fragment pozycji: Prawo cywilne cz oglnaprof. dr Zbigniew
Radwaski, 2008
Rozdzia I. Zagadnienia oglne czynnoci prawnych Autor: Z.
Radwaski 1. Wica moc czynnoci prawnych
I. Problem
II. Naturalistyczna teoria autonomii woli
III. Normatywna podstawa skutecznoci prawnej
2. Owiadczenie woli
I. Uwagi oglne okoncepcji owiadczenia woli
II. Pogldy nauki polskiej
III. Semiotyczna charakterystyka owiadczenia woli
IV. Podstawa przypisania owiadczenia woli
V. Waniejsze akty niemajce charakteru cywilnoprawnego
owiadczeniawoli
3. Owiadczenie woli aczynno prawna
I. Rozwj koncepcji
II. Analiza poj
Literatura:M. Butkiewicz, Wpyw ustawy o podpisie elektronicznym
na form czynnoci prawnych, PPH 2003, Nr 4; M. Drozdowicz,
(Nie)bezpieczny podpis elektroniczny, PPH 2003, Nr 1; M. Gutowski,
Niewano czynnoci prawnej, Warszawa 2006; J. Gwiazdomorski, Prba
korektury pojcia czynnoci prawnej, Prace zzakresu prawa cywilnego
iprawa na dobrach niematerialnych, ZNUJ 1974, Nr346; A.
Jdrzejewska, Koncepcja owiadczenia woli wprawie cywilnym, Warszawa
1992; M. Krajewski, Zmiany regulacji formy czynnoci prawnych, PPH
2003, Nr 7; K. J. Matuszyk, Forma czynnoci prawnych w stosunkach
midzy przedsibiorcami, PPH 2004, Nr 9; M. Niedopia, Autonomia woli
wczci oglnej prawa cywilnego, PiP 1984, Nr12; A. Ohanowicz, Wolno
umw wprzyszym polskim kodeksie cywilnym, RPEiS 1926, Nr3; B. Pabin,
Niepewno elektronicznej daty pewnej, Rej. 2004, Nr 12; Z. Radwaski,
Teoria umw, Warszawa 1977; tene, Wykadnia owiadcze woli skadanych
indywidualnym adresatom, WrocawWarszawaKrakw 1992; J. Skpski,
Autonomia woli wprawie midzynarodowym prywatnym wzakresie zobowiza
umw, Krakw 1964; M. Soniak, Rozwj historyczny konstrukcji umowy
obligacyjnej, Katowice 1986; tene, Zasada swobody umw wprawie
obligacyjnym zperspektywy schyku XX wieku, SIS 1985, Nr 10; A.
Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1988; D.
Szostek, Czynno prawna a rodki komunikacji elektronicznej, Krakw
2004; A. Szpunar, Uwagi opojciu czynnoci prawnej, PiP 1974, Nr12;
S.Wronkowska, Z. Ziembiski, Zarys teorii prawa, Pozna 1997.
1. Wica moc czynnoci prawnych I. Problem Przez czynno prawn
podmioty prawa cywilnego same mog ksztatowa wice je stosunki
cywilnoprawne (wywiera skutki prawne) art. 56 KC. Pojawia si w
zwizku z tym pytanie, na jakiej podstawie owe dziaania osb
prywatnych uzyskuj donioso prawn.
II. Naturalistyczna teoria autonomii woli 1. Konsensualizm Myl,
e akt woli czowieka moe by zdarzeniem kreujcym wice go skutki
prawne, dugo i opornie przebijaa si w dziejach kultury.
-2- W pierwotnych systemach prawnych panowa skrajny formalizm,
przybierajcy niekiedy wrcz ksztat rytuau prawnego. Dla wywoania
okrelonego skutku prawnego trzeba byo posuy si cile ustalonymi
formuami sownymi, uywa w nakazany sposb pewnych przedmiotw wrcz
odgrywa cae sceny w obliczu wiadkw, sdziw lub caego szczepu. W
okresie tym to, co dzisiaj nazywamy form czynnoci prawnej, w
immanentny sposb zespalao si z sam czynnoci prawn, stanowic jej
konstytutywny element pojciowy[1].
Ju w prawie rzymskim mona znale elementy konsensualizmu. Jednake
tysicletni rozwj tego systemu nie doprowadzi do przyjcia oglnej
zasady, e konsens jest najistotniejszym, nieodzownym elementem
kadego zobowizania umownego[2].
Koncepcja ta zapanowaa w doktrynie cywilistycznej dopiero w XVII
i XVIII w. i byo to wynikiem dugiej ewolucji. Dokonywaa si ona
najpierw pod wpywem nauki Kocioa. Ju bowiem redniowieczne prawo
kanoniczne przeamao tradycje rzymskie odnonie do rde zobowiza i
wystpio otwarcie z tez, e wszelkie przyrzeczenie, nawet nieformalne
(nudum pactum) rodzi zaskaralne zobowizanie[3]. Kolejnym istotnym
elementem rozwoju i upowszechnienia tej koncepcji sta si laicki
nurt prawa natury. Jego wybitny reprezentant H. Grotius wyranie
gosi, e sam konsens zobowizuje (solus consensus obligat)[4].
2. Autonomia woli w liberalny i indywidualistyczny nurt prawa
natury odpowiedzia na postawione na wstpie pytanie, formuujc
koncepcj nazwan pniej autonomi woli. Wychodzia ona z zaoenia, e
czowiek z natury swej jest wolny i rwny innym ludziom, a w
konsekwencji, e jedyn uzasadnion podstaw ograniczenia jego wolnoci
moe by wycznie jego wola wyraona w umowie. Koncepcja ta bezporednio
wic z natury ludzkiej wywodzia kreacyjn moc obowizkw prawnych.
Konsekwentnie wyznaczaa ona wtrn rol prawu pozytywnemu. Miaa ona
polega tylko na chronieniu praw podmiotowych, uksztatowanych przez
autonomiczn wol jednostki, niewymagajc adnego koncesjonowania czy
jakiego uznania przez obowizujcy system prawny, a znajdujc tylko
granice w wolnoci innych ludzi[5]. Kto jednak dobrowolnie zobowiza
si w umowie zawsze dziaa susznie, a wic z pen aprobat moraln (Qui
dit contractuel, dit juste).
Teoria ta stosunkowo najszersze i najtrwalsze uznanie znalaza we
Francji, wywierajc take wpyw na tre KC franc. Pod jej wpywem w
szczeglnoci sformuowany zosta przepis art. 1134 KC franc., w myl
ktrego umowa ma walor prawa midzy jej stronami.
O jej atrakcyjnoci decydoway nie tylko zaoenia filozoficzne, ale
i w istotnej mierze take konsekwencje ekonomiczne. Absolutna
dominacja niekontrolowanej wolnej
-3- woli czowieka w sferze stosunkw prawnych w peni odpowiadaa
bowiem idei liberalizmu gospodarczego, lecej u podstaw rozwijajcego
si ustroju kapitalistycznego. Teoretyczne jej podstawy stworzy
wanie u schyku XVIII w. A. Smith.
Dominowaa ona rwnie w nauce niemieckiej w okresie owiecenia i w
I po. XIX w., znajdujc silne poparcie zwaszcza w filozofii
Kanta[6].
3. Krytyka We Francji teoria autonomii woli zostaa z pocztkiem
XX w. poddana wszechstronnej krytyce zarwno jeli chodzi o jej
filozoficzne i normatywne podstawy, jak i spoeczny oraz moralny
aspekt. W szczeglnoci wic podnoszono, e przepisy KC franc. nie
stanowi dostatecznej podstawy dla uznania autonomicznej woli stron
za bezporednie rdo zwizania umow. Nawet wspomniany art. 1134 KC
franc. zawiera zastrzeenie, e tylko umowy legalnie zawarte
(lgalement formes) maj walor ustawy midzy stronami. Znaczy to
bowiem, e musi istnie uprzednio system prawny, ktry okrela
przesanki owej legalnoci umw, co w istocie czyni ustawodawca
francuski, zastrzegajc m.in., e nie mog one narusza porzdku
publicznego i dobrych obyczajw. Wszystko to nie da si ju wyjani na
podstawie teorii autonomii woli. Nie sprawdziy si rwnie zaoenia tej
teorii o rwnoci ludzi, a w konsekwencji, i o pozytywnej ocenie
moralnej kadej umowy dobrowolnie zawartej. Postpujcy rozwj
gospodarki kapitalistycznej ujawni istotne rnice, wystpujce w
faktycznym pooeniu stron umw i wynikajce std niesprawiedliwoci
spoeczne, ktrych nie da si usprawiedliwi prostym powoaniem si tylko
na formalnie wyraon zgodn wol stron. Te zarzuty ze szczegln si
podkrelali zwaszcza zwolennicy socjalistycznych koncepcji
spoecznych[7].
Wczeniej ni we Francji, albowiem ju w poowie XIX w., teoria
autonomii woli zdominowana zostaa w Niemczech przez szko historyczn
(reprezentowan przede wszystkim przez F. Savignyego), ktra zawieraa
ju wyranie zarysowan koncepcj pozytywistyczn. F. Savigny
kwestionowa bowiem, e natura ludzka lub indywidualna wola czowieka
miay same przez si walor praw przyrodzonych. Byy to dla niego
zjawiska pozaprawne, ktre stanowiy tylko podstaw dla norm prawnych
okrelajcych dopiero stosunki prawne i sfery dziaa woli czowieka
(podmiotw prawa)[8]. ladem tym poszed nastpnie gwny nurt nauki
niemieckiej.
-4-III. Normatywna podstawa skutecznoci prawnej 1. Zaoenia oglne
Wspczenie zdecydowanie panuje ju w zachodnioeuropejskiej doktrynie
cywilistycznej pogld, e to nie autonomia woli jednostki (w
rozumieniu naturalistycznym), lecz system prawny stanowi podstaw
wicej prawnie mocy umw i innych czynnoci prawnych.
Ostatecznie do takiego wniosku dosza w szczeglnoci doktryna
francuska poprzez rne koncepcje o niejednoznacznym wyrazie w tym
wzgldzie[9]. J. Ghestin stanowczo ju sformuowa tez, e moc wica
kontraktu opiera si na prawie obiektywnym (stanowionym), a nie na
nadrzdnej, autonomicznej woli jednostki[10]. Takie samo stanowisko
w tym wzgldzie zajmuj autorzy drugiego reprezentatywnego dla
wspczesnego prawa francuskiego opracowania: F. Terr, P. Simler, Y.
Lequette. Podkrelaj oni, e moc wica nie pochodzi z danego
przyrzeczenia, lecz z doniosoci, jak system prawny wie z
przyrzeczeniem (de la valeur que le droit attribue la promesse).
Jeeli wic umowa nie odpowiada wymaganiom prawnym, to pociga za sob
jedynie konsekwencje moralne, a nie prawne w razie koniecznoci
realizowane w drodze przymusu pastwowego[11].
Take doktryna niemiecka odcina si od indywidualistycznej i
liberalnej koncepcji autonomii woli, wskazujc, e wola jednostki ma
donioso prawn (wie prawnie) tylko w granicach i w sposb wyznaczony
w systemie prawnym[12].
Podobne pogldy reprezentuje rwnie doktryna szwajcarska, uznajc,
e umowa prawnie wie z mocy porzdku prawnego i w granicach prawem
okrelonych, a przysugujce podmiotom uprawnienia do dokonywania
takich czynnoci prawnych opieraj si na delegacji udzielonej im
przez system prawny[13].
Rozwaana kwestia nie wywouje kontrowersji w nauce polskiego
prawa cywilnego. Zgodny pogld, uznajcy czynno prawn, a wic take
umow, za zdarzenie prawne wyznaczone systemem prawnym, z gry
przesdza o tym, e podstaw zwizania prawnego cywilnoprawnej umowy
lub innej czynnoci prawnej jest norma prawna, a nie autonomiczna
wola podmiotu. Na t immanentn zaleno zwraca si ponadto
-5- uwag w rnych wypowiedziach odnoszcych si do autonomii woli
lub swobody kontraktowej[14].
Przyjcie takiego zaoenia pozwala chroni autorytetem prawa i
pastwa nie jakiekolwiek umowy lub przyrzeczenia, lecz tylko takie,
ktre odpowiadaj wartociom realizowanym przez system prawny oraz
zapewni spjno aksjologiczn wszelkich stosunkw prawnych. Natomiast
naturalistyczna teoria autonomii woli postulatw tych nie spenia,
poniewa poszanowanie woli indywidualnej nie jest jedyn wartoci, jak
nowoczesny system prawny realizuje. Ponadto, w poszczeglnych typach
stosunkw spoecznych nadrzdne interesy publiczne lub interesy
bezporednich nawet uczestnikw czynnoci prawnych wymagaj z kolei
wyznaczenia przez prawo niejednolitych granic swobody kreowania
stosunkw cywilnoprawnych. Nie da si tego zrealizowa, zakadajc z
gry, e kada dobrowolnie zawarta umowa zasuguje na ochron prawn.
Naturalistyczna koncepcja autonomii woli nie wyjania rwnie w sposb
zadawalajcy samego zwizania osoby dokonujcej czynnoci prawnej.
Jeeli bowiem wola jednostki miaaby by jedyn podstaw obowizku
prawnie chronionego, to dlaczego zmiana tej woli indywidualnej nie
miaaby zarazem doprowadzi do wyganicia tego obowizku.
Sumujc mona zatem powiedzie, e czynnoci prawne uzyskuj donioso
prawn i w konsekwencji prawnie wi na podstawie norm prawnych, ktre
konstruuj ten typ zdarze prawnych.
2. Prawo awola indywidualna Na tle wspomnianych zaoe oglnych
bliszego objanienia wymaga charakter owego powizania woli
indywidualnej z systemem prawnym.
