fragment pozycji: Prawo cywilne cz oglnaprof. dr hab. Marek
Safjan, 2007
Rozdzia XIV. Osoby fizyczneAutor: M. Pazdan 67. Zdolno
prawna
I. Uwagi oglne
II. Pocztek zdolnoci prawnej
III. Pozycja prawna dziecka pocztego
IV. Domniemanie dotyczce ycia i mierci. Kommorienci
V. Zakres zdolnoci prawnej
VI. Ustanie zdolnoci prawnej
68. Waciwoci osobiste osoby fizycznej
I. Uwagi oglne
II. Wiek
III. Stan psychiczny osoby
69. Ubezwasnowolnienie
I. Uwagi oglne
II. Ubezwasnowolnienie cakowite
III. Ubezwasnowolnienie czciowe
70. Zdolno do czynnoci prawnych i inne postaci zdolnoci
czynnej
I. Pojcie i rodzaje zdolnoci czynnej
II. Zdolno czynna w wybranych obcych systemach prawnych oraz w
prawie polskim
III. Brak zdolnoci do czynnoci prawnych
IV. Ograniczona zdolno do czynnoci prawnych
V. Pena zdolno do czynnoci prawnych
VI. Inne postaci zdolnoci czynnej
71. Indywidualizacja osoby fizycznej
I. Stan cywilny. Ksigi stanu cywilnego
II. Nazwisko i imi oraz inne dane osobowe
III. Pe
IV. Miejsce zamieszkania
72. Osoba fizyczna jako konsument lub przedsibiorca
I. Konsumenci i ich ochrona
II. Osoba fizyczna jako przedsibiorca
Literatura:S. N. Bratu, Subiekty gradanskogo prawa, Moskwa 1950;
A. Colin, H. Capitant (w oprac. L. J. de la Morandiere), Trait de
droit civil, t. I, Paris 1957; R. Cosman, La capacit civile en
droit suisse, Geneve 1941; A. Doliwa, Prawo cywilne cz oglna,
Warszawa 2004; M. R. Houin, Les incapacits, Revue trimestrielle de
droit civil 1947. 383; A. Klein, Zdolno prawna, zdolno do czynnoci
prawnych i inne zdolnoci a klasyfikacja zdarze prawnych, SC, t.
XIIIXIV, 1969; M. Knappov, Prvni subjektivita a zpsobilost k konum
v eskoslovenskm obanskm prvu, Praha 1961; Kommentarij k gradanskomu
kodeksu Rosijskoj Federacji (pod red. T. Je Abowoj, A. Ju
Kabakina), Moskwa 2005; J. Kosik, Zdolno pastwowych osb prawnych w
zakresie prawa cywilnego, Warszawa 1963; G. Marty, P. Raynaud,
Droit civil (P. Raynaud, Les personnes), Paris 1976; H. L. et J.
Mazeaud, Leons de droit civil, t. I, Paris 1955; H. C. Nipperdey,
Allgemeiner Teil des Brgerlicher Rechts (Ein Lehrbuch von Ludwig
Ennecerus), Tbingen 1959; M. Pazdan, Zdolno do czynnoci prawnych
osb fizycznych w prawie prywatnym midzynarodowym, Krakw 1967; M.
Planiol, G. Ripert, Trait pratique de droit civil franais (oprac.
R. J. Savatier), t. I, Paris 1952; M. Pyziak-Szafnicka, Prawo
podmiotowe, SPP 2006, Nr 1; Z. Radwaski, Zarys czci oglnej prawa
cywilnego, Warszawa 1979; G. Ripert, J. Boulanger, Trait de droit
civil, t. I, Paris 1956; E. Skowroska-Bocian, Prawo cywilne cz
oglna. Zarys wykadu, Warszawa 2005; A. Stelmachowski, Wstp do
teorii prawa cywilnego, Warszawa 1984; tene, Zarys teorii prawa
cywilnego, Warszawa 1998; A. Szpunar, Szkoda wyrzdzona przed
urodzeniem dziecka, SC, t. XIIIXIV, 1969; S. Szer, Prawo cywilne.
Cz oglna, Warszawa 1967; E. Till, Nauki oglne austriackiego prawa
prywatnego, Lww 1911; B. Walaszek, Nasciturus w prawie cywilnym,
PiP 1956, Nr 7; M. Watrakiewicz, Wiek a zdolno do czynnoci
prawnych, KPP 2003, Nr 3; B. Ziemianin, Prawo cywilne. Cz oglna,
Pozna 2002; F. Zoll, Prawo cywilne w zarysie. Cz oglna, t. I, Krakw
1948; tene, Prawo cywilne. Cz oglna, t. I, Pozna 1931.
67. Zdolno prawnaI. Uwagi oglne Pozycj prawn jednostki ludzkiej
(caput) w klasycznym prawie rzymskim okrelay trzy czynniki: status
libertatis (stan wolnoci czy niewoli), status civitatis (przynaleno
do pastwa rzymskiego) oraz status familiae (stanowisko zajmowane w
rodzinie rzymskiej)[1]. Tylko czowiek wolny, bdcy obywatelem
rzymskim, przynalenym do rodziny rzymskiej, mia osobowo (zdolno)
prawn. Niewolnik (servus) by jej pozbawiony, nie mg wic by
podmiotem praw (servile caput nullum ius habet D. 4,5,3,1), a
jedynie ich przedmiotem (nie wszyscy juryci utrzymywali jednak, i
by rzecz).
Niewolnictwo w rnych czciach wiata utrzymao si do czasw
nowoytnych. Pierwsze kroki w kierunku wspdziaania na paszczynie
midzynarodowej w szerszej skali w zwalczaniu handlu niewolnikami
podjto w okresie Kongresu wiedeskiego w 1815 r. Dalsze etapy tego
procesu to postanowienia aktu berliskiego (1885) i aktu
brukselskiego (1890), Konwencji w Saint-Germain (1919) i wreszcie
Konwencji genewskiej z 25.9.1926 r. w sprawie niewolnictwa,
zawartej w celu wytpienia niewolnictwa i handlu niewolnikami, ktrej
stron jest take Polska[2].
-936- Znaczcy postp w rozwaanym zakresie nastpi dopiero po II
wojnie wiatowej. Ju w Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka,
uchwalonej przez Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych w dniu
10.12.1948 r. stwierdzono, e wszyscy ludzie rodz si wolni i rwni
pod wzgldem swej godnoci i swych praw (art. 1 zd. 1) oraz e kady
czowiek posiada wszystkie prawa i wolnoci zawarte w niniejszej
Deklaracji bez wzgldu na jakiekolwiek rnice rasy, koloru skry, pci,
wyznania, pogldw politycznych i innych, narodowoci, pochodzenia
spoecznego, majtku, urodzenia lub jakiegokolwiek innego stanu (art.
2).
Doniose stwierdzenia znalazy si te w Midzynarodowym Pakcie Praw
Obywatelskich i Politycznych, przyjtym i otwartym do podpisu,
ratyfikacji i przystpienia rezolucj Zgromadzenia Oglnego ONZ 2200 A
(XXI) w dniu 16.12.1966 r., obowizujcym od 23.3.1976 r.,
ratyfikowanym przez Polsk 3.3.1977 r.[3]. W myl art. 8 ust. 1 Paktu
nikt nie moe by trzymany w niewoli; niewolnictwo i handel
niewolnikami, we wszystkich formach, s zakazane. I wreszcie wedug
art. 16 Paktu kady ma prawo do uznania wszdzie jego podmiotowoci
prawnej.
Wspomnie trzeba rwnie o Konwencji o Ochronie Praw Czowieka i
Podstawowych Wolnoci, sporzdzonej w Rzymie 4.11.1950 r.,
obowizujcej od 8.9.1953 r., ze zmianami wprowadzonymi w 1998 r.
przez Protok Nr 11[4], ktra stanowi, e nikt nie moe by trzymany w
niewoli lub poddastwie (art. 4 ust. 1), a prawo kadego czowieka do
ycia jest chronione przez ustaw (art. 2 ust. 1 zd. 1)[5].
Wspczenie kademu czowiekowi przyznawana jest wic niemal
powszechnie na wiecie podmiotowo (osobowo prawna) w sferze prawa
cywilnego (prywatnego).
Ponadto, w wyjtkowych przypadkach, jednostka ludzka moe sta si
podmiotem praw i obowizkw wynikajcych (mie uprawnienia i obowizki
wynikajce) bezporednio z prawa midzynarodowego[6]. Oczekiwane jest
umacnianie si midzynarodowej podmiotowoci jednostek[7].
Take na paszczynie europejskiego prawa wsplnotowego wyrniane s
trzy rodzaje podmiotw: pastwa czonkowskie Unii Europejskiej,
instytucje i organy Wsplnot Europejskich oraz jednostki (osoby
fizyczne i osoby prawne)[8].
Dalsze wywody dotyczy bd wycznie podmiotowoci cywilnoprawnej
jednostek ludzkich. Wspczenie, nie tylko w prawie polskim, ale i w
innych systemach
-937- prawnych, kady czowiek jest w wietle prawa cywilnego osob
fizyczn, wyposaon w przymiot zdolnoci prawnej. Ma wic osobowo
prawn.
II. Pocztek zdolnoci prawnej Pocztek zdolnoci prawnej osoby
fizycznej bywa w poszczeglnych systemach prawnych ujmowany
rozmaicie. Najbardziej rozpowszechnione jest rozwizanie, ktre
zdolno prawn przyznaje noworodkowi z chwil jego przyjcia na wiat
(urodzenia). Taki punkt widzenia przyjto m.in. w 1 KC niem., art.
35 KC greckiego, art. 31 ust. 1 KC szwajc., art. 17 ust. 2 KC ros.,
a take w art. 8 KC polskiego (podobnie wczeniej art. 2 1 dekretu z
29.8.1945 r. Prawo osobowe[9] oraz art. 6 1 POPC). W tych systemach
prawnych do uzyskania zdolnoci prawnej wystarczy, e dziecko urodzi
si ywe.
Istniej jednak rwnie systemy prawne, w ktrych noworodkowi stawia
si wysze wymagania np. by by zdolny do ycia (np. art. 314 3, art.
725 2, art. 906 ust. 3 KC franc. art. 617 ust. 1 KC Qubec)[10], y
przez jaki czas (np. art. 30 KC hiszpaskiego wymagajcy przeycia 24
godzin) i mia posta czowieka figura humana[11] (art. 30 KC
hiszp.).
Wyom od zasady wyraonej w art. 8 naszego KC wprowadzi art. 6
ustawy z 7.1.1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie podu ludzkiego
i warunkach dopuszczalnoci przerywania ciy[12]. Doda on do art. 8
KC 2 o nastpujcym brzmieniu: Zdolno prawn ma rwnie dziecko poczte;
jednake prawa i zobowizania majtkowe uzyskuje ono pod warunkiem, e
urodzi si ywe. Przepis ten obowizywa jednak krtko. Zosta bowiem
uchylony przez ustaw z 30.8.1996 r. o zmianie ustawy o planowaniu
rodziny, ochronie podu ludzkiego i warunkach dopuszczalnoci
przerywania ciy oraz o zmianie niektrych innych ustaw[13].
W okresie obowizywania art. 8 2 KC zdolno prawn miao take
dziecko poczte z tym, e zdolno ta bya bezwarunkowa w sferze praw
niemajtkowych, miaa za charakter warunkowy w zakresie praw i
zobowiza majtkowych.
Na tle art. 8 KC przyjmuje si, e do uzyskania zdolnoci prawnej
przez nowonarodzone dziecko wystarczy, i urodzi si ono ywe. Jeeli
dziecko przychodzi na wiat martwe nie uzyskuje zdolnoci
prawnej.
Pojcie ywego i martwego urodzenia objania 2 zacznika do
rozporzdzenia Ministra Zdrowia i Opieki Spoecznej z 25.4.1994 r.
zmieniajce rozporzdzenie w sprawie rodzajw dokumentacji medycznej,
sposobu jej prowadzenia oraz szczegowych warunkw
udostpniania[14]:
2.1. ywe urodzenie jest to cakowite wydalenie lub wydobycie z
ustroju matki noworodka, niezalenie od czasu trwania ciy, ktry po
takim wydaleniu lub wydobyciu
-938- oddycha bd wykazuje jakiekolwiek inne oznaki ycia, jak
czynno serca, ttnienie ppowiny lub wyrane skurcze mini zalenych od
woli (mini szkieletowych), bez wzgldu na to, czy sznur ppowinowy
zosta przecity lub oysko zostao oddzielone: kady taki noworodek
jest uwaany za ywo urodzonego.
2.2. Zgon podu (martwe urodzenie) jest to zgon nastpujcy przed
cakowitym jego wydaleniem lub wydobyciem z ustroju matki niezalenie
od czasu trwania ciy. O zgonie wiadczy to, e po takim oddzieleniu
pd nie oddycha ani nie wykazuje adnego innego znaku ycia, jak
czynno serca, ttnienie ppowiny lub wyrane skurcze mini zalenych od
woli.
Postanowienia te zostay powtrzone w zaczniku do rozporzdzenia
Ministra Zdrowia z 10.8.2001 r. w sprawie dokumentacji medycznej w
zakadach opieki zdrowotnej, sposobu jej prowadzenia oraz
szczegowych warunkw jej udostpniania[15].
Prawo polskie nie przywizuje wagi do zdolnoci do ycia dziecka,
nie wymaga ani kompletnego wyposaenia w organy niezbdne do ycia,
ani przeycia przez noworodka okrelonych jednostek czasu[16].
