was their destination since it was still very dark and he could not

think of any place they could seek refuge in. Although he knew where to cross the river, he

suspected that it would be dangerous due to the many driftwood and big trees and bamboos felled

by the flood. Then, Simon thought of keeping near the riverbank to seek shelter…

―Terya, hold the children still or the boat might sink. We‘ll keep to the riverbank,

perhaps we will find a safe place. This is getting worse!‖

The children were now crying all the time because of the extreme cold. Terya‘s chin was

shaking, she was also trembling with fright. The boat was knocked about against the walls of

houses as Simon forced his way out of the barrio. The current kept on slapping against the boat.

Suddenly the boat headed into a big whirlpool and spinned. Terya cried and the children

shrieked. They were terrified. Simon paddled frantically to keep the prow from plunging. But

Simon‘s efforts failed until at last the boat was slammed against a tree trunk and was stuck there

by a strong current. Slowly one outrigger began to sink.

―Simooon! Simooon!‖ Terya shouted, ―the children. Simon help me.‖ With one arm

Terya embraced the three children while she held on to the outrigger boom. Terya was slumped

in the middle of the boat.

―Hold fast, Terya, it‘s so hard to free the boat. The current seems to have glued it.‖

Simon‘s voice could hardly be heard in the roaring flood.

―Simoon…Simoon. I can no longer hold the children. Please help us, Simon,‖ Terya‘s

voice was hoarse.

Simon couldn‘t move the boat, as if the two tree trunks had clamped it fast. It was so

stuck that, pressed by the current, it could not be freed. Simon could not steer the boat forward

since the outriggers were in the way… The water continued to rise. Only fast thinking on

Simon‘s part could save them from cruel death.

While there on higher grounds… the people who had found shelter were trembling from

the cold but were otherwise far from danger. Lukas and Maring had come to a place safe from

harm. But they were near the riverbank. They knew that the water could no longer reach them

_________________________ [1] Hala, an expression meaning ―go ahead‖.

48

for they were on a rather high place. They were sleepless that night because the makeshift hut

that they had roofed with banana fronds could not keep out the strong rain. They saw to it that

the children at least wouldn‘t be wet. The small piece of canvass they were able to bring along

was just enough to keep the children from the biting cold.

But at that moment, Lukas was thinking of Simon. He still seemed to hear Simon

mimicking him shouting the announcement ordered by the barrio captain. Lukas could picture

Simon and Terya, with their children undisturbed in their strong house which, Lukas thought, no

flood could harm. After the flood… maybe only Simon could live comfortably. This Lukas

believed.

Then suddenly, Lukas was startled, and so was Maring, by a great rumble they heard

from the mountain.

―What is it, Kas?‖ Maring was frightened.

Suddenly the earth shook and the rumble became louder!

―Maring, it‘s a cave-in… the mountain is caving in… it‘s a landslide!‖ Lukas shouted.

―The children, Kas! The children! Where shall we go?‖ Maring cried as the rumble

became louder…

That rumble was joined by all manners of cries of people from the lower part of the

mountain. The crash of falling trees was deafening…. big mahogany trunks swept by the

landslide. The people ran in all directions… but then the rumble and the crash of uprooted trees

died away. Lukas and Maring stayed put.

Daylight was slowly breaking. Lukas saw that they were near flooded areas. Trees and

driftwood were strewn around, showing the extent of the flood. Big trees and uprooted bamboos

had been swept away. Lukas even saw roofs, suggesting that most of the houses by the river

reached by the flood were swept away.

Then, from a distance, Lukas heard a cry for help…

―Did you hear that, Maring? Somebody is crying for help?‖ Lukas said…

―Yes, I heard it, too, Kas. But what can we do? With the river like this, we can‘t do

anything,‖ Maring answered…

―I will just take a look. We don‘t know who it is. But we can‘t just pretend we‘re deaf!‖

Lukas said.

―Aw [2], if you will just take a look, go ahead. But don‘t try to help or you yourself will

be swept away,‖ was Maring‘s rejoinder.

The rain, though lighter now, was still falling. Lukas adjusted his hat carefully and,

snatching a banana frond, walked toward the direction of the cry for help. And indeed, there by a

heap of trees and driftwood snagged by a stump, Lukas saw an overturned boat getting in the way

of the current. The voice he heard came from there. Lukas saw a man and a woman squatting on

top of the overturned boat and Lukas also saw children held by the two… Lukas retraced his steps

to their shelter.

―What happened, Kas? What did you see?‖ asked Maring.

―Maring, we can‘t just ignore those people among the driftwood snagged by a stump. I

must help them because when that stump breaks… surely those people will die, whoever they

are…‖

―Uy [3], Kas… don‘t joke. The current is very strong. Don‘t court…‖

―It‘s my duty, Maring, to help them,‖ interrupted Lukas. ―Let me be. Nothing will

happen to me. I‘ll use our boat…‖

Maring couldn‘t answer because her husband was already walking down to the river

_____________________________ [2] Aw, interjection, here expressing concession.

[3] Uy, interjection, here expressing caution.

49

where their boat was almost full of rainwater. Lukas quickly bailed the outrigger boat, undid the

rope that tied it and began paddling against the current. The boat moved very slowly. Lukas

made little progress but he paddled on. He just made sure he wouldn‘t be hit by big driftwood so

he wouldn‘t lose control.

With much effort Lukas was able to reach the stump where the people he saw earlier

were stranded. But before Lukas could steady the boat, the heap of driftwood suddenly swirled,

hit by the trunk of a big tree that floated by.

―Hurry! Walk over your boat… fast!‖ cried Lukas…

But the two moved with heavy steps maybe because they were paralyzed with cold.

Lukas walked over his boat fast.

―Why, it‘s you Simon… Terya! Hurry up because we‘re floating away!‖ Lukas cried

with much pity.

Because Simon and Terya found it hard to move, Lukas first lifted the three children,

now without strength, and placed them in the middle of the boat. Then he helped Simon and

Terya board the boat.

Above the cliff, Maring‘s voice was hoarse from calling her husband that had by now

floated further downriver. Lukas saw how bad it was. But he didn‘t mind his wife. He tried to

paddle as fast as he could so they wouldn‘t be carried away by the current. Lukas saw that his

passengers now looking very tired. Terya and Simon didn‘t talk… they were drooping like sick

chicken.

After a while Lukas approached their shelter. After beaching the boat, he walked over

his passengers to the prow and after tying the rope, called Maring.

―Come over here fast, Ring, help me carry the children,‖ Lukas shouted.

Maring came down frantically and what she saw made her eyes grow wide. Instead of

feeling hatred, Maring felt great pity seeing the three children lying motionless in the middle of

the boat. She recognized Simon and Terya.

There in their makeshift hut, they all sought shelter while waiting for the water to recede.

ooOoo

TEMISTOKLES ADLAWAN

Ang Gidak-on sa Dagat (1966)

Wala panumbalinga ni Magno ang samad sa usa ka tudlo sa wala niyang kamot nga

hitadtaran sa sanggot. Midapiyas ra gayud ang usa sa iyang mga tadtad! Nangawat siya pagputol

usa sa dagkung mga alambre nga gikoral sa eskuylahan sa Sibugon. Ang alambre nga gababag

iyang sanggaon ug bato sa ubos, ug sublisublion pagtigbas hangtud maputol. Panahon karon sa

gubat, ug ingon sa wala nay usang nagtagad sa mga kabtangan. Ang kahimtang sa panahon

nakadugang sa iyang kaisug, daw nagpasalig kaniya. Wala sa iyang hunahuna ang panagana nga

kon hikit-an siyag tawo, moingon kini: ―Kawatan! Kawatan!‖ nga mopakaulaw kaniya. Maoy

migahum kaniya ang kainit sa iyang pagbati labut lamang sa iyang tuyo. Kini mao ang labing

hinungdanon karon sa tibuok kalibutan alang kaniya. Kay ang gisulti ni Noy Binoy (tag-iya sa

balay nga ilang gibansan pagpuyo kay namalhin man pod ang banay niini ngadto sa laing baryo)

nanumbalay kanunay sa iyang hunahuna sukad pa sa nangaging mga semana; nakasibut kaniya

pag-ayo, lahi sa mga sulti ni Tatay niya Meloy nga nakapapikal kaniya.

―Makamao na diayng mamana ning imong bata, Loy, kay makakuha baya pod?‖ Gisulti

kini ni Noy Binoy ngadto kang Tatay niya, kadtong miduaw si Noy Binoy sa balay niini sa

Biasong, atol nga siya si Magno gikan nagpupamana didto. (May pana ug antipara si Noy Binoy

nga gibiyaan sa balay. Gikit-an kini ni Magno, ug pagadad-on na inigpanginhas niya.)

―A, ambut lang anang bataa.‖ Ingon sa wala lang sa buot ni Tatay niya ang sulti niini.

―Mora man ug wa lagi ko makatilaw ug kuha niya?‖

50

Haskang lagota ni Magno! Wa ba lang god diay isipa sa buot ni Tatay niya kadtong

nadala niya? Ug kadto pa diayng unang mga labayan, pata, ibis, pangan, alibangbang nga

nangakuha niya sa hunasan ug giapil gani pagtuwa sa mga kinhason? Nangasamad, nangatunok

man gani siya pagpanguha niadto! Ug daw gaba hinoon, nabukog man gani si Tatay niya sa ibis

kay gihatohato man paghigop ug pagbahug ang sabaw sa tinuwa! (Ginubat man kuno kining

klaseha sa tinuwa, pulong pang Mama niya Petra.) Ug kay nabukog man, di ba unta usa kini ka

pruyba nga nakatilaw gyud diay si Tatay niya? Apan wa sab gyuy laing nahimo si Magno kay

mao ra man kadtoy gisulti ni Tatay niya. Igo ra siya sa pagsinta sa hilum, sa pagbahad sa hilum,

nga bantay bitaw nyag makakuha siyag daghan ug dagku kaayo!

Tuod sa sunod nga pagduaw ni Noy Binoy, ug naghisgut kinig pamahan sa dili na kono

madugay, labihang hinangopa ni Magno kay dad-on man siya ni Noy Binoy—ug wala man usab

mopakitag pagsupak si Tatay niya. Apan, ah, bisan pag misupak si Tatay niya, mouban gyud siya

buwahan makakuha gyud siyag daghang isda nga makapasiga sa mga matang budlaton ni Tatay

niya. Ug ingon ra bang Noy Binoy, labihang daghanang isda nga manggawas sa bahan, ilabig

maghinipong na paingon sa bulsa, ug maayo kaayo sa pagpamaha! Ang uban gani konong

mananagat mokuyog, sakay sa ilang mga sakayan, dili aron pagpangabay aron kabahinan, kondili

aron pagpamana lamang. Dasig god kono kaayo ang lawod. Kay daghan mang tawo, daghang

sakayan! Pangilaw pang taman! Labut pa, gusto sang Magno, uy, nga mosaksi gayud siyag

pamahan, kay sukad sa ilang pag-abut sa Biasong, mga napulo na karon ka bulan, pulos ra sugid

bahin sa bahan ang iyang gihibaw-an. Panagsa ra man god ang pamahan, kay gipalabi man sa

mga tawo ang pamarungoy ug pamilakay. Wa man poy midapit kaniya. Gawas pa, ug kini ang

labing daku kaayong hinungdan, mao ang daku niyang paghigugma sa dagat! Kay wa ba god

siya mangandoy kaniadto, sa nagtungha pa, nga magkapitan siya sa bapor? Aron iyang

tadlastadlason, iyang darohon ang lawod, ang dagat, sa iyang bapor? Adtoon hain kutob, asa

kutob ang katapusan sa dagat, kansang gilapdon hutdon niyag sarap kaniadto sa iyang tinan-awan

gikan sa pangpang nga daplin sa ilang dagat!

Tungod bitaw niadtong pangandoya, sa pag-ingon gayud sa iyang mga kauban sa saring

nga kan-on siya sa ukoy ug iho, mibudlot ang iyang baba sa pagtubag: ―Sus, paligsan ko diay

nang ukoy ug iho ninyo sa akong bapor, Bay, tilaw na!‖ Karon, si Magno, nga mipadayugdog

lang gyud, bisag nasamad na siya ug nagtulo ang dugo, pagpangawat sa alambre, wala pa

malimot sa maong pangandoy. Ug gani, samtang naghunahuna siya karon sa umaabut nga

pamahan, maorag pagahikit-an niya nga daghan kaayo siyag kuha nga isda, ug nagkapitan siya sa

sakayan: sakayan lang kay wa man roy bapor, karong gubat. Hapon ra ang may duna.

Mga 13 nay panuigon karon ni Magno sa iyang tutimaan, ug sumala usab sa lista ni

Mama niya sa mga adlawng natawhan kanilang magsoon, ilawom sa takub sa ilang kaban. Ang

iyang mga ginikanan wala magpakabuhi sa dagat. Panahi maoy ilang pangita hangtud karon nga

pinukpok ug saguran maoy tahion alang sa sinina. Tagsa na lang kaayo ang panapton. Ang ilang

pinuy-anan layolayo ra sa dagat, diin ang daplin usa ka habog nga pangpang. Apan bisan sa

maong gilay-on nga tabok sa kinapusoran sa lungsod, mangawatkawat gayud siya paglaag

ngadto—ug gikan sa pangpang iyang suhiron ang tibuok kanap sa dagat kutob sa maabut sa iyang

tinan-awan. Dunay pagbati sulod kaniya nga miangay, kun gusto sa dagat, apan wa lang kaayo

siya makasabut kun magpakasabut kay nagsugod man kadto sa gamay pa kaayo siya, mga lima pa

lang ka tuig. Ingon sa usa ka lamat. Maorag dili siya mamatay nga maghunahuna kun magtan-

aw sa dagat.

Apan ang dagat sa ila, bisan maanindot lantawon gikan sa pangpang, wala gayud

makahingpit sa iyang kalipay. Gusto kaayo siyang mokaon ug kinhason, apan walay kinhason

ang ilang dagat. Masinakoon, matud pa sa uban nga iyang pagahidunggan. Dili maayong

pagkabuhat sa Ginoo. Makakaon lang siyag kinhason kon makapalit si Mama niya gikan sa

merkado ug kini panagsa ra usab, kay matud pang Mama niya, dili man kada tabo adunay

tagalaing lugar nga makapanindag kinhason. Ug maglagot dayon si Magno kon may

Dominggong magsunod nga dili makadalag kinhason si Mama niya bisan pag tugnon niya.

51

―Kay asa ba gyud gikan nang kinhason, Ma? Asa man gyud na sila puyo? Lisud diay na

silang kuhaon? Layo diay?…‖ Magpusotpusot ang iyang mga pangutana.

Sa sinugdan tubayan siya ni Mama niya. Ang kinhason gikan sa hunasan sa dagat.

Unya, sundon na pod niyag pangutana nga sa ila duna may dagat nganong wa lagiy kinhason.

Mao gyud kay kantil man, tubag usab ni Mama niya. Dayon mangutana na pod siyag hain man

diay nang hunasan. Madugay pul-an kaha si Mama niya, moingon na lang: ―Saba diha, uy!

Samok nimo, a!‖

Unya, balihon na sab niya si Tatay niyag pangutana. Mao rang klaseha sa tubag ang

iyang madungog, pun-an lang ug diyutay sa Tatay niya sa pag-ingon: ―Gamay pa ka. Unya rag

madaku ka…‖ Ug dili siya matagbaw…

Ug wala gayud siya matagbaw. Wala gayud niyay nakatagbaw. Bisan kadtong mga

sirena, nimpa, kataw, ukoy—nga, gumikan sa mga sugilanon iyang pagahidunggan, nangabuhi,

gipanghikit-an ug gipangutana niya sulod sa kalibutang gimugna sa maukiton niyang

handurawan. Sulod niini, sa dugayng panahon, nagatuyok ang daw limbo sa iyang mga

damandaman nga nagtukod ug mga misteryo bahin sa dagat, kinhason ug hunasan. Unya, wala

lamang niya damha nga sa ulahing katuigan, masulbad ang maong misteryo sa usa lamang ka

pagkilab sa hitabo, atol sa naghinandas na ang gubat.

Ug dinhi karon, duol sa Sibugon, sa Biasong nga ilang gilalinan, sakay niadtong bangka

nga magabii ang paglawig (ug naglunang siya sa sinuka kay gidagat kono siya pulong pa sa taga

bangka), dinhi niya hipalgi ang tubag sa iyang mga pangutana: dinhi sa hunasan sa Biasong.

Apan dakudaku na karon siyag kabuot, ug maantigo na gani siyang molangoy sa suba ug dagat sa

Sibugon ug Biasong. Makamao na siyang modala ug mangulin sa sakayan nga wala niya sukad

hikamaohi didto sa ila hangtud na lang sa paggubat nga nanagan sila sa bukid.

Sanglit dunay hunasan dinhi sa Biasong, ug tungod kay duna may mga bata nga kusog

manginhas ug modapit kaniya, nakat-onan niya unsaon pagkuha ang mga litub, balisa, punaw,

ugpan, lakip ang mga lukot sa kalusayan. Yatakyatakan lang ang kalapokan sa hunasan, ug kon

dunay gahing hitumban, kon dili man ugaling bato, litub kun punaw gayud. Nakat-onan na gani

niya ang pagmata lamang niini. Bahin sa ubang kinhason sama sa liswe, aninikad, kibol, suso,

komongkomong, kasag, ug buwawo, makita lang kini silang mangamang sa tubigan, kabatoan us

sa balas. Ug mapagarbohon kaayo siyang makig-istorya ni Mama niya, ingon man sa iyang

manghod.

―Ay, sus, nia ra man diay ni, Ma. Ingnon ra man diay ni sila ini pagpanguha. Sayon ra

man diay kaayo. Pamuniton man lang nato…kontra niadto maglibug ko…Pero karon, sus…!‖

Manglitik siya sa tudlo, ug mangatawa usab ang iyang Mama ug ang iyang mga manghod, kinsa

iya usab nga gipanudloan. Si Tatay niya nga kusog kaayong mokaon sa kinhason dili modayeg

kaniya nga mao untay iyang gipaabut. Moingon hinoon: ―Kahambugirong pagkabata!‖ Ug

maitok ang iyang buot.

Wala lamang usab siya magdahum kaniadto nga dinhi gihapon sa hunasan sa Biasong

ikahimamat niya karon ang mga mananap sa dagat sama sa bahagbahag, toyom, dunsol, suwaki,

daphag, kuruskurus, walowalo, sabay ug uban pa. Dinhi na lang usab siya makaila sa mosi,

tamala ug gatasan. Sa usa ka pulong, unsay lunlon lamang ngalan kaniadto bahin sa kadaghanan

ning mga mananapa sa dagat, karon hitsura na gyud niini maoy iyang nailhan! Duna pa ganiy

mga bulak sa hunasan nga, kon hikapon mawala, iyang nasag-ulo na ang mga hitsura, bisan tuod

wala pa siya makaila sa ngalan. Dali na kaayo karon siyang makaingon: ―Ah, kana di na

makaon, kana dili mangunsa, kini katol, kadto malaa, kiri mamaak…‖ Ug sa kalibutan sa iyang

hunahuna masaligon na siyang moingon: ―Ah, mao diay kini ang dagat, ingon niini ang dagat—

karong buntag taub, unyang palis hunas. Kini hunasan, kadto takot, didto sa unahan tuay alo,

kiring sa luok kanipaan ug katunggan diin tua ang mga alimango, kagang, imbaw, mangla,

agokoy; kadtong makita Punta sa Katipa nga nagbudhi sa daghang sakayanon, kanang puloa Isla

de Kapayas, kadtong hanap nga bungtod Siquijor, diha Plaridel, diri Lopez Jaena..Kadtong

daghang sakayang naglayag mamilakay, manguhag salanga nga morag kabawng ihawon!‖

52

Apan—ah!—dili pa kini mao ang tanan niyang nakat-onan ug ginindotan sa dagat,

maantigo na siyang manulo! Kay unsa pa man diay but-on? Nga bisag mausik gihapon ang uban

sa iyang mga tigbas, bisag matunok pa siyag toyom kun sisi sama sa uban, makakuha man pod

siya sama sa ubang manulo! Malipay na mang makighisgut sa isig-niya-kabata nga kagabii

nakakuha siyag tolo-ka-tudlong gilapdon sa danggit, morag-kumo-sa-bata nga ulo sa tabogok, ug

duna pa man gani unta toy dangaw-gyung pasayan kon wala pa lang motalipsay ang guna, ug

hapit noon siya maunay! Puwerte man ganing sugba ni Tatay niya sa bukobuko ug bakasi

niadtong usa pa gyung gabii, unya mi-ingon…nakaako pa gyud pag-ingon si Tatay niya nga, ah,

mora man lag kuan kadaku, baho pang mungit! Ug mangatawa dayon ang mga bata nga iyang

sultihan. Unya, mangluwa dayon siyag daku, dungan sa pagtingkag sa mga dalunggan sa iyang

isigka bata inig-ingon niya: ―Pero kon nindot ang panulo, Bay, labaw gyud kanindot ang

pamana!‖ Mangutana dayon sila: ―Kay ngano man diay Bay?‖ ug manghiwi dayon ang iyang

baba samtang magsanasana, maora gyug tinuorayng misawom sa tubig, sa pag-ingon, ―Nya to,

Bay, no… Nya to, Bay, no, kay kusog man god kaayong mosugat sa ulo sa pana ang pata ug

labayan, Bay…‖ Bisag nakahibalo na usab ang iyang mga higala, kay mamana man pod sila,

pangutan-on dayon siyag ngano.

Kay siya wala man pod mahibalo ngano, moingon lang pod siya: ―A, mao gyud na,

Bay!‖ Unya dili na niya iapil pagsulti nga giikiran lang siyag gamay sa pata, wala moigo.

Milahoy ang pana, ug nabalo na sab hinoon siyag pangita kay maora man lang ug gilamoy sa

dagat; maora man lang siyag gilipat ug salamankero. Maayo gani kay nakit-an pa niya. Apan

karon, nawagtang na gyug lahus ang pana ni Noy Binoy kay ning miagi ugong semana sa

pagpamana na usab niya, giikiran na man pod siyag laing katambak, ug milahoy ang pana nga

daw gihipus sa dagat ug wala na iuli. Wala na gyud niya hikit-i bisag gingitngitan na lang siyag

pangita sa hunasan. Maayo gani kay wala man lang pod masuko si Noy Binoy.

Karon, samtang nagpadayon pagtigbas si Magno sa alambre ug wala manumbaling sa

iyang samad, galungotlungot siya sa maong katambak nga, kon magkita lang silag usab unya

inigpamahan (magkita man gani no ang isda ug luwag), iya gyung unahon pagpana; ug

inigpamauli na nila nga daghan kaayo siyag kuha, iya gyung ipasugba ni Tatay niya mismo, ubos

sa iyang sugo sama sa usa ka tinuod nga kapitan! Lain na unya usab kining istorya sa pamana

nga iyang ilingaw sa iyang mga isig-ka-ingon: pamana nga dili sa hunasan lang, kondili sa lawod

gayud uban sa bahan nga wala pa niya sukad hisaksihi…

Abi niyag unsa, abi gyud kaha niyag unsa…

Ay, kabuang! Ang bahan diay, sumala sa tan-awtan-aw karon ni Magno, usa diay ka

kutay sa pulos pinikas nga lunhawng lukay sa lubi nga gitakgus pinabitay sa pantawan. Uban sa

bulsa nga hinimo sa pukot, gikarga ang tanang kasangkapan sa bahan sa dakung sakayan nga

gipadagan pinaagi sa rimo, gikuyogan sa daghang gagmayng sakayan nga tagsaan, tagurhaan

tagotloan nga ila sa mga mangangabay ug manunugok sa bahan. Ug pagkabuang gyud, uy! Mora

man lag duladula! Sagbutsagbut man lang tan-awon. Kasayon ra diay niini! Nagkomedya si

Magno sa kaugalingon samtang naghinubig siya sa sakayang inulinan ug binugsayan ni Noy

Binoy ug sa iyang pag-umangkon. Ang antipara gikuwentas ni Magno, ug wa lang gihapon siya

manumbaling nga daw gituok ang iyang liog. Ang pana nga binuhat niya gikan sa alambre nga

kinawat niya niadtong usang semana sa Sibugon, nagsinawsinaw ang ulo diha sa luwang nga

kanunay lang may lim-aw sa tubig nga hinunob. Nagsinawsinaw ang pana kay iya mang gibaid

sa ismiril kaugalingon sa mekanikong nibakwet gikan sa Oroquieta.

Gisugdag taktak ang bahan sa dapit sa dagat nga may giladmon nga pito ka dupa duol sa

Isla de Kapayas, diin daghan konog isda ang kabatoan.

―Ikay mahibilin sa sakayan, Doy, kay kami si Israel mosawom usab aron motabang

pagsubay kanunay unsay lakat sa bahan didto sa ilawom. Ihigot ko lang kining sakayan sa

pakatay aron di ka mahimulag.‖ Pahimangno ni Noy Binoy kang Magno.

Ingon sa gibatig kahiubos si Magno. ―Mamana man ko, Noy, unya himoon lang diayng

binlonon? Mopay..."‖ Diha sa tumoy sa dila niya nga mopay pailhon gyud nako si Tatay!

53

Mikatawa si Noy Binoy ug Israel. ―Bitaw, pero karon nag mosugod ug sawom ning

manunugok dapit sa mga upat ka dupa.‖

―Ah, adto diay sa mabaw na lang, Noy?‖

Miyango si Noy Binoy ug miambak dayon uban sa iyang pag-umangkon, ug gihigot niya

ang sakayan sa pakatay. Asul pa ang dagat ning tungora. Ang adlaw igo pang miambihas ug

gamay sa may ulohan. Gibanabana sa uban nga mag-ika duha ang takna sa palis sa usa ka

Agosto, kanus-a ang panahon magtuman gayud sa gusto. Ang ilang taknaan mao ang Adlaw—

diing dapita sa halayong kahaw-ang kini mahimutang. Wa kanilay nagtinarung ug paniudto, kay

samtang naglawig sila paingon sa Kapayas, nagtimotimo sila sa ilang balon nga linung-ag

kamote, saging, palaw, botig, mais ug humay. Ang tanan nag-ingon nga tingbon ang kaon, kay

mangilaw ug lamiang isda human sa tak-tak! Unsa man diay gitagan-an nila sa dalang sili, ahos

ug luy-a nga hinumolan sa suka? Duna pay bunga sa kahoy nga pasaplod sa kinilaw! Tuba pa

gyud! Ug tubig alang sa bayot ug ginhawaan! May santik, tabako, inunap nga nipa ug

sigarilyong binuhat panahon sa gubat: Dancer, Dancing, Jagging…

Nagtuman sa gusto ang pagpamahit sa kainit sa Adlaw nga nanugpa sa itum nga mga

bukobuko sa mga mananagat, ilabina sa nanagpabilin sa sakayan. Ang kontra-kompas nga

huyohoy, nga gitawag nilag dopoydopoy, gikan sa piliw, wala makahupay sa kainit. Apan unsa

karoy nagpamahit nga init, unsay gabii nagkaawaaw ug himatyong Bulan, kanus-a ang Batik

nagbantay sa langit tungod sa dagat sa tan-aw ni Magno, ug unsay pula kaayong pagsubang sa

Adlaw ganinang buntag nga gisugat sa mga tuktugaok sa sunoy, karon dapit sa dakung lawod,

daw nagpagusto usab ang langit pagsabak sa dakung lut-od sa panganod nga nagkaanam ka itum.

Karon ug unya, ang mga mananalum motunga pagkalit ibabaw sa tubig ug mobugwak sa

daku kaayong ―huwiii!‖ Moulbo ang dagat. Dayon mosalum pagbalik human walisag kadiyut

ang ilang mga antipara aron ipangyabo ang nanagpakasulod nga tubig.

―Moulan tingali?‖ dihay misinggit.

―Moulan kon di ipadpad nang dag-uma.‖ Gipun-an kinig: kalit man lang!

―Makapadpad ba ning dapoypoya?‖

Mianam pag-irog ang mga sakayan, nunot sa birada sa bahan nga daw naglaang lamang

ug usa ka gamayng tipak sa dagat. Ang mga katig nanagsagpasagpa sa nawong sa dagat, daw

balus sa tiaw niini sa pagtuyatuya sa sakayan. Dapit sa piliw malantaw ni Magno ang mikuot ug

misiwil nga badlis sa baybayon, ug gihibaw-an niya hain tungod ang lungsod sa Lopez Jaena luyo

sa dakung kanipaan ug ilawom sa kalubihan. Gihibaw-an niya hain ang mabudhiong Punta sa

Katipa, hain ang baba sa suba sa Sibugon, hain ang hunasan sa Biasong ug matunong gani niya sa

simod ang balay ni Noy Binoy nga ilang gipuy-an ilawom sa inyaman. Bisag piyongan pa,

nakasag-ulo siya hain ang tagsa-tagsa ka dapit. Dili siya minoon! Ang lungsod gani sa Plaridel

nga, sama sa Lopez Jaena, wala puy-ig Hapon, iyang mahulagway nga maorag pundokpundok sa

mga kahon ang mga balay nga pulos binuhoan. Ang pantalan didto maorag troso nga natumba,

ug milutaw sa dagat. Balik sa lawod, kutob sa maabut sa iyang tinan-awan, naghiyog ang

wanang sa tubig.

Unya, misugod ug kisaw ang mga manunugok. Nanag-iyahay silag ambak, mga

panagwayng pulos nanagtaptap daw sumusulong ug gubat, dala ang ilang mga sapang, sapyaw ug

pana. Ug unsay iyang buhaton? Mao na kini ang iyang gipangandoy! Mao na! Ug miambak

dayon si Magno, uban sa iyang mga kasangkapan! Ug unya, didto sa tungatunga sa tubig sa

iyang pag-aninaw, kalit siyang giabut sa pagduhaduha kon ang tinuod niyang panuigon napulog

tolo na ba gayud, kon ang iyang tinuod nga ngalan, si Magno ba nga buot magkapitan kaniadto sa

bapor!

Wala pa siya makakitag kalibutan nga samag dagway sa kalibutan ilawom karon sa dagat.

Labaw ka kahibulongan sa kalibutang puno sa ukoy, sirena, nimpa ug kataw nga, gumikan sa mga

sugilanon nga iyang hidunggan, mugnaon kaniadto sa iyang handurawan nga naghimog misteryo

bahin sa kinhason ug hunasan! Dinhi karon, ang hunasan, diin nagtuo na siyang daghan kaayo

siyag nakat-onan, nahimo na lamang usa ka lipsaw sulod sa iyang hunahuna. Ang gagmayng

54

aninikad, liswe, buwanbuwan, kibol, litub, punaw…giilisan karon dinhig mga mananap kansang

mga bayanan gihimog galamiton didto sa mamala, ug gipanagtawag sa mga tawo ug budyong,

higanteng tuway, ug ambut unsay ngalan niining uban niyang nakita. Kon nakakita na siyag

ngiob nga sukib didto sa mamala, pangpang sama sa daplin sa dagat sa ila, kimba, lugot, bakilid,

karon ilawom sa dagat, nakita niya ang labaw pa! Ug sa iyang hunahuna maora na lag usa ka

kuwadro ang yuta sa mamala nga sukdon sa iyang panan-aw paingon sa tuo ug wala, diin ang

bulok usa ra: kalunhaw sa mga tanum! Dinhi karon ilawom sa dagat, ania ang mga bulok nga

wala niya hiilhi! Ang kuruskurus, toyom, suwaki ug tagimtim sa hunasan maoray iyang nailhang

tunok, kun panagway sa tunok, taliwala ning lasang sa mga talinis ug hait nga mga tumoy ilawom

sa dagat! Ug ang isda? Wa magsulti sa matuod si Noy Binoy kaniya. Gamay ra ang ―daghan‖

nga giingon ni Noy Binoy kaniadto kay sa iyang nakita karon. Kay taliwala karon ning panon sa

mga isda, ang pata, alibangbang, danggit, timbongan, katambak mao ray iyang nailhan, kay

kining mga isdaa maora diay sagad nga makapuno sa gamitoyng lipsaw nga way lain kon dili ang

hunasan! Unya, mao pa diay iya karon: ang mga isda ug ubang matang sa kinabuhi ilawom sa

dagat magatingog, magaaguk-ok ingon sa nanagpadalag mensahe sa usag-usa, nagtaho nga aniay

laing binuhat, nahisalaag sa ilang kalibutan!

Sa naghakabhakab nga ginhawa, nanlimbasug si Magno. Nanlimbasug nga makakuha

siyag daghan kaayo aron ikapakugang niya kang Tatay niya! Apan pagkabakikaw sa iyang

panlihok ilawom sa dagat! Dili gani siya makatumong pag-ayo sa iyang pana: walay butang nga

bantok nga sarang kasukaran sa iyang mga tiil ug kamot, ni kasandigan sa iyang lawas sama unta

didto sa mabawng hunasan! Hain na man diay ang kahanas niyang molangoylangoy sa suba sa

Sibugon? Gisakdapan na lang gani ang iyang pana sa usa ka isdang bungoton. Dihay isdang

daku kaayog mata, pula pa, gitutokan siya. Lain pa ang nagpabukadbukad sa hasang, daw

makantalitahong nanghagit kaniya. Dili pa gani siya makatiro, makahunahuna siya pagbalik sa

itaas aron paghulip sa iyang kusog nga morag gapuson sa dagat. Dili siya buot mohinumdom nga

sa pag-paingon ni Noy Binoy nga upat ka dupa, iyang gitubag ug ―mabaw na diay.‖

Sa pagbalik niyag sawom dihay misugat kaniyang yakmoon, lapad ug nawong nga isda.

Iyang gitirohan, apan ang isda miikid lag gamay ug milahoy ang pana. Maayo gani kay natugsok

sa lungag sa usa ka daku kaayong bato ang iyang pana ug iya kining gikuha. Dayon midali siyag

kapay ug tindak paingon sa itaas kay maora na usab ug mobuto ang iyang dughan, morag dihay

nagduot sa iyang mga dalunggan! Igong migimaw ang iyang ulo sa tubig napupos ang iyang pag-

utong ug nanug-ab siyag pulos parat.

Animal! Pagkadaghan unta! Mikibut ang baba ni Magno nga, aron pagsagang sa iyang

kakapoy, mikapyot sa tarik sa sakayan nga hinayng nagairog, nunot sa birada sa bahan nga daw

daku pa ang palad sa tan-aw ni Magno sa piraso nga nalaang sa binuhatan sa daghang tawong

nagatabang atubangan sa usa ka buok dagat. Ang bulsa sa sipongan, gibulsa ug gisipong usab sa

dagat. Ug ang mga tawo wala managdulag bahan! Nadigo sila sa singot nga dagat! Misamot

pagkibut ang baba ni Magno pagkahikap niya sa ulo sa pana nga nadumpol! Maayo kay wala

maunsa ang sima, wa masangit sa bato ganina. Ug napahunong lang ang kinibut sa iyang baba sa

pagkakita niya nga diha na diay nanagtuhog sa ilang mga kuha. Naibog siya, ug gibati siyag

kaulaw. Milingiw siya gikan kanila, ug ang iyang panan-aw nakatag lamang sa gilapdon sa pulos

tubig nga nagasalimbong sa tinuod nga kabangis ug gidak-on ngadto sa nagangitngitong

kahiladman. Mao ba kini ang dapit nga pangitaan niya sa usa ra ka gamayng katambak nga iyang

gidumtan? Mao ba usab kini ang matahum ug nindot talan-awon nga magalamat kaniya

kaniadto?

Human manghupaw ug makapahulay, misalum pagbalik si Magno. Mipaduol gayud

siyag maayo sa lukay nga hinay kaayong nagadis-og, daw nagsupak sa kaugalingong gusto. Usa

ka laing isda nga wala niya hiilhi ug daghan kaayog bulok, mipidpid sa iyang antipara. Hapit na

lang niya hambatag lahus ang isda nga ingon sa nakighagwa kaniya--gikapaykapay ug

gikiaykiayan lamang siya ug misulod –guwa sa mga lukayng daw gipakakurtina lamang niini.

Unya, usa ka samarang kitong tingali naigo sa laing pana apan nakaipsot, nagkindangkindang

55

hapit na lang mosandig sa mga lukay. Gahinamhinam si Magno. Giinat gilayon niya ang lastiko,

ug gibuhian. Mikurog ang kitong nga giapsan. Labihang lipaya ni Magno . Gidali niyag punit

ang pana, gipahangad ug mikapay sa ibabaw. Hapit na maugtos ang iyang gininhawa. Maayo

kay wala na siya makainum ug laing tubig. Mibalik siyag kapyot sa tarik, ug iyang gisugdan

paghuslot ang isda.

Apan milimbarok kini. Nanindog ug nanlingkang ang tag-as ug hait nga mga silik.

Galisud siya pagkuha, lugos gani siya makahikap. Ingon sa panuslokon ang iyang mga kamot sa

mga maidlot nga punyal sa usa ka kaawayng panimasin pang makabalus. Nakahikap lang siya sa

isda dihang nagdinghaldinghal na ang hasang ug mihana paghipus ang mga silik sa tiyan ug

bukubuko. Naningking, diri niya huslota ang isda agi sa lubot sa pana aron dili masabud sa sima.

Labihang lipaya ni Magno. Sa dayon na niyang itsa sa isda nga iyang gihugtan paggunit ngadto

sa luwang sa sakayan, sa makausa pa, mikisikisi ang isda diha sa iyang kamot; ug ang kadanglog

ug pinong himbis mao na lay nahabilin niini.

Labihan na usab nga lagota ni Magno. Gidali niyag ayo ang iyang antipara, gitaod ug

balik ang pana, mihunat ug utong, dayong tislaub balik sa ilawom. Ang kitong iyang nakit-an

nga luya na kaayong mikindang ngadto sa ilawom. Gisumpotan niya, naghakabhakab ang

gininhawaan, ug sa paghiduol niya iyang gipikahan dayon sa pana. Mikindang lang ug gamay

ang isda, ug gilamoy sa dagat ang iyang pana. Ginanaw ni Magno dapit nga gituhoan niyang

napaingnan sa pana. Apan ang naglugitom nga usa ka daku ug lawom nga lugot sa dagat maoy

misawod sa iyang panan-aw, ug daw mobira kaniya sa ilawom. Nalisang si Magno. Nangulo sa

iyang paminaw ang iyang kaunoran. Kay maora na man ug mobuto ang iyang dughan, midali

gihapon siya pagpalutaw. Igo siyang miabut paglangoy ngadto sa katig nakasiplat siyag usa ka

halas sa dagat, itum ug dalag ang bulok, nagtundoktundok sa kasko. Labihan na usab nga lisanga

ni Magno, ug wala gayud siya maglihok, pinugngan ang ginhawa, nga miubay pag-ubo sa katig sa

sakayan, igo nga dili kini matikwang.

Samtang nagbantay siya sa halas nga dili moduol kaniya, kalit na lang usab siyang

nahinumdom sa giingon niya kaniadto sa eskuylahan nga magkapitan siya sa bapor aron tadlason

ug taakon ang kadagatan, adtoon hain ang kinutoban, paligsan ang iho ug ukoy… Taphaw diay

kaayo kadto! Pagpahawa sa halas miluwan si Magno sa sakayan, ug wala na gayud mobalik

pagsalum. Ug wala pa gani mahingpit kahuwas ang iyang kahadlok sa halas, kalit nga may

pagawng tingog nga mipaibabaw sa kinisaw sa mga mananagat: ―Piskay piskay, piskadores!

Unos sa Agosto!‖

Gipilo sa mga tawo ang ilang kabaskog aron makasipong. ―Piskay, piskay, piskadores!

Pabor sa Isla de Kapayas!‖

Sa nagsugod pa lang gani pagtayhop ang hangin uban sa unang talisik sa ulan, mikurog

ug mikiyugpos na si Magno sa kahadlok. Karon nga nawalag kalit ang kainit sa adlaw, gibati na

hinoon niya ang pagpanghalang sa iyang panit. Paso sa adlaw! Wa man tuod siya dagata ug

mosuka karon sama sa pagsakay sa bangka mga napulo ka bulan kanhi, apan ibabaw sa sakayang

gisugdan mag tuya, daw usa ka dulaan kun usa ka gapnud, gibati ni Magno ang iyang kagamay

taliwala sa mga kusog sa dagat gikan sa silangan, sa kasadpan, sa amihanan, sa habagatan: gikan

sa itaas ug sa ubos! Ug pulong pa sa mga tawo karon, unos lang sa Agosto! Unsa man diay ang

bagyo? Labaw pa sa kasukaon si Magno nga naghunahuna! Nagpanlantaw siya sa piliw: tua ra

kini! Bisan pag piyongon niya ang iyang mga mata, makita, masag-ulo ug makatultol gayud siya

sa matag dapit nga tua didto! Apan pagkalayo nang hunahunaon niadto! Pagka walay

kapuslanan sa iyang nahibaw-an karon bahin sa mamala taliwala sa dagat!

Unya, nagpangutana siya sa kaugalingon ngano, ngano nga hinay kaayo ang pagdis-og sa

bahan paingon sa pulo sa Kapayas! Ngano nga kadugay silang nahiduol ug naabut niini nga unta

naa ra man gayud ang batoong daplin, maora mag maabut lag lud-an! Makita gani niya ang

kinasa!

Taliwala sa misamot nga kaguliyang sa mga mananagat nga pulos nanagdali nga

makalikay sa dagat (apan nganong wala madali!), gipangita ni Magno sulod sa iyang hunahuna si

56

Noy Binoy ug Israel. Unya, way kalainan sa usa ka gamayng bata nga maorang usa nga nawala

sa wa-niya-hiilhing kalibutan, mitibi si Magno nga misangpit sa hilum kang Tatay niya (motuo ba

kaha kini nga nakakuha gayud unta siyag dakung kitong?), ingon man sa tanang mga santos ug

santas nga iyang nahibaw-an – samtang ang nanghapdos niyang mga kamot nagagunit sa luthang

sa pana, samtang diha gihapon sa iyang mga mata ang antipara nga makahatag kaniyag kasanag

sa panan-aw didto sa ilawom, apan…

Apan.

oo0oo

THE IMMENSITY OF THE SEA

Translated by Erlinda Alburo and Ester Tapia

Magno ignored the gash on one finger of his left hand that was hit by the scythe.

Furtively, he cut one of the big wires which fenced the school in Sibugon. He laid the wire

across a stone and repeatedly struck it with his scythe. It was wartime, a time when no one

seemed to mind his properties. The situation emboldened him, making him feel confident. It did

not occur to him that somebody might see him, scream ―Thief! thief!‖ and humiliate him. He was

overwhelmed by a strong desire to accomplish his purpose. This was the most important thing in

the world for him now. Since the last weeks, his thoughts were filled with the words of Noy

Binoy, owner of the house they were presently occupying but who had also moved to another

barrio. Those words moved him so, unlike those of his Tatay Meloy which only provoked him.

―So this boy knows how to spearfish, Loy, I see he has caught some?‖ Noy Binoy told

his father when the former visited them just when Magno had returned home from spearfishing.

(Noy Binoy had left his spear and pair of goggles in the house. Magno found them and took these

with him whenever he collected shellfish.)

―Ah, about this kid, I don‘t know.‖ His father said absentmindedly. ―I don‘t think I have

tasted any of his catch.‖

How frustrated Magno was! And how did his father reckon with all that he had brought

home? What about those labayan, pata, ibis, pangan, alibangbang [1] which he had gathered

from the hunasan [2], and were then cooked with the shellfish? He was even bruised and

lacerated while gathering them. A fishbone of the ibis got stuck in his father‘s throat, as though

he was jinxed, when he greedily slurped the fish soup. (A wartime recipe for fish, his mother

Petra said). And with the fishbone stuck in his throat, wasn‘t that proof enough that he had tasted

Magno‘s catch? But Magno could not help it if that was all his father said. He was quietly

furious, and in silence swore that his Father should watch out when he would catch so many and

so huge fish!

Indeed during Noy Binoy‘s next visit, when he talked about the fast-approaching

pamahan [3], Magno was so excited for Noy Binoy had promised to take him, and his father

raised no objections. But ah, even if his father had objected, he would definitely go so he could

catch so much fish to make his Father‘s bulging eyes glare. And Noy Binoy had said indeed that

there would be so much fish spewn out of the bahan, and swelling at the pocket, which would be

very good indeed for spearfishing. Other fishermen would be there, in their own boats, not to

work for a share of the catch, but to spear the fish. The sea would be so alive then. There would

be so many people, so many boats! And eating kinilaw [4] to their hearts‘ content! Magno really

wanted to witness a pamahan as well, for since their arrival in Biasong ten months earlier, all he

knew of the pamahan were the stories about it. Pamahan was seldom done, people preferring

_______________________ [1] Names of fishes found in shallow waters.

[2] hunasan, foreshore or tidal flats, part of the sea exposed to low tide. [3] pamahan, from bahan, a type of net fishing involving a large group of people.

[4] kinilaw, raw fish soaked in vinegar, usually with spices.

57

pamarungoy or pamilakay. [5]. Neither had anyone invited him. Apart from that, and the most

important reason, was his great love for the sea. For didn‘t he dream once, when he still went to

school, of becoming a boat captain? So he could roam, plow the ocean, the sea, with his boat?

To go wherever it ended, to the limits of the sea, the whole extent of which, he would scan with

his gaze from the cliff beside their sea!

Indeed, because of this dream, when his classmates told him that he would be devoured

by the ukoy [6] and the shark, he would answer with pouting mouth: ―Sus [7], I will hit your ukoy

and your shark with my boat, Bay [8], see if I don‘t!‖ Now, Magno, not heeding the bleeding

wound he got while stealing the wire, did not forget his ambition. In fact, thinking of the coming

pamahan, he saw himself with plenty of catch, and a captain of a boat: just a boat, since there

were no big vessels during wartime. Only the Japanese had them.