Ot normy wyznaczajce tre tego pojcia naley zaliczy do wyrnionych
w teorii prawa regu konstytutywnych, ktre konstruuj ow szczegln
czynno konwencjonaln, jak jest cywilnoprawna czynno prawna (art. 56
KC)[15]. Normy te same przez si niczego ani nie nakazuj, ani nie
zakazuj. One tylko konstruuj instrument prawny, przy uyciu ktrego
podmiot prawa cywilnego moe doprowadzi do zmiany swojej sytuacji
prawnej przez uregulowanie jej wedle swojej woli (wywoywa skutki
prawne). W nastpstwie uksztatowania w systemie prawnym instytucji
czynnoci prawnej podmiot nie uzyskuje wic adnych praw, ani nie ci
na nim adne obowizki, lecz tylko poszerza si jego wolno. W
odrnieniu bowiem od jego wolnoci indywidualnej (naturalnej),
polegajcej np. na swobodzie poruszania si lub osiedlania si albo
podejmowania rnych dziaa faktycznych, czynnoci prawne otwieraj
moliwo ksztatowania przez czowieka relacji interpersonalnych, a wic
stosunkw spoecznych z innymi ludmi (podmiotami prawnymi) i to
prawnie chronionych (tzw. stosunkw prawnych). Zakada to oczywicie
istnienie spoecznoci ludzkich prawnie ju zorganizowanych; Robinson
Crusoe na bezludnej wyspie nie mgby wic dokonywa czynnoci
prawnych.
-6- Najcilej t sytuacj podmiotu okrela termin kompetencja
rozcignity poza obszar stosunkw publicznoprawnych na sfer stosunkw
cywilnoprawnych[16]. Natomiast posugiwanie si wyraeniami
uprawnienie lub prawo podmiotowe jest niewaciwe, poniewa powszechny
pogld przyjty w nauce prawa cywilnego czy te pojcia z istnieniem
stosunku prawnego powstaego ze zdarzenia prawnego, a wic dopiero w
nastpstwie dokonania czynnoci prawnej. Ponadto, wyraenia te
sugeruj, e podmiotowi przysuguje przed dokonaniem czynnoci prawnej
jaka nadrzdna pozycja wzgldem innego podmiotu. Koncepcji takiej w
adnym razie nie mona przyj do prawa cywilnego, opartego, jak
wiadomo, na fundamencie rwnorzdnoci podmiotw.
3. Autonomia woli wznaczeniu wspczesnym Mimo odrzucenia
naturalistycznej koncepcji autonomii woli, termin ten nie wyszed z
uycia w dogmatyce nowoczesnego prawa cywilnego, przybierajc wszake
inne znaczenie, aczkolwiek czerpic zarazem wiele elementw z tych
zaoe filozoficznych, ktre legy u podstaw jego pierwotnego
znaczenia.
Najoglniej rzecz ujmujc, wie si teraz termin ten z obowizujcym
systemem prawnym dla wyraenia tej jego cechy, ktra pozostawia
podmiotowi moliwo regulowania stosunkw cywilnoprawnych wedug jego
woli. Zarazem jednak uywa si tego okrelenia nie tyle dla opisania
aktualnego rozmiaru dopuszczonej przez system prawny owej wolnoci
(a wic w sensie opisowym), co przede wszystkim dla oznaczenia
zasady prawa cywilnego[17]. W tym sensie wypowiadaj si take
reprezentanci nauki polskiej[18].
Skania to do bliszego okrelenia pojcia zasad, do ktrych zalicza
si autonomi woli. Dogodn do tego podstaw stwarza wyrnienie w teorii
prawa pojcia zasad w znaczeniu powinnociowym (normatywnym,
dyrektywnym)[19]. Rola zasad prawa polega przede wszystkim na tym,
e:
1) wyznaczaj kierunek dziaa prawodawczych;
2) ukierunkowuj proces wykadni przepisw prawnych;
3) wskazuj kierunki stosowania prawa, a w szczeglnoci sposoby
czynienia uytku z tzw. luzw decyzyjnych.
-7- Natomiast zasady prawa nie s stosowane tak jak inne normy
danego systemu prawnego. Realizowanie stanw rzeczy, ktre one
wyznaczaj, dokonuje si przez inne (zwyke) normy systemu prawnego:
przez tworzenie norm o odpowiedniej treci, odpowiedni interpretacj
i stosowanie norm niebdcych zasadami prawa. Odwoywanie si do zasad
prawa legitymuje wskazane czynnoci, a wic usprawiedliwia podjcie
okrelonej decyzji legislacyjnej lub interpretacyjnej[20].
Ow instytucj, bezporednio realizujc zasad autonomii woli, jest
czynno prawna i tylko czynno prawna; adna bowiem inna instytucja
prawa cywilnego nie umoliwia podmiotom tego prawa ksztatowania,
wedug ich woli, wicych ich stosunkw cywilnoprawnych. Nie jest to
wic podstawowy instrument sucy do realizacji autonomii
prywatnej[21], lecz instrument jedyny (art. 56 KC)[22]. W
szczeglnoci nie mona zgodzi si z pogldem, e koncepcj autonomii woli
(jej zakres) odnie naley take do innych dziaa zgodnych z
prawem[23]. Dziaania te bowiem charakteryzuje to, e skutki prawne
nie s wyznaczone wol podmiotu, lecz okrela je wycznie ustawa, wic
je z okrelonym zachowaniem podmiotu, ktry nie wyraa adnych
regulujcych stosunek prawny treci, a Od woli zaley (...) tylko czy
zdarzenie stanowice czyn w ogle nastpi[24]. Przyjmujc powysze
zaoenia, naleaoby rozcign konsekwentnie pojcie autonomii woli na
czyny niedozwolone, ktre take wywouj skutki prawne zwizane z czynem
czowieka i od jego woli zaley, czy go popeni. Przy tak szerokim
ujciu autonomia woli traci ona w ogle swoisty sens, ktry polega
wanie na tym, e ustawodawca uwaa za celowe odwoa si do woli stron
pozostawiajc im swobod w uregulowaniu okrelonych zagadnie
prawnych[25]. Pojcie autonomii woli odnosi si do wszystkich
czynnoci prawnych, nie tylko wic do umw obligacyjnych jako zasada
wolnoci umw lub zasada wolnoci kontraktowej. W szczeglnoci obejmuje
ono take wolno testowania i zrzeszania si (tworzenia korporacyjnych
osb prawnych). Czsto jednak zwrotu zasada wolnoci umw lub okrele
rwnoznacznych uywa si jako pars pro toto na oznaczenie samego
pojcia autonomii woli. Tumaczy si to wzgldami historycznymi; termin
wolno umw pojawi si jeszcze przed uksztatowaniem si pojcia czynnoci
prawnej. Ponadto, niewtpliwie wanie w zakresie umw obligacyjnych
ograniczenia wolnoci s najmniejsze, a pozytywny sens tej wolnoci
najjaniej wyraony zosta w art. 3531 KC. Problematyka autonomii woli
przejawia si tu w konsekwencji w najbardziej wyrazisty sposb,
uatwiajc analiz tej koncepcji. Nie mona przy tym pomin take tej
okolicznoci, e umowy s najwaniejszymi czynnociami prawnymi
najbardziej dla nich reprezentatywn i donios spoecznie postaci.
4. Uzasadnienie wicego charakteru zasady autonomii woli wPolsce
W ustroju PRL zasada autonomii woli nie bya deklarowana w aktach
prawnych, a jedynie doktryna rekonstruowaa j nie bez trudnoci z
poszczeglnych postanowie
-8- ustawowych (gwnie z art. 58 KC) przy czym zakres jej
obowizywania, w zwizku z zasad centralnego planowania
gospodarczego, by ograniczony. Wynikao to przede wszystkim z
doktryny marksistowskiej w wersji leninowsko-stalinowskiej, pod
ktrej wpywem ksztatowa si ustrj PRL. Zawarte w tej doktrynie
elementy absolutnej dominacji interesu publicznego, ktremu
podporzdkowany by czowiek i przejcie nie tylko sfery produkcyjnej,
ale i redystrybucyjnej przez pastwo, dawao podstawy do tworzenia
modelu spoeczestwa, w ktrym jego obywatele nie nawizuj midzy sob
adnych stosunkw prawnych. Byby to model nie pozostawiajcy miejsca
dla autonomii prywatnej, a praktyka niektrych reimw komunistycznych
bliska bya jego realizacji.
Zasadnicza zmiana ustroju Polski dokonana po roku 1989, a
ukoronowana Konstytucj RP z 1997 r., jednoznacznie ju prowadzi do
uznania autonomii woli jako podstawowej zasady prawa cywilnego,
wyznaczajcej zarazem szeroki zakres korzystania z niej.
Przede wszystkim naley j wywie z konstytucyjnie uznanej wartoci,
jak jest godno i wolno czowieka (preambua i art. 30 Konstytucji
RP), ktrej sens uksztatowany zosta zarwno w chrzecijaskiej, jak i
wieckiej doktrynie prawa naturalnego[26].
Nastpnie autonomia woli stanowi konieczn przesank w szczeglnoci
w postaci wolnoci umw funkcjonowania systemu gospodarki rynkowej i
dziaalnoci gospodarczej, ktra jest podstaw ustroju gospodarczego
Rzeczypospolitej Polskiej (art. 20 Konstytucji RP).
Do tych zasad naley take wasno prywatna (art. 20 Konstytucji RP)
immanentnie zwizana z gospodark rynkow, przy czym art. 64
Konstytucji RP zastrzega wyranie, e Wasno moe by ograniczona tylko
w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty
prawa wasnoci. Ot nie ulega wtpliwoci, e jednym z takich
konstytutywnych elementw wasnoci jest moliwo rozporzdzania jej
przedmiotem w drodze czynnoci prawnych. Na cech t jednoznacznie
wskazuje nie tylko tre art. 140 KC, ale wszelkie definicje
(normatywne i doktrynalne) odnoszce si do tej instytucji. Trzeba
zarazem podkreli, e ochrona przewidziana w art. 64 Konstytucji RP
daleko wykracza poza cywilistyczne pojcie wasnoci, obejmujc take
inne prawa majtkowe.
Na rzecz uznania autonomii woli za zasad prawa cywilnego
przemawiaj take okrelone w art. 91 ust. 2 Konstytucji RP umowy
midzynarodowe, ktre uzyskuj walor nadrzdny wobec ustaw zwykych.
Odnosi si to w szczeglnoci do systemu prawnego UE opartego na
pryncypiach gospodarki rynkowej. Stworzenie waciwych ram stopniowej
integracji Polski z UE przewidywa ju Ukad o stowarzyszeniu midzy
Polsk a Wsplnotami Europejskimi (Ukad Europejski) podpisany
16.12.1991 r.[27].
Obowizywanie zasady autonomii woli nie pozwala wic ustawodawcy
Rzeczypospolitej Polskiej na dowolne regulowanie tej kwestii. Wbrew
bowiem czysto pozytywistycznym koncepcjom realizacja tej zasady
podlega konstytucyjnej kontroli.
-9-5. Inne zasady odnoszce si do czynnoci prawnych Zasada
autonomii woli, stanowic podstawow przesank czynnoci prawnej, nie
jest jedyn zasad prawa cywilnego, ktra okrelaaby tre i zakres
stosowania tej instytucji prawnej[28].
Nie omawiajc tu szerzej problematyki innych zasad prawa
cywilnego, wystarczy za A. Stelmachowskim[29] wymieni nastpujce
zasady majce donioso dla analizy czynnoci prawnej:
1) zasad ochrony zaufania i wic si z ni zasad bezpieczestwa
obrotu. Za warto konstytucyjn uzna j ju TK w wyroku z 28.5.1986
r.[30], w ktrym stwierdzi, e bezpieczestwo prawa i pewno obrotu
prawnego s podstawowymi wartociami naszego porzdku prawnego. Ten
utrwalony nastpnie w judykaturze TK pogld pozostaje w peni aktualny
na podstawie art. 2 Konstytucji RP. Odwouje si do tej zasady take
SN, stwierdzajc np. w orzeczeniu z 20.3.1998 r.[31], e granic
swobody wsplnikw w ramach istniejcej autonomii ich woli wyznacza
zasada ochrony bezpieczestwa obrotu i interesw wierzycieli
spki;
2) zasad poszanowania wartoci moralnych, obejmujc take tzw.
suszno kontraktow;
3) zasad respektowania nie tylko interesu jednostkowego, ale i
publicznego (art. 22 Konstytucji RP). W art. 59 Konstytucji RP mowa
jest o dobru publicznym; termin ten uywany jest take w krajach
UE[32].
Zasady te realizowane s przez przepisy prawne przybierajce posta
bd to klauzul generalnych, bd to norm bezporednio regulujcych
instytucj czynnoci prawnej. Su take do interpretacji i waciwego
stosowania norm regulujcych t instytucj. W razie kolizji midzy nimi
zwaszcza kolizji z zasad autonomii woli organ stosujcy prawo
powinien podejmowa tak decyzj, jaka w najwyszym stopniu pozwoli
osign wchodzce w rachub wartoci[33].
6. Elementy autonomii woli W rezultacie uwzgldnienia
wspomnianych wyej zasad, zasada autonomii funkcjonuje w
ograniczonym zakresie,determinujc w konsekwencji pole pozostawione
podmiotom prawa cywilnego do regulowania wasnymi ich decyzjami. W
zwizku z tym poyteczne jest blisze oznaczenie elementw skadajcych
si na pojcie autonomii woli, aby atwiej byo wskaza, w jakich
sferach moe przejawia si dziaanie reglamentujcych j przepisw.
Zagadnienie to analizowane jest gwnie w zakresie umw (jako wolno
kontraktowa), lecz nie ma adnych metodologicznych racji
przemawiajcych
-10- przeciwko przenoszeniu dokonanych na tym polu ustale do ogu
czynnoci prawnych.