W razie urodzenia si dziecka w myl art. 9 KC domniemywa si, e
przyszo ono na wiat ywe. Jest to domniemanie prawne wzruszalne.
Jego obalenie jest w zwizku z tym dopuszczalne (por. art. 234
KPC).
Przepis art. 8 KC nie rozstrzyga jaka chwila w procesie rodzenia
jest chwil pocztkow zdolnoci prawnej noworodka. Wydaje si, e jest
to chwila opuszczenia przez noworodka (czy to na skutek procesw
naturalnych, czy te w wyniku zabiegu dokonanego przez lekarza) ona
matki (nawet jeszcze przed odciciem ppowiny)[17], a wic chwila, w
ktrej dziecko znalazo si cakowicie poza ciaem jego matki[18].
Fakt urodzenia si dziecka odnotowany jest w akcie urodzenia,
bdcym aktem stanu cywilnego. W myl art. 40 ust. 2 pkt 2 PrASC do
aktu urodzenia wpisuje si m.in. dat urodzenia dziecka. Zgodnie z 5
ust. 1 rozporzdzenia Ministra Spraw Wewntrznych i Administracji z
26.10.1998 r. w sprawie szczegowych zasad sporzdzania aktw stanu
cywilnego, sposobu prowadzenia ksig stanu cywilnego, ich kontroli,
przechowywania i zabezpieczenia oraz wzorw aktw stanu cywilnego,
ich odpisw, zawiadcze i protokow[19], dat urodzenia naley wpisa
sownie i cyframi arabskimi umieszczonymi w nawiasie w kolejnoci:
dzie, miesic, rok. Jeeli urodzenie nastpio o pnocy, jako dat
urodzenia wpisuje si dzie, ktry si wanie skoczy.
Do aktu urodzenia nie wpisuje si w zasadzie godziny urodzenia
dziecka. Wyjtek dotyczy urodzenia blinit lub innego porodu
mnogiego[20]. Naley wwczas w rubryce Uwagi odnotowa godzin
urodzenia kadego z noworodkw w celu umoliwienia
-939- ustalenia starszestwa. W literaturze forsowany jest
pogld[21], e take w kadym innym przypadku w akcie urodzenia (w
rubryce 1 poz. 4) w nawiasie naleaoby zamieci cyfrow informacj
okrelajc godzin urodzenia. Informacja ta ma by ujawniana w odpisie
zupenym aktu urodzenia, a pomijana w odpisie skrconym, chyba e zada
jej odnotowania osoba zainteresowana.
III. Pozycja prawna dziecka pocztego Pozycja prawna dziecka
pocztego od wiekw jest przedmiotem rozlicznych sporw i wtpliwoci.
Ze spoecznego punktu widzenia zainteresowanie kandydatem na osob
fizyczn prawa cywilnego jest zupenie zrozumiae, jeli si zway, e w
okresie, kiedy dziecko jest ju poczte mog zaistnie zdarzenia, ktre
wywr doniosy wpyw na jego sytuacj yciow po przyjciu na wiat. Celem
norm prawa cywilnego, dotyczcych dziecka pocztego, jest wic
zabezpieczenie w interesie przyszego podmiotu przynajmniej
niektrych skutkw zdarze nastpujcych w okresie, kiedy dziecko jest
(ju i jeszcze) poczte.
Odnoszce si do dziecka pocztego przepisy formuowane s na og
wedug jednej z dwch metod. Metoda pierwsza nawizuje do znanej
paremii rzymskiej nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de
commodis eius agitur (quaeritur). Polega ona na przyznaniu dziecku
pocztemu oglnej zdolnoci prawnej, pod warunkiem, e si urodzi ywe.
Posuyo si ni m.in. prawo austriackie ( 22 KC austr.), szwajcarskie
(art. 31 ust. 2 KC szwajc.), wgierskie ( 9 KC wgierskiego z 1959
r.), czeskie i sowackie ( 7 ust. 1 zd. 2 KC czeskiego z 1964
r.).
Wymienione przepisy nie s sformuowane jednakowo, niektre nieco
odbiegaj od modelu, ktry mona by skonstruowa w oparciu o przytoczon
wyej paremi acisk. Jedne ustanawiaj warunkow zdolno prawn bez
adnego ograniczenia dotyczcego treci tej zdolnoci (np. przepisy KC
wgierskiego, czeskiego i szwajcarskiego), inne natomiast prbuj
wytyczy, zreszt za pomoc obwarowa sformuowanych oglnie, granice tej
zdolnoci; z reguy chodzi tutaj o zastrzeenie, i zdolno ta istnieje
tylko w takim zakresie w jakim chodzi o nabycie przez dziecko
poczte praw (por. np. cyt. przepis KC austr.).
Metoda druga polega na przyznaniu dziecku pocztemu warunkowej
monoci nabycia jedynie okrelonych praw (lub nabycia praw i obowizkw
na okrelonej drodze), czyli na przyznaniu zdolnoci w ograniczonym
zakresie. Posuguje si ni np. prawo francuskie (art. 725, 906 KC
franc.), niemieckie ( 844 ust. 2, 1923 ust. 2 i 2108 KC niem.),
rosyjskie (por. art. 1116 ust. 1 KC ros. cz. III z 2001 r.) i
polskie. W orzecznictwie krajw, ktrych prawo wykorzystuje t metod
obserwuje si tendencj do analogicznego stosowania posiadanych
przepisw do stanw faktycznych, ktre nie mieszcz si w hipotezach
norm przez te przepisy stanowionych[22]. Podobne postulaty spotyka
si te w doktrynie tych krajw[23]. Zaciera to, z praktycznego punktu
widzenia, rnice midzy pierwsz a drug metod regulacji[24], cho rnic
teoretycznych zupenie nie usuwa.
-940- W omawianej grupie prawodawstw wrd przepisw dotyczcych
dziecka pocztego wysuwaj si na czoo przepisy przyznajce dziecku
pocztemu moliwo dziedziczenia, oczywicie pod warunkiem, e si urodzi
ywe (lub take zdolne do ycia). Przepisy te przyznaj wic dziecku
pocztemu warunkow zdolno dziedziczenia. Dla przykadu mona tutaj
wymieni art. 927 2 naszego KC, art. 617 ust. 2 KC Qubec, art. 1116
ust. 1 KC ros. cz. III 2001 r. Dziecko poczte w tych systemach
prawnych traktowane jest wic w zakresie dziedziczenia tak jak osoba
yjca, pod warunkiem, e si urodzi ywe (art. 927 2 KC) lub ponadto
zdolne do ycia (art. 617 ust. 1 KC Qubec vivant et viable)[25].
Wreszcie wspomnie trzeba o pastwach, w ktrych brak jest przepisw
regulujcych sytuacj prawn dziecka pocztego. Mimo to sdy tych pastw
postpuj niejednokrotnie tak, jak gdyby przepisy takie istniay[26].
Doprowadza to w rezultacie do wytworzenia si norm zwyczajowych,
zapewniajcych rozstrzygnicia podobne jak w pastwach, ktre posiadaj
wyrane przepisy.
Ustawodawca polski nie wprowadzi do Kodeksu cywilnego oglnego
przepisu okrelajcego pozycj prawn nasciturusa. Szereg przepisw
naszego prawa odnosi si jednak wprost do dziecka pocztego.
Dopuszczaj one warunkow mono nabycia przez nasciturusa okrelonych
praw lub mono nabycia praw i obowizkw na okrelonej drodze. Tak wic
w myl art. 927 2 KC o czym ju bya mowa dziecko w chwili otwarcia
spadku ju poczte moe by spadkobierc, jeeli urodzi si ywe. Przepis
ten, na podstawie art. 972 KC, stosuje si odpowiednio do
zapisu.
W tych przypadkach chodzi o zdolno nabycia przez dziecko poczte
nie tylko praw. Jeeli dziecko poczte urodzi si ywe, stanie si
spadkobierc w odniesieniu do spadku otwartego w okresie
prenatalnym, zarwno w ramach dziedziczenia ustawowego, jak i
testamentowego. Przejdzie wic na nie spadek lub udzia w spadku, a
wic prawa i obowizki majtkowe zmarego.
Zapis testamentowy moe by obciony zapisem dalszym. Jest to
dopuszczalne take wtedy gdy zapisobierc ma by dziecko poczte. W
takim wypadku dziecku pocztemu przypadnie z tytuu zapisu
wierzytelno wraz z obcieniem wynikajcym z zapisu dalszego.
W innych wypadkach uregulowanych w przepisach Kodeksu cywilnego
oraz Kodeksu rodzinnego i opiekuczego chodzi o mono nabycia przez
dziecko poczte praw lub uksztatowania jego stanu cywilnego.
Zgodnie z art. 4461 KC, dziecko (z chwil urodzenia) moe da
naprawienia szkd doznanych przed urodzeniem. Zdanie 2 tego
przepisu, wyczajce dochodzenie roszcze, o ktrych mowa, przeciwko
matce, dodane ustaw z 30.8.1996 r. o zmianie ustawy o planowaniu
rodziny, ochronie podu ludzkiego i warunkach dopuszczalnoci
przerywania ciy oraz o zmianie niektrych innych ustaw (Nb 1),
utracio moc zgodnie z obwieszczeniem Prezesa Trybunau
Konstytucyjnego z 18.12.1997 r. o utracie mocy obowizujcej art. 1
pkt 2, art. 1 pkt 5, art. 2 pkt 2, art. 3 pkt 1 i art. 3 pkt 4
ustawy o zmianie ustawy o planowaniu
-941- rodziny, ochronie podu ludzkiego i warunkach
dopuszczalnoci przerywania ciy oraz o zmianie niektrych innych
ustaw[27]. Omawiany przepis, dodany do KC przez cytowan ustaw z
1993 r., wyraa regu ju wczeniej utrwalon w judykaturze[28].
Jak wynika z art. 75 KRO ojcostwo w stosunku do nasciturusa moe
by ustalone przez uznanie[29]. W chwili uznania dziecko powinno by
ju poczte. Mona te dla dziecka pocztego ustanowi kuratora (art. 182
KRO: tzw. curator ventris).
W pimiennictwie przewaa zapatrywanie, e sdowe ustalenie ojcostwa
dopuszczalne jest dopiero po urodzeniu si dziecka[30].
-942- Judykatura bya na og (od dawna) przychylna nasciturusowi.
Jak ju bya o tym mowa, jeszcze przed wprowadzeniem do Kodeksu
cywilnego art. 4461 utrwalony by w orzecznictwie Sdu Najwyszego
pogld, e dziecku, ktre w okresie rozwoju prenatalnego doznao
uszkodzenia ciaa lub utracio w tym czasie ywiciela, przysuguj
roszczenia zarwno w postaci renty (art. 444 2 i art. 446 2 KC), jak
i zadouczynienia lub odszkodowania (art. 445 1 lub art. 446 3
KC)[31].
Za dopuszczalne uznano wskazanie nasciturusa jako uprawnionego w
umowie ubezpieczenia od nieszczliwych wypadkw. Pocigno to za sob
konieczno objcia pojciem dziecka, wystpujcym w 3 oglnych warunkw
ubezpieczenia, take nasciturusa[32].
W podobnym kierunku podyo orzecznictwo Naczelnego Sdu
Administracyjnego dopuszczajc moliwo darowizny na rzecz dziecka
pocztego, lecz jeszcze nie urodzonego[33], czy te obejmujc pojciem
osoby deportowanej do pracy przymusowej lub osadzonej w obozie
pracy przez III Rzesz lub ZSRR nie tylko dziecko wywiezione wraz z
rodzicami na roboty przymusowe, lecz rwnie dziecko, ktre urodzia
kobieta wywieziona na roboty przymusowe ju w miejscu tych
robt[34].
Pogldy naszej doktryny na temat pozycji prawnej dziecka pocztego
byy i s cigle podzielone.
Niektrzy twierdz, e dziecku pocztemu nie przysuguje choby tylko
warunkowa zdolno prawna, a wspomniane wyej przepisy jedynie
zabezpieczaj jego przysze interesy. Dziecko do chwili urodzenia
stanowi pars viscerum matris. W tym czasie mona wic mwi jedynie o
przyszej osobie fizycznej i o jej przyszych prawach[35].
Wielu zwolennikw ma pogld wedug ktrego nasciturusowi przysuguje
warunkowa zdolno prawna, bd oglna[36] bd ograniczona do okrelonego
zakresu[37].
-943- Sporny jest charakter prawny warunku o jaki w rozwaanym
zakresie chodzi: czy jest to warunek rozwizujcy[38], czy te warunek
zawieszajcy[39].
Wydaje si, e najlepiej oddaje istot unormowania pozycji prawnej
nasciturusa w naszym prawie koncepcja warunkowej zdolnoci prawnej,
przy zaoeniu, e warunek ywego urodzenia si dziaa w sposb
zawieszajcy skutki zdarze, ktre miay miejsce w okresie kiedy
dziecko byo ju poczte[40]. Wydaje si te, e ze wzgldu na potrzeb
ochrony uzasadnionych interesw przyszego podmiotu nie naley
przypadkw wyranie uregulowanych w KC oraz KRO traktowa jako
zamknitego katalogu stosunkw dostpnych nasciturusowi. Na pozytywn
ocen zasuguje dotychczasowy dorobek naszej judykatury, zwaszcza
przytoczone wczeniej rozstrzygnicia Sdu Najwyszego oraz Naczelnego
Sdu Administracyjnego, w ktrych organy te wyszy poza wspomniany
katalog. Podobnego nastawienia organw judykacyjnych naley oczekiwa
take w przyszoci. Przemawiaj za tym wane wzgldy spoeczne[41] oraz
poczucie sprawiedliwoci.