Magno was already 13 years old now by his own reckoning, and according to his

mother‘s list of birthdays pasted under the lid of their trunk. His parents did not earn their living

from the sea. Sewing had always been their occupation even now when pinokpok and saguran [9]

were used for clothing. Textile materials had become rare. Their house was a bit far from the

sea, skirted by a high cliff. Despite the distance from across the centre of the town, he would

stealthily wander off towards the edge of the cliff so he could view the whole expanse of the sea,

as far as his eyes could reach. A feeling inside him was in sympathy with the sea, a feeling he

could not, or would not, try to comprehend since it all began when he was still very young, about

five years old. Like an enchantment. He felt as though he would never die when he thought of or

looked at the sea.

But their sea, though beautiful when viewed from the cliff, could not complete his

happiness. He really liked to eat shellfish, but there weren‘t any in their sea. Miserly, others

would call it. Not well-made by God. He could only taste shellfish when his mother bought them

in the market, and this was not often since, as his mother explained, not every market day would

there be vendors from another town selling them. And it irked him when there were succeeding

Sundays when his mother could not bring them from the market.

―But where do the shellfish come from, Ma? Where do they live? Are they so difficult to

collect? Is it far?‖ His questions came rapidly.

At first his mother would indulge him. Shellfish came from the sea. He would then ask,

why weren‘t there shellfish in their sea? Because there‘s a gorge here, his mother would answer.

Then he would ask where the hunasan was. Later, his mother would get fed up and say, ―Oh,

shut up! Don‘t be such a bother!‖

Then he would turn to his father. He would get the same answers, though his father

would add: ―You‘re still small. Wait till you grow up.‖ But he was not satisfied.

He was never satisfied. Nothing could satisfy him. Not even those sirena, nimpa, kataw

[10], ukoy and others who, because of the stories he had heard, became so alive and real for him to

ask them, in a world created by his curious imagination. There for a long time, the current of his

fantasy swirled and created mysteries of the sea, shellfish, and the hunasan. He did not expect

this mystery to unravel with a single sudden incident, the coming of the war. And here now, in

Biasong, near Sibugon, where they had moved riding a boat which journeyed at night (and he

wallowing in his own vomit due to seasickness, said the boatmen), here he found the answer to

his questions: here in the shallow shores of Biasong. He was grown-up now and had even learned

to swim in the river and in the sea of Sibugon and Biasong. He knew how to

________________________________ [5] pamarungoy or pamilakay, net fishing for individual species, e.g., pamarungoy to catch barungoy fish.

[6] ukoy, sea creature with a man-like face, said to drown people.

[7] sus, short for Hesus or Jesus, mild interjection here dismissing what follows as lesser than expected.

[8] Bay, short for abay, used to address a friend informally.

[9] pinukpuk and saguran, cloth woven of abaca and buri fibers, respectively.

[10] sirena, nimpa, kataw, varieties of sea creatures with a human face.

58

steer and maneuver a boat, something which he had never learned where he came from until the

war broke out and they fled to the mountains.

Since there was a hunasan in Biasong and there were children fond of gathering shellfish

who asked him along, he learned how to collect litub, balisa, punaw, ugpan [11], as well as lukot

sa kalusayan [12]. One needed only to trample on the mud and when one stepped on something

hard, if it wasn‘t a stone, then it would surely be litub or punaw. He even learned how to spot

them. As for the other shellfish, like the liswe, aninikad, kibol, suso, komongkomong, kasag, and

buwawo [13], one could see them crawling in the waters, on the rocks, and on the sands. And he

would proudly declare to his mother and his younger siblings.

―Ay, sus, Ma, so that‘s how to gather them. So easy, just pick them up. I was really

confused before. But now, sus…!‖ he would flick his fingers and they would laugh, his mother

and younger brothers and sisters, to whom he showed how. His Tatay, who loved to eat shellfish,

would not say a word of praise, for which he was waiting. Instead, his father would declare:

―What a show-off!‖ And he was piqued.

Neither did he expect that here too in the shores of Biasong, he would find sea creatures

like the bahag, toyom, dunsol, suwaki, daphag, kuruskurus, walowalo, sabay [14] and more. Here

he became familiar with the mosi, tamala and gatasan. In brief, what had been earlier only names

of sea creatures, were now recognizable living forms. There were also some blooms that

disappeared when touched, whose images were etched in his mind even before he knew their

names. He could now quickly exclaim: ―Ah, that one is edible, that other is harmless, this is itchy,

that one poisonous, this bites…‖ And in his mind, he could say with confidence: ―Ah, this is the

sea, this is how the sea is. This morning it‘s high tide, this afternoon it‘s low tide. This here is

the hunasan, there the takot [15], further an alo [16], here on the side, palms and mangroves where

one finds the alimango, kagang, imbaw, mangla, agokoy [17]; visible from here is Punta Katipa

which betrayed many sailors, that island is Isla de Kapayas, that faint mountain Siquijor, there

Plaridel, here Lopez Jaena. . . Those sailboats are mamilakay catching salanga [18], which thrash

about like slaughtered carabaos!‖

But this was not yet all of the sea that he knew and found enchanting, he also knew

panulo. [19] What did anybody care? Although his attempts were wasted and he was pricked by

toyom and sisi [20], like the other boys he could also catch some. How exciting to tell the others

that the night before he had caught danggit [21] three fingers wide, tabugok [22] with a head the

size of a child‘s fist, and there was this lobster the length of a hand-span which he nearly

captured had his bolo not slipped and he almost hit himself. His father had a grand time broiling

the bukobuko [23] and bakasi [24] just the other night, but he said… how dared his father exclaim

that it was, ah, just the size of a kuan, and smelling of mungit! [25] The children, who heard these

____________________________________ [11] litub, balisa, punaw, ugpan, types of edible bivalves.

[12] lukot sa kalusayan, edible excretion of dunsul or sea cucumber.

[13] liswe, etc., edible marine life of the tidal flats, shellfishes save for the crabs kasag and komongkomong.

[14] bahag, etc., various marine life, some with tentacles or spikes.

[15] takot, coral reef.

[16] alo, a channel in tidal flats.

[17] alimango, etc., various kinds of crabs or clams.

[18] salanga, manta ray. [19] panulo, go fishing with a torch or bright light.

[20] toyom and sisi, sea urchin and barnacle.

[21] danggit, flat fish with poisonous dorsal spines, but a popular food.

[22] tabugok, young octopus.

[23] bukobuko, small cuttlefish.

[24] bakasi, small eel.

[25] kuan is ―whatchamacallit‖ and mungit is a surgeon fish, but the remarks have a vulgar undertone.

59

remarks, laughed. Magno then spat a huge ball and, as the ears of the other children pricked, he

would say, ―If the panulo is exciting, bay, the pamana [26] is so much more!‖ And they would

ask, ―How come, Bay?‖ And his mouth would twist as he gestured, as though actually diving in

the water, saying, ―Bay no [27], you know, Bay no, because the pata [28] and the labayan [29]

would definitely meet the head of the spear.‖ Though his friends knew all about spearfishing,

they would still ask why.

Since he himself did not know the reason, he would simply say, ―It‘s just so, Bay.‖ He

would not mention anymore how he had missed a small pata which slid away. The spear

disappeared and with much effort he looked for it, as though it was swallowed by the sea, as

though he was tricked by a magician. Good that he was able to find it. But this time, Noy

Binoy‘s spear was lost completely, for last week, when he went spear fishing again, another

katambak [30] slipped and his spear vanished as though held back by the sea and was never seen

again. He never found it though he searched for it till it was dusk. Good that Noy Binoy was not

angry at all.

Now as Magno continued to cut the wires, without paying attention to his gashes, he

became more determined to get even with that katambak, swearing that when they would meet

again (for wasn‘t it said that even fish and ladle would meet) he would spear it quickly and upon

arriving home, he would order his father to boil it, like a real boat captain. This would again be

another story of spearfishing he would entertain the other fellows with.

He thought, he really thought….

Ay, what madness! As Magno observed now, the bahan was after all just a long strand of

cut green palm leaves stripped hanging from a porch. Together with the pocket made from a net,

all equipment of the bahan were loaded unto a big boat steered by means of rimo [31],

accompanied by many small boats of the attendants and the flock of fishers moving singly or in

twos or threes. And how crazy it all seemed! ‗Twas like playing! Just grassy stuff! How simple

it all was! Magno laughed to himself, as he scooped water out of the boat guided and rowed by

Noy Binoy and his nephew. Magno wore the goggles like a chain around his neck, not minding

that he almost choked. The spear formed from the wire he had stolen the week before in Sibugon,

its head gleaming, was at the middle of the boat where a pool of water was retained. The spear

head sparkled from sharpening with the whetstone of the mechanic from Oroquieta.

The bahan was launched first at a depth of seven fathoms near Isla de Kapayas, where

the fish was said to be abundant among the corrals.

―Stay on the boat, Doy, while Israel and I will dive to help follow the bahan line below

the surface of the water. I will tie the boat to the row so it will not drift on its own,‖ instructed

Noy Binoy.

Magno was dismayed. ―But I want to spear fish, Noy, not be left behind with the boat.‖

Noy Binoy and Israel laughed. ―Of course, but wait till the crowd will dive at around

four fathoms.‖

―Ah, so it will just be in the shallow parts…?‖

Noy Binoy nodded, jumped with his nephew and tied the boat to the band. The sea was

still blue at this time. The sun was slightly less than perpendicular. Others estimated it to be

around two o‘clock in the afternoon on an August when the season is unpredictable. Their

timepiece was the sun – its location in the distant space. None of them had lunched properly, so

while sailing towards Kapayas, they picked on their packs of boiled camote, bananas, palaw,

_____________________ [26] pamana, to go spearfishing.

[27] no, in a tag question, it means ―isn‘t that right?‖

[28] pata, fish found around rocks in shallow waters, not particularly good for eating.

[29] labayan, small fish zigzagging among seaweed.

[30 katambak, red snapper.

[31] rimo, moving a boat forward by twisting an oar from side to side over the stern of a boat.

60

butig [32], corn and rice. Everybody wanted to have his fill of the fresh fish after the taktak [33].

Wasn‘t that why they had prepared the chili, garlic and ginger soaked in vinegar? And there was

fruit to go with the kinilaw! And tuba [34] as well! And water for the weak of stomach! There

was santik [35], tabako [36], inunap sa nipa[37] and wartime cigarette brands: Dancer, Dancing,

Jagging….

Without letup, the heat of the sun scorched the dark backs of the fishermen, especially

those who stayed with the boats. The intermittent breeze from the shore, called dopoydopoy, did

not alleviate the heat. But what was now biting heat, what last night was a solitary and dying

Moon while the Batik [38] kept watch of the sky right over the sea where he looked, what that

morning was red sunrise greeted by the crowing of roosters, now in the domain of the vast ocean,

the sky seemd to be wilfully piling up huge darkening clouds.

Now and then the divers would suddenly surface and burst out a huge ―huwii!‖. The sea

frothed. Then they would dive back after swiftly shaking the water out of their goggles.

―D‘you think it will rain?‖ somebody screamed.

―Sure it will, if those clouds don‘t drift away!‖ And added: How sudden!

―Could this dopoydopoy disperse them?‖

Slowly the boats moved, following the pull of the bahan which encircled a small patch of

the sea. The outriggers slapped the face of the sea, in answer to its joke of rocking the boats. On

the shore, Magno could see where the shoreline dipped or stuck out, and he could point to where

the town of Lopez Jaena was at the back of the marshes and under the coconut groves. He

recognized the treacherous Punta sa Katipa, where the mouth of the river Sibugon was, where the

shallow shores of Biasong was, and he could even point with his stiffened lips the house of Noy

Binoy where they were living in, under the inyaman [39]. With eyes closed, he memorized each

and every place. He couldn‘t get confused! Indeed, he could visualize the houses in the town of

Plaridel, which was not occupied by the Japanese, as boxes with holes. The pier there looked like

felled lumber floating on the sea. Back to the sea, as far as his eyes could see, stretched the great

expanse of water.

Then the rustle of the crowd began. They jumped wearing their goggles, with their

spears, nets and arrows, like invaders in a war. And what was he going to do? This was the

moment he had waited for! At last! Magno jumped quickly, with ready gear. And there as he

scanned the depths, he was suddenly overcome with doubt if he was really thirteen years old, if

his real name was Magno who wanted to be boat captain.

He had never before seen a place like the world now under the surface of the sea. This

world was stranger than the world of stories filled with ukoy, sirena, nimpa and kataw that had

formed such mysteries of shells and hunasan in his imagination. In this place the hunasan, which

had taught him so much, now seemed to him only a pool. The small aninikad, liswe,

buwanbuwan, kibol, litub, punaw. . . [40] were now being replaced by these creatures whose shells

are transformed into utensils on land, and are called budyong [41], giant tuway [42], and still others

whose names he did not know. On land, he might have seen the dark coves, cliffs like the one

beside their sea, valleys, and hills, but now under the sea he saw much more! And he felt that the

_____________________________ [32] palaw, butig, edible tubers.

[33] taktak, casting the net.

[34] tuba, coconut palm wine.

[35] santik, flint.

[36] tabako, rolled tobacco leaf.

[37] inunap sa nipa, outer layer of dried, young nipa leaf peeled off for smoking.

[38] Batik, probably a local deity, of obscure origin.

[39] inyaman , grove of some kind of tree.

[40] aninikad, etc., various edible conch or cone shells, except punaw, a small clam.

[41] budyong, large conch shell, commonly used as a horn for signaling.

[42] tuway, a kind of clam.

61

piece of land which he used to survey from left to right was nothing more than a square covered

with a single color: how green the plants were! Here, now under the sea, were colors he had never

known before! The kurus, toyom, suwaki and tagimtim [43] of the hunasan were all that he

recognized of the thorns or thorny features in the forest of sharp and spiky blades in the deep. . .

And what of the fish? Noy Binoy had not told him the truth. The ―plenty‖ that he had spoken of

were but a few. In the midst of the swarm of fish, he could tell only the pata, alibangbang,

danggit, timbongan, katambak, for these normally filled the small pond that was the hunasan. But

here, he realized now: the fish and all other life forms in the sea created all manners of sound,

rattling messages to each other, announcing the presence of another creature that had wandered

off into their world.

Gasping in excitement, Magno struggled. He would do his best to catch a lot to impress

his father! But how clumsy his movements were! He could not even aim his spear properly. There

wasn‘t any hard surface to stand or lean on, as in the hunasan. Where now was his skill in

swimming the Sibugon river? One bearded fish swooped down near his spear. Another with very

large eyes, and red at that, stared at him. Yet another spread out its gills, as though

contemptuously taunting him. Even before he could throw a shot, however, he already felt like

returning to the surface in order to replenish his strength, which the sea seemed to tie down. He

wanted to forget that when Noy Binoy had mentioned four fathoms, he remarked ‗but that‘s

shallow.‘

Diving again, he encountered a long-chinned flat-faced fish. He aimed but the fish skirted

round, and his spear flashed through. A good thing that it got stuck in a hole in a very big rock so

he could retrieve it. Then he quickly flapped and kicked towards the surface for he felt his breast

nearly exploding and his ears pounding. As soon as his head bobbed, his breath was exhausted

and he burped salt.

Animal! [44] And so many of them! Magno‘s lips quivered and to relieve his fatigue, he

clung to the outrigger of the boat that was moving slowly along with the bahan which, by the

efforts of many men, seemed to have trapped a part of the water that looked smaller than the palm

of a hand before the sea. The pocket of the sipongan [45] was itself pocketed and encircled by the

sea. And the men were not playing at bahan! They were bathed in sea sweat! Magno grumbled

when he felt the blunted tip of his spear. ‗Twas good that nothing happened to its head when the

spear got stuck in the stone. His grumbling stopped only when he saw the others already tying

their catch. He envied them and felt shame. He shifted his gaze, letting it fall on the stretch of

water which hid the true force and immensity of its darkening depths. Was this the place where he

was going to hunt for the small katambak that he wanted to get even with? Was this also that

beautiful and lovely sight which used to captivate him?

After a brief rest, Magno dived again. He swam close to the palm leaves which moved so

slowly, as though against their will. One multi-colored fish which he did not recognize glided

close to his goggles. He almost wanted to bite the fish which seemed to play with him – swaying

and darting through the palm leaves like these were a curtain. And then a wounded kitong [46],

probably hit by somebody‘s arrow and escaped, slunk close to the palm leaves. Magno

quickened. He stretched the rubber and released the arrow. The kitong, now pierced, trembled.

Magno was very happy. He quickly retrieved the arrow, head up, and rose to the surface. His

breath was nearly exhausted. Fortunately, this time, he didn‘t swallow salty water. He clung again

to the outrigger and started to extricate the fish.

But the fish perked up. Its sharp and long fins stood erect. He couldn‘t touch, much less

hold, it. ‗Twas as if his hands were to be pierced by the sharp knife of an enemy struggling to

____________________________________________ [43] kurus, etc., various spiny marine animals.

[44] Animal, expression of contempt.

[45] sipongan, net drawn together. [46] kitong, fish similar to, but bigger than, danggit.

62

avenge himself. He could touch the fish only when its gills started to move faintly and its fins

relaxed along its abdomen and back. Gingerly, Magno loosened the fish from the tail end of the

arrow so it didn‘t get snagged. He felt so happy. As he was about to throw the fish, which he was

holding fast, into the middle of the boat, it quivered once more, wriggling out of his hand, and

Magno was left only with its slippery, fine scales.

Magno was furious. He quickly fixed his goggles in place, replaced the arrow, inhaled

deep and jumped. He saw the kitong wobble weakly downwards. He followed eagerly and when

at close range, shot it. The fish flinched slightly and his spear was devoured by the sea. Magno

ran his eyes over where he thought his spear was. But a huge and deep ravine caught his gaze and

seemed to pull him towards its depths. He was terrified. He felt his breast nearly bursting so he

quickly swam up. He had just reached the outrigger when he saw a black and yellow sea-snake

poking at the boat‘s hull. Fear took hold of Magno again and he tried to keep still. Holding his

breath, he lay close to the outrigger, taking care not to upset the boat.

As he made sure that the snake did not approach him, he suddenly remembered that he

had once boasted in school of becoming a captain of a big boat that would cross and roam the

ocean, reach its limits, squash the shark and the mermen. . . How superficial it all was! When the

snake slid away, Magno climbed up the boat and did not dive again. His fear of the snake had not

completely abated, when a hoarse voice rose above the din of the fishers. ―On alert, piscadores!

[47] It‘s an August squall!‖ The men doubled their efforts at getting out of there. ―Faster, faster,

piscadores, to Isla de Kapayas!‖

The wind had just started to blow with the first drops of rain, when Magno trembled and

cowered in fear. Now that the heat of the sun had suddenly disappeared, he felt the sting on his

skin! Sunburn! Indeed he was not seasick nor did he vomit this time as he had ten months before,

but on the boat which started to rock like a toy or driftwood, Magno became aware of his

smallness before the forces of the sea, from the east, west, north and south, from above and from

below! And as the men said, it was just a squall in August! What then would a typhoon be like?

Magno felt more than nausea at the thought. He looked out for the shore: There it was! Even with

eyes closed, he could see, memorize and find each of those places there. But how far all of that

seemed now! How futile was all that he knew of the land, now that he was at sea.

And he asked himself why, why was the bahan moving so slowly towards Isla de

Kapayas? Why was it taking so long for them to reach land when the rocky shore was just over

there, so close one could even spit at it! Even the settlement was visible.

In the midst of the increasing tumult of the fishers who were all anxious to escape from

the sea (but why so slow!) Magno wondered where Noy Binoy and Israel were. Then like a small

child lost and all by himself in an unfamiliar world, Magno cried, calling for his father in silence

(would his Tatay believe that he had almost caught a big kitong?) and upon all the santos and

santas [48] that he knew – while holding in his raw hand the spear gun, while still wearing the

goggles that aided his sight below, nevertheless. . .

Nevertheless . . . .

_____________________________ [47] piscadores, Spanish for ―fishermen‖

[48] santos and santas, male and female saints of the Catholic faith

oo0oo

63

AUSTREGELINA ESPINA

Ang Bisita (1973)

HAPON kadto. Dili pa dugay mituang ang ulan. Lunhaw ang mga dahon ug bulak sa

banaba nga naglaray sa isig ka kilid sa dalan. Si Helen nanaog sa bus, mihinayg lakat padulong

sa iyang puluy-anan nga didto sa sunod eskina. Naghunahuna siya sa kabugnaw, kalinis karon;

ang ulan nga miagi daw bendita sa umaabot gabii ug sunod adlaw – Disyembre 25.

Unya may nahinumdoman siya nga nakapahuot sa iyang dughan. Karong gabii mag-

inusara siya. Ang bugtong niyang anak lalaki, kinse anyos, iyang gipapauli sa Cebu. Gusto niya

nga si Rey makaila pag-ayo sa iyang mga katagilungsod, sa ilang batasan, sa ilang mga kinaiya.

Nga makatunob kanunay sa yutang Sugbuanon, mohanggap sa hangin nga maoy unang

nahanggap sa iyang ginikanan. Kay ang tawo nga wala mahibalo kon diin siya gikan, dili usab

mahibalo kon asa siya padulong.

Giantos ni Helen kining kamingaw tungod kay gusto niya nga si Rey maka-amgo nga lahi

gayod ang Pasko sa Cebu kay sa Manila. Didto, may mga hitabo ug talan-awon nga dili igkita sa

mas dagkong mga siyudad. Didto, ang Pasko usa ka emosyon. Ang lubos kalipay nga anaa sa

altar sa mga simbahan ug sa mga belen sa kabalayan, mobuklad, modailos, mokanap padulong sa

ubos, dayon sa gula diin ang mga tawo mag-alirong sa mga tindahan sa prutas, inasal, bibingka,

budbod, masareal, tagaktak ug uban pang mga pagkaon. May mga harana, mga daygon nga

dinuyogan ug sista nga dili de koryente. Mga awit kansang mga garay ug huni tubod gayud sa

kasingkasing Sugbuanon. Kini ug daghan pa kaayo – mga nagkalainlaing butang ug hitabo nga

kon mahamtong na si Rey, mahimo niyang pagahandomon. Kay lain pa usab, ang tawo

kinahanglang may pagahandomon. Walay sapayan kon usahay ang labing mga matam-is nga

handomon maoy labing masakit. Ang hinungdanon mao nga may handomon ang usa ka linalang.

Sa pagsulod niya sa balay, si Cristina, ang binatonang dalaga, nag-areglar sa mga prutas

nga diha sa lamesa sa sala. Nag-ilis na, andam sa paglakat. Iya usab kining palakton, paadtoon

sa balay ni Pepe, ang iyang manghod nga bag-o lang nahimulag kaniya kay naminyo.

―Nang, mitawag si Noy Pepe. Miingon nga ipakuha ka niya sa kotse kon andam ka na.‖

―Ayaw na lang ako ninyo paabota. Duna akoy ubang mga plano. Ingna lang sila nga

magpaabot ako ugma sa hapon. Apan uban baya kanilag simba karong gabii. Sayo lang ugma

pagpauli.‖

Sa paglakat ni Cristina nagsugod dayon siyag kurikuri. Gitiwas niya pag-adorno ang

Christmas tree. Gipahimutang niya ang cookies sa hudno, andam sa mga bisita ugma. Nanilhig

siya sa lagwerta, gipundok ang mga sagbot, ug gidaoban sa ubos sa mangga. Kaanindot tan-awon

sa limpiyong lugar, kahumot sa baho sa aso nga mituybo ngadto sa mga dahon. Misaka siya,

naligo. Sa dinha na siya sa ubos sa nagtuasik nga tubig gipaminaw niya pag-ayo ang kalinis sa

bag-ong kinabuhi.

Si Helen, designer sa pabrika sa tela. Napulog upat na siya ka tuig nga nabiyuda.

Niining kataposang lima, may usa ka tawo nga iyang napili -- gihatagan niya sa iyang

kasingkasing, gibahinan sa iyang mga panahon, gigasahan sa pagpangga. Apan ang tanan may

paglubad. Ang gugma nga dili inubanan sa amistad, dili molampos. Ang lalaki may kinaiya nga

wala niya higustoi. Sa sinugdan napasaylo. Apan asa kutob ang pagpasaylo? Asa kutob ang

pagpakabuta-bungol sa mga sayop? Busa miabot ang panahon nga iyang gibalibaran. ―Tapos na

ang atong relasyon. Di na ko gusto nga magkita pa kita,‖ bungat ni Helen. Hangyo, ulog-ulog,

hulga. Kining tanan gigamit niadtong tawo sa pagpugong kang Helen. Apan kawang lamang ang

tanan.

Karon wala na siyay gihulat bisan na lang ug tawag sa telepono. Apan ang pag-inusara

maoy matuod nga kahimtang sa tawo. Maoy dangatan niya bisag asa siya, sa madugayg sa

madali. Ang kamingaw bation sa tanan -- bata, tigulang, babaye, lalaki, kabos, makagagahom,

alaot. Madaogon ang tawo nga makamaong magpuyong malinawon uban sa iyang kamingaw.

64

Apan sa gabiing lawom, nabati niya ang kabug-at sa pag-inusara. Nagpaminaw siya sa

dahunog sa mga sakyanan, mga hugyaw, katawa; tingog sa juke box, turutot sa mga bata. Mga

daygon. Apan kahibulongan nga walay mananaygon nga mipatungod sa iyang balay. Napatik ba

kining kangitngit sa iyang kasingkasing sa mga bentana ug pultahan sa iyang balay?

Apan miagi usab kining kabug-at ug kangitngit. Karon daw usa na usab siya ka isla,

linibotan sa dakong dagat. Sa ilawom sa tubig, mananaw niya ang mga isda, lainlaig kolor,

porma, ug paagi sa paglangoy. Makita niya ang mga tanom ug sagbot. Mahumok ang pag-utaw-

utaw, pauyon-uyon sa tubig, sayaw uban sa lukso ug luhod sa balod, balitaw sa huyuhoy.

Nahilantawan usab niya didto sa bughawng tubig ang pamayhon ni Rey. Apan ang tubod

sa kahidlaw mihinay sa iyang kahibalo nga malipayon ug nalingaw kadto karon. Unsa pay labaw

katimgas sa kalipay sa batan-on sa panahon sa Pasko -- subay sa kanta sa mga angheles, ―… ang

Manunubos natawo karon…‖?

Misandig siya sa sopa. Wala madugay nadungog niya ang bagting sa kampana sa

simbahan. Oras na sa misa. Unya misunod ang usa ka daygon. Daw dili layo kaayo. Ang upat

ka bahin sa tingog sa koro, ang duyog -- kastanyetas, sista, tamborin, baho, bandurya. Mibanos

ang solo. Tingog nga tenor. Klaro ang paglitok sa pulong nga nag-asoy sa ilang pag-abot gikan

sa layong dapit. Nahibalo si Helen nga alang kadto kaniya. Midagkot siyag kandela sa Pasko ug

gitungtong kini sa bentana.

Naminaw siya pag-ayo. Karon ang pinitik sa iyang dughan usa ka pandanggo sa kalipay.

Milumoy ang iyang lawas ug nabati niya ang inadlawng kainit sa iyang dugo. Paminaw sa usa ka

daygon -- ang tag-buhat, ang iyang bana. Kadtong gugma sa iyang gugma, nakab-ot --

nahanawng damgo sa iyang kabatan-on. Mitalikod kaniya. Pagtalikod sa kamatayon.

Diin maggikan ang daygon? Gisubay niya ang dulong sa hangin. Apan daw gikan sa

tanang dapit: sa silangan sa Adlaw, sa kasadpan lantawon sa Bulan, sa amihan gitungtongan sa

bituon, sa habagatan diin manukad ang mga panganod.

Igo gayong nahuman, nadungog niya ang tingog -- humok, tibuok -- ug tin-aw kaayo ang

paglitok sa mga pulong: ―Helen…‖

―O-o…‖

―Dili ako nimo makita. Gusto mo ba nga matibuok ako?‖

―Please do. Kay dako kaayog bentaha da. Ikaw makakita kanako, apan ako dili makakita

kanimo.‖

Natibuok. Nagtindog siya: Dili labihan ka baga, dili labihan ka sihag. Apan ka guapo

gayod. Daw pinintal nga buhi kaayo sulod sa usa ka matahom nga kuwadro.

―Please be seated,‖ matod ni Helen. ―Lingkod diri, kon wala man ganiy mga reglamento

nga nagdili kanimo.‖

―Thank you, my dear. Pero magtindog lang ako. Wa man akoy gibug-aton, kaugatan o

kabukogan nga pagaagdon. Ug bisan pag duna, ang mga Arab bitaw may ginaingon man nga

duha ray natural nga posisyon sa lawas sa tawo -- maghigda ug magtindog. Di ba kataw-anan ug

maghigda ko karon?‖

―Pastilan, sige pa ba gihapon kanang imong hitukmaang mga estranyo kaayong

pinulongan? Ug kanunay ka pa gihapong mapatiwala sa mga sitwasyon nga mga kahibulongan

ug kataw-anan? Kaanindot sab no? Nan, makakaon ug makainom ka ba? Kay duna man god

koy usa ka botelyang Tres Cepas Pedro Domecque. Ang paborito mong imnonon, di ba?‖

―Duna diay? Aber, tagayi kog diyotay.‖

Mikuha si Helen ug duha ka baso para sa brandy. Brandy glasses nga dala niya gikan sa

Venice. Maanindot kaayo. Alang gayod sa bisita nga ingon kaniya, guwapo, elegante, suwabe.

Gihuwaran ni Helen ang duha ka baso.

―Nganong nagpahiyom ka, Helen?‖

―Naghunahuna lang ako ug unsay imong komentaryo niini karong misulod sa akong ulo.

Paminaw ra god. Ang espiritu miinom ug espiritu sa pagduyog sa espiritu sa pasko.‖

―M—m-m,‖ nangawot sa iyang suwang. ―Daw gabok da.‖

65

―Diay? Buweno, kanatong duha, ikaw man gayod ang mas maayo mobayebaye sa mga

palabra. Aber, karon, unsa may imo?‖

―Let me see….m-m-m-m. Kini. Ang nahigugma miduaw sa hinigugma sa adlaw sa

labing dakong Gugma, nga natawo sa Gugma ug nagpakamatay tungod sa Gugma. Nahigugma

ka ba niining adlaw sa Gugma, gugma ko?‖

Mikatawa si Helen. Nahimuot kaayo. ―Maayo ka gayod nianang mga butanga. Uy, una

pa diay, ang nadungog kong harana sa Pasko karon, alang ba kadto kanako?‖

―Kang kinsa pa man diay? Nagustohan mo ba?‖

―Mo lang! Kalipay ko baya sa pagkadungog. Pagka mahunahunaon baya nimo.

Daghang salamat, ha?‖

―Ay, Helen, kon mahimo pa lang ang pagbanhaw sa lawas, kalipay ko ba unta. Karon

nga hamtong ka na, mas interesante unta kaayo ang pakig-ipon kanimo. Nahinumdom ka nga

mao kiniy akong giingon kanimo kaniadto? Apan gimingaw ka ba kanako sa pagkamatay ko?‖

―Pastilan, mao ra ka man usab ug wa mahibawo.‖ Nanghupaw si Helen. ―Sa taas nga

mga katuigan ang labing dako kong kalipay mao kadtong mga panahon nga nagdamgo ko nga

buhi ka ug duol kanako. Unya mobiya ka na usab ug daw malumos ako sa luha. Duna ka bay

labot niadtong mga damgoha?‖

―Wala. Nahibawo ka, kon matabonan na gani ang tawo ug pila ka toneladang yuta wa

nay magpabiling garbo. Mag-unsa pa ang pakalaki sa usa ka lalaki? Ang maingon ko lang mao

nga gikasubo ko kadtong imong mga luha. Apan mao gayod kana. Ang buhi mag-antos pa diin

ang patay mopahulay na. Pero aber, sultihi ako mahitungod sa imong kaugalingon.‖

―Si Rey, kinse anyos na ug liwat gayod kanimo. Ang dagway, ang linihokan, ang…‖

―Nahibalo ako sa tanan mahitungod kang Rey. Ang iyang anghel ug ako nagkasabot

niana. Hangtod sa pag-abot niyag 21, mahibalo ako sa tanan mahitungod kaniya. Mas interesado

ako bahin kanimo.‖

―Duna akoy hinigugma, di pa lang karon dugay. Apan ang among panag-uban daw usa

ka sirko. Kadto bang makalilisang nga hitabo diin nakabuhi ang mga leyon ug tigre, unya

nagpinatyanay ug nag isig lamoy kanila. Dugaydugay ang among panag-uban. Sa natapos na,

nahinumdom gani ko, mokulo ako sa kaulaw. Dili pagbasol, dili kasakit, dili kadtong mga

romantikong paghinumdom sa gugmang laya kon dili kaulaw. Kataw-anan lagi kaayo, uy.‖

―Mao kana. Ang labing masulub-ong ang-ang sa paghinigugmaay mao kadtong paglukso

gikan sa sentimental ngadto sa mental. Ingon karon niini. Ang imong pag-asoy, maorag naa ka

sa laboratoryo, nagsubay sa usa ka kemikal sa sulod sa tubo. Ang kalipay ko lang mao nga wa

kita makaabot sa maong kahimtang. Buweno,‖ Mipunit siya sa baso ug gipataas kini. ―Here’s

how! Moinom kita pahinungod niana.‖

―Pahinungod sa kemikal, sa laboratoryo o sa tubo?‖

―Sa kahibulongang paglikoliko ug hiwihiwi sa hunahuna sa babaye.‖

―Da, uy, moinom na lang ta, ha. Samok na kayo nang magpahinungod pa sa daghang

butang, labi na gyod sa paglikoliko ug paghiwihiwi sa bisan unsang butanga.‖

―All right, naa ra na kanimo.‖ Gitiwas niya ang brandy. ―That’s a lovely drink. Mahimo

bag may ikaduha? Total di man ako magmanehog kotse, ug gawas pa usab, tingali ang espiritu sa

brandy makatabang sa akong paglutaw.‖

―Of course, you flatter me. Maayo kining vintage, no? Dugay na kini nakong gitipigan.

Ug kining brandy glasses karon pa usab kini nako magamit. Sa pagpalit ko niini didto sa Venice

ikaw ang akong gihunahunaan. Ug nahibalo ka, matag inom kog Tres Cepas, mahinumdom

gayod ako kanimo.‖

―Que simpatica eres! Simpatica, karinyosa ka gayod. Apan sultihi ako, ngano mang

nag-inusara ka man karon?‖

―Unsa may diperensiya sa mag-inusara karon ug sa mag-inusara sa ubang gabii? Usa ka

makataronganon nga solitude?‖

66

―Apan dili kini solitude, Helen. Usa kini ka hagit, kining pag-inusara mo sa Pasko.

Hinaot pa unta nga dili kini tilimad-on sa umaabot nga pagka esentrika mo. Maayo gani,

nadungog ko dayon ang mamingawong kablit sa kuldas sa imong kasingkasing. Midali ako

pagronda sa akong mga haranista.‖

―Sa ingon niana, salamat, labi na gayod nga ang imong gitokar, ang imo gayong labing

maanindot nga daygon. Nalingaw ako pag-ayo. Daw dinuyogan usab ug gugma, di ba?‖

Mikatawa siyag diyotay. ―Gihimo ko kadto kay tingali sa mga umaabot nga adlaw

makakita na ikawg usa ka tawo nga imo gayong higugmaon ug mohalad usab kanimo. Unya

magmalipayon ka na gayod, ug tingali hikalimtan mo na ako. Kalimot nga dili na gani ikaw

magdamgo kanako.‖

―A, dili kana mahitabo.‖

―Salamat. Apan ngano man kaha?‖

―Tungod kay may paghinumdom man nga daw alahas. Presyoso. Mahal kaayo, ug ang

akong paghinumdom kanimo labaw pa sa brilyante ug esmeralda.‖

―Sa ingon niana, ang kalipay ko dili matukib.‖ Mipaduol siya kang Helen. ―Na,

manamilit na ako. Mahimo bag mohalok ako kanimo? Ang halok dili bugnaw ug dili

makapanlimbawot sa balhibo. Ayaw pagtuog kalag. Ang gihinganlag kalag mao kadtong

kahadlok, kamingaw, kagubot sa panghunahuna, lawom nga pagpalandong, pagkawala sa

paglaom, labihang gugma, labihang kasilag -- usa niini o hugpong ba hinuon sa pipila o sa tanan.

Busa, ang pagduaw ko karon tungod sa gugma nga migakos sa duha ka kinabuhi. Dako kong

kasubo nga mobiya na kanimo, labi na niining balaang gabii.‖

Nag-abot ang ilang mga ngabil. Katam-is sa kinabuhi, labi na kon inubanan sa gugma

nga walay kamatayon.

Nagsingki ang ilang duha ka baso. Katimgas sa bagting sa kristal. Daw saluma sa

kampana sa Pasko.

―Kinahanglan ka ba gayong molakat na? Nan, unsa may akong ipabawon kanimo? Una

pa kining baho sa mansanas, kining kolor sa murado? Kining katam-is sa paras? Gikan ra ba ni

sa ato!‖

―Ayaw na lang, Inday. Daghang salamat. Husto na kining bawon nga kalipay. Ug labot

pa usab, mas dali ang magbiyahe nga way dala.‖

―Sa ingon niana, salamat sa imong pagbisita ug maayong paglakat.‖

―Goodbye, Helen, gugma ko hangtod sa kahangtoran…‖

―Goodbye…‖

Nagtindog si Helen nga wala maglihok, nagpaminaw sa mainit nga sulog sa iyang buhing

dugo; naminaw sa pinitik sa iyang buhing kasingkasing; naminaw sa nagkalayo nga harana sa

Pasko.

Taas na ang Adlaw sa pagmata niya. Miabot si Cristina. Nadungog niya nga nagsugod

na kini sa iyang mga buluhaton. Sa paggula niya, nagtrapo na ang binatonan sa duha ka baso sa

brandy nga dinha sa lamesa.

ooOoo

The Visit

Translated by Lina Espina Moore

THE AFTERNOON was cool enough to walk the long block from the bus stop to where

she lived. An earlier shower had dampened the earth, cooled the concrete sidewalk and washed

off the film of dust from the flowering banaba trees. On a December afternoon, a light rain is an

added blessing, sanction to the coming even, and tomorrow‘s day. Then remembering, she

pressed her lips tightly together. She was going to be alone tonight.

She had sent away Rey, her only child, a son in his teens, to spend the holidays in the

home province. There, he had grandparents, relatives and friends of his age galore. There would

67

be lanterns strung about the houses; the trees would bloom with multi-colored lights; the town

plaza lit up with Christmas candles, bursting with luces and bengalas; the vendors happy

dispensing the season's foods; the church would be at its festive best – not too solemn, like a

friend holding out both arms in warm welcome; fruits, cakes and candies in gooey plenty; guitars

and ukuleles accompanying serenaders and carolers – music and words coming from the heart of

the people. Yes, things which would make Christmas a time to remember. It‘s important to have

memories – happy memories in one‘s youth.

Her brother who had just married had asked her to join him and his new wife for

Christmas Eve. She neither refused nor agreed to come. She simply would not show up and he

might assume that she had joined cousin Lita and her merry brood. Or maybe, he just won‘t miss

her at all. The possibility tightened a gut in her heart, but then this could be. A newly married

young couple may exclude easily enough, the thought of a, well – an older sister.

She paused for a moment before entering the gate of her home, embracing with a glance

the old-fashioned bungalow with the season‘s flowering vine and the burst of poinsettias half-

concealing the porch. The dog stuck its nose between the fence railings, waving its tail, making

throaty whines in warm old-fashioned welcome. She paused on her way up the stairs to indulge

in some silly endearments, stroking its head, blowing playfully at its nose. Bo was her son‘s pet.

When she walked in, the housemaid Cristina, already dressed to leave, was putting the

last touches on the trays of fruits and candies. She was plump and pretty; had a smile that was

trusting, which by just a slight twist of her head became flirtatious. She had come from the

family hacienda, the daughter of one of the few remaining tenants. The first thing she did when

the girl arrived with all her earthly belongings contained in a cardboard box, was to stop her from

calling her, Señorita Helen. It had nothing to do with actual meaning. It was the social context.

Time had brought so many changes including the use of honorifics.

―Mam Helen, Mam Lita called up and said that if you aren‘t going to Sir Pepe‘s tonight,

to be sure to join us for the noche buena. She will send the car for you, wherever you are.‖

―Tell her I‘ll bring myself over. If I don‘t show up, not to worry at all. But I‘ll expect

them to show up for merienda tomorrow. Also call me as soon as you arrive there.‖

―Yes, Mam.‖ Cristina understood that she was not to make any side calls along the way

to Mam Lita‘s. Mam Helen was kind but very strict and for sure she did not want to be sent back

to the farm.

Helen watched Cristina through the lattice of bougainvillea, swinging saucily a new red

bag and a basket of little gift parcels, the new dress with gay prints swishing as she lilted her way

to a party.

Suddenly, she became conscious of her inactivity, as if someone had tapped her on the

shoulder. She moved about the house kept clean and neat, yet finding things to put aright: wiping

off the soft film of dust which she thought was again beginning to settle on surfaces, rearranging

the Christmas motif centerpiece, and started making the cookies for tomorrow‘s merienda-cena

If the sun was still up by the time she finished the baking, she would sweep the yard some more.

Newly fallen leaves were in the lawn, some caught by the lantana bushes. She loved the smell of

burning leaves and twigs, capped by the moment when one stands back to survey the newer order

and neatness.

She acquired the bungalow built in the late thirties. There was something about it – the

bit of ground, the twin champaca trees that gave her a mellow feeling. She liked it even before

the man who showed it to her spoke of the original owner sighting his first million here; that a

tenant had won a sizeable sweepstakes prize and other proofs that a house with an entrance facing

the east and with Spanish coins buried in its foundations, was a lucky home indeed.

After the charming recitation, Helen asked, ―How‘s the plumbing?‖

The man seemed not to welcome this fistful of earth. He frowned down at her, his lips

pursing. For a moment she was afraid that he was going to walk away, but felt disappointed that

he did not. But the plumbing was newly installed, one of the concessions to the needs of the

68

present decade. She took the modest house which was to be for her, her orphaned son, a

househelp and a pet dog, a home and haven. She felt that her husband would have been well-

pleased with the arrangement.

Helen was a designer in a textile manufacturing firm and three evenings out of a week

taught a couple of art subjects in a downtown university. She had been a widow for fourteen

years, the last five of which had been tangentially shared by a lover whom she secretly despised.

It could have been that quirk that makes people who weave poetry and prose, build churches,

paint pictures and design textiles also watch with strange fascination the exposed entrails of a

snake still hanging on to dear life. Although not too long ago, she woke up one morning and the

atmosphere seemed to have much more sun. She addressed a stain on the wall, ―I will have no

more of the man.‖

To be sure, following this, the man pleaded, cajolled, even threatened – but she would

have no more of the man. Now, she was here, baking cookies, sweeping up dead leaves, aware

that there would be no longer instances when she imagined a rat nibbling at her flesh.

Later, while soaking herself in the bathtub, the thought of the man crossed her mind. But

the picture would not stay in focus – a waving, receding object in the distance. She thought of

ashes of leaves, crackling bonfire, the orthography of ‗frankincense‘ and ‗myrrh‘, the smell of

baking cookies, the water enveloping her, warm a while ago, now cooling. She let the water run

from the bathtub -- an ancient stoneware – released full the cold shower, turning up her face to

meet the torrent of carressing tepid flow. She was aware of water, wetness, swishing hair, the

flow from head to torso, past half-open mouth, reaching into the armpits and between the legs.

She stood, half-listening to the sounds – the shower beating down, the westering sun coming

through the window making prisms of the spray, a million bouncing droplets, a minor rainbow. It

was the truth of the child standing in the warm shallow part of that Visayan sea, holding out head

and arms upward to the rain. It was also the truth of the woman – aware, sensual, loving, daring

all, free.

It was late into the night when she felt the weight of her aloneness. At first, it was a

heaviness in the heart area. She could hear the rumble of urban traffic, voices, laughter muffled

by the middling distance from the main thoroughfare. Firecrackers popping, now distant, now

near. Now like laughter, now a startling boom! There were carolers in the neighborhood, but

strangely, tonight none stopped at her gate. It seemed that hers was an island – severe, isolated.

In the sea surrounding, there were aquatic images of faces: distorted images of fun faces, happy

faces – smiling, lips oblique, laughing, round-mouthed. Faces perched on long necks like those

of wine bottles made into candle holders after the contents had long become a foolish laughter or

a fevered dream.

She thought of her son, but dispelled the missing by remembering how good and gracious

it was where he was now. Speaking of Christmas card Christmas, those lines in the Eccelesiastes

which speak of the need to warm one another. She thought of her brother Pepe – imagined him

laughing his kind of laugh, mirthful, mischievous but without guile. She thought of her cousin

Lita who must be at her most charming best now, helped along by her favorite port – dry as the

Sahara, cold as the North Pole, as she herself put it.

Yet nothing could have stirred her from where she was. She had no desire to join

anyone. Neither as Scrooge nor as Christmas Spirit, she curled on the sofa, cool and neat in

cotton pajamas which she herself caused to be printed with many-colored seashells and mariner‘s

compasses pointing to the stars. Around her shoulders was the crepe de chine manton de Manila

which she had dug up from the bottom of a trunk of an ancestor. As in other evenings, she was

reading. At times, between the lines of what she was reading, shapes would cross her mind which

made her raise an index finger into drawing outlines in the air. Then, they became more concrete,

more part of her.