W doktrynie prawniczej nie ma penej zgodnoci pogldw co do wykazu
tych elementw. Wydaje si, e lista ta powinna obejmowa:
1) swobod zawizywania (zmiany) stosunku cywilnoprawnego czynnoci
prawn (umow), ktrej ograniczeniem byby prawny zakaz lub nakaz
dokonania czynnoci prawnej (przymus kontraktowania); wyrnienie tego
elementu nie jest kontrowersyjne w doktrynie;
2) swobod doboru strony (stron) czynnoci prawnej, ktra moe by
ograniczona przepisami prawnymi, wskazujcymi w szczeglnoci na
dopuszczalno zawierania pewnych umw tylko z osobami majcymi
okrelone w ustawie cechy; element ten rwnie powszechnie jest
wyrniany w doktrynie prawniczej;
3) swobod zakoczenia stosunku prawnego (rozwizania umowy) za
zgod jej podmiotw, co stanowioby pewnego rodzaju odwrotno swobody
jego zawizywania (pkt 1) i dlatego element ten zasugiwaby na
wyrnienie. Reglamentacja tej sfery autonomii woli polegaaby na
zakazie rozwizywania stosunku pranego przez czynno prawn (np.
maestwo). Element ten nie jest powszechnie wyrniany[34], niekiedy
jednak obejmuje si go zakresem elementu wskazanego w pkt
1)[35];
4) swobod ksztatowania treci czynnoci prawnej (w rny sposb przez
przepisy prawne ograniczana). Naturaln jej barier, niewymagajc
adnego szczeglnego zakazu, stanowi autonomiczno sfery prawnej
innych podmiotw prawnych, ktrej nie wolno, bez szczeglnego
upowanienia ustawy lub zgody uprawnionego, narusza. Inaczej bowiem
zamana byaby podstawowa zasada prawa cywilnego, wyraajca si w
rwnorzdnym stanowisku podmiotw prawa wzgldem siebie. Element ten
wyrniany jest zgodnie w doktrynie cywilistycznej.
Powysze elementy mona ewentualnie zredukowa do dwch
podstawowych:
1) swobody ksztatowania treci czynnoci prawnych (pkt 4) oraz
2) swobody dokonywania czynnoci prawnej w szerokim znaczeniu,
obejmujcym elementy omwione w pkt 13.
Midzy tymi dwoma punktami istnieje zaleno tego rodzaju, e
jakiekolwiek rozstrzygnicia, dotyczce sfery swobody wskazanej w pkt
2) musz z koniecznoci logicznej by zwizane z okreleniem treci
czynnoci prawnej, a wic z problemem okrelonym w pkt 1). Przymus
dokonania albo niedokonania czynnoci prawnej ma sens tylko bowiem
wwczas, gdy odnosi si on zarazem do okrelonej treci czynnoci
prawnej.
7. Forma Przedstawiony katalog elementw objaniajcych sens
autonomii woli nie obejmuje swobody formy dokonania czynnoci
prawnej. Natomiast przeciwny pogld przewaa
-11- w prawie francuskim[36]. Podziela go take dominujcy nurt
nauki polskiej[37]. W doktrynie niemieckiej i szwajcarskiej swobody
formy nie wcza si na og do katalogu elementw wyznaczajcych tre
autonomii woli (swobody kontraktowej)[38].
W podobny sposb wypowiada si Z. Radwaski[39] oraz A. Wolter,
uznajcy wszake za podstawow zasad polskiego prawa cywilnego to, e
owiadczenie woli moe by zoone w formie dowolnej[40].
Obowizywanie tej reguy w prawie polskim nie budzi adnej
wtpliwoci w wietle art. 73 KC. Chodzi jedynie o ustalenie, czy
stanowi ona element autonomii prywatnej, a w konsekwencji, czy
zastrzeenie w ustawie formy szczeglnej naley traktowa jako
ograniczenie tej autonomii. Podstawowy argument za takim pogldem
wysuwany jest w doktrynie francuskiej. Gosi ona, e z zasady
konsensualizmu, ktra opiera si na koncepcji autonomii woli, wynika,
i adna forma nie jest wymagana dla wanoci kontraktu. Wolno nie
byaby bowiem suwerenna, gdyby bya podporzdkowana jakiemukolwiek
formalizmowi, a istniejce w KC franc. przepisy o formie szczeglnej
naley traktowa jako przeytek przeszoci[41]. Do tego nurtu mylowego
nawiza A. Ohanowicz, stwierdzajc, e w przeciwiestwie do dawnego
formalizmu podstaw koncepcji wolnoci umw jest zasada, w myl ktrej
wszelka umowa nieformalna rodzi zobowizania[42].
Naley zauway, e w nowoczesnym rozumieniu forma czynnoci prawnej
nie jest jakim odrbnym skadnikiem z zewntrz, obciajcym dokonanie
czynnoci prawnej. Stanowi ona bowiem tylko posta komunikowania si
ludzi ze sob w szczeglnoci ujawniania woli podmiotu o uregulowaniu
stosunku prawnego, a ujawnienie woli jest przecie konieczn przesank
skutecznoci prawnej woli podmiotu dokonujcego czynnoci prawnej.
Inaczej mwic, dopiero owiadczenie woli liczy si w stosunkach
prawnych (art. 60 KC).
Jeeli wic ustawa okrela jaki szczeglny sposb komunikowania si
(ujawniania woli), postanawiajc np., i wola ma by wyraona w jzyku
pisanym albo przed wiadkami lub osobami urzdowymi (sdem,
funkcjonariuszem USC, duchownym, notariuszem), to przez to samo nie
ogranicza sfery swobodnej decyzji podmiotu dokonujcego czynnoci
prawnej, co tylko mogoby stanowi podstaw dla uznania, e autonomia
prywatna zostaa ograniczona zwaszcza przez wyczenie
konsensualizmu.
-12- Formy szczeglne w adnej mierze nie zastpuj konsensu (woli),
lecz go tylko wyraaj. Biorc za pod uwag penione przez nie funkcje,
mona powiedzie, e wrcz su dokadniejszemu i utrwalonemu wyraeniu
woli i to podjtej po gbszym namyle, a ponadto, jeeli forma wymaga
uczestnictwa osoby urzdowej, stwarzaj powane przesanki przemawiajce
za skutecznoci zoonego owiadczenia woli.
Te oglne uwagi mona zobrazowa na przykadzie konkretnej czynnoci
prawnej, jak jest zawarcie maestwa. Jak wiadomo, w pierwotnych
spoeczestwach instytucja ta powstawaa w nastpstwie rnych faktw (np.
porwania, pokadzin, sprzeday ony), ktre nie miay nic wsplnego z
konsensem. Do owych sposobw zawizywania wza maeskiego nie mona wic
w ogle odnie pojcia forma w obecnym rozumieniu. Dopiero pod wpywem
nauki Kocioa upowszechnia si w redniowieczu konstrukcja maestwa
zawieranego solo consensu (konsensualnego). Gdy Sobr Trydencki
wprowadzi nastpnie obowizkow form jego zawierania, to na pewno nie
spowodowao to odstpienia od koncepcji konsensualnego maestwa oraz
nie ograniczyo swobody zawierania i zapewne ze zdziwieniem przyjta
byaby ocena jakoby z tego wzgldu wolno zawierania maestw przestaa
by niesuwerenna, a jako nieuzasadniony relikt przeszoci ta forma
szczeglna powinna by zniesiona.
Nawet wtedy, gdy forma szczeglna polega na uczestnictwie w
dokonaniu czynnoci prawnej osb urzdowych, kompetentnych i
obowizanych do kontrolowania jego treci, nie stanowi to
ograniczenia autonomii woli, jeeli kontrola ta nie polega na
swobodnej ocenie, lecz dokonywana jest wedug kryteriw obiektywnych
(ustaw okrelonych), stanowicych podstaw oceny prawidowoci czynnoci
take przez sdy. W takich bowiem przypadkach kontrola wykonywana
przez osoby urzdowe nie zawa pola swobody dokonywania czynnoci
prawnych, a peni jedynie funkcj profilaktyczn.
Dochodzimy wic do wniosku, e przez samo to, i ustanowiona zostaa
forma szczeglna, nie nastpuje cienienie kompetencji podmiotu do
dokonywania czynnoci prawnej, a tym samym ograniczenia autonomii
prywatnej w sensie prawnym. Podmioty prawa musz wprawdzie zastosowa
si do okrelonych regu komunikowania swojej woli, podj jaki
ewentualnie dodatkowy wysiek lub koszty, jednake wszystko to moe co
najwyej utrudni im korzystanie z kompetencji do dokonywania
czynnoci prawnych, a nie kompetencj t ograniczy[43].
Gdyby brano pod uwag take te elementy, to trzeba by mwi o
autonomii w innym funkcjonalnym znaczeniu[44]. Rozwaania takie s
oczywicie poyteczne, lecz z metodologicznego punktu widzenia
stanowi problem odrbny. Przedmiotem ich nie moe bowiem by tylko
szczeglna forma czynnoci prawnych, lecz take szereg innych
instytucji negatywnie wpywajcych na korzystanie z kompetencji do
dokonywania czynnoci prawnych z systemem podatkowym na czele.
Ponadto, z punktu widzenia funkcjonalnego, adna generalna ocena
formy nie mogaby by podjta bez rozpatrzenia rnych ich rodzajw w
relacji do poszczeglnych postaci czynnoci prawnych.
Podsumowujc, nie naley traktowa formy czynnoci prawnej jako
ograniczenia jednej z podstawowych zasad prawa cywilnego, jak jest
autonomia woli.
-13- 2. Owiadczenie woli I. Uwagi oglne okoncepcji owiadczenia
woli 1. Istotny element czynnoci prawnej Naley zastanowi si nad
tym, co znaczy owa wola, ktra zawsze stanowi jdro czynnoci prawnej
bez wzgldu na to, jakie pole zastosowania wyznaczaby jej dany
system prawny (problem autonomii woli).
Zauway trzeba, e w polskim prawie cywilnym oraz w wielu obcych
systemach prawnych nie mwi si bezporednio o woli, lecz o woli
wyraonej co okrela si mianem owiadczenia woli (art. 60 KC). W
rozwaaniach prawnych zagadnienie woli osoby dokonujcej czynnoci
prawnej pojawia si tylko w takim aspekcie.
W doktrynie obcej mona wyrni trzy gwne kierunki wyjaniajce sens
(znaczenie) owiadczenia woli. S to: teoria woli, teoria owiadczenia
i teoria doniosoci prawnej. W tej kolejnoci przebiega bdzie dalszy
tok rozwaa.
2. Teoria woli Termin owiadczenie woli (Willenserklrung) pojawi
si w niemieckiej nauce o czynnociach prawnych. Rozumiano go wwczas
jako realnie przeywany przez czowieka akt woli zwany wol wewntrzn.
Reprezentanci tego kierunku rozrniali:
1) wewntrzny akt woli czowieka, ukierunkowany na wywoanie skutkw
prawnych i
2) jego zewntrzny wyraz, przybierajcy posta owiadczenia woli,
jednake decydujc rol w tym zwizku odgrywaa wola wewntrzna.
Takie w szczeglnoci byy pogldy F. Savignyego. Zostay one przejte
i w pewnej mierze zmodyfikowane przez liczne grono jego zwolennikw,
stajc si istotnym elementem dominujcej w XIX w. teorii
woli[45].
3. Teoria owiadczenia W opozycji do teorii woli rozwina si u
schyku XIX w. teoria owiadczenia, ktra decydujce znaczenie
przypisywaa nie woli wewntrznej, lecz jej owiadczeniu.
Najwybitniejszy jej reprezentant E. Danz sformuowa nastpujc
definicj owiadczenia woli: jest to zachowanie osoby, ktra wedug
dowiadczenia obrotu i przy uwzgldnieniu wszelkich okolicznoci
pozwala wnosi o okrelonej woli, bez wzgldu na to, czy wniosek taki
w poszczeglnym wypadku jest zasadny, tzn., czy rzeczywicie tego
rodzaju wol wewntrzn, jaka wynika z owiadczenia, miaa dana
osoba[46].
4. Teoria doniosoci prawnej (Geltungstheorie) Koncepcja ta
neguje klasyczne przeciwstawianie woli wewntrznej jej owiadczeniu.
Twrca tej teorii K. Larenz podkrela, e skutek prawny wywouje
jednolity akt, ktry charakteryzuje jako wol urzeczywistnion w
owiadczeniu. Ono samo konstytuuje
-14- now regulacj prawn w postaci ustanowienia normy konkretnej.
Koncepcja ta zyskaa szerokie uznanie w doktrynie prawnej. Natomiast
zamiar przezwycienia dualizmu woli i owiadczenia zosta przez samego
autora nastpnie zmodyfikowany. Przyj on bowiem, e dla oceny czy
owiadczenie woli zostao zoone nie wystarczy sama koncepcja
obiektywnego jego przypisania, lecz w pewnym zakresie konieczne
jest badanie rzeczywistej woli stron[47].
W nawizaniu do teorii doniosoci prawnej rozwaana jest kwestia,
jakie przesanki musz by spenione, aby owiadczenie woli mona byo
uzna za zoone przez okrelony podmiot. Pod tym wzgldem wyrni mona
dwa gwne nurty. Pierwszy z nich uznaje rzeczywist wol owiadczajcego
za niezbdny element owiadczenia woli[48]. Natomiast drugi dominujcy
w doktrynie niemieckiej uznaje moliwo przypisania owiadczenia woli
podmiotowi, ktry nie mia wiadomoci wywoania skutkw prawnych, lecz
przemawia za tym w szczeglnoci wzgld na ochron uzasadnionego
zaufania odbiorcy owiadczenia woli, ewentualnie rwnie niedopenienie
aktw starannoci po stronie skadajcego owiadczenie[49].