Granic wyznacza powinna zasada, w myl ktrej nasciturus pro iam
nato habetur, quotiens de commodis eius agitur (dziecko poczte,
lecz jeszcze nienarodzone, uwaa si za ju urodzone ilekro chodzi o
jego korzy). Zasad t cho wyranie w naszych przepisach
niewypowiedzian, trzeba uzna za donios wskazwk przy poszukiwaniu
rozwiza dla przypadkw wyranie przez ustawodawc
nierozstrzygnitych[42].
Potrzeba ochrony interesw dziecka pocztego przemawia za
przyjciem wstecznego dziaania ziszczenia si warunku urodzenia si
dziecka ywego (wtedy gdy mamy do czynienia z warunkiem prawnym). W
razie wprowadzenia przez strony do umowy warunku ywego urodzenia si
dziecka trzeba bdzie stosowa art. 90 KC. Wsteczne dziaanie
ziszczenia si warunku bdzie wic wolno przyj tylko wtedy, gdy taki
by zamiar stron (gdy strony to zastrzegy).
IV. Domniemanie dotyczce ycia i mierci. Kommorienci W razie
mierci kilku osb w katastrofie lotniczej, wypadku drogowym, podczas
dziaa wojennych, w zwizku z klsk ywioow lub w innych podobnych
okolicznociach z reguy pojawiaj si trudnoci w ustaleniu kolejnoci
zejcia miertelnego osb, ktre w czasie tego rodzaju zdarzenia
poniosy mier. Osoby, ktre zmary w czasie grocego im wsplnie
niebezpieczestwa nazywane s kommorientami.
-944- Ustawodawcy wikszoci pastw staraj si uatwi sytuacj prawn
osb wywodzcych skutki prawne ze zdarzenia, w ktrym zgino kilka osb.
Czyni to jednak w rozmaity sposb[43].
Wiele systemw prawnych przyjmuje domniemanie rwnoczesnej mierci
kommorientw (np. art. 32 ust. 2 KC szwajc., 11 ustawy austriackiej
z 1950 r., 11 ustawy niemieckiej z 1951 r., art. 616 KC Qubec).
Rnie s jednak ujmowane przesanki domniemania.
Nieliczn grup stanowi systemy prawne, w ktrych oddzielne
przepisy okrelaj kolejno zejcia miertelnego kommorientw.
Wykorzystuje si przy tym kryteria oparte na przewiadczeniu o
wikszym lub mniejszym stopniu ywotnoci (zdolnoci do ycia i szans na
przeycie) danej osoby (art. 720722 KC franc., art. 936938 Louisiana
Civil Code).
S te systemy prawne, w ktrych brak jest ustawowych wskazwek.
Polski Kodeks cywilny w art. 32 ustanawia domniemanie
rwnoczesnej mierci kommorientw. Przesanki (podstaw) tego
domniemania wyraa sformuowanie: jeeli kilka osb utracio ycie
podczas grocego im wsplnie niebezpieczestwa (umieszczone przed
zwrotem: domniemywa si), a jego wniosek (wystpujcy po owym zwrocie)
zosta ujty nastpujco: zmary jednoczenie.
Domniemanie z art. 32 KC nie obejmuje przypadkw, gdy okrelone
osoby zmary w tym samym (w przyblieniu) czasie, ale w rnych
okolicznociach. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu, odnosi si on do
sytuacji, gdy mier nastpia podczas grocego danym osobom
niebezpieczestwa, a wic gdy owo niebezpieczestwo jeszcze trwao. Nie
mona go wic stosowa w sytuacji, gdy mier nastpia ju w szpitalu, do
ktrego przewieziono ofiary wypadku (katastrofy), choby zwizek
przyczynowo-skutkowy nie budzi wtpliwoci (przyczyn mierci stanowiy
bowiem odniesione w wypadku obraenia). I wreszcie, w art. 32 KC
wyranie zostao podkrelone wymaganie wsplnego niebezpieczestwa.
Przesanka ta jest speniona, gdy osoby, o ktre chodzi, uczestniczyy
we wsplnym zdarzeniu, i byo to zdarzenie, ktre nie tylko wywoao
(wzgldem nich) niebezpieczestwo mierci, ale ponadto jeszcze t mier
spowodowao. Chodzi tu o zdarzenie, ktre stao si przyczyn mierci
(wsplna przyczyna mierci), i z punktu widzenia kryterium czasu i
miejsca moe by traktowane jako jedno zdarzenie.
Te oglne wskazwki nie zapobiegn oczywicie wtpliwociom, jakie mog
si pojawi na tle poszczeglnych stanw faktycznych. Dowodzi tego
bogate orzecznictwo zagraniczne, ktre wyroso przy okazji stosowania
zblionych uregulowa.
Domniemanie z art. 32 KC jest domniemaniem wzruszalnym[44]. Jego
obalenie polega na wykazaniu, i mimo istnienia okolicznoci
okrelonych w przesance (podstawie) domniemania w rzeczywistoci nie
byo tak, jak naleaoby wnosi z wniosku domniemania. W rozpatrywanym
przykadzie chodzi o udowodnienie, i kommorienci nie zmarli
jednoczenie.
-945- Nasuwa si jednak pytanie, czy domniemanie z art. 32 KC moe
by obalone w dowolnym postpowaniu, jeli nawet doszo wczeniej do
wydania orzeczenia o uznaniu za zmarego lub stwierdzeniu zgonu, co
najmniej za zosta sporzdzony (bez takiego orzeczenia) akt zgonu.
Sprawa jest do zoona i odpowied na postawione pytanie bdzie
zrnicowana.
Pojawiaj si tu wtpliwoci zwizane z zasad wycznoci dowodowej aktu
zgonu (art. 4 PrASC), domniemaniami z art. 31 KC oraz zasad, e
zmiana oznaczenia chwili mierci dokonanego w orzeczeniu o uznaniu
za zmarego lub stwierdzeniu zgonu wymaga przeprowadzenia
postpowania o uchylenie stosownego orzeczenia (art. 539543
KPC)[45].
Rozpatrzmy najpierw przypadek, gdy doszo do sporzdzenia jedynie
aktw zgonu kommorientw, bez uprzedniego postpowania o uznanie za
zmarego lub stwierdzenie zgonu. Ot w myl art. 4 PrASC akt stanu
cywilnego stanowi wyczny dowd zdarze w nim stwierdzonych. Niezgodno
danych zawartych w akcie stanu cywilnego ze stanem rzeczywistym moe
by udowodniona jedynie w postpowaniu sdowym. Przepis art. 4 PrASC
nie przesdza wprost, o jakie tu postpowanie sdowe chodzi. Z kolei
art. 31 PrASC reguluje instytucj sprostowania aktu stanu cywilnego
w razie bdnego lub niecisego jego zredagowania. Zgodnie z art. 33
PrASC, o sprostowaniu orzeka sd w postpowaniu nieprocesowym. Nie
ulega wtpliwoci, i w sytuacji gdy kwestionowana jest (zasadnie)
zawarta w akcie zgonu informacja o czasie zgonu danej osoby, do
uzgodnienia stanu zapisanego w akcie zgonu ze stanem rzeczywistym
moe doj jedynie w ramach sprostowania aktu zgonu w postpowaniu
nieprocesowym na podstawie art. 31 i 33 PrASC[46].
Moe te doj do uniewanienia aktu stanu cywilnego, ktry stwierdza
zdarzenie niezgodne z prawd (art. 30 PrASC).
Wypada przypomnie, e zgodnie z postanowieniem art. 67 ust. 1 pkt
2 PrASC do aktu zgonu wpisuje si jedynie dat (dzie, miesic, rok) i
godzin zgonu, nie za okrelon bardziej precyzyjnie chwil mierci.
Jeeli wic w odniesieniu do kommorientw zostay sporzdzone akty
zgonu, w ktrych oznaczono t sam dat i godzin zgonu, przeprowadzenie
oddzielnego postpowania (nieprocesowego) o sprostowanie aktu zgonu,
o ktrym mowa w art. 31 i 33 PrASC, bdzie konieczne tylko wtedy, gdy
w wyniku sprostowania aktu zgonu miaoby doj do oznaczenia innej
daty lub (choby tylko) innej godziny zgonu. Osoba wystpujca z
wnioskiem o sprostowanie w sytuacji, gdy zachodz przesanki
domniemania z art. 32 KC, bdzie zmuszona dowie, i rzeczywisty stan
rzeczy nie pokrywa si z wnioskiem wynikajcym z tego domniemania.
Jeeli jednak w dowolnym postpowaniu (np. w postpowaniu spadkowym)
nie jest kwestionowana ani data, ani godzina zgonu, ale podwaa si
jedynie jednoczesno zgonu, nic nie stoi na przeszkodzie
przeprowadzeniu w tym postpowania dowodu, i w rzeczywistoci byo
inaczej ni wynika to z zastosowania art. 32 KC. Susznie podniesiono
w naszej literaturze, i zasady wycznoci mocy dowodowej aktw stanu
cywilnego nie naley rozumie w sposb kracowy[47]. Nie moe wic
rozciga si
-946- ona na dane nieobjte treci aktu zgonu. A przecie akty
zgonu kommorientw, jeli nawet przy ich redagowaniu kierowano si
postanowieniem art. 32 KC, nie stwierdzaj wyranie jednoczesnej
mierci osb, ktrych dotycz. Zwrot jednoczenie wystpujcy we wniosku
domniemania z art. 32 KC powinien by rozumiany dosownie. Nie jest
on rwnowany zwrotowi w tej samej dacie i godzinie[48]. Do obalenia
domniemania z art. 32 KC dojdzie wic take wtedy, gdy zostanie
udowodnione, e mier nie nastpia rwnoczenie, cho nie da si podway
oznaczenia godzinowego mierci. Do osignicia skutkw w sferze prawa
spadkowego jest to zupenie wystarczajce.
W orzeczeniu o uznaniu za zmarego jako chwil domniemanej mierci
zaginionego zgodnie z art. 31 2 KC oznacza si chwil, ktra wedug
okolicznoci jest najbardziej prawdopodobna, a w braku jakichkolwiek
danych pierwszy dzie terminu, z ktrego upywem uznanie za zmarego
stao si moliwe. W myl art. 31 3 KC jeeli w orzeczeniu za zmarego
czas mierci zosta oznaczony tylko dat dnia, za chwil domniemanej
mierci zaginionego uwaa si koniec tego dnia. Wedug za art. 31 1 KC
domniemywa si, e zaginiony zmar w chwili oznaczonej w orzeczeniu o
uznaniu za zmarego.
Nie ma wtpliwoci co do tego, i sprostowanie oznaczenia chwili
mierci dokonanego w orzeczeniu o uznaniu za zmarego stosownie do
art. 539 KPC moe nastpi tylko w postpowaniu sdowym unormowanym w
art. 539 i n. KPC. Nie ma tu adnego znaczenia fakt, czy sdy
orzekajce o uznaniu za zmarych kommorientw zastosoway art. 32 KC.
Wydaje si te, e jeli czas mierci kommorientw zosta oznaczony w
akcie zgonu tylko przez wskazanie daty (bez dalszych szczegw),
domniemanie chwili mierci przewidziane w art. 31 3 KC sprawi, i
trzeba bdzie przyjmowa, e mier kommorientw nastpia jednoczenie[49].
Termin koniec dnia, jeli jest to dla wchodzcych w gr osb ten sam
dzie, rwnoznaczny jest zwrotowi w tej samej chwili czy te
jednoczenie. Za niedopuszczalne trzeba wic uzna w rozpatrywanej
sytuacji prowadzenie w postpowaniu spadkowym dowodu, i mier osb, o
ktre chodzi, nie nastpia rwnoczenie.
Nieco inaczej mona by spojrze na przypadek, gdy w orzeczeniu za
zmarego sd oznaczy chwil mierci okrelajc dat i godzin. Jest rzecz
jasn, i zmiana dokonanego przez sd oznaczenia (a wic zmiana daty i
godziny) bdzie wymaga przeprowadzenia postpowania o uchylenie lub
zmian zapadego wczeniej orzeczenia, o ktrym mowa w art. 539543 KPC.
Jeeli jednak nie kwestionuje si daty i godziny wskazanej w
orzeczeniu o uznaniu za zmarego, ale jedynie pragnie si dowie, i
okrelona osoba przeya inn osob (dla ktrej inne orzeczenie okrela
zreszt poprawnie t sam dat i godzin zgonu), powinna istnie moliwo
przeprowadzenia odpowiedniego dowodu w dowolnym postpowaniu (a wic
take w postpowaniu spadkowym). W takim przypadku zreszt postpowanie
o uchylenie lub zmian zapadych wczeniej orzecze o uznaniu za
zmarego kommorientw i korektura oznaczenia ich chwili mierci nie
wchodzi w gr.
-947- Z caym naciskiem naley podkreli, i ograniczenie z art. 539
KPC dotyczy prowadzenia dowodu, e mier nastpia w innej chwili ni
chwila oznaczona w orzeczeniu o uznaniu za zmarego, nie obejmuje za
wprost art. 32 KC. W postpowaniu o uchylenie lub zmian orzeczenia o
uznaniu za zmarego moe doj do przeprowadzenia dowodu, i
prawdopodobna chwila mierci (w rozumieniu art. 31 2 KC) kadego z
kommorientw jest odmienna, a tym samym do obalenia domniemania z
art. 32 KC.