It was a little after she heard the bells of St. Elizabeth Chapel ring for the midnight mass

when she became aware of a carol being sung. She recognized it as one composed by her late

69

husband that had become one of the staples of Philippine Christmas carols. It was of a people

who cross the moods of gaiety to melancholy and back in just a few beats in a bar – the Cebuano

as Spanish gypsy. It seemed to come from a great distance. She realized that she was singing it

softly when she reached the second verse because that part of the lyric had blurred from her mind

over the years. Yet, from where she was, she could pick out only too clearly the Cebuano words,

distant thought the singing was. As if picking out separate shafts of clear moonlight, she could

also pick out the separate sounds of a flute, a guitar, castanets and tambourines. The solo part of

the lyric was sung by a man explaining a long cold journey just to sing this carol, this serenade of

Christmas to a beloved. Somehow she knew it was for her. She lighted a candle and placed it on

the ledge of the porch.

She listened, rapt. Then ennui: heart beating softer, blood warmed happier, limbs sweetly

tired. Ay, ay, the carols of home. The man, the music-maker she loved long ago. And here, she,

woman in solitude, counterpoint to a mass of memories which included a Christmas eve around a

grand piano and laughter like so many castanets and tambourines.

She tried to make out from whence the carol came. In the gearing of intensities, the

sounds and smells of the big city came to her. The swishing tires, the growling engines of motor

vehicles, airplanes winging in, winging out, young voices rising in songs, bells ringing, the

grinding music at the city district carnival fairs, radio-tv announcers, disc jockeys giving their

heartiest, crispiest greetings and patter. Scents rising from tables laden with Christmas goodies.

The oh, so heady, pungent smell of Christmas bonuses and thirteenth-month-pay.

Yet, the carol, floating in from an uncertain direction and unmeasured distance held,

bound her. It reprised, but just as she was drawn inexorably into its vortex, she did not also know

the exact moment when it stopped. How long she sat looking at the moving silhouettes of leaves

beyond the veranda, she did not know.

Then she heard him. It was his voice. She was sure of that. Husky, and each syllable

enunciated, crystal clear. ―Helen?‖

―Yes?‖

―I‘m disembodied. Would you mind if I assume myself whole?‖

―Please do. Besides, it would be unfair otherwise.‖

He stood in front of her, having assumed shape – neither too solid nor too nebulous. A

beautiful man, reaching out and lonely as a Wyeth painting. He was standing, leaning lightly on

the sideboard, catching about him some of the colors of apples, murado bananas and a touch of

green from the tinselled tree. ―Please be seated,‖ she said. ―Unless you have other rules and

inclinations.‖

―Thank you, but I‘d rather stand. I have no weight nor muscles to command, you know.

Besides, was it the Arabs who said that there are only two natural positions for a man to assume –

standing up or lying down? I certainly won‘t lie down now. It wouldn‘t only be a social breach,

it‘d be ridiculous.‖

―Are you still getting all those unlikely information and getting into unlikier situations?

Why, how marvelous! So, can you eat or drink? I have a Carlos Primero. You liked that, if I

remember correctly?‖

―Yes, that‘s right. I think I‘ll have a small one.‖

She filled two bubble glasses. A finger high for her, two for him.

―Oh, that lovely Mona Lisaic smile. Now, what‘s in your mind?‖ he said, looking at her,

himself smiling pleased.

―I was just wondering how this would sound: A spirit sips spirits spiritedly in the spirit

of Christmas.‖

―M-m-m, not so hot.‖

―You think so? Well – yes, it‘s kind of tinny, come to think of it. But you were always

the one with a way with words. Oh, by the way, I heard the carol. Was it for me?‖

―Most certainly, my darling. Did you like it?‖

70

―Love it! I haven‘t heard it sung in Cebuano since I left home. And such excellence in

harmony! Thank you very much. You‘re very thoughtful.‖

―I‘d bring my living self if that were possible, my dear. With your consent, of course, it

goes without saying. But you‘re exciting to live with. It could even be more so now that you‘re

older. I remember telling you that. Did you miss me when I died?‖

―As if you didn‘t know. For years my happiest moments were when I dreamed that you

were alive and with me. Then you had always to leave and I‘d wake up in tears. It was so painful

everytime you left. It was a recurring dream. Did you have anything to do with them?‖

―No, amor, the dead can‘t do much to feed their self-esteem. Spirits know the score. But

you see, love has a soul of its own and ours lived long after my physical self was dust. I‘m sorry

the dreams pained you, but sadly enough, that‘s how it is -- the living suffer more than the dead.

But tell me more about you.‖

―Rey, he‘s now fifteen and getting to be very much like you. He---―

―Oh, I know all about him. His guardian angel and I have joint interest in him, without of

course, conflicting jurisdiction in the areas of his different activities, and I shall continue to know

all about him even without his consent until he‘s twenty-one. I‘d rather hear more about you.‖

―I had a lover for sometime. The affair, however, became a circus. You know, the kind

where the animals devour each other. With that, I don‘t know why it lasted for that length of

time. But when it was over, the afterthought made me cringe with shame for what was, which I

felt, in the effort to reach out for objectively, was equally a product of my own poor judgment.

Yes, I was ashamed. Not regret, not disappointment, not hurt, certainly not anything of romantic

malaise. It was fat, gross shame. I didn‘t know where to look.‖

―That‘s sad.‖ He heaved a sigh, added, ―Well, perhaps the only thing one can say of my

having died when I did, is that I was spared the saddest stage of a love affair – that is, the passage

from the endemic to the academic. Shall we drink to that?‖

―To the escape from the academic?‖

―No, to the convolutions of a woman‘s mind. And please don‘t bring up the feminism

bit. You know I‘m for woman suffrage and pulchritude doing more than just the dishes.‖

―I‘m wary about wassails to convolutions. Let‘s just drink.‖

―Anyway, here‘s to Christmas.‖

He walked over to the shelf of books, browsed. He picked up one. ―Aha! One Hundred

Years of Solitude. I read it as Cien Años de Soledad.‖

She loved his way with Spanish. The words fell and bounced like hailstones on pine

needles. ―But that was written after you died.‖

―Are you kidding? I was looking over Don Gabriel‘s shoulders when he was writing it.‖

―Well, what do you think of it?‖

―Soaked in peyote juice.‖ Still with eyebrows raised, he glanced into the bottom of his

glass, then shifted his look at her. ―Anyway, the brandy is good. May I have a second? I don‘t

have to drive, you know, and it might even help levitation.‖

―You flatter me,‖ she said, pouring gently, but more generously this time. ―It‘s good,

isn‘t it? Everytime I have one, I think of you.‖

―Your sentiments have always been touching. But what I want to know is why you chose

to be alone tonight.‖

―What difference does it make? There are many other days and nights when I‘m also

alone. I don‘t mind a reasonable dose of solitude.‖

―But this is not solitude, Helen. This is defiance. To choose to be alone on a Christmas

Eve when you can be very well with those you love and who love you in return? You‘re testing

yourself to defy the system. I hope it‘s not a sign of more serious eccentricities in the coming

days. You were just starting to hurt when I heard the vibrations of your heart strings. So, I

hurried over with the carolers.‖

71

―It certainly was lovely of you to serenade me. I listened to it with reborn love. Can you

feel the warmth?‖

―A gift I‘m most happy for, indeed. Well, it may be in the stars that you may soon meet a

man whom you‘ll really love and I hope with all my heart, you‘ll also like. Then things will be so

right that you‘ll even stop dreaming of me.‖

―That‘s unlikely.‖

―Thank you, but for what earthly or heavenly reason?‖

―Because there are memories which are gems. You – I shall always treasure.‖

―I‘m happy I came then, if only to hear that.‖ He moved closer to her. ―I must join my

group now. May I kiss you? It shall not be a cold and clammy salute. Don‘t believe all that bad

fiction about supernaturals. There are no such things as ghosts. There is only fear, longing,

lineliness, insecurity, too much love or too much hate congealed – separately or all together. I

come to you because of love and longing and of course, with sadness because I have to leave you,

and that you have to spend this Blessed Eve, alone.‖

They clinked glasses, they locked arms, they kissed.

―Must you go? Well, what can I give you to take along? May I wrap up the colors of

apples and murados? A quaff of cognac in a bottle of moonrays? The scent of mangoes perhaps

in a kerchief of cricket songs? She was trying her best to stay the moment of leaving; fearing the

same hurt, the identical pain that always was when those dreams were ending.

―Nothing thank you, my beloved. I have all I need of happiness. Besides, I like to travel

light.‖

―Well then, if you must…‖

―Goodbye, my dearest…‖

―Goodbye…‖

She stood – unmoving, warm, wonderful, tender, feeling care and Christmas carols.

It was well high into morning when she awoke. She rose, pulled back the shades. A

lovely Christmas day! She threw the manton around her shoulders, left the room for sun-up tea.

Through the lacy woodworks breaking the breakfast nook from the sala, she watched Cristina

rearranging the fruits on the tray: apples, murados, saw her put away two used brandy glasses.

ooOoo

DIONISIO R. GABRIEL

Ang Tigtupo sa Dalan V. Rama (1973)

MIPASIPLAT si Tolik kang Minang Bacalla nga nagbasa sa Bisaya sa may lamesa sa tuba.

―Human na ako ana,‖ matod ni Tolik pag kakita kang Yoyoy sa hapin. Gihiwian ni Tolik si

Menting Bayabas Paransisco. Ang irong lubos-puti nilang Minang, maorag Chihuahua, nagluko

ug nagpalangaw atubangan sa lamesa. Misandig si Tolik sa lantay ug nanghupaw, ang panan-aw

didto sa langit.

Layong asul ug sinabonan kini, langit sa kuwaresma. Mitilis ang kamingaw ni Tolik

nilang Momoy, Fredo ug Dolpo. Hain kaha sila? Nganong alas 8:00 na man sab siya makamata?

Gisuhid ni Tolik ang Dalan V. Rama ngadto sa ibabaw diin kini mokurba ug nawa‘a sa

ka Manding Isid. Pipila da ang naghuwat ug kasakyan para downtown, way labot kang Jim

Boldot.

Nagtindog si Jim atbang sa bay nilang Wing Dickerson.

―Barn Dance,‖ mingisi si Tolik. Maid si Barn Dance nilang Wing. ―May lain pe, aw,

pa?‖

―Unsa nang giyawyaw mo, Tolik?‖

Miabot si Mesio ug mitupad kang Tolik. ―May lain pa, aw pe,‖ si Mesio ang misawo

kang Tolik. ―Gayawyaw sa gil fren.‖

12 si Tolik. Gipakatan si Mesio ug giingnan: ―Pasagad ka lang da!‖

72

Ulitawo si Mesio.

Yagpis siyang pagkatawo, 52 ug, sama sa naandan, sinaw nga pagkakopyor ang buhok

nga 13 ka buok. Nabantog siya pagka ahente sa kaminyoon. Daghang taga V. Rama ang

naminyo tungod kay si Mesio ang miamoral alang kanila. ―Babaye?‖ mokatawa lang si Mesio

kon siya na ang pangutan-on ngano nga wa magminyo. ―Pakapinig Bokwagen Bitol kay

Bokwagen ang ako.‖

―Tuba, Nang,‖ matod ni Mesio. ―Usa ka bol.‖

―Bahal?‖

―Bahal,‖ matod ni Mesio. Gisawilik ang kumagko ngadto kang Tolik. Milihay si Tolik.

―Tagai sag sarsa si Tolik,‖ matod niya.

Gipatong ni Minang ang usa ka bol nga giorder ni Mesio sa bangkito nga gipapalastar

niya atubangan nilang Tolik, unya mibalik sa su‘d. Mikuha siya og usa ka botelyang sarsa,

gipaak ang tansan ug, sa naabli na gihatag kang Tolik.

Miorder og duha ka baso si Mesio. ―Iyang Jim ang usa,‖ matod ni Mesio pag-ingon ni

Minang: ―Unsa ni? Buy one take one?‖

Nagpaingon na si Jim Boldot sa tindahan. Lingin, busyad og tiyan, 43 ug ulitawng tunay

si Jim. Miabot siya sa tindahan sa natunga na ni Tolik ang sarsa, giingnan si Minang nga siyay

mobayad sa giorder ni Mesio ug mitupad kang Tolik.

Giipisan ni Mesio ang duha ka baso ug gitunol ang usa ngadto kang Jim. ―Salamagan!‖

matod ni Mesio pagpunit sa iyang baso. Gibalik niya ang baso sa bankito, ―Red Robin,‖

mikulismaot ang nawong ni Mesio pagkakita sa sampot sa langaw nga naglutaw sa bahal.

Gipugnit ni Mesio si Red Robin ug giwilik. Mihingos siya ug mipiyong pagyarok sa bahal.

―Salamagan!‖ matod ni Jim Boldot.

―Komosta ang anay ni Miguela?‖ gibutang ni Mesio ang baso nga wan-ay su‘d sa

bangkito.

Iyaan ni Tolik si Miguela, biyuda, 39, lapad og bat-ang ug way anak. Diha pa kaniya ang

katahom nga nakapa-Princess of the Wilderness niya sa tinuig nga pangilin ni Senyor San Roque

sa ESCO sa 19 pa siya. Miipon si Miguela nilang Tolik kay ang papa ug mama ni Tolik nga

Merto ug Berta, nga manghod ni Miguela, adto kanunay magyampongad sa ilang gamay nga

tindahan sa Carbon.

―Nanganak gabii,‖ gibikwang ni Tolik ang botelya sa sarsa ug gibutang kini nga wan-ay

su‘d sa bangkito. ―Wawoy anak, pulos black-and-white.‖

―Ka gusto baya nakog baktin, uy,‖ nanghupaw si Mesio. Gilingi si Tolik. ―Si Miguela,

naa?‖

―Naa,‖ miingon si Tolik.

―Manan-aw ta sa baktin, Lik?‖

―Baktin ra diay?‖ miigham si Minang.

―Aw, tan-awon hasta ang anay,‖ mikusbat ang nawong ni Mesio.

Wa mokuyog si Jim nilang Tolik. Nagsandig si Miguela sa tangkal nga gilandongan sa

mangga luyo sa ba‘y nilang Tolik, gasud-ong sa mga baktin nga nag-iktin-iktig tutoy. Mipungko

si Tolik sa bato nga nag-igdal tupad sa tangkal pagsil-ing ni Mesio sa mga baktin. Matod ni

Mesio: ―Kanang cute ay, Snubnose kaayo, morag gasibog.‖

―Dumpol bitaw kaayo nag simod,‖ Gipatong ni Miguela ang iyang suwang sa tangkal ug

mipadayon: ―Mao nang ihid.‖

Gibunlot ni Tolik ang ihid ug gituwad.

―It is man!‖ nalipay si Tolik. (Kay laki ang ihid-Author)

Mingisi si Mesio, mitindog ug miigwad ngadto kang Miguela. ―Crush ko anang ihira

da,‖ giingnan niya ang biyuda. ―Pila na, Guel?‖

―Naunsa ka, Mesio?‖ Misibog si Miguela. ―Unya na igkatali ana, uy!‖

Miubo si Mesio sa tangkal ug gisud-ong ang ihid. Gihiwian si Mesio sa ihid. Naglagot si

Mesio ug giingnan si Miguela: ―Basta ha, promise ka?‖

73

―Unsay promise? Mipuwa si Miguela.

―Kanang ihid ba, promise, ha?‖

Milingiw si Miguela.

―Aw, promise god!‖ miingon siya.

―Nakapilig baktin si Bay Mesio ganina, Lik?‖ Miigham si Jim Boldot pag-abot ni Tolik

sa ka Minang nianang pagka hapon. Gitilawan ni Tolik ang sarsa nga gihatag ni Jim ug

mitangdo. ―Unya, nakaespeking sila si Miguela?‖ ―Bashful kaayo si Inday Miguela, uy,‖ matod

ni Tolik. ―Mipramis hinuon.‖

―Mipramis?‖ miingon si Jim. ―Unsay gipramis Lik?‖

―Ang ihid,‖ matod ni Tolik.

GALINGKOD si Tolik sa hagdan pag-abot ni Miguela gikan sa sapa diin siya manglaba.

Gakuyog sila si Mesio, gapunayg katawa. Mipuwa si Miguela pagkakita kang Tolik milingiw ug

mikaratil pagsaka. ―Nahinumdom nga wang kalung-ag sa paniudto,‖ mibagutbot si Tolik. ―Tse

na lang!‖

―Naunsa ka, Tolik?‖ miingon si Mesio pagtikang sa hagdan. ―Mora ka mag si Kiada nga

gikarate ni Tolya.‖

―Gigutom ko! Wang kalung-ag si Miguelahot!‖

―Aw, kana lang diay?‖ mikatawa si Mesio. Mikuot siyag bayente singko sa kalsones

niyang maong nga tinapakan sa tuhod ug gitunol ngadto kang Tolik. Mitan-aw si Mesio.

―Gigutom ka man kaha?‖

―Basta ha?‖ gilabni ni Tolik ang bayente-singko, dayong iniktin ngadto sa ka-Minang.

―Tua didto, naghuwat si Boldot!‖ gipasundan ni Mesio si Tolik.

Gaandam si Jim Boldot ug sarsa. Gitunol ni niya ngadto kang Tolik nga naghangos pa.

―Jim,‖ mipiyait si Tolik, ―tua si Bay Mesio sa ba‘y!‖

Mipahiyom si Jim.

―Bitaw,‖ matod niya.

NAGPANIPLAT si Berta kang Miguela, gipasundan ang iyang kahibu‘ng (naneguro si Tolik)

nganong mang-lipstick ug maligo nag kaduha kada adlaw. Bakikaw ang panglihoklihok ni

Miguela. Miigham si Berta sa nagkatapos na ang panihapon ug miingon: ―Unsa ning nadunggan

nako nga mag-anhian si Mesio, ha? Kinsa ang gisabong?‖

―Aw, unsay may naa ana?‖ miingon si Merto.

Miuntol si Berta. Giingnan si Merto, ―Unsa?‖

Piyapi si Merto ug gamay kang Berta nga maorag baril sa basura ang kalinginon. Suheto

si Merto sa gibug-aton sa kumo ni Berta. Karon, minyak siya nga miingon: ―Daga, aw, biyuda,

aw, daga man sab na si Eguel.‖

―Bitaw!‖ matod ni Berta. Kon magminyo pag-usab, dili nianang klase sa mga tawo nga

dili makamao mo-ik sa ilang gugma! Dili na sila tawo--dili laki! Nakasabot ka, Bay Merto?‖

―Nakasabot man, pero mao kaha na?‖ nahiwi ang nawong ni Merto. ―Tan-awa si Kiada.

Naasawa niya si Tolya tungod kang Bay Mesio. Karon, pilay ilang anak? Unom sa lima ka

tuig?‖

―Dili na maong gipasabot ko!‖ miingon si Berta. ―Nganong kada lalis nato, si Kiada

man gyod ang imong ipanig-ingnan, ha?‖

―Kay friendship man sila,‖ miingon si Tolik.

―Sige, si Miyon,‖ miinsistir si Merto, ―Unodostres su‘d sa usa ka tuig!‖

―Uplok!‖ gidukdok ni Berta ang lamesa. ―Triplikit nang mga anaka!‖

―Triplikit bitaw,‖ miingon si Merto, ―Unya, kanang ilang Pasio Mamatola, bi?‖

―Sat ap!‖ matod ni Berta. Gilingi si Tolik. ―Ikaw nasayod ka?‖

74

Gikablit ang tiil ni Tolik og laing tiil. Miisa ang panan-aw ni Tolik. Dili tiil ni Inday

Miguela. Mipasiplat si Tolik ngadto sa iyang amahan. Gatuskig si Merto apan nagkalibat.

Matod ni Tolik: ―Nasayod man.‖

―Kinsa?‖

―Ang ihid,‖ matod ni Tolik.

―Tee hee! Gisud-ipan si Merto ug diriyot malumos sa sabaw sa dihang gilampaso ni

Berta ang nawong sa panaksan.

―Total, mangasawa man sab ko,‖ mipakibo si Jim Boldot sa iyang abaga sa napiyait na ni

Tolik sa tindahan ni Minang ang nahitabo pagpanihapon nila nianang gabhiona.

―Dili dantag semana, kasal na,‖ giingnan ni Mesio si Tolik. Giatubang si Jim. ―Andam

ka na, Bay?‖

―May gisulti si Miguela nimo, Lik?‖ naguol si Jim.

Way gipasalig si Miguela kang Tolik. Apan naikog si Tolik kang Jim. Mingu‘b si Tolik.

―Duna man.‖

―Unsa man?‖

―Makigtinabanay no si Inday Miguela nimo.‖

―Unsa Tolik?‖ misiga ang mga mata ni Mesio.

DAGHAN ang mga tawo sa tindahan ni Minang Bacalla nianang gabhiona. Nag-inusara si Jim

Boldot tupad sa lamesa sa tuba, hinay nga gadimdim sa sulod sa iyang baso. May usa ka

botelyang sarsa sa lamesa. Wa moduol si Tolik kang Jim kay nabulgar na sa V. Rama nga

makauyoan na gyod og libat si Tolik sa di madugay. Didto si Tolik nilang Cual, ang bag-ong

champion sa V. Rama, ug Serafin nga nagdama sa lantay. Nagkawo og pugaran si Serafin, silot

sa iyang pagka tsokolit sa miaging lima ka hugna. Kusog silang gadama sa hugna nga giabotan ni

Tolik, maorag gapirdigana. Nababoy si Serafin, pagka taudtaud. Milingi si Tolik ngadto kang

Jim pag-ingon ni my friend Emong: ―Kay very bad gil man sa dama si Papa Apin.‖

Mikidhat si Jim kang Tolik, gisawilik ang kumagko paingon sa ibabaw ug milakaw.

Misunod si Tolik pagkatungod ni Jim sa ka Cardo-Maria, usa ka gatos ka lakang sa duwende

gikan sa tindahan. Hiapsan ni Tolik si Jim sa ka Mrs. Moreno.

―Tua sa ba‘y si Bay Mesio,‖ mihangos si Tolik pagkatungod nila sa ka-Wing Dickerson.

Mitag-as ang ilang mga lakang pagkakita nila kang Wing nga nag-inom sa ilang tugkaran.

―Nganong tua mohigda sila‘s papa mo sa Carbon, Lik?‖ miingon si Jim sa misaylo na

sila sa ka Wing.

―Sabado man ron,‖ matod ni Tolik.

Mingisi si Jim. Pagka taudtaud miingon siya: ―Mao rong gabhiona ang giingon ni Bay

Mesio nga sugton na ko ni Inday Miguela.‖

―Girl friend na diay ron mo?‖

―May lain pa?‖ miingon si Jim. ―Pero naguol ko.‖

―Naguol?‖

―Ang baboy diay?‖

―Para sa inyong kasal?‖

―Maayong gabii, Lang,‖ giingnan ni Jim ang usa ka babayeng hamtong, nagpadunghay sa

buhok ug galuto, nga ilang nasugatan.

―Tua ang palangga mo sa ka Minang, nalingaw sa dama.‖

Wa motingog ang babaye.

―Naunsa ka Jim?‖ matod ni Tolik. ―Wa diay ka makahibawo? Namatay ganihang hapon

si Dolang, uy!‖

―Unsa?‖

Way buwan ug ngiob ang kalibutan bisan may mga bituon nga maorag namilit ug

nagpiratpirat sa mga gingi sa kadahonan sa karaang mga akasya nga miatop sa da‘n. Mikuray si

75

Tolik paghuyop sa usa ka mabugnawng huyuhoy ug misip-ig kang Jim nga mikurog ug miingon:

―Gabii ron sa di-ingon-nato.‖

―Bitaw,‖ miingon si Tolik, mga mata didto sa pungot sa ilang wa nga wa maglihok ug

way kisaw. ―Sud-onga ra god na sila, morag mga impakto.‖

Gainom sila si Friday-Tagawog, Leon, Tonyo ug Leonor sa ka Boy-Sayong paglabay

nilang Tolik. Gapasopaso si Friday atubangan sa tindahan. ― ‗Tang na!‖ matod ni Friday.

―Sinong lalaban, ha? Hah!‖ Kung kayoy lalaban ayoko nang lalaban! ― ‗Tang na!‖

Misikma sila sa ka Manding Isid. Nanera na si Manding sa tindahan ug didto na sa may

bentana sa taas. Nanursi ang tiguwang, wa magtagad sa kibido nga miislayid na ngadto sa iyang

wait. Matod ni Jim: ―Magsilbi?‖

Gahigda na sa lantay nilang Boy-Sayong si Leonor ug Leon. Hubog na usab kaayo si

Friday ug Tonyo. Gainom gihapon sila. Mitutho si Jim. Tubig ang giinom.

Mitag-as ang mga lakang sa duha pagkahitungod nila sa ka Wing Dickerson. Ang Kano

nga oldtimer sa V. Rama gainom gihapon sa iyang Black Devil Gin nga sinagolag patis ug

bahalina sa tugkaran.

―Jim Boldot!‖ miingon si Wing ug gibitbit ang baso nga hamabaw sa gin ngadto sa

abaga sa da‘n.

Nasuheto si Jim (sama sa ubang taga V. Rama) nga top banana si Wing sa inom ug

nasayod si Jim nga kon makig-unong ka kang Wing, bisag manawom sa kanal nga way tubig, kon

mokuyog ka niyag inom. Matod ni Jim: ―Nakatungka na ko sa ka-Minang Bay Wing.‖

―Come heah,‖ miingon si Wing.

Misip-ig si Jim kang Tolik paglabang nila ngadto kang Wing ug mihagawhaw: ―Imna

tong sarsang gibilin sa ka-Minang, adto ko huwata.‖

―No, sir, Tolik drinks a glass,‖ matod ni Wing.

―Maayo lang ni sa sarsa si Tolik, Bay Wing.‖

―Zarsa-hah!‖ mikatawa si Wing. Gipikpik niya si Tolik sa abaga. ―You ain’t a horse,

ain’t cha?‖

―Unya, bata pa man ko?‖ miangal si Tolik ug misibog pagtunol ni Wing sa baso.

―Bata?‖ miingon si Wing ug milingi ngadto sa ila.

―Dawata nang baso, Lik, mahu‘g!‖ giingnan si Tolik ni Jim.

―Barn Dance!‖ matod ni Wing.

Migahi si Tolik nga nagkupot na sa baso nga hamabaw sa gin. Bernardina ang tinuod

ngan ni Barn Dance. Dako siyang pagka babaye ug itom, duha ka perdigones ang ilong nga na

sangit sa iyang nawong nga tambokikoy. Gahangos si Barn Dance ug giingnan si Wing: ―What it

is, Mister Sir?‖

―Nia si Tolik, bata pa no siya,‖ matod ni Wing. ―Wanna marry him?‖

―Unsay marry?‖ misibog si Tolik.

Dugay maka-ik si Barn Dance ug wa madungog pag-ik na niya. Milingo si Wing.

―No, barrtery,‖ matod sa Kano ug giingnan si Barn Dance: ―Speak louder, will ya?‖

―Yes lagi,‖ miduko si Barn Dance.

―Wah!‖ giingnan siya ni Tolik ug diriyot karateha.

―Tungka na lang,‖ giingnan si Tolik ni Jim.

―Sige, moinom ko,‖ miyango si Tolik. Gipikatan niya si Barn Dance, miatubang kang

Wing ug mi-Iningles: ―Basta, let Barn Dance go to hell.‖

―Now quit!‖ giingnan si Barn Dance ni Wing.

Mipiyong si Tolik, gi-one time ang gin ug gitunol ang baso nga wan-ay bisag usa ka titi

sa gin ngadto kang Wing.

―Omigosh!‖ matod ni Wing.

May ga-Jai-Alai sa ulo ni Tolik pagbiya niya nilang Jim ug Wing. Mipahimutang siya sa

lantay nilang Minang ug migahi sa misunod nga gutlo. Kadigwaon siya. Mipasiplat siya kang

Minang ug unya, gilugod ang mata. Upat ka buok si Minang. Si Cual ug Serafin nga nagdama

76

17 ka buok. Ang usa ka botelyang sarsa nga wa mainom ni Tolik diha sa lamesa sa tuba, upat na

ka case.

Misarasay pagpauli si Tolik.

Nahingangha sila si Mesio-Miguela pag-abot ni Tolik. Diha sila sa sala. Wa sila

makatingog pagsarasay ni Tolik ngadto sa iyang lantay, milamba, midigwa ug unya, nalimot.

Udto nimata si Tolik pagka sunod adlaw. Midali siya ngadto sa kosina. Way kayo ang

abo--wa makalung-ag og pamahaw si Miguela. Gilingi ni Tolik ang aparador sa sud-an ug

gihuong. Dihay usa ka panaksang humba ug usa ka platitong anduhaw nga inun-onan.

Gikit-an ni Tolik ang suwat pagkahuman niyag pamahaw. Gipatong kini sa center-table

sa sala gipadat-ogan lang og hairpin ni Miguela. Ang suwat, sa agi ni Miguela nga sexy kaayo,

naghangyo kang Tolik pag-amuma sa anay ug sa mga baktin samtang siya ug ang iyang

hinigugma di pa makauli sa ilang honeymoon. May P.S. ang suwat.

―Kon gusto mo,‖ matod sa P.S. ―imo na ang ihid.‖

―Hah! Gikumot ni Tolik ang suwat. ―Paputol ko sa liog kon mahitabo ni nako.!

Midali si Tolik ngadto sa ka Minang pagkahuman niyag lawog sa ihid, sa anay ug sa

ubang mga baktin. Naghuwat si Jim Boldot kang Tolik. Puwa, sama sa gansiyang, ang mga mata

ni Jim, resulta (nakaingon si Tolik sa hilom) sa Black Devil Gin ni Wing nga sinagolag patis ug

bahalina. Mibalik ang kadigwaon ni Tolik pagkakita niya sa sarsa nga nagtuk-ong sa lamesa.

Miikid siya paingon sa kanal sa misunod nga gutling ug didto midigwa. Gidali ni Jim ang sarsa

ug giduso ngadto kang Tolik.

―Imna ni Lik,‖ miingon si Jim. ―Maayo ni sa suka!‖

Gitapdas ni Tolik ang sarsa.

―Di ko ana!‖ matod ni Tolik.

Gisud-ong ni Jim ang botelya sa sarsa ug milingo. Mikusbat ang iyang nawong pag

kataudtaud. Miingon siya: ―Kasukaon sab ko da.‖

―Na hala! Imna na!‖ giingnan siya ni Minang Bacalla.

Giinom ni Jim Boldot ang sarsa.

ooOoo

The Matchmaker of V. Rama Street (1973)

Translated by Simeon Dumdum, Jr.

Tolik glanced at Minang Bacalla who was reading Bisaya beside the table for tuba. ―I‘ve

read that,‖ said Tolik when he saw Yoyoy on the cover. Tolik made faces at Menting Bayabas

Paransisco. Minang‘s all-white dog, which resembled a Chihuahua, was curled up, nursing the

flies before the table. Tolik sat back in the bamboo seat and sighed, his gaze towards the sky.

This was a soaped and distant blue, the sky of Lent. Tolik‘s desire peaked for the

company of Momoy, Fredo and Dolpe. Where could they be? Why did he wake up again only at

eight o‘clock?

Tolik surveyed V. Rama Street towards its upper part where it curved and disappeared by

Manding Isid‘s place. Only a few were waiting for a ride downtown, aside from Jim Boldot.

Jim stood in front of Wing Dickerson‘s house.

―Barn Dance,‖ Tolik sniggered. Barn Dance is Wing‘s housemaid. ―Who else could it

be?

―What are you muttering, Tolik?‖

Mesio arrived and sat beside Tolik. ―Who else could it be? Mesio took it up from Tolik.

―Muttering to his gil fren.‖

Tolik was 12. He made faces and barked at Mesio: ―Nonsense!‖

Mesio was a bachelor.

He was thin, 52, and, as usual, his hair of thirteen strands was groomed sleekly. He was

famous as a matchmaker. Many from V. Rama got married because Mesio courted for them.

77

―Woman?‖ Mesio merely laughed whenever he was himself asked why he had not married.

―Add a Volkswagen Beetle and I‘ll have the Volkswagen.‖

―Some tuba, Nang,‖ Mesio said. ―One ball.‖ [1]

―Sour,‖ Mesio said. He threw a thumb towards Tolik. Tolik ducked.

―Some sarsa [2] for Tolik,‖ he said.

Minang placed the ball of sour tuba Mesio ordered on a small bench which she had

arranged in front of Tolik, then returned inside. She brought out a bottle of sarsa, bit its cap and

once opened, handed the bottle to Tolik.

Mesio asked for two glasses. ―One for Jim,‖ Mesio said when Minang asked: ―What‘s

this? Buy one, take one?‖

Jim Boldot was already approaching the store. Jim was round, pot bellied, 43 and a

genuine bachelor. He reached the store when Tolik had consumed half of the sarsa, told Minang

that he was paying for Mesio's order and sat beside Tolik.

Mesio poured tuba into the two glasses and offered one glass to Jim. ―Son-of-a-gun!‖

Mesio said when he picked up his own glass. He put down the glass on the bench. ―Red Robin,‖

Mesio‘s face grimaced when he saw the backside of a fly floating on the sour tuba. Mesio picked

up ―Red Robin‖ and whisked it off. He breathed deeply and closed his eyes as he took the tuba in

one gulp.

―Son-of-a-gun!‖ Jim Boldot said.

―How is Miguela‘s sow?‖ Mesio laid down the empty glass on the bench.

Miguela was Tolik‘s aunt, a widow, 39, flat-bottomed and childless. She still showed the

beauty that made her Princess of the Wilderness in the yearly fiesta of Señor San Roque of ESCO

when she was still 19. Miguela lived with Tolik‘s mama and papa, Merto and Berta, Miguela‘s

younger sister, who were always hanging around their small store in Carbon.

―She delivered last night,‖ Tolik turned the bottle of sarsa over and stood it empty on the

bench. ―Eight offspring, all black-and-white.‖

―How I love piglets,‖ Mesio sighed. ―Is Miguela home?‖

―She is home,‖ Tolik said.

―Let‘s go, look at the piglets, Lik?‖

―Only the piglets?‖ Minang hemmed.

―Aw, we‘ll also look at the sow,‖ Mesio squirmed.

Jim did not go with them. Miguela was leaning on the sty in the shade of a mango tree

behind Tolik‘s house, observing the piglets trembling as they sucked their mother. Tolik was

squatting on a stone that was jutting out beside the sty when Mesio peeped at the piglets. Mesio

said: ―That one‘s cute, snub-nose as if moving back.‖

―The snout is really blunt,‖ Miguela rested her chin on the sty and continued: ―That‘s

the runt.‖

Tolik pulled the runt and turned it over.

―Yup, it is!‖ Tolik was happy. [3]

Mesio grinned, stood up and thrust out his bottom towards Miguela. ―I have a crush on

the runt,‖ he told the widow. ―How much is it, Guel?‖

―Are you crazy, Mesio?‖ Miguela stepped back. ―Wait until it is weaned!‖

Mesio coughed into the sty and eyed the runt.

The runt made faces at Mesio. Mesio was furious when he told Miguela: ―That‘s it then,

ha, you promise?‖

―What promise?‖ Miguela blushed.

―I mean the runt, you promise?‖

_____________________________________________ [1] ―ball,‖ stout glass jar popular for measuring tuba.

[2] sarsa, short for sarsaparilla, a drink like root beer.

[3] Because the runt was male—author‘s note.

78

Miguela turned her face away.

―Aw, a promise then!‖ she said.

―Did Bay Mesio choose a piglet, Lik?‖ Jim Boldot cleared his throat when Tolik came to

Minang‘s store that afternoon. Tolik sipped the sarsa Jim had given him and nodded. ―And then

was he able to speak to Miguela?‖ ―Inday Miguela was very bashful, uy,‖ Tolik said. ―But she

promised.

―Promised?‖ Jim asked. ―What did she promise, Lik?‖

―The runt,‖ Tolik said.

TOLIK was sitting on the stairs when Miguela arrived from the river where she had been

washing clothes. She was with Mesio and was continuously laughing. Miguela blushed when

she saw Tolik, turned away and tripped upstairs. ―She remembered that she had not cooked

lunch,‖ Tolik grumbled. ―Tse na lang!‖

―What‘s wrong, Tolik? Mesio said as he stepped on the stairs. ―You sound like Kiada

being karateed by Tolya.‖

―I‘m hungry! Miguelahot forgot to cook!‖

―Aw, is that all?‖ Mesio laughed. He fished for a twenty-five centavo coin inside his

denim trousers with patched knees and handed it to Tolik. Tolik looked at the papaya of Zoilo-

Felisa. Mesio heated up, ―Thought you were hungry.‖

―I‘ll take you up on that,‖ Tolik snatched the twenty-five centavo coin, then skipped

towards Minang‘s.

―He‘s there, Boldot‘s waiting!‖ Mesio shouted after Tolik.

Jim Boldot was readying a sarsa. He pushed this towards Tolik who was still panting.

―Jim,‖ Tolik confided, ―Bay Mesio is in the house!‖

Jim smiled.

―I know,‖ he said.

BERTA kept glancing at Miguela, indulging her surprise (Tolik was sure) at why she was

wearing lipstick and taking a bath twice a day. Miguela‘s behavior was awkward. Berta cleared

her throat at the close of supper and said: ―What is this I hear that Mesio has been coming over to

visit, ha? Who is being matched?‖

―Aw, what‘s there to it?‖ Merto said.

Berta flipped. She shot at Merto, ―What?‖

Merto was a little slighter than Berta who seemed as round as a garbage drum. Merto

was familiar with the weight of Berta‘s fist. Now, he all but squeaked: ―Eguel‘s single, aw a

widow, aw single anyway.‖

―Indeed!‖ said Berta. ―If she wants to marry again, not to that class of people who

cannot express their love! They‘re not people – not men! You understand, Bay Merto?‖

―I understand, but is that it?‖ Merto‘s face looked pinched. ―Look at Kiada. Tolya

became his wife because of Bay Mesio. Now, how many children have they? Six in five years!‖

―That is not what I mean!‖ Berta barked. ―Why do you always use Kiada as example

whenever we argue, ha?‖

―Because they are friendship.‖ Tolik said.

―Alright, what about Meyon,‖ Merto insisted. ―Onetwothree in one year!‖

―Stupid!‖ Berta pounded on the table. ―Those children are triplicates!‖

―Triplicates, true,‖ said Merto. ―Then what about those of Pasio Mamatola?‖

―Shut up!‖ Berta said. She turned to Tolik. ―What about you? Do you know?‖

Tolik‘s foot felt another foot on it. His eyes rolled up. It was not his Inday Miguela‘s

foot. Miguela was still as a statue. Tolik glimpsed at his father. Merto was stiff and cockeyed.

Said Tolik: ―I know!‖

―Who?‖

79

―The runt ,‖ Tolik said.

―Tee-hee!‖ Merto choked and almost drowned in the soup when Berta pushed his facer

into the bowl.

―Anyway, I‘ll marry her,‖ Jim Boldot shrugged his shoulders when Tolik let on at

Minang‘s store about what happened at their supper that night.

―Before the week is over, there will be a marriage,‖ Mesio told Tolik. He faced Jim.

―Are you ready, Bay?‖ [4]

―Did Miguela tell you anything, Lik?‖ Jim was corried.

Miguela did not tell Tolik anything. But he did not want to let Jim down. Tolik

mumbled, ―She did.‖

―What was it?‖

―Inday Miguela wants to elope with you.‖

―What‘s that, Tolik?‖ Mesio‘s eyes flared.

THAT NIGHT there were many people at Minang Bacalla‘s store. Jim was sitting alone beside

the tuba table, slowly sipping from his glass. There was a bottle of sarsa on the table. Tolik did

not go near Jim because the news had broken out on V. Rama that soon Tolik would have a cross-

eyed uncle. Tolik went to the group of Cual -- the new champion of V. Rama -- and Serafin, who

was playing draughts on a bamboo seat. Serafin wore a hen‘s nest as punishment for losing, for

―becoming chocolate,‖ in the past five games. They were playing fast when Tolik came, as if it

was a game of loser-takes-all. Soon Serafin was checkmated. Tolik looked at him when ―my

friend‖ Emong said: ―Papa Apin `very bad girl‘ at draughts.‖

Jim winked at Tolik, threw his thumb up and walked away. Tolik followed him when

Jim was already near Cardo-Maria‘s, a hundred dwarf‘s feet from the store. Tolik caught up with

Jim at Mrs. Moreno‘s

―Bay Mesio is in the house,‖ Tolik was panting when they were by Wing Dickerson‘s.

They walked faster when they saw Wing drinking in his yard.

―Why are your parents sleeping at Carbon, Lik? Jim asked when they had walked past

Wing‘s.

―Today‘s a Saturday,‖ Tolik said.

Jim smiled. Soon he said, ―This is the night Bay Mesio said Inday Miguela would

accept my suit.‖

―She‘s your girl friend now?‖

―What else?‖ Jim said. ―But I‘m worried.‖

―Worried?‖

―What about the pig?‖

―For your wedding?‖

―Good evening, Lang,‖ Jim greated an elderly woman, whose hair was down and who

was wearing black. ―Your beloved is at Minang‘s absorbed in draughts.‖

The woman said nothing.

―Are you crazy, Jim?‖ said Tolik. ―Did you not know? Dolang died this afternoon, uy!‖

―What?‖

It was moonless and the world was dark though there were stars that seemed stuck and

winking in the cracks between the leaves of the old acacia that roofed the road. Tolik shivered

when a cold breeze blew, and moved close to Jim who was shaking and said: ―This is the night

for those not like us humans.‖

―Yes,‖ Tolik said, his eyes at a still and quiet bush to their left.

―Just look at them, they‘re like ghosts.‖

________________________________________ [4] Bay, used to address a close pal or chum.

80

They, Friday Tagawog, Leon, Tonyo and Leonor, were drinking at Boy-Sayong‘s when

Jim and Tolik passed. Friday was pacing in front of the store.

―Son of a Whore!‖ said Friday. ―Who wants to fight, ha? Hah! If you want to fight, I

don‘t want to fight. Son of a Whore!‖

Jim Boldot blew his nose. They were drinking sarsa.

They returned to Manding Isid‘s. Manding had closed the tuba store and now she was by

an upstairs window. She was patching clothes, unconcerned about the eyeglasses that were

sliding to her lips. Jim said: ―Will it do?‖

Leonor and Leon were already lying down on the bamboo bench of Boy-Sayong. Friday

and Tonyo were dead drunk. They were still drinking. Jim spat. They were drinking water.

They hurried their steps when they passed by Wing Dickerson‘s. The American oldtimer

of V. Rama was still in the yard drinking his Black Devil Gin mixed with fish sauce and

bahalina. [5]

―Jim Boldot!‖ Wing said, carrying a glass which was more than full of gin, to the

shoulder of the road.

Jim (like the rest of the V. Rama residents) knew that Wing was a ―top banana‖ when it

came to drink and Jim knew that if you drank with Wing it did not matter if you dived into a

canal without water. Jim said: ―I‘ve had a sip at Minang‘s, Bay Wing.‖

―Come heah,‖ Wing said.

Jim moved close to Tolik when they were crossing towards Wing and whispered: ―Drink

the sarsa I left at Minang‘s, wait for me there.‖

―No, Sir. Tolik drinks a glass,‖ said Wing.

―Sarsa – hah!‖ Wing laughed. He patted Tolik on the shoulder. ―You ain‘t a horse, ain‘t

cha?‖

―But I‘m still a child!‖ Tolik protested and moved away from the glass offered by Wing.

―Child?‖ Wing said as he turned towards his house.

―Get the glass, Lik, it‘s about to fall!‖ Jim told Tolik.

―Barn Dance!‖ Wing called.

Tolik stiffened as he held the glass which was more than half-full of gin. Bernardina was

Barn Dance‘s real name. She was a huge black woman, her nose, which got caught on a plump

face, looked like two pellets. Panting, Barn Dance faced Wing: ―What it is, Mister Sir?‖

―Here‘s Tolik, he says he‘s still a child,‖ Wing said. ―Wanna marry him?‖

―What? Marry?‖ Tolik retreated.

It took Barn Dance time to squeak and then when she did there was no sound. Wing

shook his head.

―No battery,‖ said the Yank who turned to Barn Dance: ―Speak louder, will ya?‖

―Yes, I said,‖ Barn Dance looked down.

―Wah!‖ Tolik almost gave her a karate chop.

―Just drink,‖ Jim advised Tolik.

―Okay, I‘ll drink,‖ Tolik nodded. He made faces at Barn Dance, faced Wing and spoke

in English: ―If you will let Barn Dance go to hell!‖

―Now git!‖ Wing ordered Barn Dance.

Tolik closed his eyes, took the gin in one gulp and returned the glass, empty to the last

drop, to Wing.

―Omigosh!‖ Wing exclaimed.

Someone was playing Jai-Alai in his head when Tolik left with Jim and Wing. He lay on

the bamboo bench of Minang and the next moment became rigid. He retched. He glanced at

Minang, then rubbed his eyes. There were four of her. Cual and Serafin, who were playing

draughts, were 17 people. On the tuba table, the bottle of sarsa that Tolik failed to drink was

_________________________________ [5] bahal, strong, fermented tuba.

81

now four cases.

Tolik doddered home.

Mesio and Miguela looked shocked when Tolik arrived. They were in the living room.

They were speechless as Tolik staggered towards his sleeping quarters, Tolik dived into the

bamboo bed, tossed, vomited and then went blank.

Tolik woke up at noon the next day. He rushed to the kitchen. There was no fire on the

hearth – Miguela had not cooked breakfast. Tolik peeped into the larder and felt for food. There

was a bowl of humba [6] and a saucer of soured anduhaw fish.

Tolik found the letter after his breakfast, placed on the center table of the living room,

held down only by Miguela‘s hairpin. The letter, in Miguela‘s very ―sexy‖ handwriting, asked

Tolik to take care of the sow and the piglets while she and her lover were still on honeymoon.

The letter had a P.S.