II. Pogldy nauki polskiej 1. Orientacja wolicjonalna Twrca
Kodeksu zobowiza R. Longchamps de Berier by zwolennikiem teorii
owiadczenia. Godne przypomnienia s w zwizku z tym jego argumenty
przemawiajce za wyszoci tej teorii nad teori woli. Ot jako
zdarzenie prawne pisa R. Longchamps de Berier wysuwa si na pierwszy
plan owiadczenie, bdce zaszoci zewntrznie dostrzegaln i dajc si
obiektywnie stwierdzi, podczas gdy udowodnienie woli wewntrznej
jest zawsze problematyczne. Po wtre, uczynienie owiadczenia woli
przedmiotem interpretacji w pewnym uniezalenieniu od woli
wewntrznej zdolne jest zapobiega wybujaociom egoistycznym lub
antyspoecznym jednostek przy rwnoczesnym uszanowaniu ich godziwych
interesw, podczas gdy przyznanie decydujcego znaczenia woli stron
musiaoby w razie stwierdzenia takich wybujaoci odmwi czynnoci
wszelkiej skutecznoci. Po trzecie wreszcie, potrzeba ochrony
zaufania w obrocie prawnym wymaga zwizania skutkw prawnych przede
wszystkim z owiadczeniem, gdy ono tylko jest innym osobom dostpne i
na nim one polegaj[50]. Natomiast definiujc owiadczenie woli jako
proces zewntrznie dostrzegalny, z ktrym prawo czy skutki prawne,
poniewa uwaa go za przejaw woli wewntrznej[51], nie realizowa
konsekwentnie swoich zaoe teoretycznych, uznajc akt psychiczny za
element istotny
-15- owiadczenia woli. Potwierdza to rwnie inna jego wypowied, w
ktrej zwraca on uwag, e Owiadczenie woli musi mie pewne zewntrzne
wymogi, aby porzdek prawny mg je uwaa za przejaw woli wywoania
skutkw prawnych[52].
Rwnie inni uczeni, wypowiadajcy si podczas obowizywania Kodeksu
zobowiza o owiadczeniu woli, uznawali za jego cech konstytutywn to,
e ujawnia ono zamiar zobowizania si lub wywoania skutkw prawnych z
pewnymi rnicami, w sformuowanych definicjach, akcentujcych mniejsze
lub wiksze przywizanie do teorii woli lub do teorii
owiadczenia[53].
Uregulowanie czynnoci prawnej w POPC z 1950 r., a potem w KC nie
wpyno w znaczcy sposb na pogldy nauki polskiej na owiadczenia woli.
Rdzeniem ich nadal pozostaa myl, e wyraaj zamiar wywoania
okrelonych skutkw prawnych. A. Kozaczka jednoznacznie opowiedzia si
za warunkiem wiadomego skadania owiadczenia woli jako przesanki
jego doniosoci prawnej[54]. W innych okreleniach unikano takich
jednoznacznych deklaracji, akcentujc wszake jedno: woli wewntrznej
i owiadczenia. Tak wic w szczeglnoci A. Wolter wskazywa, e oba te
elementy w zasadzie (...) tworz nierozerwaln cao, jednake w
przypadkach nietypowych, tj. niezgodnoci midzy wol a jej przejawem,
pierwszestwo naley da przejawowi woli, jako elementowi, ktry jest w
normalnym i dostpnym otoczeniu rdem informacji o akcie woli[55].
Blisza analiza rozpatrywanych przez nich kwestii szczegowych
prowadzi jednak do wniosku, e i oni zakadali konieczno istnienia po
stronie owiadczajcego zamiaru, a wic i wiadomoci skadania prawnie
doniosego owiadczenia woli. W razie braku tego elementu uznawano, e
owiadczenie woli nie zostao w ogle zoone[56].
2. Orientacja obiektywna Zdecydowanie odmienny pogld na
owiadczenie woli przedstawi J. Gwiazdomorski w swej pracy
opublikowanej w 1973 r.[57]. Podda on wnikliwej krytyce koncepcje
owiadczenia woli, ktre za przyczyn sprawcz powstania skutkw
prawnych uznaj wol osoby dziaajcej oraz sformuowa pojcie
owiadczenia woli zgodnie z postulatami teorii owiadczenia. W jego
rozumieniu owiadczeniem woli jest kade zachowanie si osoby (...), z
ktrego wynika przy uwzgldnieniu towarzyszcych okolicznoci, zasad
wspycia spoecznego i ustalonych zwyczajw zamiar przejawienia woli
wywoania okrelonego skutku prawnego. Podkrela przy tym, e W
powyszej definicji pojcie owiadczenia woli ujte jest nie
subiektywnie, ale obiektywnie. Istotne
-16- znaczenie przywizuje si bowiem w tej definicji nie do
zamiaru (woli wewntrznej) osoby skadajcej owiadczenie woli, ale do
tego, jak si zachowanie osoby dziaajcej przedstawia na zewntrz
(...), czy wynika z tego zachowania si nie tylko wola wywoania
okrelonego skutku prawnego, ale take zamiar przejawienia woli
wywoania przez to wanie konkretnie podjte zachowanie okrelonego
skutku prawnego[58].
Od tego czasu nurt obiektywizujcy zyskuje sobie w polskiej nauce
o czynnociach prawnych coraz wiksze uznanie. W szczeglnoci w tym
kierunku zmierzaj prace Z. Radwaskiego oparte w gwnej mierze na
teorii doniosoci prawnej[59]. Nastpnie A. Jdrzejewska, autorka
jedynej monografii powiconej koncepcjom owiadczenia woli,
konstrukcj tej instytucji podporzdkowaa ochronie zaufania, tzn.
uzasadnionemu oczekiwaniu, jakie wywouje dziaanie podmiotu
inicjujcego proces zoenia owiadczenia woli zwaszcza w tzw. obrocie
masowym[60].
III. Semiotyczna charakterystyka owiadczenia woli 1. Dziaanie
znaczce Dziaanie czowieka, aby mogo uzyska kwalifikacj owiadczenia
woli musi by nonikiem okrelonych treci mylowych, czyli peni funkcj
znaku. Na pojcie znaku skada si:
1) materialny substrat znaku (dwik mowy, kiwanie gow, kreski na
papierze), czyli spowodowany przez kogo dostrzegalny ukad rzeczy
lub zjawisk i
2) reguy znaczeniowe, ktre z materialnymi substratami znakw wi
okrelone myli[61].
Owe reguy znaczeniowe konstytuujce znaki tworz si spontanicznie
w yciu spoecznym (np. reguy jzykowe) lub mog by stanowione,
przybierajc posta norm prawnych, ktre wi jakie swoiste znaczenie z
pewnymi zachowaniami lub ju funkcjonujcymi znakami jzyka
powszechnego. Oglnie mwic, znaki su do porozumiewania si ludzi
midzy sob, a w konsekwencji do ksztatowania relacji spoecznych.
Bez stosownych regu znaczeniowych zachowanie czowieka nie mogoby
by nosicielem jakichkolwiek myli. Gdy kto wbija gwd w cian nie
komunikuje niczego; gdyby nie byo regu gry w pik non lub regu
szachowych, kopanie piki lub przesuwanie figur na szachownicy nic
by nie znaczyo byoby czynnoci tylko faktyczn.
Rwnie z tego rodzaju zachowaniami system prawny wie niekiedy
skutki prawne, czego najlepszym przykadem jest instytucja czynw
niedozwolonych. Natomiast owiadczenie woli wycznie odnosi si do
znakw, ktrych znaczenie (treci mylowe z nimi zwizane) wyznaczaj
konsekwencje prawne (art. 56 KC).
-17-2. Regulujcy (normatywny) charakter owiadczenia woli Z kolei
wyjanienia wymaga kwestia, jakiego rodzaju s znaki, ktre okrela si
mianem owiadcze woli, czyli w jaki sposb mona rozpozna owiadczenie
woli spord innych zachowa znaczcych, penicych funkcj porozumiewania
si ludzi midzy sob. Ot blisz charakterystyk pojcia owiadczenia woli
niewtpliwie utrudnia to, e zwyko si j przeprowadza przy uyciu
niewyranych lub wieloznacznych terminw, takich jak: wola, zamiar
lub cel.
Najpierw wic naley stwierdzi, e owiadczenie woli wbrew sugestii
pyncych z potocznego rozumienia tego zwrotu nie jest wypowiedzi
sprawozdawcz, informujc o pewnych przeyciach psychicznych czowieka,
a w szczeglnoci o jego zamiarach lub woli. Hipoteza taka zakadaaby
bowiem, e owiadczajcy uprzednio jasno sformuuje w myli tre i zamiar
wywoania skutkw prawnych oraz e tre owiadczenia odpowiada treci
tego, co sobie pomyla. Jednake zaoenie takie nie odpowiada
potocznemu dowiadczeniu yciowemu[62].
Ponadto, jest ono nieprzydatne funkcjonalnie do organizowania
obrotu gospodarczego, poniewa odwouje si do trudno sprawdzalnych
przesanek psychicznych. Sugeruje przy tym zgodnie z pogldami teorii
woli i owym elementem konstytuujcym wywoanie skutku prawnego jest
owa wola wewntrzna. W takim jednak razie naleaoby doj do wniosku, e
take trwanie skutku prawnego (zwizania) zaley od woli skadajcego
owiadczenie. Mgby on wic zawsze uchyli si od zacignitego wzgldem
innej osoby zobowizania. Jest to oczywicie wniosek, ktrego aden
porzdek prawny ze wzgldw funkcjonalnych nie moe zaaprobowa. Nie
przekonuj zarazem wyjanienia, e wola podmiotu skadajcego
owiadczenie zostaje w jaki metafizyczny sposb uchwycona i utrzymana
przez adresata. Tumaczenie takie raczej umacnia pogld, i koncepcja
samookrelenia oparta na wewntrznej woli czowieka nie wystarczy do
uzasadnienia zwizania prawnego, jakie wywouje owiadczenie woli.
Psychologiczna koncepcja owiadczenia woli zawodzi zarazem na tle
obowizujcego prawa polskiego. Ze wskazanych przez przepisy prawne
stanw faktycznych, opatrzonych mianem owiadczenia woli, jasno
bowiem wynika, e podmiot skadajcy te owiadczenia niekiedy nie mg
przeywa myli, ktrych treci byoby wywoanie okrelonych skutkw
prawnych (por. art. 84, 86 KC)[63].
3. Czynno konwencjonalna Inspiracja do takiego podejcia
metodologicznego pyna z kilku rde. Najpierw ju A. Reinach jeden z
przedstawicieli kierunku fenomenologicznego w teorii prawa wykazywa
mylny sens terminu owiadczenie woli. Zaliczy on zachowanie terminem
tym okrelone do wyrnionych przez siebie aktw socjalnych,
intencjonalnie skierowanych do innych osb. Funkcja owiadczenia woli
jak i kadego zreszt przyrzeczenia nie polega wic na informowaniu o
pewnych yczeniach, zamiarach, czy podobnych przeyciach, lecz na
swoistym dziaaniu, powodujcym zwizanie podmiotu skadajcego
przyrzeczenie
-18-[64]. W podobnym kierunku poszli zwolennicy teorii doniosoci
prawnej (Geltungstheorie) podkrelajc, e owiadczenie woli samo jest
aktem konstytuujcym pewn zmian w stosunku do innych osb[65].
Zblione wtki mylowe odnale mona take w stworzonej przez J. L.
Austina teorii wypowiedzi dokonawczych (performatyww). Nie s one
zdaniami w sensie logicznym, nie przysuguje im wic warto prawdy lub
faszu. Nie opisuj one niczego, ani z niczego nie zdaj sprawy.
Natomiast samo posuenie si takimi wypowiedziami jest ju swoist
czynnoci, jeeli spenione zostan ustalone wymagania[66]. Rozwijajc
te intuicje znaczeniowe L. Nowak wyrni wypowiedzi dokonawcze wedug
penionych przez nie funkcji, o czym decyduje ich kontekst
kulturowy, a nie formalna budowa skadniowa[67]. Wspomniana wypowied
oczywicie moe take peni funkcj uzewntrzniania przey psychicznych,
ale nie jest to jej cecha wyrniajca. Uksztatowana gwnie w
poznaskiej szkole teoretyczno-prawnej koncepcja czynnoci prawnych
konwencjonalnych rozwija te wtki mylowe. S. Czepita najobszerniej
wyjaniajc t koncepcj, podkrela, e czynno ma charakter
konwencjonalny wtedy tylko, gdy jej dokonanie wpywa na sytuacj
normatywn podmiotu tej czynnoci lub innych podmiotw[68].
Podejmujc te sugestie metodologiczne, naley zakwalifikowa
owiadczenie woli do czynnoci konwencjonalnych jako regulujcych
sytuacj prawn podmiotw, ktrych dotycz. Sens ich polega na tym, e
dokonuj wicego ustanowienia normy przez podmioty prawa cywilnego i
ze skutkami cywilnoprawnymi. Z semiotycznego punktu widzenia maj
one zatem taki sam charakter jak normy prawne, aczkolwiek te
ostatnie przybieraj posta norm generalnych i abstrakcyjnych i
stanowione s przez kompetentne do tego organy. Ta normatywna
charakterystyka owiadczenia woli pojawia si take w wielu
nowoczesnych definicjach tego pojcia formuowanych w literaturze
obcej[69].
Na kategorialne podobiestwo tych norm wskazuje take tre art.
1134 KC franc., wedug ktrego Les conventions lgalement formes
tiennent lieu de la loi ceux qui les ont faites. Ujcie takie
wyjania moliwo wspregulowania stosunku prawnego owiadczeniami woli
lub normami prawnymi (art. 56 KC). Musi tu widocznie chodzi o
jednorodny typ wypowiedzi, jeeli elementy stosunku prawnego mog by
w pewnej mierze regulowane zamiennie norm dyspozytywn albo
owiadczeniem woli.
Uwaga ta wspiera przedstawion powyej w 1, koncepcj, e normy KC
konstruujce czynno prawn udzielaj podmiotom prawa cywilnego
kompetencji do regulowania
-19- stosunkw cywilnoprawnych. Terminem tym posuguje si take
SN[70]. Przyjmuje go take w coraz szerszej mierze doktryna
cywilistyczna[71] wbrew tradycyjnym pogldom w tej mierze.