Dodajmy, i przeprowadzenie postpowania okrelonego w art. 539543
KPC jest konieczne take wtedy, gdy w orzeczeniu o uznaniu za
zmarego lub stwierdzeniu zgonu sd bezpodstawnie (tzn. mimo braku
spenienia przesanki domniemania) zastosowa art. 32 KC. W takiej
sytuacji w postpowaniu okrelonym w art. 539543 KPC chodzi ju bdzie
nie o obalenie domniemania z art. 32 KC, ale skorygowanie
oznaczenia chwili mierci w zwizku z bezpodstawnym zastosowaniem
art. 32 KC.
Z kolei zgodnie z art. 538 1 KPC w postanowieniu stwierdzajcym
zgon naley chwil mierci cile oznaczy, stosownie do wynikw
postpowania. W myl za art. 538 2 KPC jeeli dokadne ustalenie chwili
mierci nie jest moliwe, przyjmuje si chwil najbardziej
prawdopodobn. W komentarzu do tego przepisu zosta wyraony pogld, i
postanowienie stwierdzajce zgon powinno zawiera nie tylko dat, ale
i godzin zgonu (w braku moliwoci ustalenia choby prawdopodobnej
godziny zgonu proponuje si, w drodze analogii z art. 31 3 KC,
ustalanie godziny mierci na koniec dnia, tj. na godzin 24)[50].
Podobnie jak w przypadku uznania za zmarego, zmiana oznaczenia
chwili mierci, w stosunku do chwili oznaczonej w postanowieniu
stwierdzajcym zgon, wymaga przeprowadzenia postpowania o uchylenie
postanowienia stwierdzajcego zgon, uregulowanego w art. 539543 KPC.
Zwaywszy jednak, i mamy tu zwykle do czynienia z godzinowym tylko
oznaczeniem chwili mierci, nasuwa si pytanie, czy nie naleaoby
dopuci moliwoci przeprowadzenia w dowolnym postpowaniu (np.
spadkowym) dowodu, i dana osoba przeya inn osob, jeeli tylko nie
podwaa to godzinowego oznaczenia chwili mierci (wtedy bowiem
wchodzioby w gr wycznie postpowanie uregulowane w art. 539543
KPC).
W postpowaniu o stwierdzenie zgonu danego kommorienta sd ustala
dat i godzin jego mierci, nie zajmuje si za tym, czy przey on choby
o krtk chwil innego kommorienta. Podobnie rzecz si przedstawia w
postpowaniu dotyczcym innych kommorientw. I gdyby nawet w
postpowaniach tych sdy poczyniy w tym kierunku odpowiednie
ustalenia, znajd one odzwierciedlenie w sentencjach orzecze tylko
wtedy, gdy rnice czasowe zgonu bd na tyle znaczne, i doprowadz do
oznaczania co najmniej odmiennych godzin zgonu poszczeglnych
kommorientw, jeli nie rnych dat ich zgonu. Przemawia to za twierdzc
odpowiedzi na postawione pytanie. W przeciwnym bowiem razie droga
do udowodnienia, i jedna osoba przeya inn osob (w razie gdy w
oznaczeniu mierci podano t sam dat i godzin i nie jest to
kwestionowane) byaby zamknita.
-948- W wietle przedstawionych uwag staje si jasne, e zaliczenia
domniemania z art. 32 KC do klasy domniema wzruszalnych nie mona
podwaa powoujc si na art. 539 i n. KPC, czy te art. 4 i 3033 PrASC.
Pomijajc ju to, e z punktu widzenia kryterium wzruszalnoci i
niewzruszalnoci[51] domniemania prawne ukadaj si w pewien cig
(szereg) o biegunach przeciwstawnych i ogniwach porednich[52], to
przecie ograniczenia wynikajce z powyszych przepisw nie odnosz si
wprost do omawianego tutaj przepisu.
V. Zakres zdolnoci prawnej Z art. 8 KC wynika, e kady czowiek ma
zdolno prawn. Zdolnoci tej nie moe by pozbawiony. mier cywilna
wspczesnemu prawu polskiemu jest nieznana. Do naszych czasw
przetrwaa w niewielu pastwach, i to tylko w szcztkowej postaci,
gwnie jako uboczny skutek wyroku sdowego w sprawie karnej[53].
Zdolno prawna przysuguje kademu czowiekowi zasadniczo w takim
samym zakresie[54]. Nikt nie moe w drodze czynnoci prawnej tego
zakresu uszczupli (np. zrzec si jakiego wycinka zdolnoci
prawnej).
Brak w naszej doktrynie jednomylnoci co do pojcia i zasigu
ogranicze zdolnoci prawnej. Najszerzej uj je A. Wolter[55],
zaliczajc do ogranicze zdolnoci prawnej osoby fizycznej:
1) brak penej zdolnoci do czynnoci prawnych (taka osoba nie moe
bowiem by podmiotem wadzy rodzicielskiej art. 94 1 KRO, opiekunem
art. 148 1 KRO, kuratorem art. 178 2 KRO, wykonawc testamentu art.
986 2 KC, nie moe te przysposobi dziecka art. 114 3 KRO);
2) wiek;
3) ubezwasnowolnienie (art. 11 1 KRO);
4) choroba psychiczna i niedorozwj umysowy (art. 12 1 KRO);
5) obywatelstwo (ograniczenia dotyczce nabywania
nieruchomoci);
6) wyrok skazujcy.
Wyliczenie to nie bez racji zakwestionowa S. Grzybowski[56].
Podnis on m.in., e jest wtpliwe czy ograniczenia w nabywaniu
nieruchomoci pooonych w Polsce przez cudzoziemcw, przewidziane w
ustawie z 24.3.1920 r. o nabywaniu nieruchomoci przez cudzoziemcw,
ograniczaj zdolno prawn cudzoziemcw[57].
-949- Przepis art. 1 NabNierCU wymaga przedstawienia przez
cudzoziemca przy zakupie nieruchomoci zezwolenia waciwego organu
administracji pastwowej. Dopuszcza od tego liczne odstpstwa.
Wymaganie to jest wyczone w stosunku do obywateli i przedsibiorcw
pastw czonkowskich Europejskiego Obszaru Gospodarczego.
Nie chodzi tu wic o wyczenie w jakim kierunku zdolnoci prawnej
osb nalecych do okrelonej grupy podmiotw, ale o instrument o nieco
innym charakterze[58]. Wymg zezwolenia waciwego organu pastwowego
na nabycie nieruchomoci przez cudzoziemca stanowi rodek
publicznoprawnej kontroli nad obrotem nieruchomociami pooonymi w
Polsce. Z punktu widzenia stron, jest ograniczeniem swobody obrotu
(por. art. 6 ust. 1 NabNierCU, wedug ktrego sankcj jest niewano
nabycia), dla spadkodawcy ograniczeniem swobody testowania (art. 7
ust. 3 NabNierCU), a dla maonkw (gdy nie zachodz przesanki
przewidziane w art. 9 pkt 3 NabNierCU) swobody w ksztatowaniu reimu
majtkowych stosunkw maeskich. Dla cudzoziemca, kandydata na nabywc
nieruchomoci, jest ograniczeniem monoci korzystania z niektrych
praw podmiotowych na obszarze naszego kraju, w tym wic sensie moe
by traktowane jako utrudnienie w korzystaniu ze zdolnoci prawnej.
Nie jest to jednak wyczenie, choby tylko kierunkowe, zdolnoci
prawnej.
Wobec zbywcy, ograniczenie, o ktrym mowa, oznacza swoist
ingerencj pastwa w wykonywanie prawa wasnoci (lub uytkowania
wieczystego).
Przepisy NabNierCU mog by zaliczane do tzw. prawa obcych
(cudzoziemcw). Przepisy tego rodzaju okrelaj sposb traktowania
cudzoziemcw w sferze prawa prywatnego w danym pastwie[59].
Nie naley rwnie traktowa jako ogranicze zdolnoci prawnej zakazw
zawarcia maestwa z art. 1012 KRO czy innych podobnych
ogranicze[60]. Maestwo zawarte wbrew tym zakazom wywouje skutki
prawne, dopki nie zostanie uniewanione, a nieliczne jego skutki
prawne trwaj nawet po uniewanieniu maestwa. Podobnie te mimo
naruszenia art. 148 1 KRO przy ustanowieniu opieki, stosunek opieki
powstanie[61]. Sd opiekuczy powinien oczywicie czym prdzej takiego
opiekuna zwolni z opieki (art. 169 2 KRO). Do zwolnienia z opieki
powinno te doj w razie utraty przez opiekuna wymaganych w art. 148
KRO kwalifikacji ju po ustanowieniu go opiekunem[62].
-950- Do ogranicze zdolnoci prawnej prowadzio do niedawna
orzeczenie przez sd karny na podstawie art. 38 pkt 2 Kodeksu
karnego z 1969 r. kary dodatkowej pozbawienia praw rodzicielskich
lub opiekuczych[63]. Z instrumentu tego zrezygnowali twrcy Kodeksu
karnego z 1997 r. stanowic w art. 51, e sd, uznajc za celowe
orzeczenie pozbawienia lub ograniczenia praw rodzicielskich lub
opiekuczych w razie popenienia przestpstwa na szkod maoletniego lub
we wspdziaaniu z nim, zawiadamia o tym waciwy sd opiekuczy, ten za
podejmuje kroki przewidziane w KRO. Moe wic wadz rodzicielsk
przysugujc rodzicowi ograniczy (art. 107 KRO) lub zawiesi (art.
110), albo te wadzy rodzicielskiej go pozbawi (art. 111), moe
wreszcie wyda odpowiednie zarzdzenia przewidziane w art. 109 KRO.
Postanowienia te nie ograniczaj zdolnoci prawnej rodzica. Odnosz si
one wycznie do jednostkowej relacji pomidzy rodzicem a dzieckiem
podlegajcym wadzy rodzicielskiej tego rodzica.
Z kolei wedug A. Kleina[64] (...) o ograniczeniu zdolnoci
prawnej bdzie mona mwi, ilekro pewien rodzaj podmiotw nie bdzie mg
w ogle wystpi w pewnym typie stosunkw prawnych (por. art. 605 i 647
k.c.) albo bdzie mg wystpi, lecz tylko w charakterze jednej ze
stron (por. np. art. 613, 725 i 805 k.c.).
Niektre z powoanych przez A. Kleina przykadw zdezaktualizoway si
po nowelizacji KC w 1990 r. Dotyczy to art. 605 i 647 KC. Jednake i
w pozostaych powoanych przez niego przepisach trudno dopatrzy si
ogranicze zdolnoci prawnej. Przepisy te posuguj si przy opisie
poszczeglnych typw umw nie tylko odpowiednimi przesankami
przedmiotowymi skadajcymi si na essentialia negotii kadego z tych
typw, lecz rwnie wymaganiami posiadania okrelonych kwalifikacji
podmiotowych[65]. List przykadw takich przepisw mona zreszt
poszerzy (poza art. 613, 725 i 805 porwnaj ponadto art. 7091, 758,
765, 774, 794, 953 KC). Przepisy te same przez si nie zakazuj
zawierania umw o podobnej treci stronom, ktre waciwych kwalifikacji
podmiotowych nie maj. W ramach swobody umw dopuszczalna jest
przecie umowa pod wzgldem treci odpowiadajca umowie kontraktacji w
rozumieniu art. 613 1 KC, zawarta przez stron niebdc producentem
rolnym. Nie bdzie ona oczywicie umow kontraktacji w cisym tego sowa
znaczeniu. W nowych przepisach o agencji (art. 758764 KC) sam
ustawodawca zagodzi konsekwencje braku profesjonalizmu zlecajcego
(wymaganego z mocy art. 758 KC) nakazujc w art. 7649 KC stosowanie
do umowy zawartej z agentem przez osob niebdc przedsibiorc przepisw
o umowie agencyjnej (z wyczeniem niektrych artykuw). W razie braku
profesjonalizmu po obu stronach nie bdzie moliwoci stosowania
wprost (choby w ograniczonym zakresie) przepisw o umowie
agencyjnej, otwarta bdzie jednak droga w zalenoci od okolicznoci
konkretnego przypadku albo do stosowania tych przepisw per
analogiam (jeeli oceniany stosunek treciowo jest bliski
-951- umowie agencyjnej)[66], albo do odpowiedniego zastosowania
przepisw o zleceniu (art. 750 KC)[67].
VI. Ustanie zdolnoci prawnej1. mier. Pochowanie zmarego. Status
prawny zwok Cho Kodeks cywilny tego wyranie nie rozstrzyga, jest
oczywiste, e zdolno prawna czowieka wygasa z chwil jego mierci[68].
Z t chwil ustaje te jego osobowo (podmiotowo) prawna. Zmary nie moe
by podmiotem jakichkolwiek praw i obowizkw w sferze prawa
prywatnego. Nie przecz temu przepisy, ktre chronic pami o zmarym
wymagaj zgody osb bliskich zmarego na wykorzystanie po jego mierci
niektrych dbr, ktre przysugiway mu za ycia. Przykad stanowi art.
435 3 zd. 2 KC, ktry wymaga pisemnej zgody maonka i dzieci zmarego
na umieszczenie jego nazwiska w opisie firmy przedsibiorcy. Nie s
to jednak uprawnienia zmarego, lecz jego maonka i dzieci, ze wzgldu
na pami po zmarym. Chronionym dobrem osobistym bliskich zmarego
jest w tym wypadku kult pamici po zmarej osobie bliskiej[69].