―If you wish,‖ said the P.S., ―you can have the runt.‖

―Ha!‖ Tolik crumpled the lteer. ―I‘ll cut my neck if I do that.‖

Tolik hurried to Minang‘s after he had fed the runt, the sow and the other piglets. Jim

Boldot was waiting for him. His eyes were red like those of the glossy starling, the result (Tolik

told himself) of Wing‘s Black Devil Gin which was mixed with fish sauce and bahalina. Tolik

became squeamish again when he saw his sarsa squatting on the table. The next moment he

rushed towards the canal and vomited. Jim quickly got the sarsa and gave it to him.

―Drink this, Lik.‖ Jim said. ―This is good for vomiting!‖

Tolik waved the sarsa away.

―I don‘t like it!‖ Tolik said.

Jim looked at the bottle of sarsa and shook his head. Thin his face fell. He said: ―I too

feel like throwing up.‖

―Go ahead! Drink it!‖ Minang Bacalla told him.

Jim Boldot downed the sarsa.

___________________________________________ [6] humba, favorite Cebuano pork dish with vinegar and soy sauce.

ooOoo

MARCEL M. NAVARRA

Siya ug ang Iyang Tungdonon (1975)

NAMUGSAY siya tumong sa dakong bola sa kalayo nga maoy iyang nakita sa Adlaw nga mao

pa gayoy paghisulpot sa ngilit sa dagat duol sa baba sa daw pawikan nga pulo nga sakop ug

nahimutang sa amihanang bahin sa lalawigan sa Bohol. Namugsay siya sa hinay ug luyahong

pamayhon. Ang kawalay umoy ug kadali niyang kutasan maoy nakapugong kaniya sa

pagpangusog ug bugsay aron mahiabot dayon sa iyang tuyo. Apan sama sa buotang kabayo nga

motirote dayon sa mahinayng dagpi sa dapidapi, ang iyang bigiw hanoyng misagilit sa hapsayng

tubig tungod sa kalantap sa dagat nga maorag usa ka puti ug lapad uyamot nga bildo kon

lantawon apan lanahon ug lagomong tubig kon nanawon.

Mihunong siya sa pagpamugsay sa dihang nahilabyan niya ang usa ka dulong nga mao pa

lamang gayoy pagsugod ug ka‘ay sa pukot nga nylon. Sa taudtaod niyang pagtutok sa pukot nga

gitabangan pagbitad sa duha ka tawo nga nagtindog sa langkapan samtang nagpagayongayon ang

nangulin sa pagbugsay, wala siyay nakitang isda nga nahitu‘oy. Mamugsay na unta siya apan

nahalingi sa pagkadungog niya sa tinugalbong sa tubig habig sa baybayon. Usa ka tawo nga

nagtindog sa may dulong sa ilang sakayan ingon sa naglusak kun naglubok sa tubig ginamit ang

tukon nga may maorag gamayng trompa nga gitaod sa ubos nga tumoy. Ang naglingkod sa

taliwala nagdudagukdok sa iyang bugsay sa daydayan samtang ang diha sa ulin nangusog

pagkabkab sa iyang bugsay nga iwaslik pagkalit aron adunay kasaba nga mahimo. Kini ilang

82

gihimo ug pagahimoon tapos ikataktak ang pukot aron ang kalangas ug kagahob makapaislag sa

isda ug kini magpataka na lamag hasmag sa pukot diin adto sila magapos. Didto sa hunasan, sa

tagatuhod ang tubig, gikan sa lawis sa Kan-asag ngadto sa luok sa Ba‘as, nahapitan sa iyang

panan-aw ang mikatap nga mga tawo—babaye siyag lalaki, bata siyag hamtong nga nanarap ug

semilya sa bangos. Ang iyang anak nga dalagita, nga wala na makapadayon pagtungha, usa

niadtong nanarap. Sa miaging adlaw nakakuha iyang anak ug lima ka gatos ug gidawat sa

mamamalit sa tag tulo ka pesos ang gatos. Ang mahipos nga sumilya itumod usab sa mga

mamamalit ngadto sa siyudad diin giingong dawaton sa dagkong mga komprador gikan sa tag

lima ngadto sa walo ka pesos ang gatos. Kon mosaka pag-ayo ang semilya sa bangos, dili

mokubos sa kawhaan ka libo ang tanang makuha sa usa ka adlaw gikan sa iyang sityo sa Tuyom.

Sayo matag buntag molusad gayod siya sa dagat; kana, kon malinaw ang panahon ug dili

usab bug-at ang iyang panimati sa lawas. Sa kahimtang sa iyang lawas nga nanggasal ang mga

bukog sa iyang dughan ug wala na hiulii sa kanhing kabaskog sukad siya makalingkawas sa sakit

nga pleurisy, magpanuko na siya sa pagpamasol kon mokisaw ang dagat ug mopatim-aw ang usa

ka mahulgaong dag-om. Kausa nga nangahas siya, nahipadpad siya ngadto sa lawod gumikan sa

kalit nga pagkanuos sa hangin ug ulan gikan sa habagatan-kasadpan. Ug sa iyang paningkamot

pagbugsay balik sa baybayon, makadaghan nga maorag mohagtos na ang iyang ginhawa. Kutas,

labihang kutasa.

Gibasol siya sa iyang asawa ngano nga nagpupanagat pa. Bisan gani kuno niadtong

mahimsog pa siya, wala man mahitabo nga nagbaguod siya sa iyang kuha; naglabi man nga walay

sulod kay sa hisudlan ug isda ang iyang bukag matag pauli niya. Ang maayo unta niyang

buhaton, matod sa bagibian niyang asawa, mao ang pagsulat ug mga ideya sa propaganda nga

iyang ipadala ngadto sa Metro Ads, Inc., usa ka dakong ahensiya sa anunsiyo sa Manila diin siya

mag-alagad kaniadto. Tingali dawaton—ngano god ‗tawong dili, mipakapin ang bagibian—ug

bayran ang iyang mga buhat. Sa ingon niana, may kapuslanan gihapon ang iyang pagkainutil.

Gitubag niya ang iyang asawa nga dili na siya makamaong mosulat ug motagik ug mga

ideya alang sa propaganda. Sa nalubog nga lawod sa iyang kaisipan, walay maanindot ug haom

nga mga pulong nga iyang madawi aron kini iyang matuhog ug ipadala ngadto sa kompaniya nga

iyang gitrabahoan dili pa lamang dugay. Dili siya buot nga mopadalag mga tinagik nga tira-

pasagad, lahi sa iyang pagpanagat dili, alang kaniya, usa ka pangita kondili usa lamang ka

duladula. Ug ning iyang pagduladula malingaw siya ug malimot sa mga suliran nga kanunayng

naggukod ug suliran sanglit dili man siya makahubad sa mga baliktos nga nalubos pagkagubot.

Iyang giangkon nga siya usa ka tawo nga mahuyang ug talawan. Dili moharong sa kalisod, dili

mosanong sa hagit.

Buot siya nga anha lamang magtago kanunay sa kalibotan sa mga damgo, ang kalibotan

nga iyang gipuy-an kaniadto sa buntag pa ang iyang panahon. Usa ray iyang nakat-onang

panginabuhi ug kini mao ang pagsulat—paghan-ay ug mga propaganda sa mga produkto ingon sa

gatas, sabon, kape, alak, sigarilyo, tambal ug daghan pang mga baligya aron kusog kining

mahalin. Tungod sa giingong kahanas niya ning buhata, gikuha siya nga usa sa mga deskman sa

Metro Ads sa batan-on pa siya ug nahimulag lamang sa pag-ulbo sa gubat. Tapos sa gubat,

gipabalik siya sa iyang katungdanan apan mibalibad sanglit nag-alagad na man siya nga usa ka

dakodako sa gamayng ahensiya sa anunsiyo sa Sugbo. Hinuon nahibalik siya sa Metro Ads sa

pag-abot sa kaudtohon sa iyang kinabuhi sa dihang gikuha siya nga usa na ka pangulo sa usa ka

departamento. Apan tapos sa upat ka bulan sa ika-upat nga tuig sa iyang pag-alagad gitakboyan

siya ug sakit ug kay wala man gayod siya mamaayo tapos sa unom ka bulan sa sick leave nga

gihatag kaniya sa kompaniya, napugos siya sa pagbiya sa iyang katungdanan. Nahimulag siya

nga walay bisan diyotayng tinigom nga iyang makuotkuot alang sa mga tabletas ug inadlawng

mga kinahanglanon sa panimalay.

Ang paghimulag niya sa trabaho ug ang pagpalandong nga wala na siyay kahinguhaan

alang sa kinabos nga panimuyo sa iyang banay nakapalugak, inay unta mopahugot, sa iyang

pangisip. Nahimo siyang usa ka gapnod nga nag-utaw-utaw sa lawod: karon iduot sa tab-on

83

unya bitaron sa hunason; itapyatapya sa nagkasumpaking mga sulog ug hangin. Usa siya ka

gapnod nga, bisan may kasingkasing ug kaisipan, dili mobati sa matarong pagbati ug dili

mohunahuna sa hustong panghunahuna. Gidid-an siya sa mananambal sa pagpanigarilyo kon buot

man siya nga mahiuli sa kanhing panglawas. Apan nagpalingoglingog lamang siya sa baod sa

doktor. Sa iyang hunahuna, ang kamatayon dili moilag hinabako kun dili; dili motan-aw sa

kahimtang, panuigon, bulok ug pangita sa tawo; dili motahod kang bisan kinsa—mananambal,

pari ug hari sa mga malikayon kun dili. Apan gisungog usab siya sa kamatuoran nga ang

sigarilyo dili moduol kon dili tukoyon ug kuwarta. Ug asa man siya niini? Manghulam ug

mangutang samtang aduna pay mopahulam ug mopautang. Naglut-odlut-od ang suliran. Salapi

ang gikinahanglan aron makapanabako ug salapi usab kon mabughat ug mamatay. Dili ba usa na

usab unya siya sa maigo nianang masakit nga bugalbugal—―nganong magpatugag kamatay nga

monggos man lay ihawon?‖ Bahala na. Ang pamahala, nasayod man unta siya, maoy lagmit nga

dangpan sa mga tawo nga nawad-an sa panimbang sa hunahuna, maoy dali nga mabungat sa mga

tawo nga magtugyan sa Bathala sa bisan unsay mahitabo kaniya. Apan motabang ba ang Dios sa

tawo nga dili maantigong motabang sa iyang kaugalingon? Tingali dili; tingali motabang ra

gihapon. Kay ang Bathala dili man matugkad sa hunahuna ug madatom sa bisan unsang

pangatarongan. Niini lamang pagtuoha nga mahupay ang iyang mga kabalaka diha sa iyang mga

pagtungok.

NAMUGSAY na usab siya apan mihunong lang usab dayon sa pagkamatngon niya nga

namugnaw ang iyang laapalapa. Mikanap diay sa luwang ang tubig nga mitubod gikan sa liki sa

sag-od. Nabulit naman unta niya ug alkitran ang liki ug talagsa na lamang siya nga

makapanglimas. Apan sa miaging duha ka semana nga wala molurang ang habagat sa

pagkusokuso sa dagat ug sa pagpapha sa bisan unsang dag-om nga mopatim-aw sa kahitas-an,

ang liki mibuslad sa misatong kainit sa Adlaw. Kini ra ba diayng iyang baruto—bag-ohay

lamang siyang nakamatikod—gawas nga likion, nagtulingig pa gayod. Ang lawas sa bulbulan

nga gihimong sag-od hiwi ug ang nagbuhat niini sa dagway nga bigiw mipaundayon sa hiwi nga

lawas sa kahoy.

Igo lamang siyang nakahuwad sa dagat sa una niyang kinandos nga tubig gikan sa iyang

sakayan, misagiwsiw and iyang ubo nga nakahatag ug dakong kahasol kaniya karon ug unya.

Wala siya makapadayon pagpanglimas. Ang ubo nga nagsunodsunod pagpamuto gikan sa iyang

tutunlan nakatay-og pag-ayo sa iyang lawas ug nakapahingak kaniya sa labihang kakutas.

Daghan na ang plema ug sip-on nga iyang nakulihad sa dagat. Diha na siya mopadayon

pagpanghinubig sa paghunong sa ubo ug paglurang sa kakutas. Ug samtang naghaw-as sa tubig,

milakdop sa iyang kaisipan kon dili ba kaha usa ug mao rang butanga ang iyang baruto ug ang

iyang pagkatawo. May kalainan ba ang kalag sa sa kinandos nga tubig gikan sa luwang ug ang

inudhak sa iyang ubo? Kon wala pa magtulingig ang iyang panglantaw sa kinabuhi, sa laing

pagkasulti, kon tarong pa ug nagsubay sa pangatarongan kun lohika ang iyang pagpuyo ning

kinabuhi, mahimutang kaha siya ning iyang kahimtang karon?

Namugsay na usab siya tumong gihapon sa silangan diin ang Adlaw nakagintang na sa

iyang pagsaka. Namugsay siya nga magpasiplatan sa amihanan ug habagatan. Sa diha nga, sa

iyang banabana, nahitungtong kun nahiduol na siya sa dapit nga iyang tuyo, mihunong siya sa

pagpamugsay. Milingi siya sa iyang likod ug milantaw sa sampongan sa kalubihan nga

nanagtuybo sa pangpang antaw sa baybayon. Wala pa diay siya mahiabot; atua pa sa unahan ug

diyutay. Namugsay na usab siya ug tapaos sa tulo ka mahinayng kabkab, mihunong ug milingi sa

kasadpan. Mao na kini. Ania na siya pisok sa iyang tungdonon.

Ang iyang baruto nahisulod na sa hinandurawng tudling diin ang pangunahang tumoy sa

walang katig nagapunting didto sa amihanan sa simbahan sa Naga nga maorag usa ka jumbo jet

nga nagpaabot sa takna sa iyang paglupad, ug ang pangulahiang tumoy sa tuong katig nagatudlo

didto sa habagatan sa usa ka naugis nga hawan sa bukiran sa Sibonga nga maorag usa ka dakong

krus nga gipahandag aron sayon na lamang pas-anon sa usa ka sumusunod ni Kristo dinhi sa

84

kalibotan. Dili pa kini igo. Kinahanglan nga didto sa kasadpan ang tumoy sa nagtuybong palwa

sa lubing layog sa pangpang diin anha siya molusad paingon sa dagat ingon sa motilap sa usa ka

bungtod sa Guadalupe, usa ka balangay sa Kabkab nga nahimutang sa bukid duol sa utlanan sa

lungsod sa Barili, usa ka bungtod nga, kon lantawon sukad sa dagat, maorag usa ka atngal sa

dasok-sa-gatas nga suso sa usa ka inahan nga mahimsog.

Mao kini ang tungdonon nga iyang balikbalikan pagpamasol sa mga adlawng Sabado ug

Domingo kaniadto sa dinhi pa siya sa Sugbo magtrabaho ug mao gihapoy iyang pagatultolon

karon nga anahimulag na siya sa iyang trabaho sa Manila. Usa ka mananagat sa silangang sityo

misulti kaniya nga ilawom niadtong iyang tungdonon adunay mahabog nga bato nga

nagtungkawo: usa ka maayong dapit nga hantakan sa mga isda. Ang giladmon ning iyang

tungdonon katoloan ka dupa apan kon maambihas siya ug diyutay habig sa amihanan kawhaan ug

lima na lamang; kana, kay nahitungtong diay ang iyang pamato sa ibabaw sa dakong bato.

Sa unang higayon nga nakapanunton siya ning dapita, nagkapuliki siya sa pagbitad sa

iyang pasol nga gikuninitan sa gagnayng mga kubalkubal nga miapong sa dakong bato sa ilawom.

Igo lamang modapat—usahay gani sa dili pa modapat—ang iyang pamato sa salog sa dagat,

moluag ug dayon mohugot pagkalit ang iyang pasol nga gisugat ug unya gilanit sa mga

kubalkubal tapos hitag-i. Kawhaan ug lima ang iyang nakuha niadtong higayona. Dili kay mao

ra unta kanang gidaghanona ang iyang makuha kon maantigo pa lamang siya nga moawul-awol

sa iyang bugsay aron dili maanod ang iyang baruto sa sulog ug sa ingon niana mahilayo sa tapok

sa mga isda. Tapos mabitad ug mapasakay ang mga isda nga midawi, halayo na siya sa iyang

tungdonon. Ang pagbalik sa iyang tungdonon sa higayon nga kusog ang sulog maoy usa ka

dakong gimbuhaton alang kaniya nga dili mahibalong mogaudgaod ug motimon sa bugsay.

Mausik ang daghan ug mahal nga mga gutlo una siya mahibalik sa gipundokan sa mga isda. Sa

iyang pagbalik sa sunod nga buntag, napulog lima na lamang ka kubalkubal ang iyang nadala

samtang ang uban nga mga mamamasol nga nakapanimaho ug miduol sa kisaw nga iyang nahimo

nakapasakay sa dili mokubos kalim-an ka buok. Siya nga maoy nakakaplag sa apong sa mga

kubalkubal diha sa iyang tungdonon diyotay kaayo ug kuha kay sa ulahi ug nahidugok lamang!

Nagpangagot ang iyang mga ngipon samtang nagpalandong sa iyang mga kakulangan. Ngano ba

nga, sa kadugay na niyang pupamasol, wala man gihapon siya magtuon aron unta makat-on, sa

pag-awul-awol sa iyang bugsay sungsong sa sulog aron dili siya mahianod ug layo? Apan dili

baya kay kini ra ang hinungdan sa kadiyotay sa iyang kuha. Nasayod siya nga ang ubang mga

mamamasol naggamit gikan sa napulog lima ngadto sa katloan ka taga samtang sa iyaha aduna

lamay napulo--kalagmitan gayod pito lamang—ka taga. Naglikay siya sa paggamit ug daghang

taga kay sa unang higayon nga napulog lima ka taga ang iyang gigamit, wala na siya mahinultol

sa iyang panagat sanglit nagapos man ang iynag pagtagad sa pagpanghusay sa iyang guyod,

bahayan, kuwambot ug taga nga nagkalamboray ug nagkagubot dihang nahisakay ang napulog

tulo ka malapati nga naglumpatlumpat sa luwang sa iyang sakayan. Mokapin sa takna nga

nagpaduol kaniya ang subad sa malapati, daw sa nagsungog-sungog kaniya, apan wala gayod

mahusay ang nagkagubot niyang pasol. Sa iyang kalagot, gitagodtagod niya ang iyang pasol ug

gilabog sa dagat. Gikataw-an siya sa usa ka higalang mamamasol nga iyang gisultihan sa

nahitabo kaniya. "Magobot gayod ang pasol,‖ matod sa iyang higala, ―kon dili nimo otsohon

(linubid nga paggapos sa duha ka tuhod sama sa dagway sa numero 8) ang pagbitad sa pasol nga

dinawihan aron dili kini maglaundok sa luwang ug lumpatlumpatan sa mga isda nga buot gihapon

moikyas.‖ Nan, nganong wala man gihapon siya mosulay sa ―pag-otso‖ aron makagamit ug

daghang taga? Ada, dili lang gayod kuno siya mosulay niana. Makibhangan ang iyang kahinam

sa pagbatid sa isda kay ang iyang panan-aw ug pagtagad adto naman sa paggapos sa pasol sa

duha niya ka tuhod inay unta ngadto sa mga isda nga, sa ilang paninguha nga makalingkawas,

magsabadsabad ug maglimbaglimbag didto sa tubig. Maora hinuon ug ang kahinam sa pagtan-aw

ug pagbitad sa isda maoy labing hinungdanon alang kaniya kay sa pagkakuha ug daghang isda.

Baya, mapikal ug mangigi siya sa hilom ngano nga diyotay ra ang iyang kuha kay sa uban.

85

Usa ra gayod ka matang sa pamasol ang iyang nakat-onan ug nauyonan. Kana mao ang

pamundak. Pamasol kini sa mga tapolan, sumala pa sa ubang mga mananagat., Ang pamasol nga

bundakbundak adunay labing kubos lima hangtod sa napulog lima ka taga. Aduna pay labaw sa

gidaghanon niini—aduna ganiy moduol sa usa ka gatos ka taga—apan maayo lamang kini sa

pamundak, pamirabira kun panubid didto sa lawod diin atua ang subad sa, kun magtago ang, baga

nga panon sa bansikol. Ang paon sa bundakbundak kun birabira hinulbot nga mga hilo gikan sa

mga panaptong naggilawgilaw ug nagkalainlain ang bulok.

Adunay laing matang sa pamasol nga buot unta niya sudlan tungod sa kaseguro, sa

kalamian ug sa gidak-on sa mga isda nga makuha. Ginganlan kini ug latak. Apan hasolan na

man gani siyang maghunahauna kon asa siya mangita ug buhing pasayan nga maoy ipaon, ug

pagpamunit ug usa ka bukag nga mga bato nga ingon sa gidak-on sa kinumo sa bata alang sa

palugdang aron kini kaw-itan ug lukay nga ikima sa taga ug kon motugsad na sa ilawom saniton

pagkalit ang pasol sa tuyo nga mahimulag ang lukay ug bato. Gawas pa, dili lagi siya

maantigong moawul-awol sa bugsay ug sa duha niya ka tiil aron ang pasol magpabilin nga

magtuy-od ngadto sa ilawom ug sa ingon niana makalihoklihok ang buhing paon. Usa kun duha

ra ka taga ang maggamit sa latak. Ang maayong mga isda nga makuha sa latak mao ang dakong

mahinlo, ahaan, butigan, kawayanon, manalhog, haga, mayamaya ug pugapo.

Sa iyang pagbalikbalik sa iyang tungdonon kaniadto ug karon makadaghan na nga wala

tandoga ang iyang paon. Sa mga higayon nga walay tandog, magpatu‘ot na lamang siya sa sulog

ug magpadayon pagbundakbundak pamasin nga malabyan ang, kun siya ba hinoon ang hilabyan

sa, subad kun ang gipundokan sa mga isda. Wala naman ogod siyay laing tungdonon nga

kapaillin-ilinan, lahi sa uban ug tinuod nga mga mamamasol nga daghan ang mga tungdonon nga

ilang natiman-an. Kadaghan na usab hinuon nga sa iyang pagpamundak sa iyang tungdonon,

nakakuha siya ug mga isda nga makuha sa latak ingon sa gagmayng mahinlo, kamuhoy, bilason,

gawot, lagan, uliba‘ay, gagmayng mayamaya, lagaw ug pinisilan. Sa miagi pa lamang bulan,

nakubitan siya ug haga apan wala gayod niya mapasakay sanglit nabugto man ang kuwambot sa

dihang iya na untang hangwaton. Nakapamalikas siya samtang nagsud-ong sa haga nga miulipad

lang pagtidlom sa ilawom. Ka lami ra ba unta ning isdaa! Usa kini sa mga isda nga, matod pa

kaniadto sa iyang apohan, dili makapabughat ug masakiton ug maayong sud-anon sa pari.

SA PAGTUNTON niya sa iyang pasol, nasiplatan niya didto sa kasadpan nga ang nagtuybong

palwa sa lubing layog wala motilap, hinunua nagpangawhat na lamang, sa daw atngal-sa-suso nga

bungtod sa Guadalupe, nagpasabot nga gianod ang iyang sakayan sa makusog nga sulog sa

hunason. Sa kapi nga iyang lamang unta nga igaudgaod ang iyang bugsay, iya hinuon kining

gikabkab pagkusog; ug sa iyang paghunong nahiubos na siya pag-ayo sa iyang tungdonon. Sa

pagtuo nga mahianod ra siya gihapon paingon sa tungdonon, gipadayon niya paghulog ang pasol

ug misugod sa pagbundakbundak.

Tukma sa iyang pagtuo, gianod ang iyang baruto tungod gayod sa iyang tungdonon apan

wala gihapon siya makabati ug tando. Nagpadayon siya pagbundak tu‘ot sa sulog. Ang pagsaka

ug pag-ubos sa iyang tuong kamot samtang nagbitad ug nagbundak sa pasol daw nagpangablit ug

mga kuldas sa di-makitang tulunggon aron ang di-madungog ug masulub-ong huni mopagimok,

dayon mopasayawsayaw sa iyang panumdoman nga nahinanok.

… Ug nakita niya ang nawong ni Senador Valdez. Si Don Robustiano Valdez mao ang

nagtukod ug bugtong magpupuhunan sa bugtong ahensiya sa anunsiyo sa Sugbo—ang Cebu

Advertising Express. Pinaagi sa usa ka luyoluyo sa senador ug suod usab niya nga higala, siya

ang gihimong dakodako sa upat ka kawani nga maoy tigsulat ug tighimog mga layout sa mga

anunsiyo sa mga kompaniya sa patigayon sa Sugbo nga may kontrato sa CAE. Ang CAE maoy

mobaligya sa ilang mga anunsiyo ngadto sa tulo ka inadlaw ug usa ka sinemanang mantalaan, ug

upat ka istasyon sa radyo sa siyudad. Ang CAE mao usay tigbuhat sa mga propagaanda nga anha

ibutang sa dagkong mga karatula nga itarok sa bantaawng mga dapit sa siyudad ug mga highway

sa lalawigan. Dili kaayo kusog ang kita, igo lamang mohatag ug diyotayng kapin alang sa tag-

86

iya, ang Cebu Advertising Express. Ang hinungdan mao nga ang dagkong mga balay sa

patigayon kansang main office atua sa Manila gikontrato na sa dagkong advertising agencies, usa

niini mao ang Metro Ads. Kadaghanan usab sa mga balay-patigayon sa Sugbo dili advertising

conscious, wala makailag unsay promotions ug projections, wala makasabot sa gahom sa

propaganda.

USA NIANA ka hapon gipatawag siya sa iyang agalon. Maoy iyang hisudlan sa buhatan sa

tigulang ang unom ka tawo, usa kanila iyang kaila, nga nagpalabwanay sa pagdakop sa pagtagad

sa gamhanang politiko sa Sugbo. Nasabot niya nga ang mga dumuduong mga lider kun

nagpakaliderlider ni Don Robustiano sa nagkalainlaiang dapit sa lalawigan. Wala siya mosalga

sa mga tabitabi sa tapok. Milingkod siya sa usa ka lingkoranan duol sa pultahan ug nagpaabot

kon tawgon na siya sa iyang agalon. Ambot ngano nga mobati man dayon siya ug kabakikaw,

katamba ug kabidli sa atubangan sa bisan kinsang politiko. Dili siya makatarong pagsulti kon

pakigtabian.

Bisan nasiplatan na siya sa tigulang sa pagsulod niya, si Don Robustiano ingon sa wala

makakita kaniya. Wala pay politiko nga iyang nailhan ug nasinati nga dili buot maminaw sa mga

pagdalayeg, pagarab ug pahaba gikan sa iyang mga dumadapig ug nagpakadumadapig.

Nagduladula ang pahiyom sa iyang nawong, si Don Robustiano motan-aw ngari, molingi ngadto,

ug mahimut-ong motubag sa mga pulong nga iyang nadungog. Moduol gayod sa usa ka takna sa

iyang paghulat una manindog ang mga dumuduong. Sa dihang manlakaw na sila, gitagsatagsa

sila pagtawag sa politiko ug gipanagaan ug mga sobre. Nasayod siya kon unsay sulod niadtong

mga sobre. Salapi. Mikidhat kaniya ang iyang kaila sa paghilabay niini sa duol kaniya.

Mao pay pagsampit ni Don Robustiano kaniya sa paghigula sa mga tawo. Nag-ukon-

ukon siya nga miduol ug milongkod duol sa talad sa tigulang. Ang pahiyom nga kaganina

nagduladula sa nawong sa iyang agalon, wala na niya karon makita. Ang kauga ug kabagtok

maoy mipuli. Wala siya padaliti ug kape, lahi sa mga tawo nga, kaganina sa iyang pagsulod,

nakahuman na ug panghigop gumikan sa mga tasa nga wala nay sulod ug nagpasad ibabaw sa

laing talad nga diha sa taliwala sa lawak.

―Unsa god ning inyong kalaki nga wala man lang kamo maggunok paghimog mga

propaganda alang sa umaabot nga eleksiyon?‖ sa walay likoliko, misinghag ang politiko.

Miungot ang iyang dila. Kay wala man dayon siya makatingog, misumpay si Valdez:

―Kamo nga akong gipiyalan sa advertising, nagpalingoglingog man lang hinuon.‖

―Wa man kami makadawat ug memo mahitungod niana, Nyor,‖ matod niya nga lugos

makagula ang tingog.

―Memo! Unsay inyong utok, bulinaw?‖

Katubagon na unta siya sa pag-ingon nga wala siya mosulod ug trabaho sa advertising

agency aron paghimog mga propaganda alang sa tag-iya. Apan napugngan niya ang iyang dila.

―Gikasubo ko, Nyor, ang akong pagkamalimtanon, apan aduna pa tingali igong panahon alang

niana,‖ matod niya nga nagkabungabunga.

―Buhata dayon kana ninyo, Aguirre, samtang buot pa akong motuo nga wala kamo sa

atbang partido.‖

Nahasiga ang iyang mga mata ug misamot pagpanginit ang iyang mga dalunggan sa

pagkadungog niya sa kataposang mga pulong sa agalon. Tinuod kasukaon siyang mosulat,

mamati ug magbasa sa mga pakigpulong ug mga sinulat nga ipahinungod ngadto sa mga politiko,

apan dili usab siya mosugot nga iyang paakon ang kamot nga naghungit ug kan-on kaniya ug sa

iyang banay. Kadaghanan ra ba, kon dili man ang tanan, sa mga tawong way-igabalos dili usab

maulaw motilap sa mga lapalapa nga dili managanang mopatid kanila. Pikahan na unta niya ang

agalon sa nabalay sa iyang kaisipan ugaling nasanta sa naandan niyang katamba ug kahadlok.

Mitindog siya ug nanamilit. Sa iyang paggula, walay sobre nga gipabalon kaniya.

87

… . . . UG lain na usab nga nawong ang iyang nakita. Usa gihapon ka nawong sa senador, apan

kini batan-on pa, dasok sa kalig-on ug kalagsik. Kadali dang nabantog sa natad sa politika tungod

sa kabatid ug kahanas nga mowitik ug managang sa eskrimang politikanhon, si Adriano

Monterojo maoy usa ka malig-ong tigkahoy sa pagkapresidente sa nasod.

Ang sekretarya sa senador mitawag kaniya sa telepono. Diha na siya niadto magtrabaho

sa Metro Ads. Ang senador buot kunong makigsalo kaniya ug paniudto ug makigtabitabi.

―Ako kaha gayod ang pakigkitaan sa senador? Dili kaha ang among general manager?‖

gitino niya ang sekretarya.

―Ikaw lagi, Mr. Aguirre.‖

―Gikasubo ko, Ma‘am, nga dili ako makasanong karon dayon. Kon dili nimo ikataka,

tawga lang ako pag-usab.‖ Buot pa unta niya sumpayan, apan wala idayon, nga mananghid una

siya sa labing dako nilang boss nga nagpasidaan kanila nga walay usa kanilang mga pangulo sa

mga departamento nga makigkita sa usa ka politiko kon walay pagtugot gikan kaniya.

Sa pagtawag pag-usab sa sekretarya, iyang giingnan nga usa niya ka dakong dungog nga

pakigkitaan sa usa ka bantogang senador, apan dili mahimo nga siya magbinugtong lamang.

―Kinahanglan mahikuyog usab ang kauban kong mga pangulo sa Metro Ads.‖ Buot niya hatagan

ug katin-awan, pasabton sa policy sa kompaniya, apan wala kana niya ikabungat.

―Ang senador makigkita usab kanila,‖ matod sa sekretarya. ―apan adunay lainglaing

mga adlaw nga gigahin alang kanila. Ikaw ang unang nahimutang sa schedule, Mr. Aguirre.‖

―Kon mao kaha, mausik lang diay kining dakong higayon sa akong kinabuhi. Igo lang

akong magtuman sa mga pasidaan sa akong kompanya.‖

Mitawag pa gayod, sa laing higayon, ang sekretarya sa senador. Gipahunat siya kon wala

ba mausab ang iyang hukom. Iyang gitubag: ―Wa akoy laing mahimo. Gikasubo ko, Ma‘am.‖

Usa ka higala nga nahimong PR sa usa ka kongresista misikmat kaniya sa dihang iyang

gisultihan bahin sa pagdapit ni Monterojo.

―Kuwanggola nimo, uy. Wa ko magtuo nga ingon ka diay niana ka inosente. Ngano

gong mag-agad pa sa kompaniya? Di ka ba diay maantigong molusot kon sa usa ka paagi kun sa

lain makakompremiter ikaw sa senador? Dili na baya karon panahon ni Kristo, panahon na sa

mga alisto. Si Monterojo dili tihik. Nakadawat na akog sobre gikan kaniya nga nakasalbar sa

akong problema. Kon ako pay nahimutang sa imong dapit, way unom ka bulan may bag-o na

akong kotse.‖

Yatis ra. Maingon-ignon usab niini ang iyang nadungog sa laing higala samtang

nagtrabaho pa siya sa ahensiya sa anunsiyo ni Senador Valdez. Giingnan siya sa iyang higala nga

papahimuslan niya ang higayon samtang anaa pa siya sa kamot ni Valdez.

―Paitoy-itoy sa tigulang. Pailawom sa mga lihok ug buluhaton labot sa iyang

pagkapolitiko. Paasohi kanunay sa mga insenso sa pagdalaayeg. Human kana nimo mahimo,

pangayog usa ka katungdanan sa Customs o sa BIR. Paputol kos‘ liog kon dili ka ba niya

ipahiluna.‖

Usa kana ka tambag nga nagsanting sa katinuod. Kining iyang higala, sa batan-on pa, usa

ray purol, sa pagya pa. Apan tungod kay usa ka maayong mananagat, dili sa panagat ug isda

kondili sa maayong kabubut-on, nakasulod ug trabaho sa adwana pinaagi sa gahom ni Valdez ug

sa ngadto-ngadto nakatukod ug mansion ug nakapamalit ug daghang mga kabtangan.

… UG si Merle diay. Usa si Merle sa tulo ka babaye nga magduawan kaniya sa iyang buhatan.

Maanyag ug buotan kaayong tan-awon, si Merle nakadapit pag-ayo sa iyang pagtagad.

Nahibulong siya ngano nga ang usa ka babaye nga maisip lamang niyang anak kon itandi sa iyang

panuigon, nakigsuod man kaniya nga walay diyutayng kaambong sa nawong ug pamayhon.

Nasayod hinuon siya nga si Merle minyo apan nagkabulag ug ang iyang bana. Ang hinungdan

kuno mao nga wala na mag-ulian ang iyang bana tapos sa tulo ka tuig sa ilang panagtipon nga

wala gasahi ug anak. May lain na kunong babaye nga gikapuyo ug giabang sa usa ka apartment.

88

Tungod sa kalagot, kahiubos ug kahigawad, napugos si Merle sa pagpakasala uban sa usa ka

lalaki nga tigulang na.

―Nganong tigulang man?‖

―Ambot ngano nga maluoy ug madani man gayod ako sa tigulang. Tungod ba kaha kay

ang akong amahan maorag itoy nga moduko ug mosugot kon awtan sa akong inahan nga atua

kanunay ang nawong sa kasino. Maluoy akong magtan-aw sa akong amahan nga mao na hinuoy

nahimong asawa sa panimalay.‖

Dili maingon nga salapi ang giagap ni Merle sa pagpakigsuod niini kaniya. Nasayod si

Merle nga wala siyay salapi nga ikadatong ug babaye, nga ang kinadak-an sa iyang suhol iyang

gipadala sa iyang banay nga nahabilin sa probinsiya. Labot pa, nagtrabaho si Merle nga usa ka

teller sa usa ka bangko pribado ug may igong suhol nga dili magamit alang sa iyang mga anak

sanglit wala man lagiy anak, ug nagpuyo man usab tipon sa iyang mga ginikanan nga arang-arang

ug kahimtang.

Sa iyang pagpakighugoy uban kang Merle, wala gayod siya mopakitag lihok nga

magganoy kanila sa paghikalimot sa ilang kaugalingon. Giisip niya si Merle nga usa ka

kamagulangang anak, apan usa niana ka Domingo sa hapon samtang nanimotimo sila sa Tasa de

Oro, mipatalinghog na gayod siya sa yawa nga kanunayng magsunggal sa iyang kaisipan sa mga

higayon nga sila makakuyog.

―Hai maayo, Mer, kon modalikyat sa motel sa Pasay?‖

Sa pagbungat niya niadto naatol nga si Merle naghigop sa iyang kape human

magkisapkisap ug pan nga may sagol nga sud-an. Gisud-ipan ang babaye. Sa una niyang tan-aw

nga nahalurat ang mga mata ni Merle, nasabot niya nga kutob na lang ning higayona ang ilang

panagkuyog. Apan nasayop diay siya. Kay human motutok makadiyot kaniya, si Merle

mipahiyom.

―Mag-unsa man kita didto?‖

―Mag-unsa! Nakahibawo ka na. Pulos kita gihidlaw. Ikaw sa imong bana nga wala

mopakita kanimo; ako sa akong asawa nga atua sa halayo. Sugot ka, Mer?‖

Wala siya mag paabot nga moyango si Merle tapos sa hamubong pagduhaduha.

Gipakaingon kadto niya kon mogunit ba si Merle sa bisan unsang pasangil nga kabalibaran ang

iyang hangyo.

Ang kahinam nga mikalit pagbaguro sa iyang dughan sa pagtando ni Merle, mihagiyos sa

tumang kakusog samtang nagsakay na sila ug taksi padulong sa Pasay. Ang kusog nga kanuos sa

iyang kahiladman nakapauyog sa tanan niyang galamhan; ug sa nagkahiduol na sila sa Pasay,

namuypoy ang tibuok niyang kalawasan. Ang kahinam nga iyang gibati gipulihan sa tumang

kakapoy ug kakulba.

Dili, dili mahimo nga mao kana ang iyang kahimtang sulod sa lawak sa motel uban sa

babaye nga nagpaabot sa usa ka matagbawong dula sa gugma. Unsa man unyay ikasuslti ni

Merle kon magtan-aw kini kaniya nga nagpingoypingoy ang lawas? Dili ba kaha makaingon si

Merle, tingali sa sulod lamang sa hunahuna, ―tiguwang na, apan nagpupatuga pa gayod.‖ Dili

siya moangkon nga tigulang na, nasayod siya nga aduna pa siyay umoy sa pagpakitakos sa

sangka sa gugma labi na sa usa ka babaye ingon kang Merle, apan ngano man kining kalit nga

kakapoy? Tungod ba kay, sama sa usa ka salakyanan nga kagangkagang na, kadali rang

mangalugak ang mga parte sa lawas sa kalit nga hunat sa kahinam? Kun tungod ba hinuon kay

wala siya maanad sa pagpakigdula uban sa laing babaye gawas sa iyang asawa?

―Uy, Mer. Nalimot man diay ko,‖ matod niya nga naghangos, maora hinuong nagtungas

sa bukid. ―Makigkita man diay kanako karong mga orasa ang akong ig-agaw nga mosakay sa

bapor karong gabii sa Sugbo. Aduna ra ba akoy ipadala kaniya alang sa akong pamilya. Sa

sunod na ba lang Domingo kini hinayona?‖

Mitan-aw si Merle kaniya. Wala siya masayod kon kadtong diyotayng kimod nga iyang

nakita sa mga ngabil ug ilong ni Merle usa ba ka tinabonang kantalita…

89

KINI! Nahipugwat siya. Dungan sa kalit nga pagdibal sa mga panit nga nag-ilogay pagpanubad

sa mga mangsi diha sa iyang duol, mikalit usab paghugot ang iyang pasol. Hugot gayod kaayo

nga, kon wala pa dayon niya kalugaki ug katagustosi ang guyod nga nakapainit ug nakapahalang

sa iyang tudlo ug kumagko, mohagtos sa walay duhaduha ang bahayan nga numero 8 kun ang

kuwambot nga numero 6. Ang nylon nga numero 8 igo lamang makadala sa gibug-aton nga walo

ka libra samtang ang numero 6 unom ka libra. Ang isda—sa iyang pagtuo, panit ang nalipat sa

pagkubit sa paon—adunay timbang nga dili mokubos sa tulo ka kilo. Kon mohunat kini

paglugnot ug unya kapugngan, ka pila kaha pil-a ang gibug-aton?

Karon pa, sukad sa iyang pagpamundak, nga nadawihan siya ug panit. Kadaghan na siya

mangandoy samtang magsud-ong sa subad sa panit nga kubitan lang unta siya ning isdaa.

Gipailin-ilinan niya paglipat ang isda: kon dili bundakbundakan, iyang subiron—tadlasan ug

tuyoktuyokan ang taliwala sa suba, apan ang isda wala patonto. Sa iyang hunahuna, gikataw-an

lang siya sa panit. Karon…ania gituhoy pagbitad ang iyang pasol.

Mikagulkol ang iyang buboran nga nag-untol-untol pagtuyok diha sa luwang. Mahal nga

Birhen. Ayaw intawon itugot nga makabuhi ang matador. Milugak pagkalit ang guyod. Bangas

ka. Nakabuhi man kaha ang peste. Gibitad niya ang guyod, gibitad ug sa pagkataudtaud nabati

niya ang kahugot. Mituyok lang diay ang isda ug mibalik sa agi. Gipahimuslan gihapon niya

pagbira samtang minunot pa ang panit. Taudtaud milugnot na usab ug mihunat pagtigsop sa

tumang katulin. Gitugotan niya. Kadiyot rang nahurot ang linaundok sa nylon nga diha sa

luwang ug mikagulkol na usab ang buboran. Milugak na usab ang guyod, iyang gibitad.

Mihugok na usab, iyang gitugotan. Bira, tugot, bira, tugot. Gibitad na usab niya sa paglugak sa

pasol, naluya nag diyotay. Kay bisan kon magpanglugnot, minunot man gihapon. Senyor Santo

Ninyo. Kuhai na sa umoy ang kagwang.

Namuypoy na ang iyang mga bukton ug gikutasan, dili sa kabug-at sa iyang gibitad

kondili sa kahinam nga nakasampong sa naandan ug maayo niyang pagginhawa. Karon pa siya

kubiti ug panit—ang kakusog niini nga molabni ug mobira labaw sa kusog sa dagkong

kubalkubal ug lali nga iya nga nakuha---ug dayag na lang nga nagsugwak ang iyang kahinam.

Minunot gihapon ang isda sa inampingan nga pagbira. Kon mohana paglugnot, dili na niya

itagustos ang guyod kondili iya na lamang inunotnunot ang iyang bukton samtang magpamati sa

kahugot sa iyang tudlo ug kumagko.

Diha na siya magbitad sa pasol duol sa walo-ka-dupang bahayan. Nakita na niya ang

isda—wala siya masayop, panit gayod—nga, bisan nagsabadsabad didto sa ilawom sa tubig,

nagpadayon pagnunot sa mahinay ug inampingan nga pagbira. Ang pagbutok ug pag-uros sa

kahinam ug kakulba sa iyang dughan misamot sa diha nga ang ibabawng kuwambot sa taga diha

na sa duol sa iyang kamot. Mahal nga Birhen. Santo Ninyo. Namuypoy na pag-ayo ang iyang

mga bukton.

Nanggunit na siya sa bahayan sa ikatulong kuwambot sukad sa ibabaw sa pagbalitok sa

isda nga diha hitag-i sunod sa kataposang taga duol sa pamato. Uban sa natigom nga kusog sa

pagnunotnunot sa isda sa iyang pagbitad, mihunat ang panit pagtidlom sa ilawom. Nabuhian

dayon niya ang bahayan sa pagbalitok sa isda. Duha ka butang ang iyang nahadlokan: kon

kapugngan man gayod niya ang pino kaayong nylon, walay duhaduha nga kini mabugto; ug kon

dili niya kapugngan tungod sa kadanglog, dako ang kalagmitan nga hitag-an ang iyang kamot sa

duha ka taga nga diha na sa luwang.

Uho ra man. Sa pagbuhi niya sa bahayan ang unang taga sa ibabaw nasangit sa sidsid sa

iyang purol ug tapos kini magulhab sa kusog nga bitad sa isda, nahapitan pa gayod sa taga ang

iyang panit. Ka peste baya! Maayo gani kay midupyas lang ang taga ug wala makagungot ang

sima sa iyang tuhod. Usa lamang ka diyotayng garas ang gibilin. Wala lang unta kadtoy

sapayan…

Taliwala sa masubsob nga pagginhawa, nakapanghupaw siya. Ingon sa mihuot sa iyang

kahiladman ang dako ug bug-at nga kahaw-ang.

90

Hinay siyang namugsay balik sa iyang tungdonon. Maayo na lang kay kuwambot ang

naputol. Kon bahayan pang nabugto dili na siya makapadayon pagpamasol sanglit wala man siya

makadala ug inandam nga mga paon uban sa bahayan ug pamato.

Usa ka hanas nga mamamasol sa silingang sityo diha sa iyang tungdonon sa paghiduol

niya. Latak ang matang sa iyang pasol. Gipangutana niya kon nakabawos na ba ug unsay

nabawsan. Lagan kuno. ―Kon pamundak pa lang untay akong gigamit,‖ matod sa manlalatak,

―daghan na unta akog kuha. Inigtugsad sa akong paon, sugaton dayon sa lagan,‖ Mituyhakaw

ang mikaging niyang kadasig. Kaganina sa iyang pagpamundak sa tungdonon, walay lagan nga

mitandog.

Gitunton niya ang pasol. Tuod man, sa pagdapat sa pamato sa ilawom, nakamatngon

dayon siya ug tandog. Lahi sa ubang gagmayng isda nga mokubit, ang lagan dili molugnot ug

mosuki kon bitaron sanglit kadali rang mosudlot ang ilang pabawnan nganha sa ilang baba.