Kwalifikacja taka wskazuje zarazem na swoist cech czynnoci
prawnych, rnic j od innych zdarze prawnych, a polegajc na tym, e
same podmioty prawa cywilnego kreuj zmian sytuacji prawnej w sposb
przez siebie stanowiony, aczkolwiek w ramach prawem
oznaczonych.
Ten istotny dla pojcia owiadczenia woli element nie znajduje
dostatecznego wyrazu w definicjach odwoujcych si do celu osoby
dziaajcej[72]. W prakseologii okrela si cel jako przyszyy stan,
przy czym jednak przejcie od stanu aktualnego do owego przyszego,
zamierzonego stanu nie jest jednoznacznie wyznaczone[73], a wic
niekoniecznie musi nastpi przez samostanowienie normy
indywidualnej. Gdyby wic poprzestano tylko na okreleniu, e
owiadczenie woli zmierza do wywoania skutkw prawnych, to trzeba by
doj do wniosku, i najbardziej typowym przykadem owiadczenia woli
jest samobjstwo dunika dokonane dla uwolnienia si z dugw[74].
Przedstawiona tu koncepcja owiadczenia woli zakada, e akt
samostanowienia dokonuje si w cile okrelonej chwili. Tylko taki
punkt widzenia wyjania szereg postanowie KC wskazujcych, w jakim
momencie owiadczenie woli zostao zoone lub umowa zostaa zawarta
(por. art. 6163, 66, 67, 69703, 72 KC).
Stanowisko takie odpowiada rwnie potrzebom obrotu gospodarczego.
Jego sprawne funkcjonowanie wymaga bowiem precyzyjnego ustalenia
momentu, od ktrego powstaj prawa i obowizki stron w istotnej mierze
okrelone w treci owiadczenia woli.
Z tych wzgldw nie wydaje si przekonujcy pogld, e pojcie
owiadczenia woli naley rozszerzy na cay cig zdarze poprzedzajcych
jego zoenie, a wywoujcych uzasadnione oczekiwania drugiej
strony[75]. Jest oczywiste, e okolicznoci te, jak i cay kontekst
zoenia owiadczenia woli, maj donioso prawn i w tym sensie nie mona
traktowa go jako zdarzenia wyizolowanego. Jednake wpyw tych
okolicznoci na owiadczenie woli dokonuje si w drodze interpretacji
(art. 65 KC), a jeeli chodzi o skutki prawne, to rwnie przez
konstrukcj uzupeniania treci stosunku prawnego na podstawie art. 56
KC.
Naley rwnie zauway, e wzgld na ochron konsumenta nie wspiera
krytykowanej tu koncepcji. Uznane w UE i w Polsce zasady prawa
konsumenckiego jednoznacznie bowiem uzaleniaj skutki prawne od
zawarcia umowy. Rwnie wic i z tego punktu widzenia nie ma
dostatecznych podstaw, aby kwestionowa celowo konstruowania pojcia
owiadczenia woli jako aktu samostanowienia dokonujcego si w
okrelonej chwili.
-20-IV. Podstawa przypisania owiadczenia woli 1. wiadomo
owiadczajcego Pogldy inspirowane teori woli uznaj, e owiadczeniami
woli s tylko owiadczenia skadane ze wiadomoci wywoania okrelonych
skutkw prawnych. W braku takiej wiadomoci owiadczenie woli nie jest
zoone (nie istnieje), a w szczeglnoci nie moe owiadczajcemu by
przypisane na podstawie interpretacji obiektywnej.
Koncepcja taka dominowaa w dawniejszej teorii prawa cywilnego, a
i dzisiaj znajduje zwolennikw[76], w tym rwnie w polskiej nauce
prawa cywilnego[77]. Jednake od czasu, gdy podda j wnikliwej
krytyce K. Larenz[78], a F. Bydlinski krytyk t rozwin[79],
koncepcja ta traci na znaczeniu. W szczeglnoci odrzuca j panujcy
pogld naukowy w Niemczech[80]. Tak samo naley oceni stanowisko
doktryny austriackiej[81] i szwajcarskiej[82]. Jednoznacznie chocia
przy zastosowaniu innej techniki legislacyjnej odrzuca j nowy
Kodeks cywilny holenderski (art. 35).
Rwnie na podstawie prawa polskiego jak to ju powyej wskazano nie
mona uzna, e wiadomo stanowi konstytutywny element kadego
owiadczenia woli i w konsekwencji, e ono nie istnieje wtedy, gdy
nie towarzyszy mu stosowne przeycie psychiczne.
Natomiast rzeczywista wiadomo wywoania okrelonych skutkw
prawnych stanowi najsilniejsz podstaw przypisania owiadczenia woli
osobie, ktra je skada; najpeniej bowiem realizuje funkcje
samostanowienia podmiotw prawa cywilnego. Niekiedy, gdy podmioty te
wystpuj w rolach dla nich niekorzystnych, system prawny wymaga, aby
owiadczenie woli zoone byo z pen wiadomoci jego skutkw prawnych.
Odnosi si to zwaszcza do owiadcze woli skadanych przez konsumentw
przy zawieraniu umw konsumenckich. wiadomo wywoania okrelonych
skutkw prawnych nie jest jednake jedyn podstaw przypisania komu
owiadczenia woli.
2. Wywoanie zaufania Za kolejn podstaw przypisania komu
owiadczenia woli uzna naley zgodnie z koncepcjami obiektywnymi jego
zachowanie wywoujce u innych osb uzasadnione przekonanie, e wyraa
ono decyzj owiadczajcego wywoania okrelonych skutkw prawnych,
chociaby skadajcy owiadczenie nie by tego wiadomy. Pogld ten opiera
si na zaoeniu, e owiadczenie woli jest aktem socjalnym,
skierowanym
-21- do innych ludzi, a tym samym wpywajcym take na ich
postpowanie. Ten kto podejmuje tego rodzaju dziaania powinien wic
liczy si z konsekwencjami spoecznymi, jakie one wywouj. W
szczeglnoci powinien dostosowa swoje zachowanie do uzasadnionych
oczekiwa innych czonkw spoeczestwa wyznaczonych reguami spoecznymi.
Jeeli ich nie respektuje, ponosi konsekwencje w postaci przypisania
mu owiadczenia woli.
Koncepcja ta znajduje uzasadnienie w etycznym postulacie wicym
wolno czowieka z jego odpowiedzialnoci[83]. Kto, kto zaufa danemu
mu przyrzeczeniu, zasuguje na ochron.
Za takim stanowiskiem przemawiaj rwnie wzgldy pragmatyczne. Ot
naley wyj z zaoenia, e ten kto okazuje zaufanie, z gry przyjmuje
przyszo. Dziaa tak, jak gdyby by pewien przyszoci. Bez zaufania nie
mona w sposb wzgldnie pewny planowa wasnej dziaalnoci. Natomiast im
wicej zaufania, tym szersze s moliwoci ludzkiego dziaania w coraz
bardziej komplikujcych si stosunkach spoecznych[84]. Jednake nie
kade zaufanie zasuguje na ochron. Wrcz do stanw patologicznych
zalicza si sytuacje, gdy kto obdarza innego zaufaniem tylko na
podstawie swych wewntrznych wyobrae, nieopartych na zewntrznych
informacjach o swym partnerze i o konkretnej sytuacji, w ktrej on
si znajduje. Czy zwizane z zaufaniem oczekiwanie okrelonych zachowa
zasuguje na aprobat i ochron, zaley wic zawsze od uwzgldnienia
wspomnianych elementw rozpatrywanych w aspekcie regu i wiadomoci
spoecznej[85].
Ot w systemie gospodarczym RP, w ktrym w myl zasad gospodarki
rynkowej cay ciar aktywnoci spoczywa na podmiotach cywilnoprawnych,
ogromne znaczenie ma postulat ochrony uzasadnionych spoecznie
oczekiwa, a wic zaufania partnerw do siebie. Postulat ten uzyskuje
zarazem wzrastajc donioso w wietle sprawdzonej tezy Durkheima o
zwikszajcej si wzajemnej zalenoci spoecznej przez postpujcy podzia
pracy. Zwizana z tym specjalizacja rl spoecznych tak dalece
komplikuje wspdziaanie jednostek w spoeczestwie, e wymaga to
zabiegw redukcyjnych przez rozszerzenie pola ochronnego dla
uzasadnionych oczekiwa. Masowa produkcja i wymiana towarw w
stypizowanych i uproszczonych formach prawnych umacnia te
tendencje.
W konsekwencji w ostatnich dziesicioleciach dokonuje si
znamienna ewolucja prawa regulujcego umowy w najbardziej
rozwinitych krajach zachodnich. Prowadzi ona od realizacji woli do
ochrony uzasadnionych oczekiwa[86]. Trafnie zwrcono przy tym uwag,
e jednym z gwnych zada prawa cywilnego staje si pomoc dla rynku
przez ochron oczekiwa zwizanych z penieniem okrelonych rl
spoecznych przez kontrahentw[87].
-22- Owa spoeczna donioso zaufania znalaza uznanie jako zasada
prawa cywilnego i warto konstytucyjnie chroniona (por. Nb 21).
3. Granice przypisania Na gruncie przedstawionej wyej koncepcji
pojawia si kontrowersyjny w doktrynie obcej i polskiej problem, czy
podstaw przypisania jest kade zachowanie wywoujce uzasadnione
oczekiwanie, czy tylko takie zachowanie, ktre polega na niedooeniu
przez owiadczajcego naleytej starannoci.
Pierwszy z tych pogldw bardziej dla owiadczajcego rygorystyczny
reprezentuje w nauce polskiej A. Jdrzejewska. Wychodzi ona z
zaoenia, e kady dziaa na wasne, a nie na cudze ryzyko. W
konsekwencji owiadczajcemu naley przypisa owiadczenie woli take i w
takich przypadkach, gdy zachowanie, wywoujce uzasadnione
oczekiwanie innych, nie byo niestaranne. Zdajc sobie wszake spraw z
tego, e takie obiektywne przypisanie moe stanowi dla owiadczajcego
ciar niewspmierny, autorka dopuszcza wyjtkowo moliwo uchylenia si
od skutkw owiadczenia woli, na podstawie analogicznego stosowania
art. 84 KC[88].
Natomiast F. Bydlinski i idcy za nim dominujcy nurt nauki
niemieckiej, krytycznie odnosi si do pogldw, ktre przypisuj komu
owiadczenie woli z tego tylko wzgldu, e czyje zachowanie w ten
sposb przez innych zostao zrozumiane. Sdz oni, e jest to
niedostateczna podstawa do tego, aby na owiadczajcego przerzuci cae
ryzyko odpowiedzialnoci wynikajcej z dokonania czynnoci prawnej.
Byoby to nieuzasadnione w przypadkach, gdy owiadczajcy nie moe
liczy si z takim znaczeniem, poniewa nie jest mu znana sytuacja,
ktra na znaczenie takie wskazuje[89]. W swych ostatnich
wypowiedziach F. Bydlinski podtrzyma swj pogld, e z reguy podstawa
przypisania owiadczenia woli koczy si tam, gdzie owiadczajcy przy
dooeniu naleytej starannoci nie moe wpywa na odbierany sens jego
owiadczenia. Jednake dopuszcza od tej reguy wyjtki w szczeglnych
przypadkach podyktowanych przede wszystkim potrzeb bezpieczestwa
obrotu prawnego, a take odpowiedzialnoci za skutki wasnej sfery
dziaania. Granic tej odpowiedzialnoci w kadym razie wyznacza
adekwatny zwizek przyczynowy[90].
Przepisy polskiego prawa cywilnego podobnie zreszt jak i obcych
systemw prawnych jednoznacznie kwestii tych nie rozstrzygaj. Wydaje
si wszake, i drugi z przedstawionych pogldw bliszy jest koncepcji
wicej owiadczenie woli z ide samostanowienia i odpowiedzialnoci za
podjcie czynnoci konwencjonalnych. Nie chodzi tu o sankcj typu
karnego, lecz o konsekwencje niedochowania starannoci, ktrej wymaga
si od kadego, kto podejmuje okrelon rol w procesie komunikowania si
ludzi midzy sob. Inaczej bowiem powstaby niead spoeczny.
W zakresie tak pojtego przypisania owiadczenia woli mieszcz si
dziaania komunikacyjne osb funkcjonujcych w sferze kontrolowanej
przez dany podmiot w szczeglnoci
-23- przez personel przedsibiorstwa. Jeeli wic sekretarka
dyrektora bez jego wiedzy lub wbrew jego decyzji wyle podpisan
przez niego ofert, to takie owiadczenie woli uzna naley za zoone
przez osob prawn, ktrej dyrektor jest organem.
Dalej idce przypisanie moe by uzasadnione wzgldami bezpieczestwa
obrotu prawnego (np. obrt niektrymi papierami wartociowymi),
jednake jako przesanka wyjtkowa, wymaga szczeglnej podstawy
normatywnej.
Poza takimi przypadkami nie mona uzna za owiadczenie woli
niewiadomego i nieswobodnego zachowania czowieka (art. 82 KC), ktre
stwarza tylko pozr jego zoenia (we nie, w stanie upojenia
alkoholowego, pod wpywem nacisku fizycznego, przez osoby niemajce
odpowiedniej sprawnoci psychicznej). Rwnie owiadczenia niepochodzce
od okrelonych w nich osb, nie mog by im przypisywane (np. w razie
sfaszowania dokumentu).
Odnosi si to take do przypadkw, gdy owiadczajcy nie zna i nie mg
zna regu znaczeniowych oraz kontekstu sytuacyjnego, w ktrym
adresaci odbierali owiadczenie, nadajc mu na tej podstawie okrelony
sens. Jeeli wic przejezdny, nieznajcy miejscowych zwyczajw, wstpi
do winiarni, w ktrej wanie odbywa si aukcja win i pokiwa rk
znajomemu, ruch ten nie moe by uznany za owiadczenie woli wyraajce
decyzj kupna wina. Dla prawidowego rozstrzygnicia tej kwestii nie
trzeba tworzy jakich wyjtkowych regu, ktre nie mieszcz si w oglnej
koncepcji owiadcze woli.