Podobnie te jako dobro osobiste osb yjcych traktowa naley tradycj
rodzinn rozumian jako dziedzictwo, spucizna, utosamianie si z
dokonaniami i wartociami reprezentowanymi przez przodkw[70].
Obowizek nadania zwokom naleytego wygldu cicy na lekarzu
pobierajcym ze zwok ludzkich komrki, tkank lub narzd (art. 11
ustawy z 1.7.2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu
komrek, tkanek i narzdw[71] nie stwarza uprawnienia na rzecz
zwok).
Kodeks cywilny nie reguluje ani pojcia, ani chwili mierci.
Pytanie o kryteria przesdzajce o fakcie i chwili mierci byo w
ostatnich czasach przedmiotem oywionej dyskusji tak w Polsce, jak i
na wiecie[72]. W dyskusji tej przewaa pogld, i naley
-952- w tym zakresie odwoa si do wiedzy medycznej[73]. Wspczenie
przyjmuje si najczciej, i na uytek prawa posugiwa si naley
kryterium mierci mzgu. Do tego kryterium odwoa si nasz prawodawca w
art. 9 ustawy z 1.7.2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i
przeszczepianiu komrek, tkanek i narzdw.
W myl art. 9 ust. 1 tej ustawy pobieranie komrek, tkanek lub
narzdw do przeszczepienia jest dopuszczalne po stwierdzeniu
nieodwracalnego ustania czynnoci mzgu. To ostatnie stwierdzenie
stanowi legaln definicj mierci mzgu. Jednake zgodnie z art. 9 ust.
2 ustawy kryteria i sposb stwierdzenia mierci mzgu ustalaj powoani
przez waciwego ministra specjalici odpowiednich dziedzin medycyny
przy uwzgldnieniu aktualnej wiedzy medycznej. Ustalenia maj by
ogaszane w sposb okrelony w art. 9 ust. 3. Spenienie tych kryteriw
ustala w poszczeglnych przypadkach komisja zoona z trzech lekarzy,
posiadajcych specjalizacj, w tym co najmniej jednego specjalisty w
dziedziny anestezjologii i intensywnej terapii oraz jednego
specjalisty w dziedzinie neurologii lub neurochirurgii (art. 9 ust.
4). Komisj powouje i wyznacza jej przewodniczcego kierownik zakadu
opieki zdrowotnej lub osoba przez niego upowaniona (art. 9 ust. 5).
Lekarze wchodzcy w skad komisji nie powinni bra udziau w
postpowaniu obejmujcym pobieranie i przeszczepianie komrek, tkanek
lub narzdw od osoby zmarej, w ktrej dana komisja stwierdzia mier
mzgu.
Urzdowe stwierdzenie mierci zawiera akt zgonu, sporzdzany przez
urzd stanu cywilnego. Akt ten ma charakter deklaratoryjny[74].
Sporzdza si go na podstawie karty zgonu (art. 66 ust. 1 PrASC) lub
pisemnego zgoszenia organu pastwowego przeprowadzajcego postpowanie
w sprawie okolicznoci zgonu (art. 66 ust. 2 PrASC).
W myl art. 11 ust. 1 ustawy z 31.1.1959 r. o cmentarzach i
chowaniu zmarych zgon i jego przyczyna powinny by ustalone przez
lekarza, leczcego chorego w ostatniej chorobie. W razie przeszkd w
dopenieniu wymaga z art. 11 ust. 1, stwierdzenie zgonu i jego
przyczyny powinno nastpi w drodze ogldzin, dokonywanych przez
lekarza lub (gdy brak lekarza) przez inn osob, powoan do tej
czynnoci przez starost (art. 11 ust. 2). Koszty ogldzin i
wystawionego wiadectwa nie obciaj rodziny zmarego. Ustalenia, o
ktrych mowa, opisywane s w karcie zgonu.
Jeeli dziecko urodzio si martwe sporzdza si jedynie akt
urodzenia z adnotacj, ujawniajc ten fakt. Aktu zgonu nie sporzdza
si (art. 38 ust. 2 PrASC). Jeeli noworodek by ywy, ale by niezdolny
do ycia, wypenia si kart zgonu, ktra stanowi podstaw sporzdzenia
aktu zgonu. W myl 1 ust. 2 pkt 2 rozporzdzenia Ministra Zdrowia z
7.12.2001 r. w sprawie wzoru karty zgonu oraz sposobu jej
wypenienia[75] na yczenie osb uprawnionych do pochowania karta
zgonu moe by wypeniona take dla dziecka, ktre urodzio si martwe.
Mimo sporzdzenia karty zgonu, wobec wyranego zakazu z art. 38 ust.
2 PrASC nie powinno doj w opisywanym przypadku do sporzdzenia aktu
zgonu.
Do aktu zgonu wpisuje si dane okrelone w art. 67 ust. 1 PrASC,
m.in. dat, godzin oraz miejsce zgonu lub znalezienia zwok.
-953- mier osoby fizycznej powoduje powstanie po stronie osb lub
jednostek organizacyjnych odpowiednio powizanych ze zmarym obowizku
zgoszenia zgonu we waciwym urzdzie stanu cywilnego. Osoby i
jednostki organizacyjne obcione tym obowizkiem wylicza art. 65
PrASC.
Odrbne reguy okrelaj rejestracj zgonu na statkach morskich,
powietrznych lub okrtach wojennych, na wojskowych statkach
powietrznych oraz polegych onierzy (art. 74, 76, 77, 78 PrASC).
Co do pojcia statku morskiego por. art. 2 1 ustawy z 18.9.2001
r. Kodeks morski, statku powietrznego art. 2 pkt 1 ustawy z
3.7.2002 r. Prawo lotnicze.
W myl art. 71 1 KM, o kadym przypadku mierci (lub urodzenia) na
statku w czasie podry kapitan sporzdza wzmiank w dzienniku okrtowym
oraz protok (ponadto zabezpiecza mienie pozostae po zmarym).
Zgodnie z art. 75 ust. 1 PrASC, protok ten kapitan statku
przesya do urzdu stanu cywilnego pierwszego portu polskiego, do
ktrego statek morski zawin, lub w ktrym statek powietrzny wyldowa,
a jeeli statek znajduje si za granic do najbliszego konsula. Urzd
lub konsul przesyaj ten protok do Urzdu Stanu Cywilnego m.st.
Warszawy.
Losy zwok reguluje wspomniana ju ustawa z 31.1.1959 r. o
cmentarzach i chowaniu zmarych. Stanowi ona, i zwoki mog by
pochowane przez zoenie w grobach ziemnych, w grobach murowanych lub
katakumbach i zatopienie w morzu (art. 12 ust. 1). Zatopienie w
morzu przewidziane jest dla osb zmarych na okrtach bdcych na penym
morzu, chyba e okrt moe w cigu 24 godzin przyby do portu objtego
programem podry (art. 16 ust. 1). W tym ostatnim przypadku zwoki
naley przewie na ld i tam pochowa.
Co do dopuszczalnych odstpstw od postanowie art. 16 ust. 1 moc
decyzji kapitana okrtu por. art. 16 ust. 2.
Prawo pochowania zwok reguluje art. 10 CmentU. W myl tego
przepisu prawo pochowania zwok ludzkich ma najblisza rodzina osoby
zmarej:
1) pozostay maonek;
2) zstpni zmarego;
3) jego wstpni;
4) krewni boczni do 4 stopnia pokrewiestwa;
5) powinowaci w linii prostej do 1 stopnia.
Prawo pochowania zwok osb wojskowych zmarych w czynnej subie
wojskowej przysuguje waciwym organom wojskowym (w myl przepisw
wojskowych). Prawo pochowania zwok osb zasuonych wobec Pastwa i
spoeczestwa przysuguje organom pastwowym, instytucjom i
organizacjom spoecznym. I wreszcie prawo pochowania zwok przysuguje
osobom, ktre do tego dobrowolnie si zobowi. Zgodnie z art. 10 ust.
2 CmentU zwoki niepochowane przez osoby, organy i instytucje
wymienione w art. 10 ust. 1 mog by moc decyzji starosty przekazane
szkoom wyszym do celw naukowych. Inne zwoki niepochowane (i
nieprzekazane szkoom wyszym) powinny by pochowane przez orodek
pomocy spoecznej miejsca zgonu.
Przepis art. 10 CmentU budzi wtpliwoci. Dotycz one w szczeglnoci
charakteru prawnego prawa do pochowania, sposobu rozstrzygania
kolizji pomidzy prawami do pochowania przyznanymi w tym przepisie
rnym osobom, organom lub instytucjom, znaczenia woli zmarego oraz
stosunku art. 10 CmentU do art. 23 i 24 KC.
-954- Za utrwalon w literaturze[76] i judykaturze[77] mona uzna
koncepcj prawa pochowania osoby bliskiej, opiekowania si jej grobem
i okazywania jej pomiertnego poszanowania i przywizania, opartego
na przepisach art. 23 i 24 KC. Otwiera to drog do stosowania tych
przepisw, a take art. 5 KC oraz art. 189 KPC, w rozwaanym przez nas
zakresie. Umoliwia te uwzgldnianie caoksztatu okolicznoci
konkretnego przypadku przy rozstrzyganiu kolizji pomidzy
poszczeglnymi uprawnionymi na podstawie art. 10 CmentU. Sd ze
wzgldu na okolicznoci rozpatrywanej sprawy moe odmiennie ustali
kolejno, w jakiej poszczeglne osoby nalece do krgu osb najbliszych
zmarego, bd mogy wykonywa prawo do pochowania, ni to wynikaoby z
art. 10 CmentU.
Nasuwa si te pytanie o znaczenie woli zmarego. Wola ta moe po
pierwsze przybra posta polecenia testamentowego. Jak si przyjmuje w
doktrynie, przedmiotem polecenia moe by m.in. sprawienie
odpowiedniego pogrzebu, pochowanie w okrelonym miejscu, wystawienie
nagrobka[78]. Polecenie musi by zamieszczone w testamencie,
przybiera wic posta rozrzdzenia ostatniej woli.
Nie ulega jednak wtpliwoci, i przy rozstrzyganiu o pochowaniu
liczy si powinno yczenie zmarego wyraone niekoniecznie w
testamencie[79]. Naley mu przyzna jak si wydaje nie tylko znaczenie
czysto moralne. Jeeli jego istnienie nie budzi wtpliwoci, powinno
stanowi dla sdu rozstrzygajcego o pierwszestwie prawa pochowania
donios wskazwk wypierajc w zasadzie wskazwki wynikajce z art. 10
CmentU[80]. Nie chodzi tu bowiem o rozstrzyganie kolizji pomidzy
dobrami osobistymi osb wymienionych w art. 10 CmentU a wol zmarego,
lecz o kolizj prawa do pochowania opartego na cznikach obiektywnych
okrelonych w art. 10 CmentU, a prawem do pochowania[81] opartym na
czniku subiektywnym, w postaci woli zmarego.
Jest jednak wtpliwe czy wola zmarego moe wyczy uprawnienia
organw wojskowych zastrzeone w art. 10 ust. 1 zd. 2, potwierdzone w
odrbnych przepisach. Od organw wojskowych oczekiwa mona jednak
wspdziaania z najblisz rodzin przy organizowaniu pochwku onierza
zmarego w czynnej subie wojskowej. Pod uwag powinny by brane rwnie
ewentualne yczenia wyraone przez zmarego onierza.
-955- Wydaje si te, e rwnie organy pastwowe, instytucje i
organizacje spoeczne przy wykonywaniu prawa pochowania osb
zasuonych powinny respektowa wol zmarego oraz wspdziaa przy
organizacji pochwku z najblisz rodzin.
Ciao ludzkie jest substratem osoby fizycznej. O istnieniu osoby
fizycznej mona mwi dopiero wtedy, gdy spenione s cznie dwie
przesanki: istnieje ciao ludzkie oraz mamy do czynienia z yciem
ludzkim (ciao ludzkie + ycie = osoba fizyczna).
Korzysta ono ze szczeglnej ochrony prawnej nie tylko w prawie
karnym (por. w szczeglnoci art. 148162, 197205, 207, 217 KK), lecz
rwnie w prawie cywilnym. Przepis art. 23 KC wrd dbr osobistych
czowieka wymienia m.in. zdrowie. Jednake wyliczenie dbr osobistych
w tym przepisie ma charakter wyliczenia przykadowego. List tych dbr
naley uzupeni m.in. o ycie, nietykalno i integralno fizyczn[82].
Wszystkie one korzystaj z ochrony przewidzianej w art. 24 KC, a
niekiedy take w innych przepisach (por. np. art. 444446 KC).
Czci skadowe czowieka odczone od jego ciaa w normalnym toku
funkcjonowania czowieka (w wyniku czynnoci fizjologicznych, wasnych
dziaa czowieka lub poddania si zabiegom wykonanym przez inne osoby
np. fryzjera, kosmetyczk) staj si rzeczami i mog by teoretycznie
rzecz biorc przedmiotem obrotu. Jednake z uwagi na nik ich warto
rzadko do tego dochodzi (wyjtek dotyczy moe np. warkocza lub pukla
wosw). Ich pozycja prawna zbliona jest do pozycji poytkw rzeczy
(art. 53 1 KC), a uyty wyej zwrot w normalnym toku funkcjonowania
czowieka stanowi odpowiednik wystpujcych w art. 53 1 KC zasad
prawidowej gospodarki.