Gibira niya. Sa ikalima niyang pagbira, mikalit paghugot ang pasol. Tungod kay wala man

dayon katagustosi, mikalit lang usab paglugak ang guyod. Gipadayon niya ang pagbira ug wala

masayop ang misantop sa iyang kaisipan. Naputol ang bahayan. Ang nahabiling putol nagdala sa

duha ka kuwambot sa ibabaw ug matag kuwambot may lagan nga hitag-an: ang diha sa ibabaw,

tibuok nga isda, sa sunod nga kuwambot ulo na lamang.

Sa ato pa, adunay dakong isda sa ilawom nga nangha‘ab. Mikaging na usab ang iyang

kadasig. Dili na siya makapadayon pagpanagat. Wala lagi siya mangandam pagdalag igpupuli

sa kahinaman nga naputol.

Iyang gisultihan ang manlalatak nga gihambat ang lagan nga midawi kaniya. Sa dihang

iya na untang ipakita ang ulo nga maoy nahabilin sa giha‘ab, ang manlalatak wala na makatan-aw

kaniya. Ang pagtagad sa kauban niyang mamasol giwaling diha sa kaugalingon niyang pasol

tapos kini sintaka. Ang manlalatak walay hunong awul-awol sa iyang tiil samtang nagapugong

ang kamot sa pasol. Wala gayod, sa iyang paniid, hatagig higayon sa manlalatak ang isda nga

makagiswid ug makabinta sa pagbitad, lahi kaniya nga iya dayong tagustosan sa kahadlok nga

maputol ang bahayan kun ang kuwambot. Ang kuwambot sa latak labing kubos numero 10 ug

kasagaran numero 12.

Gilaayan siyang nagtan-aw sa manlalatak nga karon mobira paghinay unya mohunong.

Sa dihang maorag usa na ka tuig nga milabay sa iyang pagpinaabot, nakita niya ang batid nga

mamamasol nga mikawhat sa iyang sapang ug gihansak sa isda nga diha na tingali sa ibabaw.

Naglisod pa gihapon ang manlalatak sa pagpasakay sa isda bisan gigungotan na sa sapang. Usa

ka pugapo nga motimbang ug walo ka kilo kapin kun kulang sa iyang banabana maoy iyang

nakita sa dihang nahisad-ay na ang isda sa daydayan.

Nakapanglingo siya sa dakong kaibog. Kanus-a pa kaha siya makakuha ug pugapo?

―Mao kini ang mitukob sa imong lagan,‖ nagkatawa ang manlalatak.

―Bitaw. Ug ikaw ang nakakuha,‖ matod niya. ―Akong nakita nga human nimo masintak

ang imong pasol, wala gayod nimo hatagig higayon ang isda sa pagbitad sa imong guyod. Ngano

man? Nagtuo ka ba nga dili makaputol sa imong kuwambot kanang gidak-anona sa isda?‖

―Putol kaayo,‖ matod sa manlalatak. ―Ang kuwambot nga akong gigamit numero 12.

Apan sa pagbitad sa isda tapos hitag-i, nasabot ko dayon nga pugapo ang midawi. Kon ako pang

gitugotan, di mosayop nga modangop ang pugapo sa lungag nga iyang tagoanan ug dili na gayod

kini molugwa bisan pag numero 20 ang kuwambot. Maputol na lamang ang kuwambot sa

linanggos sa bato, sulagma na kaayo nga mogula pa ang pugapo. Kadtong ako pamasin lang; kon

makaputol, way pugapo, kon makasulod sa lungag, wa gihapoy tinabangan sa pag-awul-awol sa

mga tiil ug bugsay, wa makainat pag-ayo ang kuwambot aron kini maputol.‖

Diay ba.

Gibubod niya ang iyang pasol. Sa pagkahuman, nahayanghag siya ug maoy iyang nakita,

nga hanap na lamang tungod sa maputing panganod ug aso sa planta sa semento sa Tinaan nga

nagadungdong sa tungod, ang simbahan sa Naga nga maorag usa ka jumbo jet nga nagpaabot na

lamang sa takna sa iyang paglupad.

91

Namugsay siya, sa mahinay ug maluyahong pamayhon, padulong sa kasadpan, ngadto sa

baybayon. Wala tuyoa, nakalantaw siya sa habagatan ug nakita niya sa dakong katin-aw ang

naugis nga hawan sa bukiran sa Sibonga nga maorag usa ka dakong krus nga gipahandag aron

sayon na lamang pas-anon sa usa ka sumusunod ni Kristo dinhi sa kalibotan. Ug kay naandam na

man niya, nahilantaw na lang usab siya sa kasadpan. Apan wala na niya makita, sanglit

nasalipdan sa kalubihan sa pangpang, ang daw atngal-sa-suso nga bungtod sa Guadalupe. Ug

diha na siya makamatngon, sa nagkaduol na siya sa hunasan, nga natugob na diay ang luwang sa

iyang sakayan sa tubig nga mitubod gikan sa liki sa sag-od. Nanglutaw ang iyang kuha: duha ka

buok gagmayng lagan—ang usa tibuok ug ang ikaduha ulo na lamang.

Mihuot na usab sa iyang kahiladman ang dako ug bug-at nga kahaw-ang.

ooOoo

Within His Compass (1975)

Translated by Resil B. Mojares, Erlinda Alburo and Ester Tapia

HE paddled towards the huge globe of fire that was the sun he saw newly-risen at the sea‘s edge

near the mouth of the turtle-like island that was part – lying to the north – of the province of

Bohol. He paddled with slow, weak strokes. An absence of vigor and shortness of breath kept

him from firming up his strokes so he could get, quickly, to where he wanted to go. But like an

obedient horse that trots at the slightest slap on its rump, his small outrigger canoe easily sliced

through the smooth waters because of the swell of the sea that seemed, at a distance, like wide,

white glass but, close to the eyes, was oily, murky water.

He stopped paddling when he passed a group that had just began to haul in their nylon

fishnet. After staring for sometime at the net that two men standing on a bamboo platform were

hauling in while another was paddling the boat aright, he could not see any fish inside the net.

He was about to paddle away when his attention was caught by the sound of trashing water close

to the shore. A man standing on the bow of their boat seemed to be stabbing and pounding the

water using a pole that had what looked like a small funnel attached to its end. The one sitting in

the middle was pounding his paddle on the rim at the side of the boat while the one at the stern

was furiously digging in with his paddle which he would suddenly pull away in order to make a

noise. This they did, and contiuned to do, after dropping the net so the noise and commotion

would stir the fish and these would blindly drive themselves against the net where they would be

trapped. In the shallows, where the water was knee-deep, from the spit of Kan-asag to the bay of

Ba‘as, his eyes caught the massing of people – women and men, children and adults – harvesting

bangus fry. His teenage daughter, who had been unable to continue schooling, was one of the

harvesters. The day past, his daughter was able to get 500 that a buyer purchased at three pesos a

hundred. The collected fry would then be sold to other buyers in the city where, it is said, these

would be bought by the big compradores at from five to eight pesos a hundred. When bangus fry

are at a peak, no less than twenty thousand would be gathered in one day from the stio of Tuyom.

Early each morning he always went down to the sea; that was, if the day was clear and

his body was not feeling heavy. In his present condition, when his ribs stuck out and the old

vigor was gone after he survived a bout of pleurisy, he now hesistated to go fishing if the sea was

disturbed and threatening dark clouds appeared. The one time he had dared, he was carried to

midsea because of the sudden hissing of wind and rain from the west-southwest. As he struggled

to paddle towards the shore, his breath seemed to snap several times. Fatigue, extreme fatigue.

His wife chided him for going fishing still. Even when he was still quite strong, it never

happened that he came home weighed down by his catch; more frequent were the times that his

basket was empty rather than full. What he ought to do, said his nagging wife, was write down

ideas for advertising which he could send to Metro Ads, Inc., a big advertising agency in Manila

where he worked before. They might be accepted – and why not, the nagger added – and he

would be paid for his work. In this manner, he could turn his idle time to use.

92

He told his wife that he no longer knew how to conceive and write ideas for advertising.

In the roiled waters of his mind, there were no words pleasing and felicitous that he could catch

and string together send to the company where he worked not too long ago. He did not wish to

send anything scattershot; fishing was different, he might have a catch and then he might not.

Fishing, for him, was not an occupation, it was a diversion, a game. The game entertained him,

making him forget the problems that continually hounded and rebuked him. He did not have the

strength to battle the problems since he could not unravel what had become deeply entangled. He

admitted he was a weak and cowardly person who would not confront difficulty or accept a

challenge.

He wanted to hide forever in a world of dreams, a world he inhabited from the morn of

time. He had learned only one occupation and this was to write – to craft advertisements for such

products as milk, soap, coffee, liquor, cigarettes, medicines, and other goods so they would sell

well. Because of his known skill in this work, he was taken in as deskman for Metro Ads while

young and he left only when the war broke out. After the war, he was asked to return to his

duties but he declined as he was already working as an officer in a small ad agency in Cebu.

However, he returned to Metro Ads in the prime of his life when he was invited to actually head

one of its departments. But after four months in the fourth year of his service, he contracted an

ailment and because he did not get well after six months of the sick leave given him by the

company, he was forced to leave his job. He left without petty savings he could dip into for

tablets or the daily necessities of the house.

His severance from work and the thought that he had no means of support for the modest

existence of his family loosened, instead of firming up, his mind. He became as flotsam afloat in

the sea: now pushed by the rising tide, now pulled by the ebbing; swayed by conflicting currents

and wind. He was driftwood that, though with heart and mind, could not feel the right feeling nor

think the proper thought. The doctor forbade him to smoke if he wished to recover his health.

Yet, he played deaf to the doctor‘s advice. In his mind, death did not distinguish between one

who smoked and one who did not; did not look at status, age, color, or the man‘s occucpation; did

not respect anyone – doctor, priest or king – the careful or the careless. But he was also taunted

by the truth that cigarettes would not come near unless enticed by money. And where would he

get this? To borrow and contract debts while there were still those willing to oblige with loans or

debts. The problems were compounded. It was money one needed to smoke and money again

when one suffered a relapse and died. Would he not be the object of that cruel ridicule – ―Why

presume to die, if it‘s only beans one can offer for a feast?‖ Bahala na. [1] To leave everything

to God or fate, he knew full well, was convenient recourse for men bereft of reflection, quick

utterance for men who leave to God what may become of them. But did God help those who did

not know how to help themselves? Perhaps not; perhaps He would still help. For God could not

be fathomed by the mind or penetrated by any reasoning. Only this belief calmed his anxieties in

his moments of moodiness.

HE continued paddling, then quickly stopped when he noticed that his soles had grown cold.

Water springing from a crack in the boat‘s hull had flooded the bilge. He had sealed this crack

with tar and rarely did he have to bail out water. But in the past two weeks that the southwest

winds had not ceased to roil the sea and erase what dark clouds appeared in the heavens, the crack

widened in the intense heat of the sea. And this boat of his – he realized only lately – was not

only cracked, it was also twisted to one side. The bulbulan tree from which the hull was made

was crooked and the boat‘s maker just followed the bent form of the wood to fashion the

semblance of a canoe.

He had just poured into the sea his first scoop of water from the bilge of his craft when

his cough came profusely, giving him fits of discomfort. He could not continue to bail out. The

_____________________________________ [1] Bahala na, from Bathala [God], expressing resignation to whatever happens.

93

successive coughing that broke out of this throat shook his body and left him panting and weary.

He had spat out a lot of phlegm and mucus into the sea. Only after the coughing ceased and the

extreme weariness abated was he able to continue bailing water. While he was scooping out

water, the thought occurred to him that his boat and his manhood might in fact be one. Was there

a difference between the rattle of water being scooped out of the bilge and the sound of his

asthmatic coughing? If his vision of life were not bent and twisted, or, put differently, if his

existence had followed the straight line of reason and logic, would he be where he was now?

He continued rowing towards the east where the sun had already advanced in its ascent.

He rowed glancing to the north and the southwest. When in his estimate he had reached the spot

that was his goal, he stopped. He turned towards his back and looked at the crest of the coconut

trees that rose erect on the cliff overlooking the beach. He was not yet there; it was still a little

way off. He paddled again and after three slow strokes, he stopped and looked to the west. This

was it. He was there in the very center of his marker.

His boat was in the imagined line where the forward end of the last outrigger was

pointing to the north, to the church of Naga that seemed like a jumbo jet waiting for the moment

of its flight, and the rear end of the right outrigger was pointing to the southwest, to a blackened

clearing in the mountain of Sibonga that looked like a large cross that lay athwart so it would

easily be taken up by a disciple of Christ in the world. This was not yet right. The tip of the

upright palm of the tall coconut tree on the cliff where he launched out into the sea must seem to

lick the mountain of Guadalupe, a barrio of Kabkad located near the boundary of the town of

Barili – a mountain that, viewed from the sea, seemed like the nipple of the milk-rich breast of a

robust mother.

This special spot was the marker to which he returned time and again on Saturdays and

Sundays in the time when he was still working in Cebu and which he still sought now that he had

left his job in Manila. A fisherman in a neighboring sitio had told him that beneath this marker

was a tall, squat rock: an excellent gathering place for fish. The depths of his marker was thirty

fathoms but if he shifted a little towards the north it was only twenty-five; that was because his

sinker would be resting on the top of the large rock.

The first time he dropped a line in this spot, he had his hands full pulling his fishline

which was preyed upon by small kubalkubal fish waiting in the depths of the huge rock. His

sinker had just touched – perhaps, even before it did – the floor of the sea, the line immediately

loosened and tightened as it was met and grabbed by the kubalkubal that got hooked. He caught

twenty-five that time. He could have caught much more had he known how to handle his paddle

so his boat would not be carried by the current away from the gathering of fish. After he had

pulled up and hauled in the hooked fish, he was already some distance from the marker. To

return to that spot when the current was storng was quite a struggle for him who did not know

how to scull and steer with his paddle. Many precious moments would be lost before he could

get back to where the fish congregated. Upon his return the following morning, he was able to

bring back only fifteen kubalkubal while the other fishermen who noticed and approached the

commotion he was making were able to haul in no less than fifty each. He who had found the

school of kubalkubal in his usual place had a smaller catch than those who came late to just join

in. He gritted his teeth, reflecting on his limitations. Why, through his years of fishing, did he

not bring himself to study in order to learn how to lever his paddle against the current so he

would not he carried afar? Yet this was not the only reason for his paltry catch. He knew that the

other fishermen used from fifteen to thirty fish hooks shile, for his part, he had only ten – usually,

just seven – hooks. He balked at using many hooks because the first time he used fifteen fish

hooks, he could not concentrate on his fishing since his attention was caught up in arranging his

guide rope, frame-rope, strings, and fish hooks that became entwined and entangled when he

hauled in thirteen malapati fish that were friskily lurching in the bilge of his boat. The surge of

hungry malapati came near him for over an hour, as though mocking him; but he could not

straighten out his entangled fishline. In his anger, he chopped his tackle into pieces and threw

94

them into the sea. A fisherman-friend to whom he recounted this laughed at him. ―The line will

surely get entangled,‖ his friend said, if you do not use eights (winding the line around the two

knees to approximate the number 8) in pulling the line that has caught something so this will not

fall into a heap in the bilge, there to be entangled by the fish that are trying to escape.‖ Then,

why had he not tried to do eights so he could use many fish hooks? Oh well, he just did not want

to try it. His excitement hauling in the fish would be diminished because his sight and attention

would be focussed on entwining the line around his two knees instead of on the fish that, in their

effort to free themselves, would be thrashing about, furiously cutting to and from the water. It

was as though the thrill of watching and pulling the fish was the more important thing for him

compared to catching a lot of fish. Baya, [2] he would get secretly irritated and envious why his

catch was small compared to others.

He knew and liked only one type of fishing. This was pamundak. [3] This was fishing for

the lazy, according to the other fishermen. Pamundak used from five to fifteen fish hooks. There

might be more than this – as many as close to a hundred hooks – but this was good only for

pamundak, pamirabira, or panubid at midsea where large schools of small tuna were

congregating or hiding. The bait of pamundak or pamirabira were threads unravelled from

multicolored and bright cloth.

There was another kind of fishing that he wanted to go into because it always worked and

because of the delicacy and size of the fish catch. This was called latak. But it was a problem to

even think of where he would find the live shrimps for bait, or to collect the large basket of stones

the size of a child‘s fist to use as sinkers so the palm leaf could be attached to the hook and when

this dropped to the bottom the tackle would be quickly snagged and the leaf and stone would then

separate. Apart from this, he did not know how to maneuver with his paddle and two feet so the

line would remain straight in the depths and in this manner the live bait could move about. The

latak used only one or two fish hooks. The fine species that could be caught through latak are the

big mahinlo, ahaan, butigan, kawayanon, manalhog, haga, [4] red snapper, and grouper.

In his frequent return to the marker then and now, many times his bait was untouched. In

those times, he just drifted in the current and continued pamundak in the chance that his line

would pass, or be passed, by a swarm of fish. He had no alternate markers, unlike other, true

fishermen who had marked out several. There were many times, however, in his pamundak there

in his marked spot that he was able to catch what could be snared by the latak like small mahinlo,

kamuhoy, bilason, gawot, lagan, uliba’ay, small mayamaya, lagaw, and pinisilan. Just in the

month before, he hooked a haga but couldn‘t haul it in since his string snapped when he was

about to pull it up. He cursed seeing the haga that had turned sideways to dive into the depths.

How delicious this fish would have been! This was one of the fishes that, his grandfather had

said long ago, would not distress the sick and was fit for a priest.

AS he dropped his line, he noticed in the west that the rising palm of the tall coconut tree no

longer licked, but was almost touching, the nipple-like tip of the mountain of Guadalupe, telling

him that his boat had drifted in the strong currents of the low tide. Instead of just sculling his

paddle, he dug and pulled strongly; and when he stopped he had descended far from his marker.

In the belief that he would just drift back to his spot, he dropped his line and started

pamundakdak.

True to his guess, his boat was carried back to his place but he still could not feel the line

tug. He continued pamundak with the current. The rise and fall of his right hand as he pulled and

stamped the line on the surface of the sea was like the strumming of an invisible harp so that the

silent and sad melody would come alive, then dance in his slumbering consciousness.

_______________________________ [2] Baya, Cebuano particle expressing admonition.

[3] pamundak, an indigenous form of fishing, as well as pamirabira, panubid and latak.

[4] These, and the names in the next paragraph, are all local species of fish.

95

… And he saw the face of Senator Valdez. Don Robustiano Valdez was the founder and

sole capitalist of the only advertising agency in Cebu – the Cebu Advertising Express. Through

an assistant of the senator and a close friend of his, he was made head of four employees who

were the writers and layout artists of the ads of business companies in Cebu that had contracts

with CAE. CAE sold their ads to the three daily and one weekly newspapers and four radio

stations of the city. CAE also made the advertisements on big billboards erected in

strategicplaces in the city and in the highways of the province. Income was not large, just enough

to give a little profit to the owner, the Cebu Advertising Express. The reason was that big

business companies with head offices in Manila had already been contracted by big advertising

agencies, with Metro Ads as one. Also, many of the business in Cebu were not advertising-

concious at all, did not appreciate ―promotions‖ and ―projections‖, did not understand the power

of advertising.

ONE afternoon, he was called by his boss. He found in the old man‘s office six men, one of them

he knew, who competed with each other for the attention of big politicians in Cebu. He learned

that the visitors were leaders, or aspiring leaders, of Don Robustiano in the various parts of the

province. He did not join the conversation of the group. He sat on a chair near the door and

waited to be called by his boss. He could not understand why he would suddenly be seized by an

awkwardness, diffidence and fear in front of politicans. He could not give them a straight reply.

Though Don Robustiano had noticed him as he entered, the old man acted as though he

was not there. He had not yet known a politician who did not want to listen to praise, flattery,

and compliments from his followers and those who pretended to be followers. A smile playing

on his face, Don Robustiano would look here, then there, looking pleased as he responded to what

was said. He waited for close to an hour before the visitors stood up to leave. After they left, the

politician called them one by one and handed each an envelope. He knew what was inside the

envelopes. Money. His acquaintance winked as he passed by him.

It was only after everyone had left that Don Robustiano called him. Hesitatingly, he

approached then sat by the old man‘s table. The smile that had earlier played on the old man‘s

face wasn‘t there anymore. A dryness and bluntness had taken its palce. He was not served

coffee, unlike the others who, when he entered the room, had finished drinking from cups that,

now empty, littered the top of the table in the middle of the room.

―What have you been doing when you have not even moved to make propaganda

materials for the coming election?‖ the politician barked, not wasting any time.

His tongue was stuck. Because he could not speak, Valdez continued: ―You to whom

I‘ve entrusted advertising are the ones who are acting as though nothing‘s happening.‖

―It‘s just that we have not received a memo on this, Nyor,‖ he said in a hardly audible

voice.

―Memo! What do you have, fish brains?‖

He had wanted to say that he did not join the advertising agency to do propaganda for its

owner. But he held his tongue. ―I‘m sorry, Nyor, for my inattention, but perhaps there is still

time for this,‖ he said, stammering.

―Do this right away, Aguirre, while I am still of the mind that you do not belong to the

opposite party.‖

His eyes widened and his ears grew hotter, hearing the final words of his boss. The truth

was he felt like retching when writing, reading, or listening to speeches and articles in praise of

politicians; yet he did not want to bite the hand that fed him and his family. There were many, if

not all, of the ungrateful men who were not ashamed to lick the soles of those who would kick

them. He would have castigated his boss with what was in his thoughts but desisted out of his

customary diffidence and fear. He stood up and said goodbye. In his leaving, there was no

envelope for him to take home.

96

… AND he saw another face. The face of another senator, but one youthful, full of health and

vigor. One who had won quick renown in the field of politics bacause of his dexterity and skill in

the thrusts and parry of political combat, Adriano Monterojo, a strong presidential timber in the

nation.

The secretary of the senator called him on the phone. He was by then already working

with Metro Ads. The senator, he was told, wanted to talk to him over lunch.

―Is it I the senator really want to see? Could it not be the general manager?‖ he asked

the secretary to confirm.

―Yes, you, Mr. Aguirre.‖

―I‘m sorry, Ma‘am, but I cannot give you a reply right now. If it‘s no trouble, just give

me another call.‖ He wanted to add, but decided not to, that he had to seek permission from their

chief who had warned that not one of the department heads should see a politician without his

clearance.

When the secretary called again, he told her that it was a great honor to be asked to see a

famous senator, but he could not come alone. ―My fellow executives at Metro Ads must come

with me.‖ He wanted to offer a clarification, to say that this was company policy, but he was not

able to continue.

―The senator will also see them,‖ the secretary said. ―But other days have been set aside

for them. You are the first in the schedule, Mr. Aguirre.‖

―If that‘s the case, I‘ll have to pass this big chance in my life. I‘m only following the

advice of my company.‖

The senator‘s secretary called again, on another occasion. She inquired whether he had

not changed his mind. His reply: ―There‘s nothing I can do. I‘m sorry, Ma‘am.‖

A friend of his who had become the PR of a congressman scolded him when he recounted

the invitation of Monterojo.

―You‘re a fool. I didn‘t realize you‘re this naïve. Why do you have to wait for the

company to decide? Can‘t you find an excuse if, one way or another, you would be compromised

with the senator? This is not the age of Christ, it‘s the season for the clever. Monterojo is no

cheapskate. I received an envelope from him once that saved me from my problems. If I were in

your place, I‘d have a new car in less than eight months.‖

Yatis ra.[5] Similar observations he had heard from his friends while he was still working

for the ad agency of Senator Valdez. His friends told him that he should exploit the opportunity

while he was in Valdez‘s employ.

―Cater to the old man‘s whims. Support the work and activities of his being a politician.

Lift up to him the incense of praise. After you have done all these, ask him for a job with

Customs or BIR. I‘ll have my neck cut if he does not give you a sinecure.‖

It was advice that rang with truth. This friend of his, when young, had just one pair of

shorts, as the saying goes. But since he was such a good fisherman, not of fish but of goodwill,

he was able to land a job in the Customs through the influence of Valdez and, in time, the man

was able to build a mansion and buy many possessions.

… AND then there was Merle. Merle was one of three women who visited him often in his

office. Beautiful and demure to the eyes, Merle drew his attention. He was amazed that a woman

who could be his daughter in terms of years would become close to him who was wanting in the

attractiveness of bearing or face. He knew however that Merle was married though separated

from her husband. The reason, he was told, was that her husband had abandoned her after close

to three years of a childless relationship. Word was that he was living with another rwoman in an

apartment he rented. Out of anger, hurt, and a sense of betrayal, Merle was forced into an illicit

relationship with an old man.

___________________________________ [5] Yatis ra, an expression of annoyance, disgust, or disbelief.

97

―Why an old man?‖

―I don‘t know why I‘m drawn by pity and attraction towards old men. Perhaps it is

because my father was like a puppy who hangs his head and submits when humiliated by my

mother who was always in the casino. I pitied the sight of my father who had become wife of the

household.‖

Noone could say that Merle was after money in befriending him. Merle knew that he had

no money to lavish on women, that the large chunk of his salary was sent to his family in the

province. In addition, Merle worked as teller in a private bank and had an adequate income she

could not spend on her children as she had none, and she was living with her parents who were

moderately well-off.

In going out with Merle, he did not behave in any way that would tempt them into losing

a sense of themselves. He looked upon Merle as an eldest daughter, but one Sunday afternoon,

while they were having refreshments at Tasa de Oro, he finally lent an ear to the demon that had

constantly hounded his thoughts in the times when they were together.

―What do you say, Mer, if we go spend a little time in a motel in Pasay?‖

When he utterred this, Merle was sipping coffee after nibbling at a piece of filled bread.

The woman choked. When he saw that Merle‘s eyes had widened, he immediately felt that this

was probably the last time they went out together. But he was mistaken. For after staring at him

briefly, Merle smiled.

―And what will we do there?‖

―What do we do! You know.. We‘re both filled with longing. You for a husband who

has not shown up; I for my wife who is far away. OK, Mer?‖

He did not expect Merle to nod her head after a brief hesitation. He thought that Merle

might seize on whatever excuse to turn down his request.

The excitement that suddenly filled his chest when Merle acceded raced with utmost

speed while they were in the taxi on the way to Pasay. The strong tempest in the depths of his

being shook his senses; and when they were approaching Pasay, his whole body seemed drained.

The thrill that he felt was replaced by a great weariness and fear!

No, he shouldn‘t be like this inside the motel room with a woman waiting for a fulfilling

play of love. What would Merle say, looking at him, if his body‘s limp? Would Merle not say, if

only in her mind, ―so old, yet still he dares.‖ He would not admit that he was already old, he

knew that he still had the strength to pit in love‘s encounter, particularly with a woman like

Merle, but why this sudden weariness? Was it because, like a boat already decrepit, the parts of

the body easily splintered in the abrupt surge of desire? Or was is it because he had no

experience playing with women other than his wife?

―Uy, Mer. I‘ve forgotten,‖ he said, panting, as though he were climbing a mountain. ―I

just realized that at this hour I‘m to see my cousin who is boarding a boat tonight for Cebu. And I

have to send something to my family through him. Can we do this next Sunday?‖

Merle looked at him. He could not tell whether the faint pout of her lips and nose was a

secret mocking…

THIS WAS IT! He was startled. Together with the sudden commotion of the tuna that competed

to prey with the small herring near him, his line also quickly tightened. It was so tight that had he

not quickly loosened and unreeled the line that seared and stung his fingers, the number 8 frame-

rope and the number 6 string would have snapped. The number 8 nylon could only carry a

weight of eight pounds while the number 6, six pounds. The fish – in his guess, a tuna that was

deceived into taking the bait – weighed no less than three kilos. If this were to strain to get away

and he held the line, how many times over would it weigh?

It was only now, since he started pamundak, that he was able to catch a tuna. He had

wished many times, while looking at the school of tuna, that he could hook such a fish. He had

used various devices to trick the fish: either pamundak or panubid – cutting across and

98

encircling the swarm – but the fish was clever. He imagined the tuna laughing at him. Now…

here it was, pulling at his line.

His spool rattled, bouncing around in the bilge. Precious virgin. Don‘t permit, that this

matador would get free. The tackle cracked. Damn! Had the devil escaped? He pulled the line,

pulled and pulled, and soon he could feel its tautness. The fish had just encircled and come back.

He took the advantage of pulling as the tuna yielded. Then, again it strained against the line and

then pulled downwards with utmost speed. He yielded line. The heap of nylon in the bilge was

quickly consumed and the buboran again rattled. The tackle again cracked. He pulled. It drew

tight; he yielded. Pull, yield, pull, yield. Again he pulled as the line grew lax, pulling with

careful motions. The fish, to his mind, was a bit exhausted. For even as it struggled, still it

followed. Lord Holy Child. Take the creature‘s strength away.

He was arm-weary and exhausted, not because of the weight he was pulling but because

of the excitement that blocked his normal breathing. It was only now that he had hooked a tuna –

the power of its tug and pull was stronger than that of the big kubalkubal and lali that he had

caught – and naturally he was overthrilled. The fish still followed his cautious pull. If it moved

to pull away, he no longer gave it more line but instead he just let his arm follow as his finger and

thumb tried to sense the tightness.

It was near the eight-fathom frame-rope that he pulled. He could now see the fish – he

was not mistaken, it was indeed a tuna – that, though it was coursing to and fro underwater, was

still following his slow and careful pull. The heat and tightness of the excitement and fear in his

chest increased when the upper string of the hook was already close to his hand. Holy Virgin.

Holy Child. His arms had grown extemely weary.

He was now holding the frame-rope close to the third string from where the fish

somersaulted, caught next to the last hook near the sinker. With the energy the fish had

conserved from just moving with his pull, the tuna strove to dive back into the depths. He

quickly lost hold of the frame-rope when the fish flipped backwards. Two things scared him: if

he held on the fine nylon line, no doubt it would break; but if he failed to do so because it was

slippery, his hand would probably be pierced by the two hooks already lying in the bilge.

And there it was. In releasing the frame-rope, the first hook at the top caught at the hem

of his shorts and after this was torn apart in the strong pull of the fish, the hook also pierced his

skin. Accursed pest! It was a good thing that the hook glancingly struck and did not embed itself

in his knee. It left only a small scratch. It would not have mattered …

In the middle of his heavy breathing, he let out a sigh. It was as though deep inside him,

congested, was a large and heavy void.

He paddled slowly back to his marker. It was a good thing that only the string was cut.

If the frame-rope had snapped, he couldn‘t continue fishing since he had not brought ready bait

together with the frame-rope and sinker.

An experienced fisherman from a neighboring sitio was in his marked spot when he

approached. He was fishing by latak. He asked the man if he had ―gotten even‖ and, if so, with

what. Lagan fish, he said. ―If I had used pamundak,‖ the latak fisher said, ―I would have had a

big catch by now. Whenever my bait goes down, it is immediately preyed upon by lagan.‖ His

lost enthusiasm rose. He had done pamundak at the marker earlier but no lagan touched his bait.

He lowered his line. True enough, when his sinker hit bottom, he immediately sensed a

movement. Unlike the other little fishes that bite, the lagan does not pull away and resist when

pulled since its vital juices could quickly spurt into their mouth. He pulled. On his fifth pull, the

line suddenly tightened. Since he was unable to immediately unreel, the line quickly grew lax.

He continued pulling and the thought that had flashed through his mind was correct. His frame-

rope had snapped. The remaining line had two strings at the top and each had hooked lagan: the

one at the top, a whole fish; on the next line, just a head.

99

It meant that there was a big fish below that was preying on other fish. His enthusiasm

fell. He could not continue fishing. He had not brought along anything to replace the equipment

that had been cut.

He told the latak fisher that the lagan he had caught in his tackle was preyed upon. He

was about to show the head left by the attack but the other fisherman was no longer looking at

him. The attention of his companion had turned to his own line after this was jerked. The latak

fisher did not stop maneuvering with his feet while holding his line. He observed that the other

man was not giving the fish a chance to move away or take advantage in pulling, unlike him who

was quick to yield line in the fear that the frame-rope or string would break. The string in the

latak is at least number 10, and usually number 12.

He grew bored watching the latak fisher now pulling slowly, then stopping. When it

seemed like a whole year had passed in waiting, he saw the skillful fisherman picking up a spear,

then stabbing the fish that must have been close to the surface already. The fisherman still had

difficulty hauling in the fish though it was already pierced by the spear. It was a grouper

weighing more or less eight kilos which he saw when it was already lying in the boat.

He could only shake his head in envy. When would he be able to catch a such a grouper?

―This was what devoured your lagan,‖ the other laughed.

―True. And you caught it,‖ he said. ―I saw that after you had jerked your line, you gave

the fish no chance to pull your line. Why? Did you figure that that large a fish could snap your

string?‖

―It would surely snap,‖ the fisherman said. ―I was using a number 12 string. But when

the fish pulled after it was hooked, I realized it was a grouper. Had I given it line, it would surely

get into a hole to hide itself and not come out even if I used a number 20 string. The string would

just snap in the chafing against stone; it would be rare for a grouper to come out. What I did was

to take a chance: if it‘s cut, there‘s no grouper; if it enters a hole, still no grouper. I chose to hold

on no matter what, and helped by the leverage of feet and paddle, the string was not strained to

the point of breaking.‖

So that‘s how it was.

He wound up his line. When he was through, he looked up and saw that the white

clouds and the pall of smoke from the cement plant of Tinaan had formed a haze covering the

church of Naga that was like a jumbo jet just waiting for the moment of its flight.

He started paddling, with slow and weary strokes, towards the west, towards shore. He

happened to look to the southwest and saw in utmost clarity the whitened clearing in the

mountain of Sibonga that seemed like a large cross athwart so it could be easily picked up by a

disciple of Christ here in the world. And as was his habit, he also turned to the west. But he

could no longer see, as it was hidden by the coconut trees on the cliff, the nipple-of-the-breast

mountain of Guadalupe. And it was only then that he noticed, as he was approaching the

shallows, that the bilge of his boat had filled up with water seeping through the crack in the boat‘s

hull. His catch was floating: two small lagan – one whole and the other, only a head.

Deep inside him, again congested, was a large and heavy void.

ooOoo

GREMER CHAN REYES

Agianan Paingon sa Adlaw (ca. 1975)

MIHUNONG siya sa iyang paggansilyo dihang nahidunggan niya ang kusog nga dagan

sa truck nga naghaguros sa kagabhion. Mipiliik kini sa pugos pagpahunong diha sa ilang

tugkaran. Unya nasingo niya sa hangin ang sunog nga guma nga nabagnos dinha sa yuta.

Milagubo ang yuta sa mga tawo nga nanglukso pagkanaog. Sa sunod higayon diha na sila sa

100

itaas. Lignas ang mga mata nga misurop sa kasuikan sa ilang balay. Mipaka ang armalite ug

miusa pagkahilom ang kabanha sa iro nga nagsigeg usig didto sa silong.

Mibalik siya paggansilyo. Mao kiniy gitugon sa iyang bana. Maggansilyo siya. Dili

niya pangitaan ug katin-awan ang mga butang nga nakahasol sa iyang kaisipan. Magkalingaw

siya paggansilyo. Malinawon siya kon mahikalimot sa iyang mga suliran.

―Hain siya?‖ gisukot siya sa tawo nga nagtakin ug .45.

Wala siya magtagad. Nagpakabuta-bungol siya. Apan nagsige ug silsil ang mga

panukitsukit niini sa iyang alimpatakan. Ug nagsugod pagpamugnaw ang iyang palad. Unya

gibati siyag kahadlok. Kahadlok sa kangitngit…

Unya nakita niya kadtong mga mata nga nagsiga diha sa kangitngit. Ug nahidunggan

niya ang kisaw sa mga pako, itom nga mga pako nga nagdalag bugnaw nga hangin sa kagabhion.

Iyang gibati nga may gihaya sa kagabhion usa ka mahal nga kabahin sa iyang gugma ug pagbati.

Ang kagabhion walay panimaan sa mga gutlo nga mangalarag. Apan sa larag nga

tanaman sa tugkaran wala mahipos ang mga pako sa lunhaw nga mga kabakaba. May gipangita

diha sa kangitngit…

NAGSUGOD kini may tulo na ka bulan karon. Nahigmata sila sa kabanha sa ilang iro.

Mibangon ang iyang bana ug milili sa tamboanan. May mga tawo sa ilang tugkaran.

―Unsay inyong tuyo?‖ Nangutana ang iyang bana sa mga tawo didto sa silong.

―Ikaw.‖ Matod sa usa ka tawo didto sa silong.

―Gabii nang dako. Dili ba mahinmong kabuntagan ang inyong tuyo?‖ Dihay mihawid

nga kakapoy sa tingog sa iyang bana.

―Ugma usa na ka laing adlaw.‖

―Kon dili ingon kahinungdanon…‖

―Ang tanan namong katuyoan hinungdanon.‖

Gibuksan sa iyang bana ang pultahan ug gipadayon ang mga tawo. Mga armado ang mga

tawo. Ang ilang lawas nagbug-at sa gibanda nga mga bala. Apan hilom ang ilang mga tunob.

Walay kasaba nga midapat sa salog.

―Gikasubo nga nakahukaw…Apan hinungdanon nga kami masayod.‖

―Bahin sa unsa?‖

―Bahin kanimo.‖

―Bahin kanako?‖

―Taga diin ka man?‖

―Taga Sugbo. Bogo, Sugbo.‖

―Nag-unsa ka man dinhi?‖

―Gipadala ako dinhi sa kagamhanan.‖

―Sa kagamhanan.‖

―Gipadala ako sa Ministry of Health.‖

―Sa unsang katuyoan?‖

―Usa ako ka mananambal.‖

―Di kaha ka usa ka espiya?‖

―Wala ko ikaw hisabti…‖

―Ikaw ang lisod mahisabtan. Kanunay ka sa bukid. Dili kaha kining imong panambal

pasumangil lamang aron ikaw makahigayon sa pagpaniktik sa among kalihokan?‖

―Ayaw kabalaka. Wala akoy tahas nga gipanumpaan gawas sa tahas sa usa ka

mananambal. Kana dili ko itago ug ikaulaw.‖

―Doktor, wala kamiy dili mahibaw-an.‖

―Salig-wala akoy daotang tinguha dinhing dapita. Kapin na sa tuig ako dinhi. Dinhi

maminyo. Si Sarah, akong asawa.‖ Gitudlo sisya sa doktor, ―usa ka Magindanaw ug usa ka

Muslim. Unta igo na kanang makahupay sa inyong kabalaka.‖

101

―Doktor, lisod matugkad ang pagbati sa tawo. Mahimo nga kining imong kaminyoon sa

among kadugo abayan lamang sa tahas mong tinagoan. Sa higayon nga kami may mahisabtan,

ayaw paglaom nga makaluwas kanimo ang Muslim mong asawa.‖

TULO ka semana sukad niadto nangabot kining mga tawhana. Mihugan-ob ang ilang hawanan

sa kabug-at sa ilang mga sapatos.

―Hain ang imopng bana?‖

―Unsay ato?‖ Sa iyang bana nga migawas sa hawanan. Ang mga mata gihawiran sa

katulogon.

―Diin ka man gikan?‖

―Sa bukid.‖

―Unsay gipunayan mog tungas sa bukid?‖

―Kapitan –― giputol sa usa ka panghuy-ab ang sulti sa iyang bana, ―unsay nahitabo

kanato? Unsay kahulogan nga ang usa ka lungsoranon tuksoon pa sa inadlaw niyang kalihokan?‖

―Natahap kami sa imong kalihokan…‖

―Usa ako ka mananambal…‖

―Ug gitambalan mo ang bukid?‖

―Ang masakiton.‖

―Ug masakiton ang bukid?‖

―Dakong masakiton, Kapitan.‖

Oo, masakiton ang bukid, nakaingon si Sarah sa iyang kaugalingon. Dakong masakiton

ang iyang Tata. Walay tambalan nga nakaayo sa iyang Tata. Salamat sa doktor…Salamat sa

iyang bana.

―Unsa kanang kanding ug mga manok nga gipanghigot sa tugkaran?‖

―Sinuholan ako sa kagamhanan. Apan unsay akong mahimo kon ipahatod kana sa mga

tawo nga natuo nga sila nakautang sa kaluwasan sa ilang kinabuhi?‖

―Wala ako magtuo nga masakiton ang bukid, doktor.‖

Dili masakiton ang bukid? Nakapangutana sa hilom si Sarah. Dili masakiton ang iyang

Tata? ―Dili masakiton.‖ Ingon sa gitubag ang hilom niyang pangutana. ―Ang masakiton mao

ang mga tawo nga naghilo sa iyang pagbati. Gutom ang mga rebelde. Ikaw gigamit nilang

gabayan ug kasangkapan.‖

―Wala ko ikaw hisabti, Kapitan.‖

―Magmatngon ka Doktor. Nasayod kami nga si Kumander Lantag mag-anhian nganhi

kanimo ug gihatagan mog pagkaon ug mga tambal.‖

―Kapitan, usa da ang dalan kong gisubay. Apan nakita ko nga dili usa kon dili tulo ka

kuros ang akong gipas-an.‖

UNYA niadtong usang gabii nahiabot sila nga nanag-angkas ug mga kabayo. Gipukaw nila ang

iyang bana.

―Pag-ilis ug kuyog kanamo.‖

―Asa?‖

―Sa bukid.‖

―Sa ingon niini kangitngit?‖ Dihay kahasol sa tingog sa iyang bana. ―Mahisalaag kita.‖

―Di na madugay mosubang ang bulan. Dad-a ang mga kahimanan mo sa panisdis. Mga

tambal sa samad ug patang-on sa dugo. . . Dali.‖

Misubang na ang bulan dihang nanganaog sila. Sa tugkaran iyang nakita nga gitaptapan

ang iyang bana. Gipaluwan kini sa usa ka kabayo. Dayon nag-iyahay ug angkas ang mga tawo

nga mga armado ug nahanaw sila sa kagabhion.

―HAIN ang imong bana?‖ Tigson na ang tingog sa tawo ug masuk-anon. Mihunong siya

paggansilyo. Nahulog ang iyang panan-aw sa salog. Iyang nakita ang itom nga mga sapatos nga

102

nakamansa ug nakahugaw sa ilang hawanan. Sa usa ka suok sa kangitngit hidunggan niya ang

tingog sa kagabhion nga buot motabon sa luyahong hinagubhob sa takon sa kabayo nga nagdagan

pauli.

―Ania na siya.‖ Misinggit ang usa ka sundalo didto sa silong.

Nagsugod pagpanglupad ang mga kabakaba sa iyang dighan. Mao kini ang ilang

gipaabot. Ania na ang iyang bana. Nahiuli na ang iyang bana. Makapahulay ug magmalinawon.

Apan hain ang kalinaw? Hain ang kahusay? Daw dili ilang panimalay. Daw dili sila ang tag-iya

ug mga tagpuyo. Mga tawo sila nga walay mga katungod sa panimalay nga giisip nga ilang

kaugalingon. Walay kahusay ug kalinaw sa ilang panimuyo.

―Ingon ug layo kaayo ang imong panaw, Doktor.‖ Sa tawo nga nagtak-in ug pistola

pagkaalinggat niini nga nahunlos ang iyang banasa usa ka lingkoranan.

―Layo ug gikapoy ako. Buot kong mopahulay kon mahimo.‖

―Di kana mahimo, doktor. Ikaw ang among gihulat. Diin ka man gikan?‖

―Gikasubo kong walay ikatug-an.‖

―Buot mong ilimod, doktor, ang imong lakaw?‖

―Wala akoy ikatug-an kay ako tinaptapan.‖

―Nganong gidala ka nila sa bukid?‖

―Gipalugit ang bala nga nalubong sa abaga ni Kumander Lantag.‖

―Wala ka ba masayod nga si Kumander Lantag kaaway sa Republikang Pilipinhon? Siya

ang nagbanhig ug nakapatay kang Kapitan Castro niadtong miaging gabii. Ang kagamhanan

naningkamot pagkuha kang Kumander Lantag, apan, giluwas mo pa kini sa kamatayon. Nakig-

alalay ka sa kaaway. Ang imong gibuhat usa ka pagluib sa yuta mong natawhan.‖

―Usa ako ka mananambal, Sarhento. Alagaran ko si bisan kinsa nga nanginahanglan sa

akong kahibalo.‖

―Kaaway siya, Doktor…‖

―Walay kaaway ang jusa ka mananambhal, sarhento.‖

―Tataw, sir, nga siya kaanib, ug doktor sa mga rebelde. Apan may paagi nga siya motug-

an kon hain maglublob si Kumander Lantag.‖

―Unsay paagi mo, korporal?‖

―Sayon da kaayo.‖ Mikatawa ang korporal nga mitan-aw kang Sarah.

―Ning gabhiona, korporal, buot kong mahisayran kon hain magtago si Kumander

Lantag.‖ Ug nanaog ang sarhento.

―Makalaom ka, sir.‖ Mikatawa ang korporal. ―Torres, guniting akong pusil.‖

―Imong bun-ogon?‖

―Tan-aw lang.‖ Mikitiw ang mga tudlo sa korporal nga mitangtang sa ganot sa iyang

butas. Dihang natangtang na kini miatubang sa iyang bana. :Luhod, Doktor, ug ibinaklid ang

imong kamot.‖

―Unsay buot mong ipasabot?‖

―Aron masayon ang paggapos kanimo. Usa lamang kini ka panagana.‖

―Unsay inyong buhaton kanako?‖

―Wala akoy buhaton kanimo. Dili ako bakla. Apan maanyag ang imong asawa ug ako

usa ka lalaki.‖ Mikatawa ang korporal.

―Di kana mahimo!…‖ Misinggit ang iyang bana.