V. Waniejsze akty niemajce charakteru cywilnoprawnego
owiadczeniawoli 1. Akty woli wewntrznej Licz si tylko decyzje
ujawnione w owiadczeniu i przeznaczone do regulowania stosunkw
wobec innych osb.
Wszelkie akty stanowienia przeznaczone wycznie dla samego
stanowicego nie maj doniosoci spoecznej i dlatego nie s
owiadczeniami woli, choby byy komunikowane innym osobom. Jeeli wic
kto postanawia sobie, e bdzie wstawa rano o godz. 6 i jad niadanie
o godz. 7, suchajc rwnoczenie dziennika radiowego, nie skada
owiadczenia woli bez wzgldu na to, czy o tej decyzji powiadomi
kogokolwiek, albowiem waciwa jest jedynie tre owiadczenia, a nie
wola owiadczajcego, ktra nie zostaa ujawniona w zoonym
owiadczeniu[91].
To samo odnosi si do tzw. potajemnego zastrzeenia (reservatio
mentalis). Polega ono na tym, e ten kto skada owiadczenie woli (np.
zobowizuje si do jakiego wiadczenia) rwnoczenie w myli tylko
postanawia go nie wykona lub wykona w inny sposb. Pominicie w
definicji owiadczenia woli odwoania si do psychologicznie
rozumianej woli pozwala w sposb prosty wyjani nieskuteczno takiego
zastrzeenia, co sprawiao trudnoci zwolennikom teorii woli.
-24-2. Owiadczenia woli nie na serio O owiadczeniach takich mwi
si wtedy, gdy wyraenia uyte przez kogo wskazuj na jego decyzj
wywoania okrelonych skutkw prawnych, jednake kontekst tej
wypowiedzi nie dopuszcza takiej kwalifikacji (np. aktor na scenie
sporzdza testament, profesor na wykadzie podaje przykady dokonania
czynnoci prawnych, arty w czasie towarzyskiego spotkania).
Owiadczenie woli nie na serio nie jest jakim podtypem
owiadczenia woli, lecz po prostu nie jest w ogle owiadczeniem woli
(podobnie jak sztuczne oko nie jest okiem). Cae zagadnienie naley w
istocie do wykadni owiadcze woli, a tradycyjne wyrnianie owiadcze
woli nie na serio bierze si z niedoceniania kontekstu, w jakim sowa
s wypowiadane.
3. Porozumienia dentelmeskie Porozumienia tego rodzaju
znamionuje wyrane zastrzeenie, e nie maj one wywoa skutkw prawnych.
Z tego wic wzgldu owiadczenia skadajce si na nie, nie maj
charakteru owiadczenia woli w cisym, cywilnoprawnym tego sowa
znaczeniu.
W razie niedotrzymania zacignitych w ten sposb zobowiza, sprawca
nie odpowiada wprawdzie za szkod wywoan niewykonaniem umowy, ale
naraa si na utrat zaufania (kredytu) lub na wrogie wzgldem niego,
lecz dopuszczalne prawem, przeciwdziaania gospodarcze osb
zawiedzionych.
4. Podjcie zobowiza grzecznociowych Rwnie takie zobowizania
podejmowane s bez zamiaru wywoania konsekwencji prawnych, a tylko z
uprzejmoci. To oglne stwierdzenie nie jest kontestowane w doktrynie
cywilistycznej. Natomiast kopoty wywouje udzielenie odpowiedzi na
pytanie, jak odrni umow cywilnoprawn od porozumienia
grzecznociowego.
Jako wstpne kryterium rozpoznawcze moe suy ustalenie, czy
zobowizanie podjto odpatnie. Cecha ta bowiem w adnym razie nie moe
przysugiwa porozumieniom grzecznociowym, jako sprzeczna z ich
natur. Natomiast podjcie zobowizania nieodpatnie nie wskazuje
jeszcze jednoznacznie na jego niewicy charakter, poniewa prawo
cywilne obejmuje swoim zakresem rwnie i takie postacie zobowiza
(np. darowizna, uyczenie, nieodpatne zlecenie). Rwnie majtkowy albo
niemajtkowy przedmiot wiadczenia nie stanowi podstawy dla
rozstrzygnicia rozwaanej kwestii, albowiem nowoczesne prawo cywilne
w przeciwiestwie do doktryny pospolitego prawa rzymskiego panujcej
jeszcze w XIX w. reguluje rwnie stosunki o charakterze
niemajtkowym.
Jeeli wic tre skadanych owiadcze nie wskazuje jednoznacznie na
wice albo grzecznociowe tylko (niewice prawnie) zobowizanie strony,
wwczas rozstrzygnicia szuka naley w oglnych reguach wykadni, majc
zwaszcza na wzgldzie ustalone zwyczaje (art. 65 KC). Jako pomocnicz
wskazwk mona przyj, e wiadczenia podejmowane przez podmioty
profesjonalnie trudnice si wykonywaniem pewnych czynnoci z reguy
podejmuj si ich wykonania odpatnie i na podstawie stosunku
cywilnoprawnego. Natomiast drobne usugi, bez zastrzeonej odpatnoci,
zazwyczaj
-25- przybieraj posta niewicego prawnie zobowizania
grzecznociowego. Typowymi przykadami takich zobowiza s: przyjcie
zaproszenia na obiad, na spotkanie towarzyskie, udzielenie gociny
znajomemu w swoim mieszkaniu, zobowizanie si do przypilnowania
dziecka, mieszkania lub jakiej rzeczy ssiadki, przewiezienie
znajomego lub autostopowicza samochodem, zobowizanie si pasaera
pocigu do obudzenia towarzysza podry przed okrelon godzin.
Niespenienie bez uzasadnionej przyczyny zobowizania
grzecznociowego nie powoduje wprawdzie powstania kontraktowej
odpowiedzialnoci odszkodowawczej, ale moe uzasadni odpowiedzialno
deliktow za naruszenie zaufania osoby, ktra z tego wzgldu poniosa
szkod[92].
Podobnymi do grzecznociowych s zobowizania podejmowane w czynie
spoecznym, ktre rwnie wskazuj na brak zamiaru wywoania skutkw
prawnych[93], lecz w intencji nieodpatnego wiadczenia pewnych usug
dla dobra spoecznego.
5. Obietnice wyborcze Jeeli osoba ubiegajca si o stanowisko
publiczne obiecuje w toku kampanii wyborczej okrelone korzyci
majtkowe obywatelom w razie wygrania wyborw, pojawia si pytanie,
czy obietnica taka ma walor cywilnoprawnego owiadczenia woli, a w
szczeglnoci, czy konstytuuje jednostronn czynno prawn zwan
przyrzeczeniem publicznym (art. 919 KC).
Na pytanie to zdecydowanie negatywnej odpowiedzi udzieli SN w
uchwale z 20.9.1996 r.[94]. Wyjani zarazem, e kandydat do wyboru na
urzd, przyjmujc dany program wyborczy i uszczegowiajc go w akcji
agitacyjnej mniej lub bardziej konkretnymi obietnicami, nie wyraa
woli nawizania z wyborc stosunku cywilnoprawnego, rodzcego okrelone
zobowizanie do spenienia obiecanego wiadczenia w razie wygrania
wyborw. Natomiast goszc obietnice, kandydat wyraa jedynie gotowo
urzeczywistnienia w granicach przypisanych do danego urzdu uprawnie
oraz w ramach moliwoci politycznych prezentowanego programu
wyborczego, czym zachca wyborcw do opowiedzenia si za jego
kandydatur. Niezrealizowanie tego programu nie pociga wic
odpowiedzialnoci cywilnej, a jedynie nastpstwa natury spoecznej i
politycznej.
Wspomniany pogld spotka si z aprobat w literaturze
cywilistycznej[95], aczkolwiek zarzucono mu rwnie nadmiern
generalizacj, podkrelajc, e take w toku akcji wyborczej kandydat do
urzdu moe skada owiadczenie woli prawnie zobowizujce go do
spenienia przyrzeczonych wiadcze na rzecz wyborcw[96]. Wydaje si
jednak, i generalizujcy pogld SN jest uzasadniony kontekstem, w
jakim obietnice wyborcze s skadane (art. 65 KC), a zarazem
praktycznie przydatny, poniewa z reguy pozwala odmwi takim
obietnicom przymiotu owiadczenia woli. Od reguy tej moliwe
-26- s jednak wyjtki, ktre wymagayby szczeglnych wskaza,
przemawiajcych za decyzj kandydata zaangaowania jego wasnego majtku
dla zrealizowania moliwego do wykonania zobowizania wyborczego.
Przyjmujc takie stanowisko, zgodzi naley si z jednomyln opini
glosatorw, e powdztwo oparte na obietnicach wyborczych powinno by
rozpoznane przez sd w normalnym trybie, a nie odrzucone jak to
przyj SN we wspomnianej uchwale.
6. Owiadczenia niestanowcze Jeeli czyje owiadczenie nie wyraa
stanowczej decyzji wywoania skutkw prawnych, a jedynie wskazuje na
pewne dyspozycje psychiczne w postaci intencji i zamiarw lub
gotowoci nawizania stosunku cywilnoprawnego, to brak mu owego
elementu kreatywnego charakteryzujcego owiadczenia woli.
Rozrnienie to ma szczegln donioso przy analizie procesu
zawierania umw, suc zwaszcza za podstaw do odrnienia oferty od
niestanowczych owiadcze w postaci listu intencyjnego lub
zaproszenia do rokowa (por. rozdz. VII 30).
7. Zawiadomienia Poza zakresem owiadcze woli le take wszelkiego
rodzaju zawiadomienia o pewnych faktach w tym take o stanach
psychicznych. Ich status metodologiczny jest rny od owiadcze woli.
Wypowied stwierdzajca pewien fakt ma bowiem charakter zdania w
sensie logicznym, ktre moe by prawdziwe albo faszywe[97]. Natomiast
zdanie typu normatywnego, jakim jest owiadczenie woli, weryfikacji
takiej ju nie podlega. Na tym tle trafnie SN stwierdzi w uchwale z
29.12.1994 r.[98], e wpis na rachunek bankowy oraz zawiadomienie o
jego dokonaniu nie jest owiadczeniem woli[99], poniewa nie ma on
adnego modelujcego wpywu na uksztatowanie istniejcego stosunku
zobowizaniowego. Zawiadomienia prawdziwe wywouj skutki prawne tylko
w przypadkach ustaw przewidzianych (np. zawiadomienie o wadach
rzeczy art. 563 KC, take tzw. uznanie niewaciwie art. 123 pkt 2
KC)[100]. W pewnym zakresie mona stosowa do nich per analogiam
przepisy o owiadczeniach woli (np. art. 61 zd. 1 KC okrelajce chwil
zoenia zawiadomienia o przelewie wierzytelnoci[101]).
Podobny charakter maj potwierdzenia pewnych faktw. W szczeglnoci
SN w orzeczeniu z 14.11.1997 r.[102] stwierdzi, e Potwierdzenie nie
przez waciciela lokalu faktu przebywania w tym lokalu osoby
zgaszajcej pobyt stay lub czasowy ponad dwa miesice nie jest
rwnoznaczne ze zoeniem owiadczenia woli zmierzajcym do zawarcia
umowy najmu z t osob.
Rwnie powiadczenie czynnoci prawnej (np. umowy konsumenckiej
przez przedsibiorc), powiadczenie wysokoci nalenego zobowizania lub
pokwitowanie
-27- zapaty dunej sumy (art. 466 KC) nie s owiadczeniami woli.
Nie kreuj one bowiem skutkw prawnych, lecz informuj tylko o
dokonanej czynnoci prawnej lub o sytuacji prawnej okrelonej
osoby[103].
Tak sam kwalifikacj prawn zastosowa SN w odniesieniu do
pisemnego zawiadomienia o przelewie (art. 515 KC). Trafnie wskaza
zarazem, i zgodnie ze sw natur, jako owiadczenie wiedzy,
zawiadomienie to moe zosta odwoane przez cedenta, jeeli si okae, e
nie odpowiada ono rzeczywistemu stanowi[104].
8. Przejawy uczu Treci normatywnej nie zawieraj take przejawy
uczu i dlatego nie mona kwalifikowa ich jako owiadczenia woli.
W przypadkach ustaw okrelonych wywieraj one jednak skutki prawne
tam wskazane (np. przebaczenie, art. 899, 1010 KC).
9. Czynnoci lub przejawy woli W nauce niemieckiej szerokim
uznaniem cieszy si rozwinita zwaszcza przez A. Manigka[105]
koncepcja tzw. czynnoci woli. Maj one rni si od owiadcze woli tym,
e podmiot dziaajcy nie przejawia zamiaru owiadczenia swojej woli
komukolwiek; dziaanie jego nie jest wic przeznaczone do penienia
funkcji komunikacyjnej. Pogldy te znalazy take pewien wyraz w nauce
polskiej[106].
Nie s one jednak uzasadnione w wietle przedstawionej tu
koncepcji owiadczenia woli. Nie musi ono bowiem w jaki szczeglny
sposb wyraa swojej komunikacyjnej funkcji. Pojcie znaku nie zakada
bowiem, aby rzeczywicie kto go odebra (zapozna si z jego treci).
Wystarczy, e zachodzi tylko potencjalna moliwo jego odbioru, a jego
tre (lub kontekst) wskazuj, e akt ten nie jest skierowany wycznie
do tego, kto go dokona.
Rwnie nie wydaje si uzasadniona konstrukcja zblionego pojcia, a
mianowicie przejawu woli podobnego do owiadczenia woli. Ma ono rni
si od owiadczenia woli tym, e skutek prawny nastpuje niezalenie od
woli dziaajcego[107]. Jednake kryterium to nie daje podstaw do
wyrnienia swoistego typu zachowa owiadczajcego, poniewa rwnie
czynnoci prawne wywieraj skutki ustaw przewidziane (art. 56 KC).