Przy odczaniu czci skadowych ciaa ludzkiego w normalnym toku
funkcjonowania czowieka respektowana musi by (jeli pomin czynnoci
fizjologiczne) zasada dobrowolnoci. Ingerencja z zewntrz
dopuszczalna jest jedynie wtedy, gdy ma ona odpowiedni podstaw
prawn (por. np. przepisy dotyczce onierzy, winiw).
Odczanie czci skadowych czowieka, poza tokiem jego normalnych
funkcji, dopuszczalne jest jedynie w ramach okrelonych w odrbnych
przepisach i dla celw w tych przepisach wskazanych. Podstawowym
aktem jest w tym zakresie ustawa z 1.7.2005 r. o pobieraniu,
przechowywaniu i przeszczepianiu komrek, tkanek i narzdw. W art. 12
ustawy okrelono zasady pobierania komrek, tkanki lub narzdw od
ywego dawcy w celu przeszczepienia osobie bliskiej (nalecej do krgu
osb wymienionych w art. 12 ust. 1 pkt 1), a gdy chodzi o szpik lub
inne regenerujce si komrki take na rzecz innej osoby, natomiast w
art. 13 uregulowano zasady pobierania komrek, tkanek lub narzdu od
ywego dawcy na rzecz osb nienalecych do krgu bliskich dawcy.
Komrki, tkanki lub narzdy pobrane od czowieka nie mog by
przedmiotem obrotu. W myl art. 3 ust. 1 ustawy z 1.7.2005 r. za
pobrane od dawcy komrki, tkanki lub narzdy nie mona da zapaty lub
innej korzyci majtkowej. Rozliczenia pomidzy zakadami zdrowotnymi
ponoszonych kosztw nastpuj wedug zasad okrelonych w art. 3 ust. 25
cytowanej ustawy.
-956- Szczeglny status ciao ludzkie ma take po mierci
czowieka[83]. Stanowi wprawdzie zdepersonifikowan pozostao po
osobie fizycznej, ale w dalszym cigu nie jest rzecz[84]. Nie moe te
by przedmiotem wasnoci lub innych praw rzeczowych, ani te
przedmiotem obrotu.
O pochowaniu zwok bya ju mowa wyej.
Przed pochowaniem moe doj do pobrania komrek, tkanek lub narzdw
ze zwok ludzkich na zasadach okrelonych w przepisach cytowanej ju
ustawy z 1.7.2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu
komrek, tkanek lub narzdw. W myl art. 4 ust. 1 ustawy moe to nastpi
w celach diagnostycznych, leczniczych, naukowych i dydaktycznych,
jeeli zmary (lub jego przedstawiciel ustawowy) za ycia nie wyrazi
sprzeciwu (art. 5). Form sprzeciwu i jego cofnicia okrela art. 6
ustawy. Pobranie komrek, tkanek lub narzdw do przeszczepienia moe
nastpi dopiero po stwierdzeniu trwaego, nieodwracalnego ustania
czynnoci mzgu (mierci mzgu).
2. Sdowe stwierdzenie zgonu. Uznanie za zmarego Nie zawsze
ustalenie mierci w normalnym toku (o czym bya mowa wyej) jest
moliwe, mimo e mier okrelonej osoby jest pewna lub w wysokim
stopniu prawdopodobna. Naley te liczy si z koniecznoci zajcia
stanowiska wobec zaginionego, o ile sytuacja, w ktrej nie wiadomo,
czy dana osoba yje czy te zmara, jest sytuacj trwajc przez jaki
czas.
Ustawodawstwa poszczeglnych pastw posuguj si rnymi instytucjami
majcymi na celu bd stwierdzenie mierci, bd odpowiednie
uksztatowanie sytuacji prawnej osoby zaginionej. Spotykane w tej
mierze rozwizania uj mona w nastpujce cztery grupy: domniemanie
mierci, uznanie za nieobecnego lub zaginionego, uznanie za zmarego,
sdowe stwierdzenie zgonu.
Konstrukcj zwykego domniemania mierci posuguje si prawo
anglo-amerykaskie[85]. Wie ono z zaistnieniem okrelonych przesanek
(w prawie angielskim chodzi tutaj o stan zaginicia trwajcy przez
siedem lat), zwyke domniemanie mierci. Ustalenie owych przesanek
nastpuje samodzielnie w ramach kadego postpowania, ktrego fina
zaley od tego czy dana osoba yje, czy te naley uwaa j za zmar.
Domniemanie dziaa jedynie w ramach postpowania, w ktrym ustalono
jego podstaw. Brak w tym prawie moliwoci przeprowadzenia
postpowania majcego na celu generalne rozstrzygnicie (np. uznanie
za zmarego).
-957- Instytucja uznania za nieobecnego (declaraltion
dabsence)[86] wystpuje w prawie francuskim (art. 115 i n. KC
franc.). O uznaniu orzeka sd. danie uznania za nieobecnego nie moe
by zgoszone przed upywem czterech lat od ostatniej wiadomoci o
danej osobie (art. 115) lub dziesiciu lat, gdy przed swym
znikniciem wyznaczya ona penomocnika do zarzdu majtkiem (art. 121).
Z orzeczeniem o uznaniu za nieobecnego zwizane jest jedynie
domniemanie nieobecnoci (brak za domniemania mierci).
Przypuszczalni spadkobiercy nieobecnego, tj. osoby, ktre miayby
takie kwalifikacje wedug stanu istniejcego w chwili ostatniej
wiadomoci o nieobecnym, mog domaga si jedynie prowizorycznego
wwizania w posiadanie (lenvoi en possession provisoire, art. 120 i
140) bez skutkw charakterystycznych dla dziedziczenia (nie zachodzi
bowiem przejcie wasnoci, lecz jedynie uzyskanie detencji przedmiotw
majtkowych nalecych do nieobecnego w chwili zniknicia lub ostatniej
o nim wiadomoci, art. 125 i 128). Definitywne wwizanie w posiadanie
(lenvoi en possession definitif) moliwe jest dopiero z upywem
trzydziestu lat od zaginicia lub stu od urodzenia osoby nieobecnej
(art. 129). Wzmacnia ono wprawdzie sytuacj beneficjariuszy
nieobecnego (por. wnioski pynce z art. 132), lecz nie czyni z nich
prawdziwych spadkobiercw, ani nie prowadzi do przejcia wasnoci.
Uznanie za nieobecnego nie ma te wpywu na istnienie zwizku
maeskiego, w ktrym pozostawa nieobecny.
W prawie francuskim dopiero po II wojnie wiatowej (na mocy
przepisw z 1945 i 1958 r., wczonych zreszt do kodeksu cywilnego
art. 8892) pojawia si obok uznania za nieobecnego instytucja
sdowego stwierdzenia zgonu. Jest ono moliwe w wypadku, gdy
zniknicie osoby nastpio w okolicznociach ze swej natury
niebezpiecznych dla ycia (art. 88). Orzeczenie okrela dat mierci.
Ma ono charakter deklaratoryjny. W wypadku powrotu osoby, ktrej
zgon stwierdzono, niezbdne jest przeprowadzenie postpowania o
uchylenie odnonego orzeczenia.
Prawu rosyjskiemu znane jest zarwno uznanie za zaginionego (art.
4244 KC ros.), jak i za zmarego (art. 4546 KC ros.)[87]. Prawo
Qubec posuguje si pojciem zaginicia (de labsence) trwajcego siedem
lat (art. 8491), jak i sdowego stwierdzenia zgonu (art. 92101).
W myl art. 42 KC ros. osoba fizyczna moe by uznana za zaginion
(w postpowaniu sdowym), jeeli w miejscu jej zamieszkania w cigu
roku brak wiadomoci o miejscu jej pobytu. Ustanawia si wwczas opiek
nad mieniem zaginionego (art. 43 ust. 1).
Z tego mienia mog by pokrywane rodki utrzymania na rzecz osb,
wobec ktrych zaginiony by z mocy ustawy zobowizany do tego rodzaju
wiadcze oraz uiszczane nalenoci z tytuu innych zobowiza
zaginionego. Z uznaniem tym nie jest zwizane domniemanie mierci.
Domniemanie takie zwizane jest natomiast z uznaniem za zmarego, z
wszystkimi tego konsekwencjami.
-958- Instytucja uznania za zmarego znana jest wielu systemom
prawnym (m.in. w Austrii, RFN). Odznacza si ona nastpujcymi
cechami:
1) uznanie za zmarego orzekane jest w postpowaniu sdowym;
2) dotyczy osoby zaginionej, tj. takiej, o ktrej nie wiadomo,
czy yje czy te zmara;
3) stan taki trwa w czasie okrelonym przez ustaw (przesanka ta
jest ujmowana rozmaicie, niekiedy wymagany do uznania okres zaley
od okolicznoci, w jakich nastpio zaginicie danej osoby);
4) z orzeczeniem poczone jest domniemanie mierci osoby uznanej
za zmar.
Rnie ujmowana jest moliwo obalenia domniemania mierci. Wchodz w
gr dwa rozwizania[88]:
1) wyczenie dziaania domniemania wymaga usunicia jego podstawy,
czyli uchylenia orzeczenia, z ktrego wynika;
2) w danym postpowaniu ze skutkami tylko dla rozpatrywanej w nim
sprawy wolno wykazywa, e uznany za zmarego yje lub zmar w innej
chwili ni chwila okrelona w orzeczeniu za zmarego, bez uchylenia
prawomocnego, skutecznego wobec wszystkich orzeczenia o uznaniu za
zmarego.
Moliwo przeprowadzenia sdowego postpowania o stwierdzenie zgonu,
gdy mier osoby jest pewna lub w wysokim stopniu prawdopodobna
(istniej za przeszkody w ustaleniu mierci w normalnym toku rzeczy,
np. z powodu braku zwok), okrelana jest przez wiele prawodawstw. W
niektrych odnone przepisy znale mona w kodeksie cywilnym (por. np.
art. 8892 KC franc. w brzmieniu nadanym ustaw z 23.8.1958 r.), w
innych w Kodeksie postpowania cywilnego (np. w Polsce).
Nie zawsze atwo daje si oceni czy przewidziana w danym prawie
instytucja stanowi uznanie za zmarego, czy te stwierdzenie zgonu
(wtpliwoci tego rodzaju pojawiaj si np. przy ocenie uregulowania
zawartego w 7 ust. 2 zd. 2 i 3 KC czechosowackiego z 1964 r.).
Prawo polskie posuguje si zarwno instytucj uznania za zmarego,
jak i sdowego stwierdzenia zgonu. Pierwsza z tych instytucji
uregulowana jest w KC (art. 2931) i w przepisach wprowadzajcych KC
(art. XXVIIIXXXIV), druga za w KPC (art. 535538).
Do sdowego stwierdzenia zgonu moe doj, gdy akt zgonu nie zosta
sporzdzony, a mier danej osoby jest niewtpliwa (art. 535 KPC).
Niewtpliwo mierci nie musi by potwierdzona zeznaniami naocznych
wiadkw, wystarczy, i z uwzgldnieniem regu dowiadczenia yciowego
wynika ona z ogu okolicznoci konkretnego przypadku[89].
Orzeczenie stwierdzajce zgon ma charakter
deklaratoryjny[90].
-959- W postanowieniu stwierdzajcym zgon chwil mierci naley
okreli cile, stosownie do wynikw postpowania, a jeeli nie jest to
moliwe, jako chwil mierci oznaczy chwil najbardziej prawdopodobn
(art. 538 KPC). Ze wzgldu na wymaganie wynikajce z art. 67 ust. 1
pkt 2 PrASC cise oznaczenie chwili mierci powinno polega na
okreleniu daty i godziny mierci. Jeeli okrelenie godziny mierci
jest niemoliwe, za chwil mierci uwaa si bdzie koniec dnia,
stanowicego dat mierci (w drodze analogii z art. 31 3)[91].
Przesank uznania za zmarego stanowi zaginicie osoby fizycznej,
trwajce przez czas okrelony w przepisach KC (lub w PWKC).
Zaginiciem nazywa si trwajc przez jaki czas sytuacj, w ktrej nie
wiadomo, czy dana osoba yje, czy te zmara. Zarwno wic ycie, jak i
mier tej osoby s wtpliwe, w zwizku z czym nie jest moliwe
stwierdzenie zgonu.
W myl art. 29 1 KC zaginiony moe by uznany za zmarego, jeeli
upyno lat dziesi od koca roku kalendarzowego, w ktrym wedug
istniejcych wiadomoci jeszcze y; jednake gdyby w chwili uznania za
zmarego zaginiony ukoczy lat siedemdziesit, wystarcza upyw lat
piciu. Zgodnie z 2 tego przepisu, uznanie za zmarego nie moe nastpi
przed kocem roku kalendarzowego, w ktrym zaginiony ukoczyby lat
dwadziecia trzy.