―Busa itug-an kon hain magtago si Kumander Lantag.‖

―Giingon ko kaninyo nga ako tinaptapan…‖

―Maanyag ang imong asawa, doktor…‖

―Patya ninyo ako. Kon pasipad-an ninyo ang akong asawa.‖ Gipiyong niya ang iyang

mga mata. Apan hidunggan niya ang dagho g sa iyang bana. Sa kangitngit sa iyang kaisipan

nakita niya ang duha ka aliwas. Nagbugno ang duha ka aliwas. Nakita niya dihang nawalis ang

ilang mga ngabil nga ang aliwas sa patag puti ang tango. Ang aliwas sa bukid itom ang mga

103

tango. Mga bangis ug mangtas. May giilogan silang usa ka butang. Usa ka butang nga mahal

nga kabahin sa iyang kinabuhi.

Unya hidunggan niya nga midaghong ang iyang bana, dihang natagak diha sa abog sa

yuta ang bulak nga gitupsan sa katam-is.

―Sarah…Sarah…‖ Hanap nga mihunob sa iyang kahimungawong ang mahingawaon,

matandogon sampit sa iyang bana. Apan wala na siya moabot. Gianod siya sa

kangitngit…ngadto sa dakong lawod nga walay kahayag ug baybayon nga makita.

UNYA hidunggan niya ang mga agong ug kulintang sa kagabhion. Nanagsayaw ang mga tawo

sa ilang tribo sa kalipay. Nangalimyon ang kagabhion sa mga alak nga nanag-awas sa mga

tagayan. Sa bukas niyang tamboanan nalantawan niya ang duha ka aninipot nagkuyogay

pagpanaw sa lawod sa kangitngit.

Oo, gugma, daghan kag pasangil ug agianan. Wala siya magpalandong nga kini

nagtakoban sa usa ka dinalian nga hatod-kawat. Gipakigkitaan niya ang ilang dean ug gihangyo

nga hatagan ug ―special examination‖ sa kurso nga iyang gikuha. Dili na siya makabuhat sa

adlaw sa pasulit nga gitakda niini. Iyang gipakita ang telegrama nga nag-awhag kaniya pagpauli.

Sa ikatulong adlaw didto na siya sa Cotabato. Iyang nakita nga mihugo ang iyang

amahan. Apan nahuwasan siya sa iyang kabalaka. Matawa ang tigulang ug madasigon nga

nakigkabildo sa iyang bisita. Mibangon ang tigulang pagkaalinggat kaniya. Milingkod kini sa

ngilit sa katre.

―Wala ko kini hisabti, Tata. Wala kanimo ang balatian nga gipatuo kanako sa telegrama.‘

―Maayo na ako, anak…Maayo na…Doktor, kini si Sarah, akong anak kamanghoran.

Nagtungha sa Silliman. Sarah, si Doktor Banson. Ang mananambal nga nakaluwas kanako.‖

―Molakaw na ako, Datu Maambong.‖ Nanamilit ang doktor tapos sa ilang himamatay.

―Ayaw siyag hagoa. Gikinahanglan niya ang pahulay.‖ Bilin niya kang Sarah.

―Unsa bay nahitabo nimo, Tata?‖ Ni Sarah dihang nakalakaw na ang doktor.‖

―Malarya. Nakalamay. Nakadaot sa luyahon kong kasignkasing. Walay tambalan nga

anakasanta sa akong sakit. Salamat kang Doktor Banson. Apan dili magpabayad ang doktor.‖

Pagkasunod adlaw diha si Sarah sa nataran nagtubig sa nagpamulak nga mga

walingwaling.

―Sa una kong paghitaak nganhi nahibaloan ko dayon nga may dalaga ang panimalay.

Ang mga bulak sa nataran nagpasundayag sa maanyag nga tinagoan. Sarah, ikaw ang hingpit nga

kamatuoran sa katahom sa walingwaling.‖

―Doktor, wala ko palandonga nga magbabalak ka diay.‖

Tapos sa ilang pagpamahaw hidunggan niya ang doktor ug ang tigulang sa lawak niini

nga nagkabildo.

―Ihatag ko kanimo, doktor, ang patag sa Atipulo. Buot kong makabayad sa dako kong

utang buot.‖

Mikatawa ang doktor. ―Wala kay utang buot, Datu Maambong. Sinuholan ako sa

kagamhanan.‖

―Walay makapugos kanimo pagtungas sa bukid…‖

―Katungdanan ko, Datu Maambong, ang pagtanod sa akong isigkaingon. Busa ayaw

hasola ang imong hunahuna nga ikaw nakautang sa tawo nga imong sinuholan.‖

MATAG adlaw mohapit gayod si Doktor Banson sa ilang balay gikan nga miduaw sa iyang mga

tinambalan. Apan daklit lang ang pagpakigsulti niini kaniya ni Sarah. Sa iyang amahan tigulang

maglamay ang ilang sugilanon.

Apan dihay mga adlaw nga wala na magpatin-aw si Doktor Banson. Gibati niya ang

kahaw-ang sa matag adlaw nga mosalop. Daghan nang mga panganod nga gihatod sa amihan sa

luyong kabukiran. Laya na ang mga balili. Pila na lang ka adlaw matapos na ang ting-adlaw.

Inig-abot sa tingsubing mogikan na siya sa Dumaguete, pagpadayon sa iyang pagtuon.

104

Usa ka adlaw niana samtang naligo siya sa busay nahiabot si Doktor Banson nga nag-

angkas ug kabayo. Milusad kini ug gipainom ang iyang kabayo. ―Sarah, may hinungdanon kong

tuyo kang Datu Maambong. Apan ayaw pagpanuko pagsanta kon ugaling usa man ka pangahas

kon paghilabot sa imong kalipay.‖

Miangkas ang doktor tapos makainom ang iyang kabayo. Apan dugay niyang gipalakaw

ang iyang kabayo. Maqy kawili ang iyang mga mata nga nagsud-ong kang Sarah nga naligo sa

anaw-awong tubig sa tubod.

Sa balay hing-abotan niya ang panagkabildo sa doktor ug tigulang.

―Doktor, ignon sa nahigugma ka sa bukid.‖

―Matahom ang bukid, Datu Maambong. Dalaygon ang kagawian sa mga lumand.‖

―Doktor, gihatag ko kanimo ang patag sa Atipulo, isip sukli sa talagsaon mong pagbati.

Among pangandoy mahimo kang usa sa among anak.‖

―Dili kana ang buot kong pangayoon kanimo, Datu Maambong.‖

―Isulti. Ihatag ko kanimo ang akong maabot.‖

―Buot kong pangayoon si Sarah sa imong kamot…‖

―Sarah…Sarah…Maaghop, mabination ug tugob sa gugma ang tingog sa iyang bana,

dihang sa unang higayon gidimdim nila ang matam-is nga salang panulondon sa gabii sa ilang

kaminyoon. Ang gugma usa ka kalayo…Usa ka matam-is nga kalayo nga nagmugnag liboan ka

mga aligato sa pagbati…daw mga aninipot nga misuot sa bagang duot sa kangitngit nga nangita

sa dugos sa katam-is nga gitago sa mga gutlo sa kagabhion…

Apan…apan…Mahapdos ang tunok sa kalipay.

SARAH…Sarah…May nagsangpit. Ang tingog layo ug subo. Ang tingog paas sa kaguol. Ang

tingog diha sa abog nagkaduhigay sa mga luha. Ang tingog ginapos ug naghilak. Diha sa yuta

ang bulak…Gum-os ug gitupsan sa katam-is..

―Sarah?‖

Nakugang siya. Nagkurog ang iyang kamot nga naghubad sa gapos sa iyang bana.

Basag ang tingog daw dili iya sa tawo nga iyang nailhan. Iya kining gisunod ug mitapad sa iyang

bana nga nagbarog sa tamboanan. Didto sa bukid nalantawan nila ang gamayng siga sa daob sa

kaingin nga gidagkotan sa usa ka mag-uuma. Gisud-ong nila ang gamayng kahayag nga nag-

aninipot sa lawod sa kangitngit.

―Sarah?‖ Matod sa iyang bana nga miagbay kaniya. ―Motungas ta sa bukid.‖

―Masakiton ang bukid?‖

―Dili, Sarah. Dili masakiton ang bukid.‖

―Apan…apan…‖ Nahanaw ang buot niyang isulti ug mikuba ang iyang dughan dihang

mihangad siya ug nakita didto sa mga mata sa iyang bana ang tubag sa wala ikapadayag niyang

pangutana. Unya gilunopan sa kangiob ang ilang balay dihang napalong ang suga nga nahutdan

sa gas. Giakob niya ang naugnaw niyang mga kamot.

―Ayaw kabalaka, Sarah.‖

―Nahadlok ko…Nahadlok ko sa kangitnigit…‖

Unya hanap nga misulod sa iyang kahimungawong ang buto-buto sa mga pusil. Ang

kagabhion nagdugo sa kamingawan sa mga gutlo…walay mga bituon nga nanamin sa yamog sa

kadahonan sa mga balili…sa unang higayon napalong ang parol sa mga aninipot…ug sa lim-aw

wala na managtingog ang mga baki…Apan diha sa iyang larag nga tanaman wala mahipos ang

mga pako sa lunhaw nga mga kabakaba. Nahidunggan niya ang kisaw sa ilang mga pako. Unya

nakahilak siya. Nakahilak nga nakaamgo sa ilang gipangita diha sa kangitngit.

Apan gibati niya ang kahupay sa buot dihang nakita niya nga nagkadako ang kayo sa

daob didto sa bukid. Mialipatpat ang kahayag diha sa luha sa iyang mga mata. Mao ba kadto ang

kahayag? Nakapangutana siya sa hilom. Ang kahayag nga nawala sa dakong kapatagan sa ilang

kinabuhi?

oo0oo

105

A Trail Towards the Sun

Translated by Vicente Bandillo

SHE stopped her crocheting when she heard the powerful roar of the truck speeding in the night.

Tires screeched as the truck came to a sudden halt in front of their house. She could smell in the

air the burnt odor of tires scraped against pavement. There were thuds on the ground as men

jumped down. In a second, they were upstairs. Darting eyes surveyed all the corners of their

house. Armalite fire rang out and the dog barking below was at once quiet.

She went back to her crocheting. This was what her husband had told her to do. To

crochet. She should not seek all explanations for the things that disturbed her mind. She should

occupy herself by crocheting. She would be calm if she set aside her cares.

―Where is he?‖ The man with a 45 on his waist asked her.

She paid him no attention. As though she were deaf and dumb. Yet the questions kept

intruding into her mind. And her palms began to feel cold. And she was afraid, of the dark.

Then she saw those eyes glaring in the dark. And she heard the flutter of wings, black

wings, black wings that brought the cold wind of the night. She sensed that something lay dead

in the night, a precious part of her feelings, her love.

Night has no memory of the moments that will wither. But in the withered garden in the

yard were left ungathered the wings of green butterflies. They were restive in the dark, merging

with the dew that moistened the dust of the earth. The butterflies were searching for something,

something in the dark.

THIS began some three months back. They had awakened to the noise of the dog. Her husband

arose and peeped from the window. There were men in the yard.

―What do you want?‖ Her husband asked the men below.

―You,‖ declared one in the year.

―It is late. Can‘t you wait till morning?‖ Exhaustion gripped her husband‘s voice.

―Tomorrow is another day.‖

―If it‘s not very important.‖

Her husband opened the door and allowed the men in. They were armed. They were

weighted down by straps of bullets slung across their bodies. Yet their footsteps were silent. Not

a sound came from the floor.

―We‘re sorry to disturb you. But we have to know.‖

―About what?‖

―About you.‖

―About me?‖

―From where are you?‖

―From Cebu. Bogo, Cebu.‖

―What are you doing here?‖

―I was sent here by the government.‖

―The government?‖

―The Ministry of Health.‖

―For what purpose?‖

―I‘m a doctor.‖

―Maybe, you‘re a spy.‖

―I don‘t understand you.. .‖

―You‘re the one who‘s difficult to understand. You‘re always in the mountains. Can it

be that your medical activities are a cover for your spying on our movements?‖

―Don‘t worry, I have pledged no allegiance to any mission except that of being a doctor.

That I don‘t hide or feel ashamed of.‖

―Doctor, there‘s nothing that we don‘t find out, eventually.‖

106

―Trust that I don‘t have any evil motives here. I‘ve been here for over a year. I got

married in this place. Sarah, my wife,‖ the doctor pointed to her, ―is a Magindanaw and a

Muslim. I hope that would be enough to ease your minds.‖

―Doctor, it‘s hard to fathom a man‘s mind. It could be that your marriage to a woman of

our blood is part of your secret mission. When we shall detect something, don‘t hope that your

Muslim wife can save you.‖

THREE weeks later, these men came. The living room thundered with their heavy boots.

―What can I do for you?‖ Her husband came into the living room, eyes filled with sleep.

―Where have you been?‖

―Up in the mountains.‖

―Why do you always go to the mountains?‖

―Captain…‖ her husband‘s words were broken off by a yawn. ―What‘s happening to us?

What does this mean, that a citizen should be interrogated about his daily activities?‖

―We suspect your activities…‖

―I‘m a doctor…‖

―Are you treating the mountains?‖

―The sick.‖

―And the mountains are sick.‖

―Gravely ill, Captain.‖

Yes, the mountains are sick, Sarah spoke to herself. Her father was very sick. No native

healer could cure her father. Thanks to the doctor. Thanks to her husband.

―What about those goats and chickens in the yard?‖

―I am paid by the governrment. But what can I do when these are sent by people who

believe that they owe their lives to me?‖

―I do not believe the mountains are sick, Doctor.‖

The mountains are not sick? Sarah asked herself in silence. Her father is not sick? ―Not

sick.‖ As if in answer to her silent question. ―The sick are those who poison their feelings. The

rebels are hungry. They are using you as an accomplice and tool.‖

―I don‘t understand you, Captain.‖

―Be careful, Doctor. We know that Kumander Lantag often comes here and you give

him food and medicine.‖

―Captain, I follow only one path. But I see now that I bear not one but three crosses.‖

THEN, the other night, they arrived on horseback. They roused her husband.

―Change and come with us.‖

―Where to?‖

―The mountains.‖

―In this darkness?‖ Her husband‘s voice was troubled. ―We‘ll be lost.‖

―Before long the moon will rise. Bring surgical instruments. Medicine for wounds, to

stop the bleeding…Come.‖

The moon had risen when they left. She saw her husband being blindfolded in the yard.

He was put onto the back of a horse. Then the armed men each took a horse and they disappeared

into the night.

―WHERE is your husband?‖ The man‘s voice was hard and angry.

She stopped her crocheting. Her gaze fell to the floor. She saw the black boots that

stained and soiled their living room. From the darkness she heard the muffled trot of a horse

coming home.

―He is here,‖ a soldier in the yard cried out.

107

The butterflies in her breast began to flit about. This was what they had been waiting for.

Her husband was already here. To rest and be at peace. Yet where was peace? Where was

harmony? It was as though this place was no longer their home. As though they were not its

owners and occupants. These men had no right to their home they treated like their own.

―You seem to have travelled far, Doctor,‖ the man with a pistol on his waist remarked

when he saw her husband slump into a chair.

―Far, and I‘m tired. I want to rest, if possible.‖

―No, Doctor. We came for you. Where have you been?‖

―I‘m sorry, I can‘t tell you anything.‖

―You won‘t tell us about your journey, Doctor?‖

―I can‘t tell you anything since I was blindfolded.‖

―Why did they bring you to the mountains?‖

―I was asked to extract a bullet from Kumander Lantag‘s shoulder.‖

―Are you not aware that Kumander Lantag is an enemy of the Republic of the

Philippines? He was the one who ambushed and killed Captain Castro the other night. The

government is trying to capture Kumander lantag, but you…you saved his life. You collaborated

with an enemy. What you did was treason.‖

―I‘m a physician, Sergeant. I will help whoever needs my services.‖

―He‘s an enemy, Doctor.‖

―A doctor has no enemy, Sergeant.‖

―It is clear, sir, that he is an ally and a doctor of the rebels. But there is a way so he

would tell us where Kumander Lantag is hiding.‖

―What do you have in mind, Corporal?‖

―It‘s easy.‖ The Corporal laughed as he looked at Sarah.

―Tonight, Corporal, I want to know where Kumander Lantag is hiding.‖ And the

sergeant left.

―Rest assured, sir.‖ The corporal laughed. ―Torres, hold my gun.‖

―Are you going to beat him up?‖

―Just watch.‖ The corporal‘s finger fluttered as he unlaced his boots. When these were

off, he faced her jusband. ―Kneel, Doctor, and put your hands at your back.‖

―What do you mean?‖

―So it would be easy to bind you up. Just a precaution.‖

―What will you do with me?‖

―I‘m not doing anything with you. I‘m not gay. But your wife is beautiful and I‘m a

man.‖ The corporal laughed.

―You can‘t do that!‖ Her husband screamed.

―So tell us where Kumander Lantag is hiding.‖

―I already told you that I was blindfolded.‖

―Your wife is beautiful, Doctor…‖

―Kill me, if you harm my wife…‖

She closed her eyes. Still she heard the groans of her husband. On the dark screen of her

mind, she saw two apes. The two apes were fighting. She saw when their lips parted that the ape

of the plains had white teeth. The ape of the mountains had black teeth. They were fierce and

vicious. They were fighting over something. Something that was a precious part of her life.

Then she heard her husband groan when to the dust of the earth fell the flower drained of

its sweetness.

―Sarah…Sarah…‖ The anguished and tender voice of her husband permeated her

consciousness. But she could no longer be reached. She was carried by the current of the

darkness…to the open sea where one could glimpse neither light nor shore.

108

AND THEN she heard the gongs and kulintang [1] at night. The tribespeople were dancing in joy.

The night wafted with overflowing wine. From her open window she saw two fireflies traveling

together in the sea of darkness.

Yes, love, you have your ways and excuses. She did not realize that its disguise was an

urgent telegram. She went to see her Dean and requested for a special examination in the course

she was taking. She could no longer wait for the scheduled examination day. She showed the

Dean the telegram entreating her to come home.

On the third day, she was already in Cotabato. She saw that her father had lost weight.

But her fears subsided. He father was cheerful and he talked spiritedly with his visitor. The old

man got up when he noticed her. He sat on the edge of the bed.

―I don‘t understand this, Tata. You are not as sick as the telegram would have me

believe.‖

―I‘m already well, child, already well… Doctor, this is Sarah, my youngest. She‘s

studying in Silliman. Sarah, Doctor Banson. The doctor who saved me.‖

―I have to go, Datu Maambong.‖ The doctor said goodbye after the introduction. ―Don‘t

tire him, he needs his rest,‖ he told Sarah.

―What happened to you ,Tata?‖ Sarah asked when the doctor had left.

―Malaria. It got worse and has affected my weak heart. No native healer could cure my

illness. Thanks to Dcotor Banson. But the doctor would not allow himself to be paid.‖

The next day, Sarah was in the yard watering their blooming walingwaling.

―The first time I set foot here, I knew immediately that there was a maiden in the house.

The flowers in the yard reveal the lovely secret. Sarah, you are the true manifestation of the

beauty of the walingwaling.‖

―Doctor, I didn‘t know that you are a poet.‖

After the breakfast, she heard the doctor and her father talking in the latter‘s room.

―I will give you, doctor, the plains of Atipulo. I want to repay my debt of gratitude.

The doctor laughed. ―You don‘t owe me anything. Datu Maambong. I am paid by the

government.

―No one can force you to come up the mountains.‖

―It is my duty, Datu Maambong, to serve my fellowmen. So don‘t bother yourself sith

the thought that you owe anything to the man whom you have hired.‖

EVERYDAY, Doctor Banson would pass by their house during his visits to his patients.

However, he talked with Sarah for a few moments only. He talked more lengthily with her father.

And there were days when Doctor Banson did not come. She would feel the emptiness

with each setting sun. So many clouds had been sent by the north wind beyond the far mountains.

The grass had withered. In a few days, the dry season would end. When the rains came it would

be time for her to leave for Dumaguete to continue her studies.

One day, while she was bathing in the falls, Dcotor Banson arrived on horseback. He

alighted and led the horse to the water. ―Sarah, I have an important matter to take up with Datu

Maambong. Do not hesitate to stop me if somehow, what I have to say will disturb your

happiness.‖

The doctor again mounted his horse after the animal had drunk. For a while he made the

horse linger. There was wishfulness in his eyes as he watched Sarah bathe in the sparkling waters

of the spring.

At home, she came upon the doctor and her father talking.

―Doctor, you seem to have fallen in love with the mountains.‖

―The mountains are beautiful, Datu Maambong. The ways of its inhabitants are

charming.‖

____________________________________________

[2] walingwaling, vandal sanderiana, a prized orchid specie.

109

―Doctor, I give you the plains of Atipulo in acknowledgment of your fine feelings. It is

our hope that you become one of our children.‖

―No, that is not what I meant to ask of you, Datu Maambong.‖

―Speak, I shall give you what I can.‖

―I wish to ask for Sarah…‖

Sarah…Sarah… The voice of her husband was tender, ardent, and full of love the first

time they savored the sweet original sin on the night of their wedding. Love is a flame… a sweet

fire that creates a thousand sparks of sensations like fireflies that pierce the thick veil of darkness

in search of the sweet honey shrouded by the night.

But…but… the thorns of happiness are sharp.

SARAH… Sarah… someone called. The voice was distant and sorrowing. The voice was raw

with sadness. The voice came from the dust all wet with tears. The voice was bound and dying.

The flower was on the groud…crumpled and drained of sweetness.

―Sarah?‖

She started. Her hands trembled as she untied her husband. His voice was broken as

though it did not belong to the man she knew. She followed it. She stood beside her husband

standing by the window. They saw the small fire of a kaingin [3] cleared by a farmer up in the

mountains. The watched the small light float like a firefly upon the sea of darkness.

―Sarah?‖ Her husband put his arm around her shoulder as he spoke. ―Let‘s go up the

mountains.‖

―The mountains are sick.‖ She was filled with anxiety.

―No, Sarah. The mountains are not sick.‖

―But…but…‖ She lost her thoughts and her heart beat wildly when she looked up and

saw in her husband‘s eyes the answer to her unfinished questions. Then darkness flooded their

house as the lamp ran out of fuel. She clasped her cocld hands together.

―Don‘t be afraid, Sarah.‖

―I‘m afraid…I‘m afraid of the darkness…‖

Faintly, a burst of gunfire entered her dazed consciousness. The night waqs bleeding in

the wilderness of moments…No star watched its reflection on the dew on the blades of grass…

For the first time, the lanterns of the fireflies gave out… and in the ponds the frogs were silent.

Still in her withered garden were left ungathered the wings of green butterflies. She heard the

agitation of their wings. And she cried.. She cried at the recognition of what they were searching

for in the dark.

She felt better when she saw the climbing flames of a fire up in the mountains. The light

blazed in the tears of her eyes. Is this the light? The light that had vanished from the wide plains

of their life?

___________________________________________ [3] kaingin, swidden farm

ooOoo

RICARDO PATALINJUG

Itom nga Sabado (ca. 1984)

ANG UNANG aksidente nahitabo nianang Septiyembre 13, 1951, adlawng Biyernes, sa

nagsingabot na ang kilumkilom. Ang nahitaboan mao ang kataposang dapit nga angay niini: ang

dakong hawan nga naglibot sa ganghaan sa lungib #07 nga nag-atubang sa higanting dita ug sa

napagba nga aping sa Guoran, ang bungtod nga unang giminahan sa karbon sa wa pay gubat apan

karon gibiyaan na kay nahurot na man ang deposito niini.

Matod sa pipila ka mga tawo nga nakasaksi sa hitabo, migula kuno si Ityong Sabanal nga

nagwangsi gikan sa baba sa lungib, nangomedya pa sa iyang mga kauban (kay guwatsinanggo

110

man kaayo ning tawhana) sa dihang may dakong bato nga nagdaling nanaog gikan sa

alimpulohan sa Guoran, mibanda sa punoan sa dita ug didto mohagsa sa ulo ni Ityong. Maayong

pagkabasag ang iyang bagulbagol ug may uban pa ganing nanumpa nga hipiksan gayod sila sa

utok ni Ityong nga miaslay.

―Sabaan man god kaayo nang tawhana,‖ may hamtong babaye nga nagkugos sa iyang

anak miingon samtang naglantaw sa patayng lawas ni Ityong nga giyayongan paingon sa ilang

balay. ―Bisan anha sa minahan, ang iyang baba dili motak-om, nahibawo man unta siya nga

delikado nang dapita,‖ dayon niyang singhag sa iyang anak nga naghingihingi.

―Daghan laging dili-ingon-nato ang nasuko nianang minahan. Ngano man gong hilabtan

pa man nang ilang dapit,‖ may tigulang babaye misumpay. Unya gipadaplin niya ang iyang balde

sa tinabal kay ang mga tawo nga nagpas-an sa minatay milabay man sa ilang nahimutangan.

―Uy, Uray Sayong, ayaw patakag tabi diha. Ang minahan dako baya kaayog gikatabang

dinhi,‖ may batan-ong babaye nga maldita kaayog dagway misagbat.

―Sus,‖ ug mitalikod si Uray Sayong nga nangyam-id. ―May labaw pa ba god diay sa

kinabuhi, Juliana?‖

―Uy, uy, Uray Sayong. Ayaw kog tawgag Juliana. Julie baya ang akong ngalan.‖

Ang liboran ug pilyong mga bata nga tigpanirador ug mga langgam sa lasang duol sa

minahan gibaoran dayon sa ilang mga ginikanan nga dili magpaduol sa maong dapit kay taw-an

lagi kini.

Pagkasunod semana, samtang ang siyam ka adlawng pangadye alang sa kalag ni Ityong

nagpadayon pa, may laing disgrasya nahitabo sa minahan. Si Peping Godinez nanarapo sa iyang

nawong mga pipila ka dupa gikan sa relis sa bagon sa dihang misalta ang puthawng sakyanan,

migawas sa relis ug midiritso paingon kaniya, daw gigiyahan sa kusgang mga kamot nga dili

makita. Wa mahitsura ang lawas ni Peping sa dihang giugkat na kini. Maayong pagkadugmok

ang iyang ulo ug dughan. Ang gikalibgan sa mga trabahador sa minahan kon nganong migawas

man ang bagon gikan sa relis nga unta wa may dipirinsiya kini. Maayo ang mga ligid sa bagon,

mao man usab ang mga relis: way nakaali niini.

Nianang Nobyembre, sa pagsugod sa ulan liwas sa Adlaw sa mga Minatay, ang lungib

#13 sa minahan nahugno ug nalubong nga buhi ang tulo ka mga trabahador. May laing upat usab

nga nangaangol.

Niining higayona, ang mga tigulang trabahador sa minahan gikuyawan na. ―Di

mahimong magpirme ni,‖ si Nong Ikoy miingon, ―Wa nay kaseguroan ang atong kinabuhi

dinhi,‖ ug mitungab dayon siya sa haponong dawat sa tubaan ni Manding Cleta.

―Bitaw,‖ sagbat ni Titi Ponso. ―Kinsay nasayod kon kita na sab unya ang isunod.

Buyno, tigulang na nuon ko, pero kon moretayir na ko, may pensiyon pa tingali kong madawat,

uy.‖

―Anha ka na tingali makabayad sa imong tanang utang nianang panahona, Ponso,‖ Si

Manding Cleta misumpay nga nagkusmod.

―Si Cleta baya… di bitaw nawagtang nang listahan ko sa utang,‖ ni Titi Ponso pa,

dayong pananghid nga mopauli na siya.

―Kinahanglan may himoon ta ini,‖ miinsistir si Titing Tomas.

Gabii na kaayo. Ang pikas nga bulan nagluspad sa dag-omong langit. Ang hait nga

uwang sa mga iro sa unahan nakapadugang sa kangiaw sa gabii. Si Manding Cleta nanguros ug

unya miingon nga manghipos na siya kay sayo ra ba siyang momata pagkasunod adlaw aron

paghikay sa painit. Nag-iyahay pagbulag-bulag ang mga tawo sa tubaan.

ANG AMARIS maoy usa ka hilit, katulgong walog sa Amihanang Sugbo. Kini usa lang ka baryo

(kaniadto), apan sulod sa miaging duha ka mga piliay, ang mga politikong nasaag dinhi misaad na

nga himoon kining lungsod ―dili madugay.‖ Gikan sa siyudad sa Sugbo, ang Amaris may 103 ka

mga kilometro, kapin kun kulang. Usahay, sa panahon sa ting-ulan, ang Amaris mahabulag sa

kalibotan sa gawas: dili maabot sa mga sakyanan gikan sa siyudad, ug ang mga sakyanan usab sa

111

sulod niini dili makagawas. Kay ang dalan nga gihakhak sa aping sa bungtod, tali sa taytayan sa

Panas ug sa utlanan sa balangay, seguro man gayod nga matabonan sa yuta nga dali ra kaayong

modahili inigbunok sa ulan nga usahay molungtad ug tagsa ka semana.

Sa opisyal nga taho sa Philippine Commission sa tuig 1904, ang Amaris nakaangkon ug

pipila ka mga linya sa imprinta kay kining maong dapit mao may mitagoan ni Quintin Tabal

(matod pa sa mga Amerikano, tulisan siya, apan ang mga tawo sa bukid moingon nga usa siya ka

maayong laking tambalan, misteryosong lider nga gitugahan ug gamhanang mga anting-anting

nga ikatandi sa mga anting-anting nilang Buhawi ug Leon Kilat) sa dihang gigukod siya sa mga

kostable gikan sa Camp Walker human niya sunoga ang Consolacion. May nahinumdom pa nga

ang iyang lawas diha matusak sa mga bala sa mga Mauser sa kapelyang bato sa Amaris.

Sumala sa kataposang survey nga gihimo sa balangay (Enero 1949), and Amaris may 411

ka mga pamilya, 810 ka mga kabaw, 716 ka mga baka, 3,613 ka mga baboy, ug laing 3,498 ka

mga kanding. Wala iapil pag-ihap ang mga manok, mga pabo, mga gangsa ug mga itik. Dinhi,

ang kasagarang gidaghanon nga mga sakop sa pamilya, unom. May 12 porsiyento sa mga

molupyo dinhi nga nakatapos sa kuwarto grado (tulunghaang primarya lang usab ang diha sa

baryo). May laing 2 porsiyento usab nga makamaong mobasa bisan wala makatunob sa

tulunghaan. Ang nahabilin matawag nga mga ilitirit gayod. Kadaghanan sa mga molupyo dinhi

mga katoliko, ug ang Amaris makapasigarbo ug usa ka kapelyang hinimo sa bato bisan tuod kini

gamay lang. Apan dinhi walay pari nga permanente.

Hinuon, kausa matag bulan, si Padre Anselmo, ang tigulang pari gikan sa katedral sa

Sugbo, moanhi dinhi aron magmisa ug mamunyag, kana kon dili mosugmat ang iyang hubak.

Ang Amaris makapasigarbo usab ug usa ka merkado bisan tuod dinhi may baligya lang

nga mapalit sa panahon sa tabo (matag Biyernes), kana kon kaagian ang dalan paingon sa

balangay. Si Liong Hua may maayong negosyo sa Amaris kay wala may laing kadaganan ang

mga tawo samtang maglakaw ang mga adlaw sa semana.

Ang panginabuhi nga gisaligan sa kadaghanan sa taga Amaris mao ang pang-uma kay

dinhi tabunok pa ang yuta, ug bisan unsay imong itanom kaluy-an gyod sa Ginoo. Ang

nagtrabaho sa minahan diyutay ra, kapin lang tingali sa usa ka gatos, apan may uban usab nga

nanginabuhi sa dagat.

Ang Amaris, bisan sa ka layo ug ka hilit niini, gisuwerte gihapon kay ang bahiya sa

Lamakan mikab-ot man sa silangang sidsid sa balangay, unya miporma ug luok sa Buhawian.

Dinhi gihimo ang pantalan nga kadunggoan sa dagkong mga barge nga maoy tighakot sa karbon

nga gimina.

Ang pantalan, bisan tuod dili kaayo lapad, maayo na lang kay kadunggoan man. Ang

mga tag-iya sa minahan mismo ang nagpahimo niini. Usahay, may mga bangka gikan sa Masbate

nga modunggo dinhi, magdala sa ilang mga baligya nga mga tadyaw, kulon, tuytoy, putohan,

nigo, ayagan, ubp.

Ang Amaris Coal Mines gipanag-iya sa Gonzalo Hernandez y Cia, nga ang ulohang

buhatan atua sa Manila. Ang nagpadagan sa minahan mao ang tigulang enhinyero, si Engr. Pedro

Ybañez, nga magpaulian sa Opon matag Biyernes sa hapon.

Ang mga kahimanan sa Amaris pulos lang minantinil busa ang kinabuhi sa mga

trabahador kanunayng mamilegro. Ang nagtrabaho sa ilawom sa yuta, pananglitan, walay mga

helmet. Ang ilang gitrabahoan usab kulang kaayo sa kahayag. Ang mga damba nga nagpugong

sa yuta sa itaas gigamitan lang ug mga ginabas nga punoan sa lubi ug tibuok nga mga punuan sa

ipil-ipil, busa ang posibilidad nga mahugno kini sa panahon sa ting-ulan dako kaayo. Apan lagi

kinsa may mga tinugyanan nga moanhi dinhi aron pagsusi sa kaseguroan sa kahimtang sa mga

trabahador nga ang Amaris impiyerno man alang kanila?

SA SIDSID sa kanipaan duol sa bukana sa sapa, diin anhi usab dinhi mag-abot ang tab-ang ug

ang parat nga tubig, ang nagkagidlayng payag ni Inse Bitud naghukdong nga mamingawon

ilawom sa karaang pagatpat. May nag-ingon nga sa survey nga gihimo kaniadtong 1949, si Inse

112

Bitud wala mahiapil pag-ihap kay wala may tinugyanan sa kagamhanan nga miduol sa iyang

payag.

Ang mga tigulang sa Amaris nag-ingon nga sa bata pa sila si Inse Bitud daan nang

tigulang. Walay nasayod sa iyang kagikan ug mga kadugo bisan tuod dihay higayon nga may

duha ka batan-ong mga lalaki nga nahaduaw sa iyang payag usa ka adlaw niana nga lisod nang

mahinumdoman.

Tungod kay ang payag ni Inse Bitud hawa ra man kayo sa ubang mga kabalayan (kay

kinsa bay gustong makigsilingan ug ungo?), ang mga molupyo sa Amaris wala makakita sa

tigulang nga mogawas sa iyang payag kon maadlaw. Ang mga hungihong nag-ingon nga si Inse

Bitud mogawas lang sa panahon sa kagabhion, apan dili na tawo kasarangan kondili usa na ka

anananggal.

Sa pagkamatay sa anak nga masuso ni Mando-Polin, ang balita sa Amaris nag-ingon nga

kini giawok ni Inse Bitud. Sa dihang gikuhaan si Romana sa iyang gimabdos nga upat ka bulan,

si Inse Bitud gihapon ang gipasanginlan. Si Romana nanabi nga nahilabay man god kuno siya sa

payag ni Inse Bitud gikang nanguha ug eskuba nga malagwis (ay, da, tambal god sa hilanat).

Udtong tutok siyang nahilabay sa payag ni Inse Bitud, ug nakakita gyod kuno siya sa maorag mga

kamot sa kalabera nga miwaling sa sagurang tak-op sa tamboanan sa payag ug sa nagsigang mga

mata nga maoy nakapanlimbawot sa iyang balhibo.

Apan sa abagahan sa bungtod sa Humay-Humay, may laing tigulang nga nagpuyo nga

gitahod sa taga Amaris: si Tatay Isko, maayong laking tambalan ug kaaway sa mga maligno. Ah,

pila na ba nga mga molupyo sa Amaris nga giusikan ni Inse Bitud ug gidautan sa taga banwa nga

iyang giluwas? Pastilan, kinsa goy moihap nga kanunay man kaayo ning hitabo! Ang payag ni

Tatay Isko kanunayng gidugokan sa mga tawo nga magpatambal sa hilanat, hubag, tipdas, buyag,

hubak, biyuok, dupang, ug bisan unsa na lang.

Kausa, sa dihang nahaduaw si Tatay Isko sa tubaan ni Manding Cleta aron mokuhag

tunga sa tuytoyng bahal, miingon siya nga si Inse Bitud dili mapukan hangtod dili makuha gikan

kaniya ang usa ka bililhong itom nga kinulit nga kabilin ni Quintin Tabal. ―Ang itom nga kinulit

maoy tinubdan sa iyang gahom,‖ miingon si Tatay Isko.

―Nan, nganong di man nuon nato kuhaon nang iyang kinulit?‖ may aresgadong batan-on

nga misugyot.

―Aron mangguwa sa imong baba, ilong ug dunggan ang mga bakukang, mga putyokan,

mga uhipan, mga tanga ug mga udto-udto?‖ sikmat ni Tatay Isko.

Nahilom lagi ang aresgado.

―Dili kay si bisan kinsa lang ang makahimo sa imong nahunahunaan, Undo,‖ mipuno si

Tatay Isko, dayong hangyo kang Manding Cleta nga ilista lang una ang iyang gikuhang bahal kay

hiapikihan kaayo siya niadtong semanaha.

SA UNANG takdol sa Bulan sa kuwaresma, may tinagong itom ang mga tigulang trabahador sa

minahan. Maoy ilang gisabotsabotan kon unsay ilang maayong buhaton aron mahunong ang

nagpadayong pagkalas sa kinabuhi diha sa minahan. Apan way usang nasayod sa ilang husto ug

segurong buhaton mao nga nakahukom silang mokonsulta lang una kang Tatay Isko ayha pa sila

molihok.

Apan si Tatay Isko usab way andam nga tambag sa kalihokan nga sama niadto ka

delikado. Ang tigulang miingon nga kini kinahanglan ug igong panahon sa pagsuta. ―Ato unang

tinoon kon unsa ‗ilang‘ gusto,‖ miingon siya. Ug nianang gabhiona dayon misugod siya

paghigda sa minahan. Sulod sa siyam ka mga gabii si Tatay Isko diha natulog sa minahan:

ilawom sa higanting dita. Samtang ang mga molupyo sa Amaris nagtikuskos ug nanghagok na sa

ilang tagsa-tagsa ka mga panimalay, si Tatay Isko, inig-abot sa tungang gabii, mosipit dayon sa

iyang banig ug unlan ug mopaingon sa minahan. Ilawom sa higanting dita bukharon niya ang

iyang banig. Unya mosamsam siya sa iyang tulumanong orasyon, mohigda ug mopiyong sa

113

iyang mga mata. Sa way pagpanagana mosolod dayon siya sa iyang lubog ug kuyaw nga

kalibotan.

Sa ikanapulo ka gabii, gisultihan ni Tatay Isko ang mga tigulang nga mikunsulta kaniya

nga ang gikinahanglan sa minahan dugo sa tawo mismo. ―Ang halad nga ‗ilang‘ gipangayo

kinabuhi sa tawo mismo. Dili ‗sila‘ modawat ug minos niini,‖ luya niyang taho.

―Kamahal sab sa ilang gipangayo,‖ may mihagawhaw.

―Apan kon tapos niini wa nay madisgrasya, Nganong di man nato ni pangisgan?‖ may

misugyot.

―Bitaw, usa ka kinabuhi lang ang gikinahanglan alang sa kaluwasan sa uban. Di ni ngil-

ad para nako.‖

Ug sa samang gabii naporma ang ilang hukom paghatag sa gipangayong halad sa

minahan. Apan ang dakong suliran ko kinsa ang ihalad. Kining butanga, nasayod sila, hilabihan

ka delikado, ug si Tatay Isko mismo miprangka nga dili siya mangilabot niini. Hinuon mipasalig

siya paghimo sa seremonyas kon ang isakripisyo makaplagan na. ―Ug kini maayo untag

masulbad dayon,‖ mipuno siya, ―kay ang halad ra ba nga sama niini ka delikado mahimo lamang

kausa sa usa ka tuig: sa adlaw nga patay ang Diyos, sa itom nga Sabado.

MARTES Santo. Ang mga batang bag-ong gipanuli ni Ingko Pilo banha nga nangaligo sa

baybayon duol sa pantalan. Nianang gabii sa samang adlaw, ang balay nila ni Cencio-Pering

nagkagubot kay ang ilang kamanghoran, si Balaong, wala mahiuli. Apan si Nandoy nga

katalirongan ni Balaong mipahibalo sa magtiayon nga si Balaong mikuyog kanila pagpangaligo

sa dagat nianang buntag. ―Nagpatuli man sad to siya,‖ miingon ang bata. Hinuon wala kuno siya

makamatikod niini nga mikuyog kanila sa ilang pagpamauli

Ang sidsid sa baybayon gisuhid sa mga tawo nianang gabhiona apan si Balaong wa gyod

igkita.

Nianang kilumkilom sa Miyerkoles Santo, si Angkoy Kimpang, ang maninibit ug nipa sa

Amaris, naghangos nga miabot sa balay nilang Cencio-Pering, nagkaguhal nga mitaho nga

nakakita siyag maorag bata nga gianod sa kanipaan duol sa bukana sa sapa. Wa na lang siya

mopadayon didto kay nahadlok siyang di makasugakod sa kalapokan ug kagaangan. Gawas pa

usab, mipadayon siya, duol na kini sa payag ni Inse Bitud, ―ug nahibalo na bitaw mog kinsa si

Inse Bitud, Noy Cencio.‖

Naganayan ang mga tawo paingon sa kanipaan, nagdalag andam nga mga sulo nga

hinimo sa langkay ug unas.

Ang mga bayongbayong isog nga nag-una sa pundok, nagpasiatab sa mga dalaga nga

mikuyog sa panon.

Nianang gabhiona nakuha gyod ang patayng lawas sa bata. Sa samang gabii, sa bilar nga

gihimo, lanog ang mga hagawhaw nga gidawatdawat sa mga dalunggan: nga si Inse Bitud misiaw

na usab sa iyang pagka mangtas. Ang Kuwaresma, miingon si Tatay Isko, ting-uhaw sa mga

ungo sa dugo sa tawo. Ang duda sa mga tawo nga si Balaong giabat ni Inse Bitud mao nga

nalumos kini.

Tinuod nga si Tatay Isko wa motataw sa iyang sugyot, apan dihay hanap niyang

gipasabot nga maoy nakapahauknol sa mga tigulang trabahador sa minahan: nga si Inse Bitud

bisag mangtas, tawo gihapon. Kon ang iyang kamangtas angay man butangan ug utlanan, nan,

maayo na lang usab hinuon nga gamiton siya sa laing mga katuyoan nga may silbi sa kadaghanan.

Nanglitik sa iyang mga tudlo Titing Tomas. Husto! Kon si Inse Bitud ang gamiton nga

halad, duha ka dagkong mga suliran ang ilang masulbad, ug dili pa sila mahasol kay wa may

mangita niini.

Apan ang itom nga kinulit, kinsay mangahas pagkuha sa itom nga kinulit?

Ang bagis nga si Kadong nga nakatrabaho sa pantalan sa Sugbo, ug ang pag-umangkon

ni Cencio nga si Ampit nga nakatuon ug eskrima sa karaang mga eskrimador sa Dulho,

mibuluntaryo nga silay mokuha sa itom nga kinulit ni Inse Bitud.

114

―Apan ayaw ninyo hilabti ang tigulang,‖ tugon ni Tatay Isko.

Nianang Huwebes sa gabii, sa pagsalop sa bulan, si Kadong ug si Ampit misuot sa

kangiob paingon sa payag ni Inse Bitud.

Sa ikaduhang pagpanuktugaok sa mga manok, nahibalik ang duha, apan si Kadong gipas-

an na ni Ampit. Nagping-it ang nawong ni Kadong nga miinanay pagpanglagom. Si Ampit

naghinugilon nga sa ilang pagdangadanga sa luyo sa payag sa tigulang, may mikalit lang

paghagiyos sa batoong yuta, may maorag misitsit usab, ug si Kadong nalup-og.

Gipapahawa dayon ni Tatay Isko ang mga tawong nanag-alirong kang Kadong gipalayo

ang suga, ug misugod dayong paghonghong ngadto sa dalunggan sa miligdas nga batan-on sa

iyang gamhanang orasyon. Ug wala pa gani makaagahad si Titing Tomas tapos ang usa ka hataas

nga tungab sa bahal, si Kadong mibangon na, nagpanglingo-lingo sa iyang ulo ug nangayog

tubig. Miingon siya nga dili diay sayon taakon ang teritoryo ni Inse Bitud.

―Bitin nga baboy-baboy ang nakapaak nimo,‖ miingon si Tatay Isko. ―Bisan ang kabaw

nga hipaakan sa maong bitin di magdugay,‖ mipuno siya. :Kon wa ka pa madala pagdali ni

Ampit dinhi, di ka dangtag buntag,‖ miprangka ang tigulang.

Midungoy si Kadong ug si Ampit sa ilang nabati.

Unya si Tatay Isko mipasalig nga siya na lang mismo ang mangunay pagkuha sa itom

nga kinulit ni Inse Bitud, ―Sa Sabado ang halad,‖ miingon siya ug milingilingi kay gustong

modimdim sa haponong dawat. May mitunol sa tuytoy ug si Tatay Isko gitungab niini sa tumang

ka matagbawon.

BIYERNES Santo. May batan-ong pari gikan sa Sugbo, si Padre Renato Bautista, nga nagmisa

sa kapelyang bato ug nagpasiugda sa tradisyonal nga siete palabras nianang pagkahapon.

Ang gikahibudngan ug dako sa taga-Amaris nianang adlawa mao ang wala nila

paabotang pagtugbong ni Inse Bitud gikan sa iyang nagkagidlayng payag sa banwa ngadto sa

hawan sa ubos aron mosimba.