Moe ono znale uzasadnienie tylko w wietle nieakceptowanej tutaj
teorii woli, ktra wymaga od skadajcego owiadczenie woli zawsze
wiadomoci wywoania skutkw prawnych. Jeeli nie uzna si tej przesanki
za konstytutywny element owiadczenia woli (por. szerzej Nb 33),
czynnoci przyporzdkowywane przejawowi woli swobodnie mieszcz si w
zakresie pojcia owiadczenia woli albo zawiadomienia.
-28-10. Reklama Nawizujc do pogldw wyraanych w literaturze, SN w
orzeczeniu z 14.1.1997 r.[108] wskaza, e: istotnym elementem
reklamy jest zamiar wywoania okrelonej reakcji potencjalnych
klientw (adresatw wypowiedzi reklamowych). Zasadniczym kryterium
weryfikacji, czy w konkretnym wypadku istnia taki zamiar, jest
opinia przecitnego odbiorcy, czy odebra on dany przekaz jako zacht
do nabycia towaru lub usugi. Przy takim okreleniu reklamy oczywiste
jest, e wypowied skierowana do potencjalnego nabywcy musi dotyczy
oferowanego towaru lub usugi. Dziaalno reklamowa podlega w RP
rnorodnej w tym take cywilnoprawnej reglamentacji[109].
Wypowied reklamowa nie jest wic, sama przez si, owiadczeniem
woli, poniewa do istotnych (konstytutywnych) jej elementw naley
tylko zamiar wywoania okrelonej reakcji po stronie adresatw, a nie
ju stanowcza decyzja zawarcia odpowiedniej umowy przez reklamujcego
si. W tym wietle wzmiank o oferowanym towarze lub usugach naley
rozumie nie cile, lecz jako ogln gotowo do podjcia rokowa lub
rozpatrzenia oferty (por. bliej rozdz. VII, Nb 59).
Nie wycza to oczywicie takiej sytuacji, w ktrej z reklam poczona
bdzie oferta podmiotu reklamujcego si, jeeli wypowied jego rwnie
bdzie odpowiadaa wymaganiom stawianym ofercie. Zwizek reklamy z
ofert nie ma jednak charakteru koniecznego i reklama moe pojawia si
bez zoenia oferty, ktra zawsze ma posta owiadczenia woli.
Natomiast SN trafnie zwrci uwag na odniesienie si wypowiedzi
reklamujcej do proponowanego towaru lub usugi, co zazwyczaj wie si
z informacj o ich cechach. Jeeli umowa zostanie zawarta, informacje
te zwaszcza w umowach konsumenckich traktowane s jako uzupenienie
treci umowy i wywouj w ten sposb skutki prawne.
11. Czynnoci procesowe Nie zostay one zdefiniowane w ustawie,
aczkolwiek okrelenie to pojawia si w przepisach prawnych (por. art.
167, 169 3 KPC). W literaturze zwraca si uwag na dwie istotne cechy
tych czynnoci:
1) dokonuj ich podmioty procesowe w sposb okrelony prawem
procesowym, co zwyko si oznacza przez wskazanie na ich formalny
charakter;
2) wywieraj one skutki prawne w sferze stosunkw
procesowych[110].
Z punktu widzenia semantycznego czynnoci procesowe mona wic,
wraz z czynnociami prawnymi materialnymi, zaliczy do szerszej klasy
czynnoci konwencjonalnych o skutkach prawnych. Jednake te pierwsze
zasadniczo rni si od czynnoci prawnych prawa cywilnego
(materialnych) nie tylko sposobem ich dokonywania, ale przede
wszystkim rnymi skutkami prawnymi odnoszcymi si do sfery
stosunkw-29-publicznoprawnych, do jakich nale stosunki procesowe. W
szczeglnoci, najwaniejsza czynno procesowa, jak jest orzeczenie
sdowe i to w postaci deklaratywnej, nie da si zredukowa do
dziaalnoci tylko stwierdzajcej[111], lecz jest decyzj organu
publicznego autorytatywnie rozstrzygajc spraw[112] ze skutkiem erga
omnes, co moe by kwestionowane tylko w trybie wskazanym w
procedurze cywilnej, a ju nie np. z powoaniem si na wady
owiadczenia woli. Wszystko to prowadzi do wniosku, e czynnoci
procesowe stanowi odrbny rodzaj czynnoci konwencjonalnych, do
ktrych nie odnosz si normy prawa cywilnego materialnego[113].
Natomiast doktryna prawa procesowego nie zalicza do czynnoci
procesowych czynnoci dokonywanych przez strony poza procesem, ktre
jednak wywouj skutki procesowe (np. umowa prorogacyjna art. 46 KPC,
zapis na sd polubowny art. 1161 KPC, poddanie si egzekucji w akcie
notarialnym art. 777 KPC)[114]. Ich charakter prawny jest w nauce
niejasny i kontrowersyjny. Umowy takie podlegaj bowiem reguom prawa
cywilnego materialnego, jeeli chodzi o sposb ich zawierania i
skutki wadliwoci (z nieznacznym tylko dookreleniami przewidzianymi
w KPC). W tym wic zakresie reguluj je normy konstruujce czynnoci
prawne prawa cywilnego materialnego i na ich podstawie okrela si
wano skadanych owiadcze woli stron. Jednake ze wzgldu na wycznie
procesowe konsekwencje, jakie wywouj, nie mona uzna ich za
zdarzenia cywilnoprawne. Raczej wic umieci naley je w szerszej
kategorii zdarze procesowych obok czynnoci procesowych[115].
Z kolei czynnoci procesowe z mocy wyranych przepisw prawnych mog
wywoywa konsekwencje na obszarze stosunkw cywilnoprawnych, stajc si
przez to zdarzeniami cywilnoprawnymi, lecz nie czynnociami prawnymi
prawa cywilnego (np. co do biegu przedawnienia, art. 123 1 pkt 1 i
art. 124 1 KC; biegu zasiedzenia, art. 175 KC; statusu posiadacza
samoistnego w dobrej wierze, art. 224 2 KC; liczenia odsetek od
zalegych odsetek, art. 482 1 KC[116].
Moe wreszcie chodzi o tzw. mieszane czynnoci prawne, ktrych
charakter prawny cigle pozostaje kontrowersyjny. Klasycznym ich
przykadem jest ugoda sdowa, podlegajca zarwno reimowi materialnego
prawa cywilnego i okrelonych w nich skutkach materialnoprawnych
(por. zwaszcza art. 917, 918 KC), jak i prawa procesowego (por.
zwaszcza art. 10, 233 w zw. z art. 203 4, a take art. 777 1 pkt 1,
art. 104 KPC). W przypadkach takich dominujcy pogld doktryny
opowiada si za koncepcj dualistyczn. Postuluje ona, aby wyrni dwie
sprzone ze sob czynnoci (materialnoprawn
-30- i procesow) oraz do kadej z nich stosowa waciwe dla niej
przepisy okrelajce przesanki jej wanoci oraz skutki
prawne[117].
Na uwag w tym wzgldzie zasuguje wszake wyraony ostatnio pogld, e
w istocie chodzi tu o jeden akt (w rozumieniu czynnoci prawnej)
zoony, niepoddajcy si cisemu zakwalifikowaniu do czynnoci prawnych
lub procesowych. Nie da si bowiem w jej ramach wyrni i odseparowa
dwch czynnoci podlegajcych w caoci i wycznie regulacji
materialno-prawnej bd procesowej[118].
12. Uchway Wtpliwoci budzi status prawny uchwa organw osb
prawnych.
Najpierw stwierdzi naley, e publiczne osoby prawne, jakimi w
szczeglnoci s gminy, mog realizowa swoje zadania, wystpujc albo
jako organy wadzy publicznej wydajce decyzje administracyjne, albo
jako podmioty prawa cywilnego dokonujce czynnoci prawnych (w
cywilistycznym tego sowa znaczeniu). Jeeli wystpuj one w owej
drugiej roli, wwczas podejmowane przez ich organy kolektywne uchway
naley kwalifikowa tak samo jako uchway innych (niepublicznych) osb
prawnych.
Uchway te z reguy wywieraj tylko skutki wewntrz osoby prawnej i
dopiero zoenie owiadczenia woli przez organ wykonawczy (zarzd lub
jego czonek) innemu podmiotowi (art. 61 KC) prowadzi do dokonania
czynnoci prawnej[119].
3. Owiadczenie woli aczynno prawna I. Rozwj koncepcji 1. Uwagi
oglne Pierwsz, najoglniejsz konstrukcj prawa cywilnego, suc
realizacji woli podmiotu prawa cywilnego, bya umowa w szczeglnoci
umowa obligacyjna. Ona stanowia podstawow instytucj Kodeksu
Napoleona i innych wzorowanych na nim kodyfikacji romaskich, jak
rwnie KC austr. Na niej opiera si rwnie prawo anglosaskie[120].
-31- Z kolei w prawnonaturalnej doktrynie niemieckiej XVIII w.
rozwijaa si teoria owiadczenia woli. Jej rezultaty uj Landrecht
Pruski z 1794 r., formuujc definicj tego pojcia, w myl ktrej
owiadczeniem woli jest ujawnienie tego, co wedug zamiaru
owiadczajcego ma albo nie ma nastpi (Die Willenserklrung ist eine
usserung dessen, was nach der Absicht des Erklrenden geschehen,
oder nicht geschehen soll)[121]. W kodyfikacji tej nie stanowio ono
jednak jeszcze podstawy do konstruowania jakiego rnego od umowy
zdarzenia prawnego.
Nastpnie, w nawizaniu do tej koncepcji rozwino si oglniejsze od
umowy pojcie czynnoci prawnej. Okrelenie to ostatecznie utrwalio si
i rozpowszechnio dziki dzieu Heise (1807 r.), ktry okrelonej tym
mianem instytucji wyznaczy podstawow rol w ramach wyodrbnionej
przez siebie czci oglnej prawa cywilnego[122]. W XIX i XX w.
wzbogacona o dalszy dorobek nauki niemieckiej, koncepcja czynnoci
prawnych przenikna take do romaskiego krgu prawnego. Stanowi ona
teraz jeden z podstawowych instrumentw analizy kontynentalnych
systemw prawnych wywierajc take pewien wpyw na doktryn
anglosask.
Za wskazaniami teorii czynnoci prawnej poszli przede wszystkim
twrcy KC niem. regulujc caociowo t instytucj w czci oglnej (ks. I).
Wzr ten przejto do szeregu najnowszych kodyfikacji prawa cywilnego
(np. greckiej, portugalskiej, rosyjskiej z 1994 r.).
Natomiast w KC franc. i KC austr. zachowano pierwotn koncepcj
legislacyjn uznajc za podstawow konstrukcj umow typu obligacyjnego.
ladem tym poszli rwnie kodyfikatorzy woscy i szwajcarscy,
aczkolwiek w kodyfikacjach tych znajduj si odniesienia pozwalajce
stosowa przepisy dotyczce umw do innych czynnoci prawnych[123].
2. Prawo polskie W polskim KZ z 1933 r. zgodnie z ograniczonym
zakresem tej kodyfikacji i za wzorem szwajcarskiego prawa
obligacyjnego podstawow instytucj bya umowa obligacyjna. Poza tym
jednak znajdoway si tam przepisy zawierajce zwrot czynno prawna
(art. 288 KZ), bliej jednak w tym kodeksie nieokrelony. Uycie tej
nazwy w KZ wpyno w kadym razie na jej upowszechnienie si w jzyku
prawniczym, skd stopniowo wypieraa ona rwnoznaczny termin akt
prawny[124].
Natomiast wznowione po 1945 r. prace nad kodyfikacj prawa
cywilnego konsekwentnie opieray si na modelu niemieckim. Wyraa go
ju projekt KC z 1948 r. Niepowodzenie tego zamierzenia
kodyfikacyjnego nie wpyno na zmian stanowiska kodyfikatorw
-32- w tym wzgldzie. Przepisy oglne prawa cywilnego z 1950 r.
nie tylko ureguloway instytucj czynnoci prawnej, ale rwnie zawieray
jej definicj[125].
Take w KC z 1964 r. wspomniana instytucja zostaa odrbnie
unormowana i to w czci oglnej (Ksiga pierwsza. Cz oglna, Tytu IV.
Czynnoci prawne, art. 56109). Przepisy KC nie zawieraj ju jednak
klasycznej definicji czynnoci prawnej. Podobne ostronociowe
stanowisko w tym wzgldzie zajli kodyfikatorzy niemieccy
pozostawiajc t kwesti nauce prawa cywilnego. Jest jednak oczywiste,
e wszelkie konstrukcje teoretyczne wyjaniajce sens czynnoci prawnej
musz uwzgldnia normatywn jej tre wyraon w przepisach KC.
II. Analiza poj 1. Czynno prawna aowiadczenie woli W okresie
pojawienia si tych poj rnica midzy nimi nie bya klarowna i raczej
uywano ich zamiennie. Pod rzdem KZ, ktry wyranie nie wyodrbnia
instytucji czynnoci prawnej, formuowane w nauce jej definicje nie
wskazyway na jakie odrbnoci midzy ni a owiadczeniem woli. W
szczeglnoci R. Longchamps de Berier pisa: Poniewa istotn czci
skadow kadej czynnoci prawnej jest owiadczenie woli wywoania danego
skutku prawnego, przeto najoglniej mona nazwa czynnoci prawne
owiadczeniami woli[126].
Natomiast, od momentu obowizywania KC, dominujcy pogld naukowy
zdecydowanie odrnia te pojcia, wskazujc, e owiadczenie woli lub ich
zesp, jest wprawdzie istotnym i koniecznym elementem czynnoci
prawnej, ale nie zawsze jedynym. Poza tym bowiem, stan faktyczny
czynnoci prawnej moe obejmowa z mocy przepisw prawnych take inne
elementy takie jak: wydanie rzeczy, wpis do ksigi wieczystej,
wspdziaanie wadzy publicznej[127].