Szczeglne okresy zaginicia ze wzgldu na okolicznoci w jakich do
niego doszo przewiduje art. 30 KC, stanowic:
1) kto zagin w czasie podry powietrznej lub morskiej w zwizku z
katastrof statku lub okrtu albo w zwizku z innym szczeglnym
zdarzeniem, ten moe by uznany za zmarego po upywie szeciu miesicy
od dnia, w ktrym nastpia katastrofa albo inne szczeglne zdarzenie (
1);
2) jeeli nie mona stwierdzi katastrofy statku lub okrtu, bieg
terminu szeciomiesicznego rozpoczyna si z upywem roku od dnia, w
ktrym statek lub okrt mia przyby do portu przeznaczenia, a jeeli
nie mia portu przeznaczenia z upywem lat dwch od dnia, w ktrym bya
ostatnia o nim wiadomo ( 2);
3) kto zagin w zwizku z bezporednim niebezpieczestwem dla ycia
nieprzewidzianym w paragrafach poprzedzajcych, ten moe by uznany za
zmarego po upywie roku od dnia, w ktrym niebezpieczestwo ustao albo
wedug okolicznoci powinno byo usta ( 3).
Porwnanie art. 30 3 z art. 30 1 i 2 KC oraz wystpujce w tym
przepisie wymaganie, by zaginicie nastpio w zwizku z bezporednim
niebezpieczestwem dla ycia, skania do wskiego ujmowania zasigu tego
przepisu. Dotyczy on np. zaginicia w zwizku z katastrofaln powodzi,
poarem lasu, trzsieniem ziemi, obsuniciem si lawiny.
Oddzielnie uregulowane zostao uznanie za zmarego osb, ktre
zaginy, biorc udzia w dziaaniach wojennych (art. XXVIII PWKC) lub
zaginy bdc w czasie wojny lub dziaa wojennych pozbawione wolnoci
przez wadze obcego pastwa (art. XXIX PWKC) lub wreszcie zostay
wywiezione przymusowo przez wadze obcego pastwa (art. XXX
PWKC).
-960- Zaginicia w czasie II wojny wiatowej dotyczy art. XXXII
PWKC. W myl tego przepisu bieg terminw do uznania za zmarego
liczonych od koca roku kalendarzowego, w ktrym wojna lub dziaania
wojenne zostay zakoczone (por. art. XXVIIIXXX PWKC), rozpoczyna si
dla zaginionych w zwizku z wojn 19391945 z dniem 9.5.1945 r.
Wypada podkreli, e przepisy KC o uznaniu za zmarego stosuje si
take do zaginionych przed dniem wejcia kodeksu w ycie (art. XXXIII
1 PWKC, z wyjtkiem okrelonym w 2 tego przepisu).
Orzeczenie o uznaniu za zmarego ma charakter konstytutywny[92],
dopiero bowiem wraz z orzeczeniem nastpuj skutki wizane przez prawo
z uznaniem za zmarego (przewidziane w art. 31 1 KC i w innych
przepisach).
Jednake orzeczenie dziaa ex tunc, czyli wstecz, tj. od chwili
okrelonej w nim jako chwila mierci osoby uznanej za zmar (
2)[93].
Jako chwil domniemanej mierci zaginionego oznacza si chwil, ktra
wedug okolicznoci jest najbardziej prawdopodobna, a w braku
wszelkich danych pierwszy dzie terminu, z ktrego upywem uznanie za
zmarego stao si moliwe (art. 31 2 KC). Jeeli w orzeczeniu o uznaniu
za zmarego czas mierci zosta oznaczony tylko dat dnia, za chwil
domniemanej mierci zaginionego uwaa si koniec tego dnia (art. 31 3
KC).
Domniemanie mierci powizane zostao z orzeczeniem sdowym o
uznaniu za zmarego. W myl art. 31 1 KC domniemywa si, e zaginiony
zmar w chwili oznaczonej w orzeczeniu o uznaniu za zmarego.
Obalenie domniemania wymaga wic uchylenia samego orzeczenia. Moe
to nastpi w trybie okrelonym w art. 539543 KPC. W myl art. 539 KPC
dowd, e osoba uznana za zmar, albo ktrej zgon zosta stwierdzony
pozostaje przy yciu, lub e mier jej nastpia w innej chwili ni
chwila oznaczona w orzeczeniu, moe by przeprowadzony tylko w
postpowaniu unormowanym w art. 539543 KPC.
Zgodnie z art. 542 KPC, w razie przeprowadzenia dowodu, i osoba,
ktrej orzeczenie dotyczyo, yje, sd uchyla postanowienie o uznaniu
za zmarego lub stwierdzeniu zgonu. Jeeli jednak przeprowadzono
jedynie dowd, i osoba uznana za zmar zmara w innej chwili, ni
chwila oznaczona w orzeczeniu, sd uchyli orzeczenie jedynie wtedy,
gdy jednoczenie zostay spenione przesanki do wydania postanowienia
o stwierdzeniu zgonu (uchylajc postanowienie o uznaniu za zmarego
wyda postanowienie o stwierdzenie zgonu). Sd nie moe wic rozpatrujc
spraw w omawianym trybie zmieni oznaczenia chwili mierci w
postanowieniu o uznaniu za zmarego, ani te zastpi dawnego
postanowienia postanowieniem nowym (z oznaczeniem innej chwili
mierci).
Skutek taki moe by jednak osignity w drodze skargi o wznowienie
postpowania o uznanie za zmarego (z zachowaniem przepisw art.
399416 KPC)[94].
-961- Skutki uznania za zmarego s w zasadzie takie same, jak
skutki mierci rzeczywistej. Nastpuje wic otwarcie spadku, ustanie
maestwa (art. 55 1 KRO), sporzdza si akt zgonu.
Uchylenie orzeczenia o uznaniu za zmarego ze wzgldu na fakt, i
osoba, o ktr chodzi, yje, sprawi, e skutki wizane z domniemaniem
mierci ustan (ex tunc). Ustawodawca chroni jednak maestwo zawarte
przez maonka osoby uznanej za zmar (art. 55 2 KRO).
Okrelon w art. 31 2in fine wskazwk co do oznaczania chwili
mierci (gdy brak danych pozwalajcych jako chwil mierci oznaczy
chwil najbardziej prawdopodobn) sd bdzie si kierowa przy orzekaniu
o uznaniu za zmarego take osb, ktrych zaginicie nastpio przed dniem
wejcia w ycie Kodeksu cywilnego, z wyjtkiem jednak osb, ktrych
zaginicie nastpio przed 1.10.1950 r.
W stosunku do tych ostatnich osb zachowaa aktualno na mocy art.
XXXIII 2 PWKC regua z art. 18 3 dekretu z 29.8.1945 r. Prawo
osobowe, w myl ktrej przyjmuje si, e zaginiony zmar w ostatnim dniu
terminu, po upywie ktrego mogo nastpi uznanie za zmarego.
68. Waciwoci osobiste osoby fizycznejI. Uwagi oglne Prawo
cywilne ksztatuje sytuacj prawn czowieka jako podmiotu stosunkw
cywilnoprawnych oraz uczestnika obrotu uwzgldniajc bd to jego
waciwoci przyrodzone, bd te kwalifikacje, ktre samo tworzy i w nie
poszczeglne jednostki wyposaa. Skutki prawne przywizuje wic w
szczeglnoci do takich waciwoci osobistych jak wiek osoby lub jej
stan psychiczny. Choroba psychiczna, niedorozwj umysowy, naogowy
alkoholizm lub narkomania mog sta si podstaw ubezwasnowolnienia.
Przy wykorzystaniu kryterium wieku i ubezwasnowolnienie
uksztatowana jest zdolno do czynnoci prawnych. Zwizki rodzinne
(maestwo, pokrewiestwo, przysposobienie) wedug przepisw prawa
spadkowego stanowi podstaw powoania do dziedziczenia ab intestato.
W przepisach prawa rodzinnego wystpuj w roli przeszkody do zawarcia
maestwa. Rnica pci nupturientw stanowi przesank istnienia maestwa.
Imi i nazwisko oraz niektre inne dane osobowe su do oznaczania
tosamoci osoby fizycznej, co umoliwia jej odrnianie od innych osb.
Liczne z nich wpisuje si ju do zgoszenia urodzenia dziecka (art. 40
ust. 3 PrASC), nastpnie za do aktu urodzenia (art. 40 ust. 2
PrASC). W myl art. 10 ust. 1 PrASC urodzenie oraz zgon osoby
rejestruje si w urzdzie stanu cywilnego miejsca takiego zdarzenia
(odstpstwa przewiduje art. 10 ust. 2 i 3 oraz art. 11 PrASC).
Natomiast zawarcie maestwa nastpuje w urzdzie stanu cywilnego
wybranym przez nupturientw (art. 12 ust. 2 PrASC). Jednake akt
maestwa zawartego w sposb okrelony w art. 1 2 i 3 KRO sporzdza si w
urzdzie stanu cywilnego waciwym ze wzgldu na miejsce zawarcia
maestwa (art. 12 ust. 3 PrASC).
Z kolei owiadczenie o uznaniu dziecka lub nadaniu dziecku
nazwiska ma matki, owiadczenie maonka rozwiedzionego o powrocie do
nazwiska, ktre nosi przed zawarciem maestwa oraz wniosek o wpisanie
do aktu urodzenia dziecka wzmianki o tym, e rodzice dziecka zawarli
maestwo, mona zoy w kadym urzdzie stanu
-962- cywilnego (art. 14 ust. 1 z odstpstwami dotyczcymi
przypadkw, gdy owiadczenie o uznaniu dziecka zostao zoone przed
konsulem lub dotyczy nasciturusa art. 14 ust. 2 PrASC).
II. Wiek Prawodawcy poszczeglnych pastw tradycyjnie ju posuguj
si przy normowaniu zdolnoci do czynnoci prawnych kryterium wieku.
Przy jego uyciu wyznaczane s zarwno szczeble oglnej zdolnoci do
czynnoci prawnych[95], jak i wymagania odnoszce si do wybranych
rodzajw (grup) czynnoci prawnych.
Przy normowaniu oglnej zdolnoci do czynnoci prawnych w wielu
systemach prawnych wykorzystywane s dwie granice wieku (por. art.
50 POPC, art. 12 i 15 naszego KC, 12 i 15 KC wgierskiego z 1959 r.,
art. 129 KC greckiego, 106 KC niem.).
Rozmaicie ujmowany jest prg wieku, z ktrego przekroczeniem
uzyskuje si ograniczon zdolno do czynnoci prawnych. Wynosi on
siedem (art. 3 dekretu z 29.8.1945 r. Prawo osobowe[96], 106 KC
niem., 10 ust. 1 zd. 1 KC estoskiego), dziesi (art. 128 KC
greckiego), trzynacie (art. 12 polskiego KC), czternacie ( 12 ust.
1 i 2, 14 ust. 1 KC wgierskiego) lub pitnacie lat (art. 14 KC
litewskiego).
Istniej prawodawstwa, ktre wzorem prawa rzymskiego ustanawiaj
trzy granice wieku. Przykad stanowi prawo austriackie i rosyjskie.
Prawo austriackie niepenoletnich dzieli na trzy grupy: 1) osoby do
lat 7; 2) osoby od 7 do 14 lat i 3) od 14 do 19 lat, por. 21 KC
austr.)[97].
Wedug prawa rosyjskiego maoletni w wieku od 6 do 14 lat moe
dokonywa czynnoci wymienione w art. 28 ust. 2 KC ros., maoletni w
wieku od 14 do 18 lat czynnoci wymienione w art. 26 ust. 2, ponadto
przepis art. 27 KC ros. dopuszcza w przypadkach okrelonych w tym
przepisie moliwo emancypacji osoby, ktra ukoczya 16 rok ycia.
Cho pojcie penoletnoci jest powszechnie uywane na wiecie i
oznacza granic wieku, z przekroczeniem ktrej osoba fizyczna
uzyskuje zwykle pen zdolno do czynnoci prawnych, to unormowania
penoletnoci rni si znacznie. Dotyczy to nie tylko granic wieku,
lecz rwnie wpywu na penoletno zawartego wczeniej maestwa. Najczciej
wykorzystywana jest granica 18 lat, jednake spotka mona systemy
prawne, w ktrych wystpuje granica 19, 20 lub 21 lat[98].
W myl art. 10 1 KC penoletnim jest, kto ukoczy osiemnacie lat.
Zgodnie z art. 10 2 KC, maoletni uzyskuje penoletno przez zawarcie
maestwa. Nie traci jej w razie uniewanienia maestwa. Regu t naley
stosowa rwnie w razie rozwizania
-963- maestwa przez rozwd lub jego ustania z powodu mierci
drugiego maonka. Na uzyskan w omawiany sposb penoletno nie oddziaa
te orzeczenie separacji.
Zgodnie z art. 10 1 KRO, nie moe zawrze maestwa osoba niemajca
ukoczonych lat osiemnastu. Jednake z wanych powodw sd opiekuczy moe
zezwoli na zawarcie maestwa kobiecie, ktra ukoczya lat szesnacie, a
z okolicznoci wynika, e zawarcie maestwa bdzie zgodne z dobrem
zaoonej rodziny.
Na tle art. 10 2 KC nasuwa si pytanie czy regu przewidzian w tym
przepisie naley stosowa take w sytuacji, gdy podstaw uniewanienia
maestwa stanowi nieosignicie przez jednego z maonkw wieku
wymaganego przy zawarciu maestwa. Odpowied twierdzca na to pytanie
nie budzi wtpliwoci w sytuacji, gdy do uniewanienia maestwa
dochodzi z powodu braku zezwolenia na zawarcie maestwa kobiety,
ktra osigna wprawdzie szesnasty rok ycia, nie ukoczya jednak lat
osiemnastu. Wydaje si jednak, i ze wzgldu na stanowcze brzmienie
przepisu art. 10 2 KC omawian regu stosowa naley take w razie
zawarcia maestwa przez maoletniego mczyzn, ktry nie ukoczy lat
osiemnastu, lub kobiet, ktra nie ukoczya lat szesnastu[99]. Od tego
proponowany jest w doktrynie wyjtek dotyczcy sytuacji, gdy maonek
nie ukoczy lat trzynastu i uniewanienie nastpio z tego
powodu[100].