Nagpalayo si Inse Bitud sa uban. Didto lang siya moluhod sulod sa hataas nga panahon

atubangan sa dakong Santo Kristo sa ngiob nga suok sa kapelya. Nagsul-ob siyag itom, napuno-

sa-mga-tapak nga kimona ug saya. Ang iyang nagpalpag, puti nga buhok usab iyang gitabonan sa

itom nga bandana nga daghan na usab kaayog mga buslot. Hilabihan na gayod diay niya ka

tigulang. Ang iyang nawong maorag luy-a nga nalawos sa hataas nga utong sa kainit sa

tinghulaw. Ang timaan sa kinabuhi diha sa iyang nawong mao ra ang iyang luhaong mga mata

nga naglihok. Iyang gidapo sa iyang dughan ang iyang nipis, bukog-na-lag-panit nga mga kamot

samtang ang iyang mga mata usab hugot nga naglantaw sa tawong nagkadugo sa iyang balabag.

Tapos sa mga tulumanon sa kapelya niadtong adlawa, si Inse Bitud mipauli sa inihap nga

mga lakang. Nanglagbas siya sa laing dalan: tingali tungod kay gusto siyang molikay niadtong

madudahong mga mata nga nagsigig tutok kaniya.

Pipila ka mga gutlo tapos sa tungang gabii, samtang ang ubang mga molupyo sa Amaris

nagsugod na pag-abi-abi sa ilang mga damgo, may pundok nga mihinok pagsuot sa gabii lahos

ngadto sa nagkagidlayng payag sa bukana sa sapa. Ang ilang tanang mga kalihokan niadtong

gabhiona ilang gihimo sa dakong pagmatngon ug kahilom. May nag-ingon nga sa ilang pagsulod

sa payag ni Inse Bitud ang tigulang nagluhod kuno atubangan sa iyang gamayng Santo Kristo nga

gihayagan sa nagkaupos nga kadela.

Sa paghamag ug paghakop sa nagkurog nga mga kamot sa nagluhod nga tigulang, kini

wala gani molihok. Igo lamang niabli ang iyang baba (daw samad nga giwiwi) apan way tingog

nga migula niini. Ang iyang mapangutan-ong mga mata mikipatkipat ug unya gibahaan sa mga

luha. Wala, wala siyay gipamulong bisan unsa. Apan ang iyang mga mata nga wala makasabot

mipadayon pagtutok sa mga tawong migapos kaniya.

Ang wa makasabot nga mga mata ni Inse Bitud nagpabiling mapangutan-on bisan gidala

na siya ngadto sa minahan ug gihungit sa higanting crusher. Mitiyabaw ba siya o wala sa pag-

andar sa makina, way nasayod ug way nahinumdom, basta ang unang tulo sa iyang dugo gisalod

115

ni Tatay Isko sa tuytoy ug gisablig ngadto sa nagkalain-laing mga lungib sa minahan, sa mga

baba sa nagngiob nga mga gahong, sa mga hawan nga giagian sa mga relis, sa mga bungtod nga

minahon pa.

KARON ang Amaris lahi na sa Amaris kanhi. Sus, kadako nag kalainan. Lungsod na gyod ni

ron, ug maayo na sab ang dalan paingon didto. Ang Amaris Coal Mines gibaligya sa Gonzalo

Hernandez & Co., ngadto sa Amerikanhon nga Hubard & Co., Ltd. Moderno na ang mga

kahimanan sa maong minahan, ug kini may kapin na gani sa 700 ka mga trabahador karon. Tagsa

na lang sab kaayo ang mga aksidente sa maong minahan. Sa pagkakaron, ang gipangita sa mga

mamumuo sa minahan sa Amaris dili na kaseguroan sa ilang kinabuhi kondili kaseguroan na sa

ilang panginabuhi. Ang usa ka dakong unyon sa Sugbo, ang KP, nangampanya ug mga membro

sa Amaris ug may nag-ingon nga sa miaging bulan midaog kini sa eleksiyon nga gihimo sa

minahan. -o0o-

BLACK SATURDAY

Translated by Erlinda K. Alburo

THE first mishap occurred on September 13, 1951, a Friday, while dusk was falling. Where it

happened was least expected: the vast clearing around cave #07 fronting the giant

dita [1] tree and the dark side of Guoran, the mountain first mined for coal before the war but

which was deserted now that its deposits were exhausted.

According to several persons who had witnessed the accident, Ityong Sabanal came out

of the cave grinning, cracking jokes with his companions (he was such a comic), when a big rock

rolled down from the crest of Guoran, bounced off the dita, and landed on Ityong‘s head. His

skull was smashed; in fact, some swore they were splattered with bits of brain.

―He was so noisy,‖ robust woman carrying a child was saying, watching the corpse of

Ityong being carried toward his house. ―Even while inside the mine, his mouth would not close,

although he knew how dangerous the place is,‖ she said before scolding her whining child.

―I‘m sure the mine has angered many spirits. Why should their abode be disturbed?‖ an

old woman chimed in. She moved aside her pail of salted fish to make way for the men who

were carrying the corpse.

“Uy! Uray [2] Sayong, don‘t talk so rashly now. The mine has surely helped us a lot,‖ a

young naughty-looking woman answered.

―Sus,‖ Uray Sayong exclaimed, turning her back and pouting. ―How can anything be

more important than life itself, Juliana?‖

―Hey, hey, Uray Sayong. Don‘t you call me Juliana. My name is Julie.‖

Soon, the mischievous children roaming about, who used to shoot birds with their

slingshots in the woods near the mine, were warned by their parents not to go near the place

because of the spirits inhabiting it.

The following week, while the nine-day prayers for Ityong‘s soul were still going on,

another mishap occurred. Peping Godinez was wiping his face a few meters away from the

railtracks of the freight cars when the iron vehicle sprung loose and hit him, as though guided by

strong invisible hands. Peping‘s body was crushed beyond recognition when they dug it out. His

head and chest were smashed. The workers could not understand why the freight car jumped the

tracks when it had no defect. Both the wheels and tracks were in good order, and there was no

obstruction.

That November, when the rains started to fall after All Soul‘s Day, cave #13 of the mine

______________________________________ [1] dita, big tree with light wood for making wooden slippers, its bark a medicine for malaria.

[2] Uray, the first of many forms of address to older persons used in the story. Others are Inse and Manding

for a female; Nong, Titi or Titing, Tatay, and Ingko for a male.

116

collapsed and buried alive three of the workers. Another four were seriously injured. This time

the older workers were scared. ―This cannot go on,‖ Nong Ikoy said. ―Our lives are not safe

here,‖ he added, and gulped down some of the afternoon‘s tuba ration at Manding Cleta‘s store.

―Yes,‖ Titi Ponso agreed. ―Who knows if we are to die next?‖ I admit I am already old,

but when I retire I‘ll still have my pension, won‘t I?‖

―Perhaps, then, you can pay all your debts, Ponso,‖ Manding Cleta interjected with a

frown.

―Well, Cleta… that list of my debts won‘t disappear,‖ Titi Ponso replied before taking

his leave of the group.

―We have to do something,‖ Titing Tomas insisted.

The night was deep. The half-moon paled in the dark sky. The piercing howls of the

dogs beyond underlined the loneliness of the night. Manding Cleta made the sign of the cross,

then said she was folding up for the night for she had to wake up early the next day to prepare an

early repast. The men at the tuba store then went their separate ways.

AMARIS was a remote, sleepy valley in Northern Cebu. It was a barrio then, but, during two

past elections, the politicians who had strayed there promised that it would become a town

―soon.‖ From Cebu City, Amaris was more or less 103 kilometers away. Sometimes, in the rainy

season, Amaris was isolated from the outside world: vehicles from the city could not reach it nor

could vehicles from Amaris leave it. The road hacked out of the mountainside, between Panas

bridge and the barrio‘s boundary, would surely be covered by a landslide if rain fell for a whole

week.

In the official report of the Philippine Commission in 1904, Amaris got mentioned in a

few lines of print for it was a refuge of Quintin Tabal (who was a bandit to the Americans, but to

the mountain folk an expert faith healer and a mysterious leader endowed with the powerful

amulets similar to those owned by Buhawi and Leon Kilat) when he was pursued by constabulary

soldiers from Camp Walker after he and his men set fire to Consolacion. Some still remember

how his body was riddled by Mauser bullets at the stone chapel of Amaris.

From the last census of the village in January 1949, one learns that Amaris had 411

families, 810 carabaos, 716 cows, 3,613 pigs, and 3498 goats. The count excluded chickens,

turkeys, geese, and ducks. The average family size was six. About 12 percent of the inhabitants

reached the fourth grade (the barrio had only a primary school). Another 3 percent knew how to

read without having attended school. The rest could be called ilitirit.[3] A majority of people

were Catholics and Amaris was proud to have a chapel made of stone even if a small one. There

was no permanent priest stationed in the village.

However, once a month, Padre Anselmo, the old priest from the Cebu Cathedral, would

say mass and officiate at baptism, but only when he was not down with a fit of asthma.

Amaris was equally proud of a marketplace even though the vendors converged there

only on Fridays, whenever the road to town was passable. Liong Hua had a thriving business in

Amaris for there was no other store during the rest of the week.

Most of the Amaris folk depended entirely on farming for here the soil was fertile, and

anything they planted would receive God‘s blessing. Not many worked in the mine, perhaps a

little more than a hundred, while others eked out a living from the sea.

Despite its distance and seclusion, Amaris was fortunate that the bay of Lamakan reached

the eastern outskirts of the village, forming the cove of Buhawian. Here was built the wharf

where big barges could load the coal from the mine.

Although not very wide, the wharf served its purpose. The owners of the mine erected it

themselves. Sometimes, boats from Masbate would dock here to sell big and small clay jars,

pots, winnowing trays, sieves, and others.

_____________________________________ [3] ilitirit, a corruption of the word ―illiterate.‖

117

The Amaris Coal Mines was owned by Gonzalo Hernandez & Co., whose main office

was in Manila. The operations manager was Pedro Ybañez, the old engineer who went home to

Opon on Friday afternoons.

The tools and equipment of Amaris were all makeshift, thus posing some danger to the

workers‘ lives. Those who worked underground, for instance, wore no helmets. Their work area

was insufficiently lighted. The scaffolding supporting the ground above was made up of coconut

lumber and slender ipil-ipil [4] trunks, such that the whole thing could give way in the event of

very heavy rainfall. But then, what government inspector would come all the way here to see to

the safety of the workers when Amaris was like hell to them?

AT THE edge of the nipa swamp, near the mouth of the river where fresh and salt waters met, the

rundown hut of Inse Bitud leaned weary and lonely under an ancient pagatpat [5] tree. Some

opined that in the survey of 1949 Inse Bitud was not included since no government agent chanced

upon her hut.

The old folk of Amaris would say that while they were still children, Inse Bitud was

already an old woman. No one could tell where she came from or whether she had any kin,

although two young men had visited her hut once, on a day now too difficult to remember.

Since the hut of Inse Bitud was so isolated from the others (for, after all, who would want

to live beside a witch?), the inhabitants of Amaris had never seen the old woman emerge from her

hut in the daylight. Rumors had it had Inse Bitud came out at night, not as an ordinary human

being but as an anananggal, [6] a being that roamed the air and preyed on human flesh.

When the infant of Manolo-Polin [7] died, the word in Amaris was that it was victimized

by Inse Bitud. When Romana miscarried in her fourth month, Inse was blamed, too. Romana

said that she had passed by the old woman‘s hut while gathering herbs (one of those remedies for

fever). It was high noon when she passed and she swore to having seen skeletal hands, pushing

aside the saguran [8] screen of her hut, as well as blazing, frightening eyes.

Yet, at the shoulder of the hill of Humay-Humay, there also lived an old man respected

by Amaris folk. He was Tatay Isko, a renowned faith healer and nemesis of evil spirits. How

many of those from Amaris, said to have been harmed by Inse Bitud and the tagabanwa [9]

spirits, were saved by him? But then who would bother to count since this was such a frequent

happening! The hut of Tatay Isko was always crowded with people sick of fever, boils, measles,

buyag, [10] asthma, mumps, allergies, and others.

Once, when Tatay Isko visited Manang Cleta‘s tuba store to get half a jug of bahal, [11]

he said that Inse Bitud could not be overcome for so long as she had the precious black engraving

that once belonged to Quintin Tabal. ―This black amulet is the source of her power,‖ Tatay Isko

said.

___________________________________________ [4] ipil-ipil or byatilis, a large hardwood tree of the primary or secondary forest furnishing yellowish lumber

and a dye from the bark (Intsia bijuga).

[5] pagatpat, a tree found in mangrove swamps (Sonneratia caseolaris and acida).

[6] anananggal, a creature of lower Philippine mythology, the upper half of whose body separates at night to

look for victims.

[7] Manolo-Paulin: a practice peculiar to Cebuano folk is referring to a married couple this way,

particularly in identifying children or possessions.

[8] saguran, cloth woven of fiber taken from the unopened leaf of the buri palm, similar to raffia, used for

curtains, blankets, and the like.

[9] tagabanwa, a supernatural being inhabiting woodlands, capable of making people invisible or of

inflicting diseases.

[10] buyag, a disease afflicting a person brought on by a person or supernatural being called a buyagan.

[11] bahal, two or three day old tuba.

118

―Well, why don‘t we take that amulet from her?‖ a daring young man suggested.

―So that beetles, wasps, centipedes, scorpions, and udto-udto [12] would crawl out of your

mouth, nostrils and ears?‖ Tatay Isko answered.

That silenced the young man.

―It‘s not just any one who can do what you‘re thinking of, boy,‖ Tatay Isko continued,

asking at the same time Manang Cleta to list down the bahal he was taking since he was in a bit

of a tight fix that week.

ON THE first full moon of Lent, the more elderly mine workers had a secret meeting. They

discussed what to do to stop the loss of lives in the mine. But no one knew of a sure way, so they

decided to consult Tatay Isko.

Tatay Isko himself had no ready advice on such a serious matter. The old man believed

that it was important to investigate first. ―Let‘s find out what the spirits want,‖ he said. That very

night, he started lying in at the mine. For nine nights, Tatay Isko slept there, under the giant dita

tree. While the residents of Amaris curled up in their beds and snored in their homes, Tatay Isko

would carry his mat and pillow at midnight and walk to the mine. Under the giant dita, he would

spread out his mat, mutter his usual orasyon, [13] lie down and close his eyes. Thus, without

hesitation, he would enter the shadowy and perilous world.

On the tenth night, Tatay Isko told the older men who had consulted him that the mine

needed the blood of a human being. ―The spirits ask for no less than the life of a human,‖ he

reported weakly.

―What a high price they are asking!‖ someone whispered.

―But if it means putting an end to the accidents, why don‘t we dare it?‖ another

suggested.

―That‘s right, what‘s one life compared to the many? That‘s not too bad, I think.‖

That night they decided to give the desired offering to the spirits. The big question,

however, was the sacrifice itself. This matter, they knew, was a very grave one, and Tatay Isko

himself said frankly that he did not want to get involved in it. However, he assured them that he

would perform the ceremonies when they had secured the sacrifice. ―And this had better be done

soon,‖ he added, ―for an offering as serious as this can be made only once a year: the day that

God is dead, on Black Saturday!‖

IT WAS Holy Tuesday. The boys newly circumcised by Ingko Pilo were swimming noisily at

the beach near the wharf. On the night of that same day, the household of Cencio-Pering was in

commotion because the youngest son, Balaong, had not yet turned in. Nandoy, who was of the

same age as Balaong, informed the couple that Balaong had gone swimming with their group

that morning. ―In fact, he was also circumcised,‖ the boy said. However, he had not noticed

whether Balaong returned to the village with them.

That night, the people searched the beach but did not find Balaong.

On Holy Wednesday, at dusk, Angkoy the lame, who made nipa-thatch roofing in

Amaris, came panting to the house of Cencio-Pering to inform the couple that he had found what

looked like the body of a child floating in the swamp near the rivermouth. He did not proceed to

retrive it because he was afraid he could not get through the deep mud and rough corals. Besides,

he continued, it was near the hut of Inse Bitud, ―and you all know who Inse Bitud is, Noy

Cencio.‖

People followed one after another toward the nipa swamp, bringing torches made out of

________________________________________ [12] udto-udto, a tiny poisonous black snake having bright reddish-orange eyes, so-called because its poison

is said to kill the victim at noon, or udto.

[13] orasyon, a magical formula in Latin or pseudo-Latin which has curative or other magical powers.

119

coconut fronds. The braver young men led the group, showing off to the girls who were with

them.

That night they retrieved the corpse of the boy. Later, during the wake, loud whispers

circulated that Inse Bitud had shown her monstrous side once more. Lent, Tatay Isko said, was

the season of the witches‘ thirsting after human blood. The people suspected that Balaong had

fallen prey to Inse Bitud and had drowned.

Nobody could say that Tatay Isko was suggesting specific, but his statement hinted at

something which brought the older workers of the mine to attention: that Inse Bitud might be a

monster, but she was also human. If her beastliness were to end, then, it would be better to use

such an end for the benefit of most of the people there.

Titing Tomas flicked his fingers. That‘s right! If they used Inse Bitud for the sacrifice,

they would be solving two serious problems, and they wouldn‘t be bothered at all since no one

would come looking for the old woman, anyway.

But who would dare steal the black engraving from her?

Kadong, a roughneck who had once worked at the wharf in Cebu, and Ampit, Cencio‘s

nephew who had studied eskrima [14] from the old masters of the art in Dulho, volunteered to take

care of the black amulet.

―But don‘t harm the old woman,‖ Tatay Isko cautioned them.

At the second crowing of the roosters, the two volunteers returned, with Ampit carrying

Kadong on his back. The latter‘s face was writhing and it was turning blue. Ampit related how,

behind the old woman‘s hut, something had swished and hissed on the rocky ground and how, all

of a sudden, Kadong fell unconscious.

Tatay Isko immediately shooed the crowd away to clear the space around Kadong and,

away from the light, he started whispering his potent orasyon into the ears of the unfortunate

youth. Before Titing Tomas could even burp after gulping some bahal, Kadong was already on

his feet, shaking his head and asking for water. He said that, indeed, it was no joke treading on

Inse Bitud‘s territory.

―It was a baboy-baboy [15] snake that bit you,‖ Tatay Isko said. ―Even a carabao doesn‘t

last long if struck by that kind,‖ he said. ―Had not Ampit brought you here promptly, you

wouldn‘t be around to see the morning,‖ the old man told him frankly.

Kadong and Ampit hung their heads upon hearing that.

Then Tatay Isko declared his intention to get the black amulet himself. ―The offering is

on Saturday,‖ he reminded them, glancing sideways at the afternoon ration of tuba. Someone

handed him a small jar and he drank his full.

IT WAS Good Friday. A youthful priest from Cebu, Fr. Renato Bautista, was saying mass in the

stone chapel and leading the traditional Siete Palabras [16] that afternoon.

What truly surprised everybody in Amaris that day was the unexpected attendance of Inse

Bitud, who had emerged from her rickety abode among the trees to come out into the open and

hear mass.

Inse Bitud steered clear of everyone. She knelt for a long time in front of the large statue

of Christ in a dim corner of the chapel. She was dressed in a black, well-patched native skirt-and-

blouse. Her loose white hair was covered by a black kerchief full of holes. She was very old

indeed. Her face was like ginger shrivelled by a long drought. The only sign of life in her face

were her watery eyes. She crossed her skinny hands over her breast while her eyes focused on

the bloody figure of the man on the cross. ________________________________________________

[14] eskrima, a native form of fencing using canes and/or bolos.

[15] baboy-baboy, a poisonour specie of snake.

[16] siete palabras, a set of sermons given on Good Friday, and based on the ―seven last words‖ of Christ.

120

After the chapel service that day, Inse Bitud headed for home in measured paces. She took a

detour, perhaps wanting to avoid the suspicious eyes that scrutinized her.

A few minutes past midnight, while the rest of Amaris were beginning to dream, a group

stealthily moved in the night to get to the rundown hut at the rivermouth. Their movements in the

dark were cautious, quiet. There were those who later said that the old woman was kneeling in

front of a small statue of Christ that was illumined by a melting candle.

When trembling hands caught the kneeling woman, she did not resist. She only opened

her mouth (like a wound stretched open) but no voice came out. Her questioning eyes blinked,

then welled with tears. Nothing, not a word did she utter. Her uncomprehending eyes stared on

at the men who were tying her up.

The uncomprehending eyes of Inse Bitud remained questioning even when she was

brought to the mine, and then fed into the giant crusher. Whether she cried out or not when the

machine started to whir, no one knew and no one remembered, but the first drops of her blood

were caught by Tatay Isko in a small jar and sprinkled unto the different caves of the mine, there

on the mouths of the dim hollows, on the clearing traversed by the railway, and on the hills yet to

be mined.

NOW Amaris is not the Amaris of yesterday. Christ, what a difference! This is now a town, and

the road to it is much improved. The Amaris Coal Mines was sold by Gonzalo Hernandez & Co.

to the American-owned Hubard &Co., Ltd. The mine now boasts of modern equipment and has

over 700 employees. Accidents occur very rarely. Today, what the mine workers are after is no

longer security of life but the security of their work. A large union in Cebu, the KP, is recruiting

members in Amaris and someone has reported that, last month, it won in the certification election

conducted at the mines.

oo0oo

JANUAR YAP

Dekada (1997)

ULI dayon. Ayaw paghapit-hapit.

Mao kadto ang pahimangno ni Papa, niadtong naa pa ko sa sentral. Kadtong mga tuiga

nga ang Sambag Uno wa pa kalugdi sa buling, ug ang panahon aslom pas tamarindo nilang Atsan.

Si Onyot Bakang dili kahisakpan (mao nga gianggaan og Sandy Eskapo Jr.) Naliwat si Onyot sa

iyang amahan, si Sandy, mat-an, bakang sab, ug matud sa mga silingan, Public Enemy Number 1.

Apan ang iyang asawa ngas nang Myla, may lang sag naa siya. Inigkalipat, himaya siyang

giambitan.

Tungod kay mao kadtong mga tuiga nga kada ligas paka: mapaltikan, maindyan,

maayspikan, madakdakan, makulatahan, malubagag liog. Si Tsila nga aktibos Sagrado giunay ra

pud sa iyang ig-agaw ngas Lagum, usa kuno ka Esparo. Si Noy Lario gidakdakan sa kahon sa

booster ni Tags, iyang rocker nga apo. Si Noy Panoy nga patulon gibinuangag tukmod ni Suysoy

sa imburnal, ug wa na sukad hikit-i. Si Suysoy gibinuangan sag dunggab ni Torax,

kinamagwangan ni Panoy, nga karon wa na sab hikit-i.

Sa pamulitika sa barangay, duha ang mag-atbang kada eleksyon: si Dodo Buot ug si Ely

Impas. Matud pas kampo nilang Dodo, silay "mag-Buot." Apan matud pas mga bata ni Ely, "kung

mag-Buot-buot sila, Impas sila." Si Dodo taga-Areola, ug si Ely nahatipon sa mga skwater luyos

grandstand sa Abellana. Usa kuno ka pinanser. Iyang bata-bata si Bakang, usa sa iyang mga

bodyguard.

Mabuntag, masaksihan na lang, may nagbad-ay sa may eskina, gitapok-an, morag

ilagang nalumos sa kanal. Moapil sab kog tapok. Maminaw, moantog sab. Mao kadto ang

121

Sambag Uno sa unang dekada sa akong kinabuhi. Dekada kadtos paghapit-hapit, sa pagkasangit.

Dekada sa pagkahanaw. Dekada sa pagpanaw.

"ULI DAYON. Ayaw paghapit-hapit," ug dayong suksok ni Papa sa tally sheet sa garter sa

akong shorts. Magbantay kay lagi, kusog ang dakop ron. Sebin terti na. Adunay React nga

nagstambay sa eskina, namasin, managhap. Kinahanglang hugot ang garter para way diskwido.

Tingali nyag naay modaog, makatapal nya.

"Uli gyud dayon…" Apan imyun na ko. Karong gabhiuna tiwason namo ni Suwang ug

Balbaks ang among napakyas nga pagpamoso didtos luyo sa White Dorm, sa di pa moabot ilang

Dondon coordinator. Mosira ang ting-remit alas dyis pa. Si Ada, alas otso tig-ulian gikan sa

Southwestern. Kinahanglang minus dyis pa lang makaplastar na mi sa may sambag luyos dorm,

bantang sa bintana. Lisod masakpan kay ang mga baliko nga sanga niini, tinukuran nag balay sa

dawindi. Mao tingali, matud pa ni Suwang, nga ang ilang mga silingan didtos bukid sa Dalaguete

nagtuo nga adunay agta ang mga sambag.

"Boyaks, shalan ba nimong dugaya!" ang reklamo ni Suwang.

"Erpats man gud, dugayg kompyut."

"Tana," ang aghat ni Balbaks.

Si Balbaks kinamagwangan ni Bakang, dyis anyos. Fernando unta, pero gibunyagan ni

Noy Predo og Balbaks tungods lami nga balbakwa ni Nang Myla. Si Noy Predo sab, tungod kay

upat man ka Predo sa among silingan, gianggaan sab ni Balbaks ug "Predo Bukad." Dili lang

tungod sa iyang karsones, tungod sab sa iyang ilong.

"Nahiabot na man tingali," sulti Ni Suwang, iyang tono morag mokanta.

"Usapa, wa pa lagi," tubag ko.

"Kayata baya," sulting Balbaks, ug misugod og dagan. "Dali!"

Giping-ot ni Suwang ang pikas lungag sa iyang ilong ug misikma padu'ong sa kilid nilang

Castilyo, silingan namong doktor nga abogado, ug miapas og dagan. Milabay mi sa barbekyuhan

ni Hector, ug ubay-ubay ang nagtapok aron mopalit. Didtos Bella, Angging. Awing, Wena, mga

lodger sa Navales Compound.

"Mga nawong sa animal, morag dagway!" hunghong ni Balbaks, inubanag katawang

pinabundak. Nabantayan mi ni Hector sa dihang natungod na mi sa plorisin sa poste.

"Asa na sad kaha ning mga spidermana, ay!" sulti niya.

"Usapa na, Tor," balos ko.

"Pagbantay mo anang mga bat-ana," sulti niya sa mga babayng mamalitay, ug

mipadayon, "mora nag mga kaka, mangatkat og bintana, mga higal!"

"Saba diha, Tor. Pisot pa na, day!" bugal-bugal ni Balbaks.

"Tiktikon! Ambit sab ni Suwang.

Dayong dagan sa duha og kusog. Nauwahi ko kay sa pagsugod kog apas, nabantayan

nako si Ada sa may kilid, mopalit sab tingalig barbekyu. Nagpanakla kos kalipay. Gikan pa siya

sa iskwilahan, nag-puti pa.

"Wang, Baks, wa pa kaabot si Ada. Naa pas ilang Hector!"

"May nuon, sige na," tubag ni Balbaks.

"Alang kaswerte baya," sumpay pud ni Suwang, mipahiyum ang nagtangkag niyang

dunggan.

Mihunong pagdagan si Balbaks tungod sa WinBan store, ug misinyas kanamo

pagpahilom. Ang isigkakilid nga balay sa maong tindahan, nagginubatay sa ilang booster, and usa

Beatles ug ang usa Bee Gees. Kung magpatunga ka, nindot paminawon. Dili sama ni Lola Aping

ganiha, nag-wild kay ang postiso niya natagak sa kanal.

Gipatabok mi ni Balbaks samtang siya mipaingon sa tindahan. Sayo nanira si Noy

Bantoc. Nagkatiguwang na man gud. Milingi-lingi si Balbaks sa palibot og kalit niyang gilaksi sa

may bungbong ang karton sa sigarilyo nga gisuwatag: NO CRIDIT ALOUD. Aduna siyay gikuot

sa iyang bulsa og gigamit pagsuwat sa bungbong. Uling diay kadto, ug ang iyang gipatik:

122

BANTOK KIBOL. Mipakpak siya namo ug misyagit: "Dagan!" Ang among talidhay lapas sa

Sambag Dos.

NAKATUNOB og mina si Balbaks, ug pwerteng lagota.

"Kayata!" matud niya.

"A, nakatunob na ka, mokayat pa ka," ang akong pinasupo nga tubag, ug dayong katawa

sa hingatawang Swangerds. Misugod siya og katkat sa sambag, agi sa tinuyoang mga hakhak.

"Bantay, masangit ang suwang!" bugal-bugal ni Balbaks, ug dayon nakong katawa,

akong shorts halos na mahushos ug ang akong tiyan mikupos sa kasakit, ang kwerdas milutaw.

"Shalan," tubag ni Suwang ug mipadayon,"ulahi ang nakapislat sa tubol!"

"Sige na," ang aghat ni Balbaks kanako, samtang gi-insert ko ang akong kamisin sa

akong shorts.

"O, way labot ang makahubo!" sulti ni Balbaks, ug dayon na sang katawa ni Suwang.

―Uy, dong, sam mi gims!‖ Sulti ko, samtang nagsunod si Suwang.

"Say sam mi gims, ba?" pangutana ni Balbaks.

"Sambag migimaw!" tubag ko, ug dayon namong katawa, samtang si Suwang misagirit

paingon namong Balbaks. Pagkatugpa, maayong pagkaduslit sa tsinelas ni Balbaks sa suwang sa

sip-onong Swangerds.

Niadtong gabhiuna, adunay tulo ka sip-onon sa may sambag luyos White Dorm,

naghuwat ni Ada, morag mga agta.

PASKANG LAMIA! Mantikaon, pula-pula, ug tingali kon tilawan, aslom-aslom, hang-hang. Wa

niya pasigaa ang plorisin sa kwarto, kadto rang bombilyang pinayungan sa kilid. Didto usab niya

kan-a ang barbekyu.

"Gigutom na man hinuon ko," sulti ko, samtang hugot ang pagkupot sa sanga sa sambag.

"Naa mi sabaws bihags moa," tubag ni Balbaks.

"Alang ngilngiga god, initon ta lang," ambit sab ni Suwang, tingali gigutom sab.

Mitindog si Ada ug gihipos ang kinan-an. Miduko siya sa kilid sa lamisa ug tingali didto

ang basurahan nahimutang. Misulod kini siya sa may pultahan sa kilid sa pikas tumoy sa iyang

kwarto, nagdalag pink nga tualya.

"Way ayo," komentaryo ni balbaks.

"May pay mangaog bihag!" sulti ko.

"Bitaw!" tubag pud ni Suwang.

Pipila ka minuto, adunay migawas sa pultahan nga gisudlan ni Ada.

"Hala, sombi!" sulti sa nahikurat nga Suwang.

Puti ang nawong sa maong tawo ug nagpurong og pink nga tualya, sama sa gidala ni Ada

padu-ong niini sa pultahan kaganiha. Dili masabot kon unsa kadtong iyang gisul-ob. Sa dihang

nahaduol na siya sa bombilyang pinayungan, among nakit-an ang lawom nga mata niini, ug

tingali mao ray luspad nga bahin sa iyang dagway.

Niadtong tungora nagdungan ming tulo og layat gikan sa sambag. Mikurinti ang akong

tuhod sa akong pagtugpa, tingali power sa sombi. Misutoy mi pagdagan, way tingugay, paingon

ilang Hector, nga diin daghan ang tawo nga nagtapok. Among gisugat ang aso nga gikan sa

barbekyu, makatambal sa gutom.

Naghangos ko pag-abot namo tungod nilang Hector.

"Hoy, Boyaka ka! Tian ka, ganiha rang pinangita imong amahan nimo!" sulti ni Hector.

Niining tungora, kalit kong naminhud, nangapkap ko sa garter sa akong shorts ug brip, apan wa

nay gahi-gahi nga nabatian. Namugnaw kog sugod, gipaningot.

Midagan ko padu'ong sa among gigikanan, nagduko-duko. Natagak, sulti ko, pistiha

gyud. Mibalik ko sa may sambag, ug milibot-libot niini. Wa ko mahadlok sa sombi. Nahadlok ko

ni Papa.

123

Apan ngiub ang sa may sambag. Gipatid-patid na lang nako ang akong tiil. Tingali na lag

mohagting ang mga sinsilyo sulod sa pinilo nga tally sheet. Bugnaw ang hangin, apan

nangalisngaw ang angso.

Sa kalit lang, mipaka ang akong aping. Kamot kadto ni Papa, gahi ug kubalon.

"Giingnan tikag ayg paghapit-hapit!" ug mipaka na sab ang pikas nakong aping.

Wa ko katingog. Hinuon, mipadayon kog patid-patid sa balilihan sa tiilan sa sambag.

Nahilom si Papa, mipungko ug nangapkap sab sa ngiub. Di nako masabtan kon nganong hilom

siya. Kasagaran, kon masuko, sabaan. Morag si Lola Aping, yawyawan. Apan karon, hilom siya,

ang iyang singot milumoy sa busloton niyang Visayan Lumber nga kamisin.

"Dia ra, sus, intawn! Salamat Ginoo,"sulti ni Papa. Apan niadtong tungora, dunay React

nga mihunong sa among tungod. Ang suga niini, suwaw pas tanang suwaw. Migawas ang duha ka

parak niini, mihulbot sa posas ug mipaingon namo.

Adunay gihunghong si Papa nga wa nako maklaro. Ug sa wa pa gani maduol ang mga

parak, misutoy si Papa padu-ong sa tangkongan unahan sa sambag, diin ngitngit ug among

gidudahan nga daghang bitin. Misunod ang mga parak ug mihulbot sa ilang kwarentay singko. Di

na sila makita sa unahan. Aduna na lay mipaka, pirmero ikausa, ug dayon sagunson. Miabot nako

ang baho sa pulbora, sagol sa angso, sagol sa bugnaw nga hangin. Tingali adunay bitin. Maayo

untag naigo. Maayo untag wa napaaki si Papa.

―Baga ka gyud og nawng!‖ banghag pa ni PO2 Areola sa akoa. Pamati ko malangkat ang

tibuok kong hubon sa dihang gibira niya akong buhok. Suwaw ang suga nga pinayungan, usa na

lang ka anino sa agta ang nakita ko kang Areola.

―Pastilan ka, isud man ta nimos bulsa?‖ ambit usab ni PO1 Gerona.

Mga batan-on kini silang mga pulisa ug swerte lang nga sayo naimpas ang akong mga

higalang PC kaniadto. Kay kon wa pa, pastilan, di gyud ni ka-arte ning mga ukoya.

Pipila na ka tuig ko nilang asset, apan bisan makausa, wa gani makatabang sa dihang

giinitan kos taga-NBI. Way mapili. Way tarong rong panahona.

Pipila na kaha ka tuig sukad ko nahinanok sa akong paghikatug? Kanus-a pa kaha tong

katapusan kong katug? Unsa may gipaabot ko? Unsa mang pistaha ang gikahadlokan kong di

matambongan?

Nanglapoy nang kalawasan ko. Kagahapon, sa dihang mitago mis ka-Linda, sa may

ilawm sa tulay, akong nakit-an ang hulagway sa batan-on sa plastik sa may pitakang among

natiras may Magallanes. Gihiling ko kini, tagsa-tagsa. Aduna siyay dakong awm sa aping. Aduna

usay hulagway sa dihang bata pa kini, tingali sa dihang dyis anyos pa lang. Niwang kini siya,

apan wa nausab ang istilo sa iyang pahiyum, nga pabor sa wa‘a ang kurba niini, pabor kon diin

nahimutang ang dakong awm.

Wa koy hulagway sa dihang bata pa ko. Ug wa ko matiguwang ug kon wa pa magbalik-

balik og katanggong-puga dinhis bilanggo, pastilan, di na gyud tingai ko kasuway og

pahulagway.

Sa unang higayon diin ko makit-i ang akong hulagway sa pamantalaan, wa ko damha nga

bukogon diay kog apapangig, nga pwerte nga misiwil sa akong liog. Lahi ra kini sa dagway ta sa

dihang moatubang sa samin. Kusog ko manamin sa side mirror sa mga kinarnap namo, ug didto

man gud, modako atong agtang, simud, ug ilong. Di makit-an ang apapangig.

―Aaaaaaghh!‖ Misawilik ang laway og dugo gikan sa naminhud kong wait.

―Aaaaaarrggghh!‖ ―Mao nay gisultis amahan mo kaniadto?‖ Banghag pa ni PO2 Areola.

Ah, si Papa. Hain ka man? Mikalit ka man og kawala. Pasayloa ko. Wa nako tuyoa. Wa nako

hunahunaa. Sakto ka. Nahinumdom na ko sa gihunghong mo kanako sa dihang wa pa ka mosutoy

sa tangkongan.

Uli dayon, ayaw paghapit-hapit…

ooOoo

124

DECADE

Translated by Januar Yap

GO home immediately, don’t wander.

That was Papa‘s reminder, when I was still in Sentral, in those years when Sambag Uno

was still filthy, and time was as sour as Atsan‘s tamarind. They could never catch Onyot Bakang

(which was why they called him Sandy Eskapo Jr.). He was just like his father, Sandy, clever,

knock-kneed, and as the neighbors said, Public Enemy Number 1. But his wife Nang Myla was

only good when he was around. Once he was away, she was heaven shared.

Because those were the times when, if you slipped, bang: you‘d be shot, hit by an Indian

pana, [1] stabbed with an ice pick, beaten, mauled, twisted in the neck. Tsila, who was active

with Sagrado, was killed by his own cousin, Lagum, a member of Esparo. Noy Lario was mugged

with an amplifier casing by Tags, his rocker grandson. The epileptic Noy Panoy was pushed to

the culvert by the mischievous Suysoy, and was never seen since then. Suysoy was also stabbed

by the mischievous Torax, Panoy‘s eldest son, who also disappeared without trace.

As regards to barangay politics, two contenders faced each other during elections: Dodo

Buot and Ely Impas. According to Dodo‘s camp, ―silay mag-Buot‖ (They‘re in-charge). But for

Ely‘s men, ―kung mag-Buot-buot sila, Impas sila.‖ (If they take charge, they‘ll be dead.) [2] Dodo

is from Areola and Ely lived with the squatters behind the Abellana grandstand. He was a jai-alai

financer. Bakang was one of his bodyguards.

Mornings you‘d see someone sprawled dead, looking like a dead rat that just drowned

from the drainage, at the curb in the middle of a throng. I blended into the crowd. I listened, even

said my part. That was Sambag Uno during the first decade of my life. That was a decade of

meandering, of being stuck. A decade of disappearances. A decade of passing away.

―Go home immediately. Don‘t wander,‖ and Papa tucked in the tally sheet in my shorts‘

garter. Had to be cautious, we‘re in hard times. It was already seven thirty. There‘s a REACT [3]

on stand-by at the curb, trying to seize a chance. The garter had to be tight to avoid a foul-up. If

someone won, we might have to cover up.

―Go home immediately. Don‘t wander.‖ But I was immune to that. We had to succeed

finally after failing to peep into the White Dorm, just before reaching coordinator Dondon‘s

house. Remittances were closed by 10 pm. Ada would go home by 8 pm from Southwestern. [4]

We had to be in place in the tamarind tree behind the dorm, with a good view of the window.

They couildn‘t catch us easily since on its curved branches, lies elves‘ houses. Maybe that‘s why,

said Suwang once, their neighbors in Dalaguete believed there are beings in the tamarind tree.

―Boyax, what took you so long,‖ complained Suwang.

―It‘s Erpats, who takes time computing.‖

"Let‘s go!" urged Balbaks.

Balbaks was Bakang‘s eldest son, ten years old. He was supposed to be Fernando, but

christened by Noy Pedro as Balbaks because of Nang Myla‘s delicious balbakwa [5]. Noy Predo,

on the other hand, since there were four Predos in the neighborhood, had to be named by Balbaks

as ―Predo Bukad‖ (Peter Wide), not only because of his pants, but because of his nose.

―Maybe she has arrived,‖ says Suwang, who sounded like he was singing.

―Bet she hasn‘t,‖ I replied.

"Fuck," said Balbaks, and he started to run, ―Quick!‖

Suwang pressed one side of his nose and blew towards the side of Castillo, our

______________________________ [1] Indian pana, a common arrow-like weapon.

[2] These two slogans are examples of unstranslatable word-play.

[3] REACT, acronym for police patrol in the 1980s.

[4] Southwestern University, the school nearest Sambag Uno.

[5] balbakwa, popular glutinous stew based on calve‘s shin and feet.

125

neighbor who was a doctor and a lawyer, and caught up on us.

WE PASSSED by Hector‘s barbecue stand, and there were already many people gathered around.

There was Bella, Angging, Wena, lodgers all from Navales Compound.

―Such faces of such animals, looking like faces!‖ whispers Balbaks, who laughed loudly.

Hector noticed us when we were directly beneath the streetlamp.

―And where are these spidermen headed to?‖ he says.

"Eat that, Tor." I said.

―You watch these kids,‖ he announced to his lady customers, and continued, ―They‘re

like spiders, climbing over windows, they‘re maniacs!‖

―Shut up, Tor. He‘s uncircumcised, ladies!‖ mocked Balbaks.

"Dirty dickhead!‖ said Suwang.

And both bolted. I was behind since when I was about to catch up, I saw Ada at the

corner, also buying barbecue. I clucked my tongue in excitement, she was still wearing her white

uniform.

―Wang, Baks, Ada‘s still there, at Hector‘s!‖

"That‘s good,‖ replied Balbaks.

―We‘re lucky,‖ said Suwang, smiling with his ears stretching out.

Balbaks stopped by Winban store, and signaled us to be quiet. Two houses on either side

of the store had their amplifiers in full volume, one had The Beatles while the other, Bee Gees. If

you stayed in the middle, it sounded great, unlike Lola Apin earlier who got wild when her false

teeth fell into the drainage.

Balbaks gestured for us to cross the street as he approached the store. Noy Bantoc closed

up early. He‘s getting old, you see. Balbaks looked around and ripped off a poster that said: NO

CRIDIT ALOUD. He fumbled for something in his pocket. He used it to write something on the

wall. It was coal, all right, and he wrote thus: BANTOK KIBOL. He clapped his hands and yelled

to us: ―Run!‖ Our laughter went all the way to beyond Sambag Dos.

Balbaks stepped on a mine, [6] and was so infuriated.

―Fuck!‖ he said.

―Ah, you‘ve stepped on it, and you still want to fuck?‖ was my clever answer, eliciting

laughter from Swangerds. He started to climb up the tamarind tree.

―Watch out, you‘ll have your chin stuck!‖ mocked Balbaks, and I laughed, my short

pants almost fell off, my belly shrunk in pain, the strings emerging.

―Shalan,‖ [7] said Suwang and continued, ―Fall back, you who stepped on the shit!‖

―C‘mon,‖ urged Balbaks, while I tucked my shirt into my short pants.

―O, stripped, you‘re out!‖ said Balbaks, as Suwang laughed his heart out.

―Uy, dong, sam mi gims!‖ I said, while following Suwang.

"What‘s sam mi gims, ba?" asked Balbaks.

―Sambag migimaw!‖ [8] I replied, and we laughed, while Suwang slipped from the tree

and fell on us. Fallen on the ground, Balbak‘s slippers had rubbed on the face of Swangerds as he

slipped down the tamarind tree.

That night, three runny-nose kids, like ogres, waited for Ada on the tamarind tree behind

the White Dorm.

WHAT A DELIGHT! Oily, reddish, and if tasted, could be sour, hot. She didn‘t switch on the

room‘s light, instead she had the bulb with a small umbrella-like shade in the corner. Beside it she

was eating the barbecue.

______________________________________ [6] ―Mine‖ is a euphuism for fecal matter.

[7] Shalan, short for unsyalan, or ―what the heck!‖

[8] An expression literally referring to the approach of the tamarind tree.

126

―I‘m hungry instead,‖ I said, while holding on to the branch.

"We have bihag [9] soup at home,‖ replied Balbaks.

"Wow, that‘s great, we‘ll just reheat it," says Suwang, perhaps hungry, too.

Ada stood up, and cleaned her table. She stooped and placed something on the garbage

can. She got into a door at the opposite corner of the room, bringing a pink towel.

"No good," commented Balbaks.

"Better that we eat bihag!" I said.

"Agreed!" replied Suwang.

A few minutes, someone got out of the door where Ada earlier went in.

"Zombie!‖ yells the shocked Suwang.

The person has a pale face, and has a pink towel wrapped around the head. We can‘t

figure what he was wearing. When he got near the lamp, we saw his deep-seated eyes, probably

the only dark portion on his face.

At that point, we all jumped from the tree, electrical charges crawling on my feet on

ground, maybe it was the zombie‘s power. We bolted, speechless, to the direction of Hector‘s

barbecue stall, where there‘s a crowd. We smelled barbecue, very fulfilling.

I was gasping when we reached by Hector‘s.

―Hoy, Boyaka ka! Tian ka, you‘re father has been looking for you!‖ says Hector. At this

point, I felt numbed, I frisked my shorts garter, but couldn‘t feel a thing. I feel cold, sweating.

I ran towards where we came from, searching. It fell, I said, damn! I went back to the

tamarind tree, goes around it. I‘m not scared of any Zombie. I‘m scared of Papa.

But it‘s dark in here. I kicked around, hoping I‘ll find the tally sheet. The wind was cold,

but the smell of urine pervaded. Suddenly, I get a slap on the face. It was Papa‘s strong hand.

―I told you not to wander!‖ then I feel another slap on the cheek.

I‘m speechless. I went on kicking the grass at the foot of the tree. Papa fell silent, and

began groping in the dark, too. I can‘t understand why he‘s silent. Usually, when angry, he‘s

loud, like Lola Aping. But now he‘s extremely quiet, his Visayan Lumber shirt damp with sweat.

―Here, sus, intawn. Thank God,‖ he says. But at that point, there was a React that arrived.

It‘s light were so bright. Two cops went out, draws out handcuffs and approaches us.

Papa whispered something I couldn‘t quite comprehend. Just before the cops came

nearer, he bolted to the swamp beyond the Sambag tree, where it was dark and believed to host a

multitude of snakes.

The cops followed suit, drawing out their guns. I can‘t seem them from here anymore. I

just heard gunfires, once, then a series of them. I can smell gunpowder where I am, blending with

the smell of urine, with the cold wind.