Z koncepcj t nie zgadza si A. Szpunar, opowiadajc si za
identyfikacj obu wspomnianych poj. Nie kwestionujc tego, e w skad
czynnoci prawnej mog wchodzi take inne ni owiadczenie woli
elementy, autor ten podkrela, i: przy okrelaniu wszystkich
podstawowych poj prawnych konieczne jest ograniczenie ich istotnych
cech do jak najmniejszej liczby, a przecie czynno prawna moe skada
si tylko z jednego owiadczenia woli[128].
Jednak identyfikowanie czynnoci prawnej z owiadczeniem woli
stawiaoby owe ewentualne inne elementy poza zakresem czynnoci
prawnej, a w konsekwencji naleaoby uzna, e samo owiadczenie woli
wywouje ju skutki prawne natomiast te inne elementy stanowiyby
jakie odrbne zdarzenia prawne niebdce skadnikami czynnoci
-33- prawnej. Wanie takim konsekwencjom pragn zapobiec
zwolennicy odrniania pojcia owiadczenia woli od czynnoci prawnej.
To drugie pojcie w przeciwiestwie do pojcia owiadczenia woli jest
potencjalnie otwarte i to nie tylko na jakie kategorialnie odrbne
zdarzenia, ale i na wielo owiadcze woli konstytuujcych czynno prawn
(umow dwu- lub wielostronn). Istotny sens czynnoci prawnej polega
na tym, e system prawny dopiero z jej dokonaniem wie skutki prawne
(art. 56 KC).
2. Klasyczne definicje czynnoci prawnej W polskiej nauce prawa
cywilnego okrela si czynno prawn nie tylko metod opisow, ale take
formuujc klasyczne jej definicje. W gwnej mierze rni si one od
siebie odmiennym przedstawieniem elementu wolicjalnego.
Najsilniej eksponuje go S. Grzybowski, definiujc czynno prawn
jako dziaanie osoby przedsiwzite w celu wywoania pewnych skutkw
prawnych, ktre bez takiego zamiaru nie mogyby w ogle powsta[129]. W
nieco zagodzonej postaci element ten pojawia si w bardzo
rozbudowanej definicji A. Woltera. Wedug tego autora czynno prawn
mona Zdefiniowa jako stan faktyczny, w ktrego skad wchodzi co
najmniej jedno owiadczenie woli, zmierzajce do ustanowienia, zmiany
lub zniesienia stosunku cywilnoprawnego, z ktrym to stanem
faktycznym ustawa wie skutki prawne nie tylko wyraone w owiadczeniu
woli, lecz take owiadczeniem tym nie objte, a wynikajce z ustawy,
zasad wspycia lub ustalonych zwyczajw. Ujmujc rzecz lapidarnie,
mona powiedzie, e czynno prawna to takie zdarzenie prawne, ktre
polega na wiadomym deniu czowieka do osignicia okrelonego skutku
prawnego[130].
Z kolei J. Gwiazdomorski, akcentujc obiektywistyczn koncepcj
owiadczenia woli, uwaa, e czynno prawna jest to stan faktyczny,
zawierajcy co najmniej jedno owiadczenie woli, ktry przez prawo
przedmiotowe uznawany jest za przyczyn powstania i za rodek
prowadzcy do powstania takich skutkw prawnych, jakie przez prawo
przedmiotowe uwaane s za zamierzone przez osob podejmujc czynno
prawn[131]. Do tej koncepcji nawizuje A. Szpunar stwierdzajc, e
czynnoci prawn s dziaania ludzkie wywoujce skutki prawne, ktre
prawo przedmiotowe uwaa za zamierzone przez strony skadajce
owiadczenie woli[132].
Pierwszy typ tych definicji, zawierajcy terminy psychologiczne,
nietrafnie sugeruje, jakoby przeycia terminami tymi okrelone
stanowiy konstytutywn cech kadej czynnoci prawnej. Z kolei drugi
ich typ, unikajc takiej sugestii, poprzestaje tylko na odesaniu w
tej najwaniejszej kwestii do systemu obowizujcego prawa, co
niesychanie zuboa jego walor informacyjny.
Sumujc zawarte w tym rozdziale wywody, mona by zatem zaproponowa
nastpujc syntetyczn definicj czynnoci prawnej, nieobcion
wspomnianymi wadami. Jest to skonstruowana przez system prawny
czynno konwencjonalna podmiotu prawa cywilnego, ktrej tre okrela co
najmniej w podstawowym zakresie jej konsekwencje prawne. Definicja
ta z jednej strony wskazuje na istotny sens owiadczenia
-34- woli, jakim jest regulacja stosunku cywilnoprawnego bez
uycia wieloznacznych terminw o zabarwieniu psychologicznym (wola,
cel, zamiar), z drugiej jednak immanentnie wie czynno prawn z
systemem prawnym, co wyjaniono konstrukcj konwencjonalnych czynnoci
prawnych o skutkach okrelonych nie tylko w treci czynnoci prawnej,
ale i wzmiankami wskazanymi w art. 56 KC, a skadajcymi si w sumie
na tre stosunku cywilnoprawnego. Definicja ta uwzgldnia rwnie
ewentualne pojawienie si innych poza owiadczeniem woli przesanek
skutecznoci czynnoci prawnej. Podobnie ujmuje t kwesti M. Gutowski
stwierdzajc, e: Czynno prawna to oparta na owiadczeniu woli czynno
konwencjonalna, za pomoc ktrej podmioty cywilnoprawne, w sposb i
przy spenieniu przesanek prawem przewidzianych, wywouj skutki w
sferze prawa cywilnego[133].
-35-[1] L. Hsenmeyer, Die gesetzliche Form der Rechtsgeschfte,
Frankfurt am Main 1971, s. 21; G. Dulckeit, Zur Lehre vom
Rechtsgeschft im klassischen rmischen Recht, w: Festschrift fr
Fritz Schulz, Bd. I, 1951, s. 148.
[2] M. Soniak, Rozwj historyczny, s. 37.
[3] A. Ohanowicz, Wolno umw, s. 148 i n.
[4] A. Ohanowicz, Wolno umw, s. 150.
[5] Por. M. Waline, Lindividualisme et le Droit, Paris 1949, s.
206; N. Coumaros, Le rle de la volont dans lacte juridique, t. I,
Paris 1931, s. 3842.
[6] Por. bliej M. Soniak, Rozwj historyczny, s. 75 i n.
[7] Por. E. Gounot, Le principe de lautonomie de la volont en
droit priv, Dijon 1912; H. Batiffol, La crise du contrat et sa
porte, Archives de Philosophie du Droit, t. XIII, Paris 1968, s. 13
i n.; P. Roubier, Le rle de la volont dans la cration des droits et
des devoirs, Archives de Philosophie du Droit, Paris 1957, s. 1 i
n.; M. Viley, Essor et dcadence du volontarisme juridique, Archives
de Philosophie du Droit, Paris 1957, s. 87 i n.; L. Duguit, Trait
de droit constitutionel, t. I, Paris 1927; H. Levy-Bruhl, Aspects
socjologique du Droit, Paris 1955; F. Terr, Ph. Simler, Y.
Lequette, Droit civil. Les obligations, Paris 1996, s. 23 i n.
[8] Por. bliej Z. Radwaski, Teoria umw, s. 15 i n.
[9] Referuje je J. Ghestin, Trait de droit civil. Les
obligations. Le contrat: formation, Paris 1988, s. 161 i n.
[10] J. Ghestin, Trait de droit civil, s. 178180.
[11] F. Terr, Ph. Simler, Y. Lequette, Droit civil. Les
obligations, s. 26, 27.
[12] Por. reprezentatywne stanowisko W. Flume, Allgemeiner Teil
des Brgerlihen Rechts. Das Rechtsgeschft, BerlinHeidelbergNew York
1979, s. 1: Die Privatautonomie erfordert begrifflich die
Rechtsordnung als korelat. Es knnen von dem einzelnen nur
Rechtsverhltnisse gestaltet werden, die als Rechtsfiguren der
Rechtsordnung eigen sind, und die privatautonome Gestaltung von
Rechtsverhltnissen kann nur durch Akte geschehen, welche als
Aktstypen rechtsgeschftlicher Gestaltung von der Rechtsordnung
anerkannt sind. Die pivatautonome Gestaltung von Rechtsverhltnissen
ist also nach Form und mglichen Inhalt durch die Rechtsordnung
bestimmt.
[13] Por. zwaszcza K. Oftinger, Die Vertragsfreiheit, Die
Freiheit des Brgers im schweizerichen Recht, Zrich 1948, s. 322 i
n.
[14] Por. A. Stelmachowski, Zarys, s. 8890; S. Grzybowski, w:
System, t. I, wyd. II, s. 50, 51; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk,
Prawo cywilne, 2001, s. 33; J. Skpski, Autonomia woli, s. 21,
22.
[15] Por. szerzej S. Czepita, Reguy konstytutywne a zagadnienia
prawoznawstwa, Szczecin 1996; S. Wronkowska, Z. Ziembiski, Zarys,
s. 32 i n.
[16] Tak Z. Radwaski, Teoria umw, s. 34 i n. w nawizaniu do
koncepcji Z. Ziembiskiego, Kompetencja i norma kompetencyjna, RPEiS
1969, Nr 4, s. 23 i n. Koncepcj t przyj A. Stelmachowski, Zarys, s.
88.
[17] Por. w szczeglnoci W. Flume, Algemeiner Teil, s. 1 i 2; D.
Medicus, Allgemeiner Teil des BGB, Heidelbeg 1997, s. 74; K.
Larenz, M. Wolf, Allemeiner Teil des Brgerlichen Rechts, Mnchen
1997, s. 1 i n., s. 26; F. Bydlinski, System und Prinzipien des
Privatrechts, WienNew York 1996, s. 147 i n.
[18] Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo cywilne, 1998, s. 33:
zasad autonomii woli charakteryzuj wskazujc, e osoba moe wasn moc
ksztatowa swoje stosunki prawne, oczywicie w granicach prawa (...)
Podstawowym instrumentem sucym do realizacji autonomii prywatnej s
czynnoci prawne; S. Grzybowski, w: System, t. I, wyd. II, s. 51,
52, podkrela przy tym, e autonomia woli stron pozostaje zasad bez
wzgldu na to, jak gboko jest ona ograniczona; A. Stelmachowski,
Zarys, s. 83, wychodzc z zaoenia, e Autonomiczno stron, w tym
zwaszcza podstawowe jej ogniwo, jakim jest swoboda umw (autonomia
woli stron), to niewtpliwie jedna z zasad wiodcych wspczesnego
prawa cywilnego wyjania zarazem, e swoboda umw oznacza przekazanie
przez pastwo swych kompetencji normotwrczych samym stronom, innymi
sowy rezygnacj ze strony pastwa z wadczego regulowania stosunkw
wzajemnych stron (s. 89); ostatnio najszerzej M. Safjan, w: System
PrPryw, t. 1, 25.
[19] S. Wronkowska, Z. Ziembiski, Zarys, s. 187, nazywaj je
zasadami w znaczeniu dyrektywalnym.
[20] S. Wronkowska, Z. Ziembiski, Zarys, s. 188.
[21] Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo cywilne, 2001, s.
33.
[22] Tak trafnie M. Niedopia, Autonomia woli, s. 65, 66.
[23] S. Grzybowski, w: System, t. I, wyd. II, s. 52.
[24] S. Grzybowski, w: System, t. I, wyd. II, s. 202.
[25] J. Skpski, Autonomia woli, s. 21, 22.
[26] Por. K. Larenz, M. Wolf, Allgemeiner Teil, s. 1, 22 i
n.
[27] Por. bliej D. Lasok, Zarys prawa Unii Europejskiej, Toru
1995, s. 202 i n.
[28] Tez t w szczeglnoci rozwin F. Bydlinski w szeregu swoich
prac, por. zwaszcza jego System und Prinzipien des Privatrechts,
WienNew York 1996, s. 147 i n.; trafnie zwraca na to uwag w
polskiej literaturze M. Soniak, Zasada swobody, s. 48.
[29] A. Stelmachowski, Zarys, s. 47 i n., 102 i n.
[30] PiP 1986, Nr 8, s. 141.
[31] II CZ 10/98, OSN 1998, Nr 11, poz. 178.
[32] Por. W. Szpringer, Koncepcja dobra publicznego jako
przesanka ograniczenia liberalizacji przez kraje UE (na przykadzie
ubezpiecze), Pr. Sp. 1998, Nr 9, s. 50, 51.
[33] Por. S. Wronkowska, Z. Ziembiski, Zarys, s. 189.
[34] Nie uwzgldnia go zwaszcza doktryna francuska, take
Czachrski, 1994, s. 109; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo
cywilne, 2001, s. 33; S. Grzybowski, w: System, t. I, wyd. II, s.
52; A. Stelmachowski, Zarys, s. 91. Natomiast czy go ze swobod
zawierania umw K. Larenz, Lehrbuch des Schuldrechts, Bd. I,
Allgemeiner Teil, Mnchen 1982, s. 41; jako samodzielny element
wyrnia go K. Oftinger, Die Vertragsfreiheit, s. 319, 320; podobnie
Z. Radwaski, w: System, t. III, cz. 1, s. 361.
[35] Por. M. Soniak, Zasada swobody, s. 14.
[36] Por. F. Terr, Ph. Simler, Y. Leqette, Droit civil. Les
obligations, s. 24; krytycznie co do tego wypowiada si jednak J.
Flour, Quelques reamrques sur levolution du formalisme, tudes G.
Ripert, Vol. 2, Paris 1950, s. 136 i n., relacjonuje o tym M.
Soniak, Zasada swobody, s. 22.
[37] Por. zwaszcza A. Ohanowicz, Wolno umw, s. 150; A.
Stelmachowski, Zarys, s. 91 i n.; S. Wjcik, Forma czynnoci prawnych
w wietle zasad