Maybe, they found a snake. I hope they shot it. I hope it didn‘t bite Papa. Suddenly, I

remember what Papa said before he bolted out into the swamp: Go home immediately, don‘t

wander.

__________________________________________ [9] Bihag, cock killed during a fight.

oo0oo

127

MARIA VICTORIA BELTRAN

Ang Damgo ni Eleuteria Kirschbaum (2005)

Usa na ka tuig ang nilabay apan mao ra man og kagahapon lang. Ako si Eleuteria Duhaylungsod.

Wala pa gayud ko maanad pero Eleuteria Kirschbaum na diay ang akong ngalan karon. Ang

akong istorya didto nagsugod sa barangay Guindulman sa Bohol. Unya nasumpayan kini sa

Mactan International Airport.

Sa dihang nilanding ang eroplano nga akong gisakyan didto sa Kota Kinabalu sa

Malaysia, hapit mobuto ang akong kasingkasing sa kahadlok kay sa tibuok nakong kinabuhi wala

pa gyud ko nakaangkas og eroplano. Karon pa gayud.

Maayo gani kay beinte minutos ra mi sa Kota Kinabalu busa dili na kinahanglan mobiya

pa ko sa akong lingkuranan. Pastilan! Dili pa gyud ra ba ko hanas motangtang sa akong seatbelt.

Hapit ko malisang niadtong higayona pag dayon og lupad sa eroplano kay wala man pud koy

hanaw sa pagtaud sa maong seatbelt. Maayo galing kay gitabangan ko sa akong tupad nga

Amerikano. Labihan nakong ulawa sa dihang gitudloan ko niya pagpasok ug pagbira adtong

sinturon nga gama sa kabilya.

Pastilan! Mag-unsa na lang ko ug dili makasugat si Hans sa ako pag-abot nako sa

Germany. Nagsige na lang baya ko og pamastilan niini. Si Hans mao ang akong pamanhunon nga

Aleman. Tiaw-tiaw ra baya tong ako sa akong ig-agaw nga si Merle dihang niuli siya sa

Guindolman, paglabay sa tulo ka tuig gikan naminyo siya sa iyang penpal. ―Tagai sab kog

Amerikano nga pamanhunon aron makaanak sab kog bata nga pareha sa imo, gwapo kaayo!‖

akong gikantyawan si Merle. ―O! sige pangitaan ta ka og bana aron naa na unya koy paryente

nga masangpit didto sa Germany,‖ kanayon pa ni Merle.

Wala kadto nako gihunahuna nga matinuod. Apan sa dihang nakadawat na ko og sulat

gikan kang Hans, niusbong baya usab ang akong damgo. Ang hulagway niya nga iyang gipadala

sa ako kuyog sa iyang sulat, gitipigan gyud nako og mayo.

Ug pagkahuman sa unom ka buwan nga sinulatay, iya nang gipaareglar ang akong

bisa..Ambot og kapila ko nagbalik-balik sa Sugbo para sa akong passport?

Puerteng lisura! Unsa man pod tong akong birth certificate nga wala na man hikit-I sa

munisipyo. Gikitkit man siguro sa ilaga o sa anay ba kayha? Ug sa dihang nilusot na ang akong

passport, ang akong fiancée visa na usab ang problema. Dili gyud lalim ning magpa-interbyu

didto sa German embassy sa Manila. Maayo na lang gain kay gikuyogan ko adtong taga-travel

agency nga maoy naghikay sa akong mga papeles.

Nakalakra man siguro sa akong palad si Hans kay sa wala damha, naaprubahan man ang

akong visa. Hapit na gyud siguro nako makab-ot ang akong damgo. Nga usab makatabang sa

akong ginikanan ug mga igsoon nga nagpuyo sa kapait sa kapobrehon sa Pilipinas. Kaanindot

gayud kong ang akong mga igsoon makahuman sa college. Dils puf ni Nanay ug Tatay,

makapuyo na sa balay nga walay buslot ang atop. Pareho sa bag-ong panimalay sa mga ginikanan

ni Merle. Unya makakaon sab intawon sila og karne matag adlaw.

―Fasten your seatbelts, please.‖ Ingon pa sa gwapa nga stewardess nga naglakaw-lakaw

sa eroplano. Niining higayona, wala na kaayo ko nakulbaan kay nakasabot na man ko sa iya. Sa

wala magdugay nibalik na usab ang maong stewardess. ―Would you like fish in curry sauce and

rice, or beef rouladen with mashed potatoes, Ma’am?‖ ―Fish, Ma’am,‖ maoy akong nadali-dali

og tubag. Kay wala man ko kaila adtong iyang giyawit tanan. ―How about wine, juice, coffee or

tea?‖ ―Cokes, Ma’am,‖ tubag pa nako. Maayo gali kay wala na siya‘y pangutana pa nga lain kay

ang usyuserong Amerikano sa akong tupad naminaw baya sa amo.

Pagkahuman nako og kaon, gitan-aw nako kung wala ba maibot ang lingin nga sticker sa

akong asul nga blusa. Kay pag-check- in nako didto sa syudad sa Lapu-lapu, gipapilit kini sa

babaye sa ako didto sa counter. ―Paghulat lang sa mando sa stewardess aron dili ka mabiyaan sa

imong connecting flight,‖ matod pa sa maong babaye.

128

Sa pagkatinuod, gikuyawan gyud kaayo ko nga mapadpad ko sa laing espidno. ―Hesus,

Maria kalawaton, mag-unsa na lang?‖ pulong pa nako sa akong kaugalingon.

Sa wala magdugay, niabot na mi sa Kuala Lumpur. Ang stewardess niduol sa ako ug ingon pa

niya, ―Please stay in your seat until I come back for you,‖ samtang nagtan-aw siya sa sticker sa

akong blusa. Maoy hinungdan nga nagpabilin ko sa eroplano. Hangtud nga hapit wala nay nabilin

nga pasahero. Tulo na lang mi kabuok ug puros mi Pilipina nga pers taym pa nakasakay sa

eroplano. Ug usab nakatungtong sa langyaw nga nasud.

Si Vangie ug Nerissa padulong usab sa Frankfurt, Germany. Pareha sa ako, nanimpalad

sab sila nga moasenso ang kinabuhi pinaagi sa pagminyo sa usa ka langyaw. Nalipay kaayo ko

nga naa na koy kuyog. Ug nahuwasan gamay ang kalabog sa akong kasingkasing.

Sama sa mga masinundanon nga karnero, gitultolan mi sa stewardess sa Gate 47 diin

modunggo ang eroplano nga magdala kanamo sa Germany. Unom ka oras ang among stopover

sa Kuala Lumpur. Mao kadto nga nakalugar mi og pakighimamat sa usag-usa.

―Ang akong pamanhunon nga si Peter, saisenta anyos na ug ako magbeinte-dos pa lang sa

sunod tuig, pero kinahanglan praktikal na karon,‖ matud pa ni Vangie. ―Napulo ka tuig ang biya

namo ni Markus apan nagkahigugmaay pod mi uy, bisag sa e-mail ug sa telepono lang,‖ subay

usab ni Nerissa.

Wala ko mosabat sa maong istorya. Kay sa pagkatinuod, dili man pod gugma ang rason

nga makigminyo ko kang Hans. Gipul-an na lang gyud ko sa kalisod sa Pilipinas.

Ug si Hans maoy akong salbasyon ning kinabuhi nga way kapaingnan---- kalisod lang

gihapon. Si Tatay walay klarong trabaho unya palahubog pa gyud. Si Nanay sige og pusta sa

masiao unya nagsige pod og kamabdos.

Dose na mi kabuok ug ako ang kamaguwangan. Ni graduate na ko sa Guindolman Public

High School ug sa edad nga beinte-tres, kinahanglan na kong motabang sa akong pamilya. Wala

gyud koy plano nga maminyo kang Kardo nga mag-uuma. O dili ba kaha kang Nestong nga

traysikol drayber. Kay sigurado gyud ko nga dili moasenso ang akong kinabuhi kuyuog nila.

Ayaw lang, intawon!

Maayo untag suertehon ko ani kang Hans.

Ang flight gikan sa Kuala Lumpur padulong sa Frankfurt, nikabat og mga walo ka oras.

Unya ang kulba sa akong dughan nagpadayon gihapon. Dili na tungod sa kahadlok nga masaag

ko apan tungod sa kalisang niining bag-ong kinabuhi nga akong giatubang. Ang lalaki nga akong

minyoan, usa ka estranghero. Wala pa man gani mi nagkita sa personal. Sus! Kung mahimo pa

lang moambak sa eroplano ug molupad balik sa Pilipinas.

Apan dako ang paglaum ni Nanay ug Tatay kanako. Nanghambog na man gani to sila sa

among silingan nga tsimosa. Nga sa dili madugay, mapalitan na nako sila og karaoke. Mao man

siguro kadto ang nakahatag nako og kaisog sa pagsagubang niining walay undang nga kulba sa

akong kahiladman.

Ensaktong alas siete kuarenta‘y singko sa buntag pag-abot nako sa Frankfurt. Wala koy

tarung nga tulog kay nag-alingasa man ang akong utok. Di sab ko kahibalo mopaandar sa gamay

nga telebisyon sa atubangan sa akong lingkuranan. Busa nagsige na lang og tuyoktuyok ang

akong panumduman. Wala sab koy makaistorya. Si Vangie ug Nerissa, layo man sila sa akong

gilingkuran. Ug ang akong tupad wala man motagad sa akoa. Pagkabinhud ra ba sa akong natulog

nga paa.

Pareho sa nahitabo sa Kuala Lumpur, giguyod na usab kami sa stewardes Iya ming

gitultolan sa bintana sa immigration officer unya gitugonan mi kung unsaon pagtultol sa

kuhaanan sa among maleta. Wala na gyud kaantos ang akong mga nerbyosa nga tuhod. Nikurog

kini og taman sa dihang ako nang turno sa maong bintana. ―Passport please. How long are you

staying in Germany? Where are you going to stay?‖ Ang ratatat nga pangutana sa pulis nga

nagpasundayag sa bintana. Wala ra siguroy sayop kadtong papel nga akong gitubagan didto sa

eroplano. Pagkahuman sa nagkayuring nakong tubag sa iyang mga pangutana, gihatag man niya

og balik ang akong passport. Sama sa usa ka kriminal, nagdali ko sa lakaw pahilayo kaniya.

129

―Maayo untag duol ra ang atong puy-anan dinhi,‖ matud pa ni Vangie, ―kay aron magkita

lang gihapon ta.‖ ―Bitaw,‖ sigon pa ni Nerissa. Samtang igo lang kong nitando, sa dihang

naghulat kami sa among mga bagahe. Ug gikuot nako sa akong pitaka ang hulagway ni Hans nga

hinaot pa unta naghulat kanako niadtong tungora.

Pagkadako sa paluparan sa Frankfurt. Limpyo kaayo ang palibot. Gani ang hangin nga

nihikap sa akong nawong presko usab kaayo. Unya bisan sa kadaghan sa mga tawo dinhi, hilum

man kaayo ang lugar. Humot usab og langyaw. Pareho sa kahumot sa bag nga pasalubong ni

Merle kanako pag balikbayan niya sa niaging tuig didto sa Guindolman.

Sa wala madugay, adunay tawo nga nagkaway sa ako. Ug mao na kadto ang primerong

pagkita nako sa akong pamanhonon. Tambok man diay kaayo si Hans. Dili man gud kinatibuk-

ang lawas ang hulagway nga gipadala niya sa ako sa Pilipinas. Apan susama sa langgam nga

gipreso sa hawla, nagpakasal lang gihapon ko sa iya.

Dili sab siya maayo moiningles. Unya wala usab siya‘y tarong nga trabaho. Maayo galing

kay nagpuyo mi sa balay sa iyang inahan. Busa wala ra mi gasto sa abang, koryente ug pagkaon.

Ang iyang madawat nga welfare compensation gikan sa ilang gobyerno, igo lang pud igasto sa

iyang bisyo. Kada adlaw lima ka kahang sigarilyo ug napulo ka botelyang Bitburger beer gayud

and iyang mahurot. Unya magsige usab siya og laag kuyog sa iyang barkada nga magsakay sa

ilang mga dagko nga motorsiklo. Mahal ra ba kayo ang gasolina dinhi. Kung kwentahon kini

nako sa kwarta sa Pilipinas, mokabat na kini sa dos sientos kapin kada litro.

Ang akong pinuy-anan dinhi sa Hundsangen gama sa semento. Susama sa balay og dato

didto sa Guindolman. Ang akong pagkaon, lamian usab ikomparar sa talbos sa kamote ug mais

nga maoy madali-dali ni Nanay. Matuk-an man gani ko usahay iniglamoy nako sa brotchen ug

bratwurst kung makahinumdom ko sa kawad-on sa lamesa sa akong mga igsoon.

Aduna usab kami awto nga magamit sa pagsuroysuroy didto sa luag nga autobahn

inigbisita namo panagsa sa ila ni Merle ug sa iyang istrikto nga bana.Busa dili ako angay nga

magmasulob-on dinhi.

Apan ngano man nga bug-at man kaaayo ang akong kasingkasing? Tingali tungod kini

kay wala pa gyud ko mobati og gugma kang Hans. Basin usab og ang hinungdan niini mao ang

higante nga kamingaw nga akong gibati sa kada adlaw.

Pagkalami gyud subayon sa akong damgo, ang dagat didto sa Guindolman. Magtiniil

samtang maligo sa grasya sa init nga adlaw ug sa parat nga hangin. Nahidlaw pud ko sa hilaw

nga saging nga linung-ag. Unya ginudnod sa ginamos-tugnos nga mao‘y among bitbiton didto sa

baybayon matag Domingo.

Posible usab nga gipul-an na ko nga mao ra man og ako rang usa ang nagtikawtikaw

dinhi sa among balay. Dili man mi magkasinabot sa inahan ni Hans kay wala man usab siyay

iningles. Maglikay na lang ko sa iya. Ambot og ngano nga bisan sa kadaghan sa mga panimalay

ug mga awto dinhi, hilum man kaayo ang akong palibot. Usahay mura man og ako na lang ang

tawo nga nahibilin sa tibuok kalibutan. Siguro naggikan kini sa rason nga hangtod karon dili

gihapon ko hanas mag-german. Wala gayud koy tarong nga kaistorya dinhi.

Naunsa na kaha to si Vangie ug si Nerissa karon? Wala man sab mi maghinatagay og

among mga numero sa telepono kay gapareho ra man ming tulo. Wala‘y mga hanaw. Mahal usab

kaayo dinhi kung magsige ka og gamit sa telepono. Kada istorya namo kinhi sa telepono, mao ra

usab kini or dunay metro pareho sa taxi. Paspas kayo ang tagak.

O, dili ba kaha ang hinungdan sa pagtingkagol niining akong dughan tungod kay usa ka

tuig na ang milabay ug wala lang gihapon ko makapalit og karaoke para kang Nanay ug Tatay.

oo0oo

130

ELEUTERIA KIRSCHBAUM’S DREAM

Translated by Maria Victoria Beltran

One year has already passed but it seems like only yesterday.

I am Eleuteria Duhaylungsod. Oh, but now my name is Eleuteria Kirschbaum though I

haven‘t gotten used to it yet. My story begins in Barangay Guindolman in Bohol. It continues at

the Mactan International Airport.

When the plane I took landed in Kota Kinabalu in Malaysia, my breast nearly exploded

from fear. For in my whole life I had never flown in a plane. Just this time.

A good thing that we stayed for only twenty minutes in Kota Kinabalu so I didn‘t have to

leave my seat. Pastilan! [1] I couldn‘t even unfasten my seatbelt right. I was nearly terrified when

the plane took off. For neither could I fasten it. Good that the American next to me helped. I was

so embarrassed when he had to teach me how to use the belt made of iron.

Pastilan! What would I do if Hans failed to fetch me at the airport in Germany? I could

only repeat pastilan in my anxiety. Hans is the German guy I was about to marry.

I was only joking with my cousin Merle when she came home to Guindolman after three years of

marriage to her penpal. ―Just give me a foreigner husband so I‘ll have a child as good-looking as

yours,‖ I teased Merle. ―OK, I‘ll find you a husband so I ‗ll have a relative I can call on easily in

Germany,‖ Merle answered.

I didn‘t expect this to come true. But when I received a letter from Hans, my dream

blossomed. I treasured the picture he sent me with his letter.

After six months of writing each other, he asked me to prepare my visa. I don‘t remember

anymore how many times I went to Cebu to get my passport.

How difficult it was! Why couldn‘t they find my birth certificate at the municipal hall?

Was it eaten bit by bit by mice or termites? And when I finally got my passport, my

next problem was the fiancée visa. The interview at the German embassy in Manila was

no joke at all. Good that someone from the travel agency preparing my documents was with me.

Perhaps Hans is marked on my palm, for surprisingly my visa was approved. I thought I

could now achieve my dream to support my parents and siblings who live in dire poverty in the

Philippines. Wouldn‘t it be great if my brothers and sisters could finish college. And Nanay and

Tatay could live in a house with a roof that does not leak. Just like the new house of Merle‘s

parents. And they could also eat meat everyday.

―Fasten your seatbelts, please,‖ said the pretty stewardess as she walked along the

aisle. This time, I was no longer afraid for I already understood her. In a short while, the same

stewardess came and asked me: ―Would you like fish in curry sauce and rice, or beef rouladen

with mashed potatoes, Ma‘am?‖ ―Fish, Ma‘am,‖ was my quick reply for I could hardly

understand what she was saying. ―How about wine, juice, coffee, or tea?‖ ―Cokes, Ma‘am,‖

I replied. Luckily she didn‘t ask anything else for the curious American beside me was listening.

After eating, I checked if the round sticker on my blue blouse was still there. When I

checked in at Lapulapu city, the woman at the counter had pinned it on me. ―Just follow what the

stewardess tells you so you won‘t miss your connecting flight,‖ she said.

Honestly, I was so scared of being stranded in God knows where. ―Hesus, Maria,

_____________________________________

[1] Pastilan, an interjection of regret or sorrow, like ―alas!‖

131

kalawaton. . . [2] what would I do then?‖ I asked myself.

Not long after, we arrived in Kuala Lumpur. The stewardess approached me and said,

―Please remain seated until I come back for you,‖ while staring at the sticker on my blouse. So I

stayed in the plane until almost everybody had left. There were only three of us left, all Filipinas,

all first-timers in flying, and all in a strange land now.

Vangie and Nerissa were also flying to Frankfurt, Germany. Like me, they were hoping for

a better life by marrying a foreigner. I was so happy to find company that the throbbing in my

heart quieted down a little bit.

Like obedient lambs, we were led to Gate 47 where the plane that would take us to

Germany was to take off. We stayed six hours in Kuala Lumpur, so we got to know each

other better.

―My would-be husband, Peter, is sixty years old, while I‘ll be twenty-two next year, but

nowadays, it‘s important to be practical,‖ Vangie said. ―There‘s a ten-year gap between me and

Markus but we really fell in love even if only by e-mail and telephone,‖ Nerissa in turn said.

I did not join in this discussion for honestly, love was not my reason for marrying

Hans. I just got fed up with the hardship in the Philippines.

Hans would be my savior from a life that seemed to be going nowhere – there‘s nothing

but poverty. Tatay has no regular job and is a drunkard while Nanay is addicted to masiao lottery

and is always getting pregnant.

There are already twelve of us and I am the eldest. I am a graduate of the Guindolman

Public High School and at twenty-three, it was time to help my family. I

never thought of getting married to Kardo, the farmer. Nor to Nestong, the tricycle driver. I‘m

sure my life would never get better with either of them. Better not, please!

I prayed I would be lucky with Hans!

The flight from Kuala Lumpur to Frankfurt took about eight hours. The pounding in my

chest did not die down. This was not anymore from fear of getting lost but from that of entering a

new life. The man I was about to marry was a stranger. I hadn‘t even met him personally. Sus,

heavens! If I could only jump off the plane and fly back to the Philippines.

But Nanay and Tatay had high hopes for me. They even bragged to our nosey neighbors

already that before long, I would be buying them a karaoke set. Maybe it was this that gave me

the courage to tackle the constant panic in my gut.

At exactly 7:45 in the morning, I arrived in Frankfurt. I was not able to sleep well for my

mind was restless. I didn‘t know how to turn on the small television set in front of me. So

thoughts whirled in my mind. I also had no one to talk to. Vangie and Nerissa were seated afar

and the guy next to me simply ignored me. My sleeping legs felt numb.

As in Kuala Lumpur the stewardess dragged us. She brought us to the window of the

immigration officer and showed us where to pick up our suitcases. My nervous knees could bear

it no longer. They were shaking so hard when my turn at the window came.

―Passport, please. How long are you staying in Germany? Where are you going to stay?‖ A burst

of questions came from the imposing police officer at the window. There were probably no errors

in the form I filled up in the plane. After I stammered my answers, he gave me back the passport.

Like a criminal, I quickly turned away.

_____________________________________

[2] Hesus, Maria, kalawaton . . . , mild oath using holy names, expressing anxiety and a person‘s

resolution to take holy communion if he gets by a crisis.

132

―How nice if our houses here are near each other, so we could still meet,‖ Vangie said.

―Oh, yes,‖ Nerissa agreed. I could only nod, as we waited for our suitcases. I took out Hans‘

picture from my wallet. I prayed that he was there waiting for me already.

How big the airport in Frankfurt is! It was very clean all around. Even the wind that

touched my face was so fresh. And though there were a lot of people, the place was unusually

quiet. It had a foreign smell too, like the scent of the bag Merle gave me when she visited us in

Guindolman the year before.

In a short while, I saw someone beckoning at me. And that was the first time I saw my

fiancé. Hans is very fat! You see, the picture that he sent me was not a full-body one. But like a

bird in a cage, I still married him.

What‘s more, he can‘t speak English well. He also doesn‘t have a regular job. We are lucky

to be staying in his mother‘s house so we don‘t have to pay for rent, electricity or food. What

Hans gets as welfare compensation from their government is just enough to pay for his vices.

Every day he consumes no less than five packs of cigarettes and ten bottles of Bitburger beer.

And he rides around a lot with his friends on big motorbikes. To think how expensive gasoline is

here. If I compute this in Philippine pesos, it could easily run to 200 pesos plus per liter.

The house where I live in in Hundsangen is made of concrete, like a rich man‘s house in

Guindolman. What I eat here is so delicious compared to the camote [3] tops and corn grits that

Nanay prepares at home. Sometimes, I choke on the broetchen and bratwurst when I remember

what little my family has on the table at home.

We also have our own car to drive through the wide autobahns, for visits to Merle and her

strict husband. So, there is no reason to feel sad here.

But why does my heart feel so heavy? Perhaps because until now, I‗m still not in love with

Hans. Or maybe it‘s because of this huge loneliness that I feel everyday.

How wonderful to recall my dream: the sea of Guindolman, barefoot, bathing in the grace

of the warm sun and salty air. I also long for boiled green bananas with the fish dip of ginamos-

tugnos [4] that we took with us to the beach on Sundays.

Possibly I‘m just fed up with living as though I were alone in the house. I can‘t talk with

Hans‘ mother since she can‘t speak English, so I just avoid her. I don‘t know why, but with all the

houses and vehicles in this place, it is still very quiet. Sometimes, I feel like I‘m the only living

person in the whole planet. Or perhaps, it is because until now, I still can‘t speak fluent German. I

can‘t really talk to anyone here.

I wonder how Vangie and Nerissa are doing now? We didn‘t exchange telephone numbers

since the three of us were all the same. All ignorant. Just as well, since every time we talk over

the phone here, it seems like taking a taxi. The meter ticks so fast.

Or maybe the reason for this constant rattling in my heart is that one year has already

passed and I still haven‘t bought my Nanay and Tatay a karaoke set.

____________________________________________________________________________

[3] Camote, sweet potato.

[4] Ginamos-tugnos, salted anchovy in its own sauce.

133

NOTES ON AUTHORS AND TEXTS

DUGENIO, FAUSTO

Source: Bisaya (Nobyembre 6, 1946).

Dugenio was born on July 16, 1910 in Palompon, Leyte, but attended schools in Cebu

and Misamis. He was associate editor of Ang Katarungan (Cagayan de Oro) and a school teacher

at Camiguin. He took Law in Manila and passed the bat in 1939. He was staff member of Bisaya,

Tabunon, and Lamdag. He contributed around 400 titles in Cebuano and 35 in English, both

journalistic and literary. He was elected Congressman in 1957 and became administrator of

PHILCOA.

KABIGON, MARIA A.

Source: Bisaya (Marso 5, 1947).

Kabigon (also spelled Cabigon, 1878-1962) was born in Carcar, Cebu. After her marriage

in 1897, she moved to Cebu City and worked as a pioneer school teacher. Her first story, ―Ang

Gugma sa Inahan,‖ was published in Ang Suga, c. 1902. She was associate editor of Babaye and

ran a popular column, Ang Panid ni Manding Karya, in Bisaya after the war. One of the most

popular Cebuano writers, she has written over 100 stories through 1900-1953.

VIACRUCIS, EUGENIO A.

Source: Mga Mata sa Dagat ug Laing Katloan ka Mutya (Palompon, Leyte: Tagsulat, 1985).

The title story won the first prize for 1955 in the Bisaya short-story contest.

Viacrucis (1913-1969) was born in Palompon, Leyte. He studied at the Provincial High

School, took a master‘s degree in education at the University of San Carlos, and did doctoral

work at Centro Escolar University. He worked as a public school principal in Leyte, a teacher at

Southwestern University in Cebu City, a director of Northern Leyte College in Palompon, and an

officer in the Bureau of Private Schools in Manila.

ROPEROS, GODOFREDO M.

Source: Bisaya (Mayo 2, 1956)

Roperos was born in Balamban, Cebu on May 29, 1930, and studied at the University of

the Philippines. He was a school teacher, journalist, technical assistant with the Malacañang

Press Office, and Eastern Visayas head of the Department of Public Information. He edited

Literary Apprentice, was associate editor of the Sunday Times Magazine, literary editor of Bisaya,

and Cebu bureau head of Weekly Graphic. A very prolific bilingual writer, he won awards in

NPC-ESSo Journalism and in a Weekly Nation short-story contest.

ENEMECIO, FORNARINA

Source: Lubasan (Cebu City: Bayanihan Press, 1967). This story won 2nd prize in the LUDABI

contest in 1957.

Enemecio, daughter of writer Angel, was born in Baybay, Leyte, and studied at Cebu

Normal and Abellana National Schools, and the University of San Carlos, where she earned an

M.A. degree. She started teaching in Baybay and later at the Mabolo (Cebu) Elementary School.

A bilingual writer, she has published in Bisaya, Alimyon and Silaw. She also won a prize in 1958

in the LUDABI contest.

CAÑIZARES, POTENCIANO JR.

Source: Lubasan (Cebu City: Bayanihan Press, 1967). This story won first prize in the

LUDABI contest of 1963.

Potenciano (Junne) Cañizares, Jr., was born in Talisay, Cebu, in 1936, and studied at

Colegio de San Jose and the University of San Carlos. He passed the bar in 1965. A multi-

134

awarded writer in English and Cebuano, he served as literary editor of Bisaya and president of

LUDABI. He works with the national Labor Relations Commission in Manila.

PUJIDA, AGUSTINO M.

Source: Bag-ong Suga (Pebrero 21-27, 1964). This story won the LUDABI first prize for 1964,

and is included in the Lubasan collection (Cebu City: Bayanihan Press, 1967).

A native of Agusan, Pujida studied at the Agusan High School but found his way to Cebu

to work for a business firm. He later contributed to Nasud, Bag-ong Kusog, and The Freeman.

He wrote stories and novels for Bisaya. Pseudonym: Agusanon.

ADLAWAN, TEMISTOKLES

Source: Bag-ong Suga (Mayo 13, 1966).

Adlawan was born in Naga, Cebu, on Dec. 21, 1930. He studied briefly at Southwestern

Unversity. He worked in construction and then, in 1957, joined the Presidnetial Assitant for

Community Development (PACD), later moving to the Department of Local Government. He

first published in Silaw in 1958. Also a prize-winning Cebuano poet, he was awarded a prize for

the story ―Ang Kitarang Bagol‖ by the Cultural Center of the Philippines in 1989.

ESPINA, AUSTREGELINA

Source: Bisaya (Disyembre. 26, 1973).

Lina Espina-Moore belongs to the post-Second World War generation of bilingual

writers. She attended the Far Eastern University for studies in law and Foreign Service. During

her marriage to Kip Moore, she wrote for the Manila Chronicle Magazine and lived in the

Mountain Province. Her novels include Inday Ko, Diin Kutob and Kalipay and Teresa. Lina

received the Pan-Pacific Southeast Asian Association Award for her novel Heart of the Lotus in

1975 and the Southeast Asian Writers Award in 1989. She was chairman of P.E.N.-Cebu

Chapter.

The author has done a free translation of her own work. A reader adept in both Cebuano

and English should be able to appreciate the difference between the original in Cebuano and the

text in English.

GABRIEL, DIONISIO R.

Source: Bisaya (Agosto. 8, 1973).

Gabriel was born in Cebu City on April 8, 1929. He studied at Cebu City High School

and Southwestern University, where he earned a law degree. He was legal officer of the Cebu

Fire Damage Commission, confidential secretary of Cebu board member Leonardo Enad, and a

columnist for a number of local papers. He started writing in English but began publishing

poems and stories in Bag-ong Suga and Bisaya in 1970. He is a LUDABI prizewinner. He died

in the 80s.

NAVARRA, MARCEL

Source: Bisaya, (Enero 22, 1975).

Navarra (1914-1984) was born in Tuyom, Carcar, Cebu. He attended the public schools.

Called the ―Father of the Modern Cebuano Short Story,‖ he also wrote poetry, a novel, and a

play. He worked with Bisaya and Republic News, and edited Bulak after the war. He cites as

influences Hemingway and Chekhov among others.

REYES, GREMER CHAN

Source: Typescript submitted to the fourth Cornelio Faigao Cebuano Writers Workshop in 1987.

Published in Ani, I:4 (Dec. 1987) together with English translation.

135

Reyes was born in Cebu City in 1935 but he grew up in Bogo, Cebu. Based in Northern

Cebu, he has been engaged in a variety of occupations, including fishing. He has won many

writing awards for Cebuano fiction. He received a CCP writing grant for the short story in 1992.

PATALINJUG, RICARDO I.

Source: An unpublished novel in typescript at the Cebuano Studies Center, an entry to the First

Cornelio Faigao Memorial Cebuano Writers‘ Workshop in 1984. This opening chapter of his

novel was published in Ani, I:4 (December 1987) together with the English translation.

Patalinjug was born in Opon (now Lapulapu City) in 1945. He finished his A.B. at the

University of San Carlos and took graduate courses in literature. He has won awards for both

poetry and fiction in English and Cebuano in contests, including the Palanca. He is a vice-

president of the Associated Labor Union (ALU) and is based in Manila.

YAP, JANUAR

Source: Where the Water Falls, ed. An Lim and Godinez-Ortega (Iligan City: MSU-IIT, 1997).

Januar Yap was born in Cebu City, January 13, 1972. He writes an opinion column for

SunStar Daily Cebu and teaches at the Cebu Normal University. He was fellow to the National

Writers' Workshop in Dumaguete and Iligan City and the Cornelio Faigao Memorial Writers'

Workshop. His short story ―Ang Suhito‖ won a Palanca Award in Cebuano Short Fiction in 2000.

BELTRAN, MARIA VICTORIA

Source: Sun*Star Weekend, 12 November 2005.

Maria Victoria Beltran has a Biology degree and a fine arts certificate from the

University of the Philippines in Cebu. She contributes to the Cebu dailies and manages a garden

restaurant and pension house. She is member of the PUSOD, a group of Bisayan painters, and of

the Women in Literary Arts (WILA).

136

MARIA VICTORIA BELTRAN Ang Damgo ni Eleuteria Kirschbaum (2005)

Usa na ka tuig ang nilabay apan mao ra man og kagahapon lang. Ako si Eleuteria Duhaylungsod. Wala pa gayud ko maanad pero Eleuteria Kirschbaum na diay ang akong ngalan karon. Ang akong istorya didto nagsugod sa barangay Guindulman sa Bohol. Unya nasumpayan kini sa Mactan International Airport.

Sa dihang nilanding ang eroplano nga akong gisakyan didto sa Kota Kinabalu sa Malaysia, hapit mobuto ang akong kasingkasing sa kahadlok kay sa tibuok nakong kinabuhi wala pa gyud ko nakaangkas og eroplano. Karon pa gayud. Maayo gani kay beinte minutos ra mi sa Kota Kinabalu busa dili na kinahanglan mobiya pa ko sa akong lingkuranan. Pastilan! Dili pa gyud ra ba ko hanas motangtang sa akong seatbelt. Hapit ko malisang niadtong higayona pag dayon og lupad sa eroplano kay wala man pud koy hanaw sa pagtaud sa maong seatbelt. Maayo galing kay gitabangan ko sa akong tupad nga Amerikano. Labihan nakong ulawa sa dihang gitudloan ko niya pagpasok ug pagbira adtong sinturon nga gama sa kabilya. Pastilan! Mag-unsa na lang ko ug dili makasugat si Hans sa ako pag-abot nako sa Germany. Nagsige na lang baya ko og pamastilan niini. Si Hans mao ang akong pamanhunon nga Aleman. Tiaw-tiaw ra baya tong ako sa akong ig-agaw nga si Merle dihang niuli siya sa Guindolman, paglabay sa tulo ka tuig gikan naminyo siya sa iyang penpal. “Tagai sab kog Amerikano nga pamanhunon aron makaanak sab kog bata nga pareha sa imo, gwapo kaayo!” akong gikantyawan si Merle. “O! sige pangitaan ta ka og bana aron naa na unya koy paryente nga masangpit didto sa Germany,” kanayon pa ni Merle. Wala kadto nako gihunahuna nga matinuod. Apan sa dihang nakadawat na ko og sulat gikan kang Hans, niusbong baya usab ang akong damgo. Ang hulagway niya nga iyang gipadala sa ako kuyog sa iyang sulat, gitipigan gyud nako og mayo. Ug pagkahuman sa unom ka buwan nga sinulatay, iya nang gipaareglar ang akong bisa..Ambot og kapila ko nagbalik-balik sa Sugbo para sa akong passport? Puerteng lisura! Unsa man pod tong akong birth certificate nga wala na man hikit-I sa munisipyo. Gikitkit man siguro sa ilaga o sa anay ba kayha? Ug sa dihang nilusot na ang akong passport, ang akong fiancée visa na usab ang problema. Dili gyud lalim ning magpa-interbyu didto sa German embassy sa Manila. Maayo na lang gain kay gikuyogan ko adtong taga-travel agency nga maoy naghikay sa akong mga papeles. Nakalakra man siguro sa akong palad si Hans kay sa wala damha, naaprubahan man ang akong visa. Hapit na gyud siguro nako makab-ot ang akong damgo. Nga usab makatabang sa akong ginikanan ug mga igsoon nga nagpuyo sa kapait sa kapobrehon sa Pilipinas. Kaanindot gayud kong ang akong mga igsoon makahuman sa college. Dils puf ni Nanay ug Tatay, makapuyo na sa balay nga walay buslot ang atop. Pareho sa bag-ong panimalay sa mga ginikanan ni Merle. Unya makakaon sab intawon sila og karne matag adlaw. “Fasten your seatbelts, please.” Ingon pa sa gwapa nga stewardess nga naglakaw-lakaw sa eroplano. Niining higayona, wala na kaayo ko nakulbaan kay nakasabot na man ko sa iya. Sa wala magdugay nibalik na usab ang maong stewardess. “Would you like fish in curry sauce and rice, or beef rouladen with mashed potatoes, Ma’am?” “Fish, Ma’am,” maoy akong nadali-dali og tubag. Kay wala man ko kaila adtong iyang giyawit tanan. “How about wine, juice, coffee or tea?” “Cokes, Ma’am,” tubag pa nako. Maayo gali kay wala na siya’y pangutana pa nga lain kay ang usyuserong Amerikano sa akong tupad naminaw baya sa amo. Pagkahuman nako og kaon, gitan-aw nako kung wala ba maibot ang lingin nga sticker sa akong asul nga blusa. Kay pag-check- in nako didto sa syudad sa Lapu-lapu, gipapilit kini sa babaye sa ako didto sa counter. “Paghulat lang sa mando sa stewardess aron dili ka mabiyaan sa imong connecting flight,” matod pa sa maong babaye. Sa pagkatinuod, gikuyawan gyud kaayo ko nga mapadpad ko sa laing espidno. “Hesus, Maria kalawaton, mag-unsa na lang?” pulong pa nako sa akong kaugalingon. Sa wala magdugay, niabot na mi sa Kuala Lumpur. Ang stewardess niduol sa ako ug ingon pa niya, “Please stay in your seat until I come back for you,” samtang nagtan-aw siya sa sticker sa akong blusa. Maoy hinungdan nga nagpabilin ko sa eroplano. Hangtud nga hapit wala nay nabilin

137

nga pasahero. Tulo na lang mi kabuok ug puros mi Pilipina nga pers taym pa nakasakay sa eroplano. Ug usab nakatungtong sa langyaw nga nasud. Si Vangie ug Nerissa padulong usab sa Frankfurt, Germany. Pareha sa ako, nanimpalad sab sila nga moasenso ang kinabuhi pinaagi sa pagminyo sa usa ka langyaw. Nalipay kaayo ko nga naa na koy kuyog. Ug nahuwasan gamay ang kalabog sa akong kasingkasing. Sama sa mga masinundanon nga karnero, gitultolan mi sa stewardess sa Gate 47 diin modunggo ang eroplano nga magdala kanamo sa Germany. Unom ka oras ang among stopover sa Kuala Lumpur. Mao kadto nga nakalugar mi og pakighimamat sa usag-usa.

“Ang akong pamanhunon nga si Peter, saisenta anyos na ug ako magbeinte-dos pa lang sa sunod tuig, pero kinahanglan praktikal na karon,” matud pa ni Vangie. “Napulo ka tuig ang biya namo ni Markus apan nagkahigugmaay pod mi uy, bisag sa e-mail ug sa telepono lang,” subay usab ni Nerissa. Wala ko mosabat sa maong istorya. Kay sa pagkatinuod, dili man pod gugma ang rason nga makigminyo ko kang Hans. Gipul-an na lang gyud ko sa kalisod sa Pilipinas. Ug si Hans maoy akong salbasyon ning kinabuhi nga way kapaingnan---- kalisod lang gihapon. Si Tatay walay klarong trabaho unya palahubog pa gyud. Si Nanay sige og pusta sa masiao unya nagsige pod og kamabdos. Dose na mi kabuok ug ako ang kamaguwangan. Ni graduate na ko sa Guindolman Public High School ug sa edad nga beinte-tres, kinahanglan na kong motabang sa akong pamilya. Wala gyud koy plano nga maminyo kang Kardo nga mag-uuma. O dili ba kaha kang Nestong nga traysikol drayber. Kay sigurado gyud ko nga dili moasenso ang akong kinabuhi kuyuog nila. Ayaw lang, intawon! Maayo untag suertehon ko ani kang Hans. Ang flight gikan sa Kuala Lumpur padulong sa Frankfurt, nikabat og mga walo ka oras. Unya ang kulba sa akong dughan nagpadayon gihapon. Dili na tungod sa kahadlok nga masaag ko apan tungod sa kalisang niining bag-ong kinabuhi nga akong giatubang. Ang lalaki nga akong minyoan, usa ka estranghero. Wala pa man gani mi nagkita sa personal. Sus! Kung mahimo pa lang moambak sa eroplano ug molupad balik sa Pilipinas. Apan dako ang paglaum ni Nanay ug Tatay kanako. Nanghambog na man gani to sila sa among silingan nga tsimosa. Nga sa dili madugay, mapalitan na nako sila og karaoke. Mao man siguro kadto ang nakahatag nako og kaisog sa pagsagubang niining walay undang nga kulba sa akong kahiladman. Ensaktong alas siete kuarenta’y singko sa buntag pag-abot nako sa Frankfurt. Wala koy tarung nga tulog kay nag-alingasa man ang akong utok. Di sab ko kahibalo mopaandar sa gamay nga telebisyon sa atubangan sa akong lingkuranan. Busa nagsige na lang og tuyoktuyok ang akong panumduman. Wala sab koy makaistorya. Si Vangie ug Nerissa, layo man sila sa akong gilingkuran. Ug ang akong tupad wala man motagad sa akoa. Pagkabinhud ra ba sa akong natulog nga paa. Pareho sa nahitabo sa Kuala Lumpur, giguyod na usab kami sa stewardes Iya ming gitultolan sa bintana sa immigration officer unya gitugonan mi kung unsaon pagtultol sa kuhaanan sa among maleta. Wala na gyud kaantos ang akong mga nerbyosa nga tuhod. Nikurog kini og taman sa dihang ako nang turno sa maong bintana. “Passport please. How long are you staying in Germany? Where are you going to stay?” Ang ratatat nga pangutana sa pulis nga nagpasundayag sa bintana. Wala ra siguroy sayop kadtong papel nga akong gitubagan didto sa eroplano. Pagkahuman sa nagkayuring nakong tubag sa iyang mga pangutana, gihatag man niya og balik ang akong passport. Sama sa usa ka kriminal, nagdali ko sa lakaw pahilayo kaniya. “Maayo untag duol ra ang atong puy-anan dinhi,” matud pa ni Vangie, “kay aron magkita lang gihapon ta.” “Bitaw,” sigon pa ni Nerissa. Samtang igo lang kong nitando, sa dihang naghulat kami sa among mga bagahe. Ug gikuot nako sa akong pitaka ang hulagway ni Hans nga hinaot pa unta naghulat kanako niadtong tungora. Pagkadako sa paluparan sa Frankfurt. Limpyo kaayo ang palibot. Gani ang hangin nga nihikap sa akong nawong presko usab kaayo. Unya bisan sa kadaghan sa mga tawo dinhi, hilum man kaayo ang lugar. Humot usab og langyaw. Pareho sa kahumot sa bag nga pasalubong ni Merle kanako pag balikbayan niya sa niaging tuig didto sa Guindolman. Sa wala madugay, adunay tawo nga nagkaway sa ako. Ug mao na kadto ang primerong pagkita nako sa akong pamanhonon. Tambok man diay kaayo si Hans. Dili man gud kinatibuk-

138

ang lawas ang hulagway nga gipadala niya sa ako sa Pilipinas. Apan susama sa langgam nga gipreso sa hawla, nagpakasal lang gihapon ko sa iya. Dili sab siya maayo moiningles. Unya wala usab siya’y tarong nga trabaho. Maayo galing kay nagpuyo mi sa balay sa iyang inahan. Busa wala ra mi gasto sa abang, koryente ug pagkaon. Ang iyang madawat nga welfare compensation gikan sa ilang gobyerno, igo lang pud igasto sa iyang bisyo. Kada adlaw lima ka kahang sigarilyo ug napulo ka botelyang Bitburger beer gayud and iyang mahurot. Unya magsige usab siya og laag kuyog sa iyang barkada nga magsakay sa ilang mga dagko nga motorsiklo. Mahal ra ba kayo ang gasolina dinhi. Kung kwentahon kini nako sa kwarta sa Pilipinas, mokabat na kini sa dos sientos kapin kada litro. Ang akong pinuy-anan dinhi sa Hundsangen gama sa semento. Susama sa balay og dato didto sa Guindolman. Ang akong pagkaon, lamian usab ikomparar sa talbos sa kamote ug mais nga maoy madali-dali ni Nanay. Matuk-an man gani ko usahay iniglamoy nako sa brotchen ug bratwurst kung makahinumdom ko sa kawad-on sa lamesa sa akong mga igsoon. Aduna usab kami awto nga magamit sa pagsuroysuroy didto sa luag nga autobahn inigbisita namo panagsa sa ila ni Merle ug sa iyang istrikto nga bana.Busa dili ako angay nga magmasulob-on dinhi. Apan ngano man nga bug-at man kaaayo ang akong kasingkasing? Tingali tungod kini kay wala pa gyud ko mobati og gugma kang Hans. Basin usab og ang hinungdan niini mao ang higante nga kamingaw nga akong gibati sa kada adlaw. Pagkalami gyud subayon sa akong damgo, ang dagat didto sa Guindolman. Magtiniil samtang maligo sa grasya sa init nga adlaw ug sa parat nga hangin. Nahidlaw pud ko sa hilaw nga saging nga linung-ag. Unya ginudnod sa ginamos-tugnos nga mao’y among bitbiton didto sa baybayon matag Domingo. Posible usab nga gipul-an na ko nga mao ra man og ako rang usa ang nagtikawtikaw dinhi sa among balay. Dili man mi magkasinabot sa inahan ni Hans kay wala man usab siyay iningles. Maglikay na lang ko sa iya. Ambot og ngano nga bisan sa kadaghan sa mga panimalay ug mga awto dinhi, hilum man kaayo ang akong palibot. Usahay mura man og ako na lang ang tawo nga nahibilin sa tibuok kalibutan. Siguro naggikan kini sa rason nga hangtod karon dili gihapon ko hanas mag-german. Wala gayud koy tarong nga kaistorya dinhi. Naunsa na kaha to si Vangie ug si Nerissa karon? Wala man sab mi maghinatagay og among mga numero sa telepono kay gapareho ra man ming tulo. Wala’y mga hanaw. Mahal usab kaayo dinhi kung magsige ka og gamit sa telepono. Kada istorya namo kinhi sa telepono, mao ra usab kini or dunay metro pareho sa taxi. Paspas kayo ang tagak. O, dili ba kaha ang hinungdan sa pagtingkagol niining akong dughan tungod kay usa ka tuig na ang milabay ug wala lang gihapon ko makapalit og karaoke para kang Nanay ug Tatay.

oo0oo