III. Stan psychiczny osoby W przypadkach przewidzianych przez
przepisy prawo cywilne wie skutki prawne ze stanem psychicznym
osoby. Donioso prawn miewa w szczeglnoci anormalny stan psychiczny
bdcy wynikiem choroby psychicznej, niedorozwoju umysowego lub
innego, chociaby nawet przemijajcego, zaburzenia czynnoci
psychicznych danej osoby.
Na pierwszy plan wysuwa si zagadnienie znaczenia wspomnianych
okolicznoci przy dokonaniu czynnoci prawnej. Znaczenie to moe
objawia si w dwojaki sposb: albo przez zaliczenie okolicznoci
wywoujcych anormalny stan psychiczny do przyczyn wyczajcych lub
ograniczajcych zdolno do czynnoci prawnych albo te do przyczyn wady
owiadczenia woli nazywanej brakiem wiadomoci lub swobody. Oba te
podejcia napotka mona w prawie poszczeglnych pastw.
Pierwsze rozwizanie przyjy m.in. prawo szwajcarskie, austriackie
i niemieckie.
W myl art. 13 KC szwajc. zdolno do dziaa prawnych ma osoba
penoletnia, zdolna do dziaania z rozeznaniem. Ten ostatni przymiot
wedug art. 16 KC wyczaj: wiek, choroba psychiczna, niedorozwj
umysowy, pijastwo oraz kada inna przyczyna pozbawiajca czowieka
monoci przedsibrania dziaa. Chodzi o mono w chwili podjcia
dziaania. W odniesieniu do osoby penoletniej i
nieubezwasnowolnionej przyjmuje si domniemanie posiadania zdolnoci
do dziaania z rozeznaniem[101].
-964- W podobnym kierunku (cho z mniejsz precyzj) poszed
ustawodawca austriacki. W 21 KC austr. osoby, ktrych umys jest
dotknity defektem wyczajcym moliwoci rozsdnego podejmowania decyzji
lub przewidywanie skutkw swojego zachowania potraktowa na rwni z
osobami, ktre nie osigny okrelonego wieku. W zwizku z tym, doktryna
chorob psychiczn, niedorozwj umysowy lub inne nawet przejciowe
zakcenie czynnoci psychicznych zalicza do okolicznoci pozbawiajcych
zdolnoci do dziaa (czynnoci) prawnych. Czynno prawna dokonana w
takich okolicznociach jest niewana jeeli fakt niezdolnoci w chwili
jej sporzdzenia zostanie nastpnie stwierdzony w postpowaniu
sdowym[102].
W nieco wszym zakresie omawiana konstrukcja wykorzystywana jest
w prawie niemieckim. Oto bowiem w 104 ust. 2 KC niem. za niezdoln
do czynnoci prawnych uznano osob znajdujc si w stanie chorobliwego
zaburzenia wadz umysowych, wyczajcym swobodne powzicie woli, o ile
stan ten z natury swej nie jest przemijajcy[103].
Pouczajc ewolucj przeszo prawo czechosowackie, dzi prawo Czech i
Sowacji. Kodeks cywilny z 1950 r. w 13 stanowi, e osoby, ktre z
powodu zaburze psychicznych nie s w stanie same stara si o swe
sprawy, cho nie zostay ubezwasnowolnione, naley traktowa na rwni z
dziemi do lat 6; jeli zaburzenia nie s znaczne, ale osoba dotknita
zaburzeniami nie jest w stanie naleycie zabiega o swe sprawy,
chocia nie jest ubezwasnowolniona, powinna by traktowana na rwni z
osob niepenoletni, ktra ukoczya 15 rok ycia. Nowy KC (z 1964 r.) w
10 przewiduje mono sdowego pozbawienia lub ograniczenia zdolnoci ze
wzgldu na stan umysowy osoby, rwnoczenie jednak 9 postanawia, i
niepenoletni maj zdolno do czynnoci prawnych stosownie do swojej
dojrzaoci umysowej i duchowej, odpowiadajcej ich wiekowi (wie si to
z rezygnacj z posugiwania si innymi ni penoletno granicami co do
wieku). Wedug 38 ust. 1 tego kodeksu czynno prawna dokonana przez
osob niemajc zdolnoci do czynnoci prawnych jest niewana, natomiast
z 38 ust. 2 wynika, i niewane s rwnie czynnoci dokonane przez osoby
psychicznie anormalne, o ile anormalno ta czyni je niezdatnymi do
dokonywania czynnoci prawnych. Niektrzy przedstawiciele doktryny,
chyba tylko na skutek tradycji take przypadki z 38 ust. 2 obejmuj
mianem niezdolnoci do czynnoci prawnych wynikajcej z mocy
prawa[104].
Ustawodawca polski omawiany dylemat rozstrzygn ju w 1933 r.
(art. 31 KZ) oraz w 1950 r. (art. 69 POPC) na korzy koncepcji wady
owiadczenia woli. Podobnie postpi te w 1964 r. regulujc wpyw
choroby psychicznej, niedorozwoju umysowego lub innego, chociaby
nawet przemijajcego, zaburzenia czynnoci psychicznych na wano
czynnoci prawnej w art. 82 KC umieszczonym pod tytuem: wady
owiadczenia woli, wrd przyczyn wpywajcych na zdolno wyszczeglniajc
za (w art. 11, 12, 15 KC, dawniej art. 4855 POPC) tylko wiek i
ubezwasnowolnienie. Mimo to w doktrynie nie zabrako wypowiedzi
(zwaszcza w okresie obowizywania POPC), i okolicznoci powysze s
okolicznociami wpywajcymi na zdolno do
-965- czynnoci prawnych[105]. Rozwizanie przyjte w POPC (a pniej
w KC) poddawano krytyce[106]. Byy te wysuwane odmienne postulaty de
lege ferenda[107].
Ostatecznie jednak w okresie obowizywania POPC przewaao
zapatrywanie, e zarwno chorob psychiczn, jak i niedorozwj umysowy
naley traktowa jedynie jako przyczyn wady owiadczenia woli[108]. W
tym duchu w zasadzie wypowiadaa si judykatura[109]. Taki te punkt
widzenia uzasadniony jest na tle Kodeksu cywilnego[110].
Nasuwa si jednak pytanie czy przedstawione rozwizanie zasuguje
na pozytywn ocen.
W celu udzielenia odpowiedzi na to pytanie naley przyjrze si
krytyce skierowanej przeciwko wykorzystaniu w omawianym zakresie
koncepcji wady owiadczenia woli oraz argumentacji przytaczanej na
poparcie idcych w odmiennym kierunku postulatw de lege ferenda.
Wedug A. Ohanowicza za postulatem uznania anormalnego stanu
psychicznego za przyczyn niezdolnoci przemawiaj gwnie wzgldy
praktyczne[111]. Rozwizanie to
-966- jego zdaniem uatwioby przeprowadzenie dowodu osobie
powoujcej si na anormalny stan psychiczny. Przedmiotem dowodu byaby
bowiem nie konkretna chwila nieprzytomnoci, w czasie ktrej dokonano
czynnoci prawnej, ale okoliczno, czy w pewnym duszym okresie dana
osoba bya chora psychicznie.
Wydaje si, i argument ten jest przesadzony. Osoba powoujca si na
anormalny stan psychiczny, zarwno w wypadku gdy uzna si go za
przyczyn niezdolnoci, jak i wtedy, gdy bdzie si go traktowa jako
wad owiadczenia woli, ma do dyspozycji przede wszystkim dowd z
przeprowadzonego w trakcie procesu (w ktrym zarzut niewanoci
czynnoci podniesiono) badania psychiatryczno-lekarskiego, wraz z
przypuszczeniem biegego co do stanu tej osoby w okresie (a nie w
chwili) dokonania czynnoci prawnej, bd tylko z supozycj biegego co
do stanu tej osoby w okresie dokonania czynnoci, opart na rnych
dowodach, charakteryzujcych postpowanie osoby chorej w tym okresie,
w przypadku, gdy badanie bezporednie bdzie albo bezprzedmiotowe
(np. gdy anormalny stan psychiczny stanowi psychoz reaktywn, ktra
ju mina), albo nie bdzie mogo by ju przeprowadzone (praktyczne przy
uniewanianiu testamentu) po mierci danej osoby. Wyjtkowo tylko
dowodzcy niewanoci moe mie do dyspozycji dowd z badania osoby, ktra
czynnoci dokonaa, z okresu dokonania czynnoci, gdy akurat w tym
czasie przypadkowo osoba ta bya poddawana badaniu psychiatrycznemu.
Praktycznie wic take wtedy, gdy stan ten bdzie traktowany jako wada
owiadczenia woli, ciar dowodu powoujcego si na niewano czynnoci,
bdzie si sprowadza do dowodu, e osoba, ktra dokonaa czynnoci bya w
tym okresie (a nie w chwili) chora psychicznie. Na mocy za
domniemania faktycznego organ orzekajcy przyjmie za udowodnione w
ten sposb, i dokonujcy czynnoci prawnej znajdowa si w stanie
wyczajcym wiadome lub swobodne powzicie decyzji i wyraenie woli w
chwili jej dokonania. Rzecz za drugiej strony bdzie ewentualne
wykazanie, i osoba chora w okresie dokonania czynnoci, bya w chwili
dokonania tej czynnoci zupenie normalna pod wzgldem psychicznym (o
ile oczywicie przyjmie si, e takie sytuacje mog mie prawne
znaczenie)[112].
Punkt wyjcia dla krytyki przeprowadzonej przez J.
Gwiazdomorskiego stanowi sposb okrelenia pojcia przesanek zdolnoci
do czynnoci prawnych i ich odrnienia od wad owiadczenia woli. Wedug
tego autora[113] przyczyna odbierajca lub ograniczajca zdolno do
czynnoci prawnych to pewien (rzeczywicie istniejcy lub przyjty
przez prawo za istniejcy) stan psychiczny, powodujcy u pewnej osoby
niemono dziaania z penym rozeznaniem. W odrnieniu od tego wada
owiadczenia woli, to nieprawidowo w funkcjonowaniu aparatu woli u
osoby, ktrej stan psychiczny jest w zasadzie normalny. Przesanki
zdolnoci ujmuje on wic w sposb naturalistyczny. Ponadto za pisze:
midzy przyczynami powodujcymi brak lub ograniczenie zdolnoci do
czynnoci prawnych, a wadami woli istniej, moim zdaniem, z punktu
widzenia teoretycznego nastpujce rnice (...). Na tej podstawie
-967- mona by sdzi, i mog istnie jakie teoretyczne (niewynikajce
z ustawy) rnice midzy przyczynami niezdolnoci a wadami woli.
Tymczasem, obie wspomniane instytucje cywilnoprawne (a wic zdolno i
wady owiadczenia woli) s tylko instrumentami sucymi do okrelonych
celw za pomoc okrelonych (rnych) rodkw. Do ich oznaczania uywane s
odpowiednie terminy techniczno-prawne, ktrych tre zaley przede
wszystkim od woli ustawodawcy[114]. Kwesti za odpowiedniej polityki
legislacyjnej, a nie skutkiem jakich rnic teoretycznych, jest
przeprowadzenie przez ustawodawc takiej, a nie innej linii
demarkacyjnej midzy obu instytucjami.
Zdaje si, e linia ta prawidowo przebiega w prawie polskim, a to
z nastpujcych powodw: uzalenienie zdolnoci do czynnoci prawnych
tylko od wieku i ubezwasnowolnienia stwarza du atwo posugiwania si
t instytucj. Badanie wanoci lub skutecznoci czynnoci prawnej, z
punktu widzenia wymogu zdolnoci, jest z natury rzeczy badaniem
wstpnym. Sprowadza si do spojrzenia na t czynno przez pryzmat
kwalifikacji personalnych osoby, ktra zamierza dokona czynnoci lub
czynnoci dokonaa. Tylko wtedy to badanie moe by sprawne, jeli w
jego trakcie bdzie si uwzgldnia okolicznoci dostatecznie
sformalizowane i przez to atwo uchwytne. Badaniem za o wiele
bardziej skomplikowanym jest ustalanie czy owiadczenie woli
stanowice orodek danej czynnoci prawnej jest produktem prawidowo
funkcjonujcego mechanizmu woli. W zwizku z tym postulat, by badanie
to byo oddzielone od poprzednio opisanego prostego badania
wstpnego, wydaje si uzasadniony. W kocu trzeba zaznaczy, e nawet
wczenie stanw z art. 82 KC do przyczyn niezdolnoci, nie doprowadzi
do penej synchronizacji pojcia zdolnoci do czynnoci prawnych z
pojciem zdolnoci naturalnej, o ile rwnoczenie z tym nie zrezygnuje
si z wieku i ubezwasnowolnienia jako przesanek zdolnoci. Nie da si
bowiem wykluczy przypadkw, e ubezwasnowolniony wyzdrowieje, a
ubezwasnowolnienie nie zostanie rwnoczenie z tym uchylone, bd e
jaka osoba osignie peni wadz umysowych przed przekroczeniem
okrelonej przez prawo granicy wieku, a mimo to nie bdzie moga by
traktowana jako zdolna albo te, pomimo przekroczenia okrelonej
przepisami granicy wieku, peni wadz umysowych nie osignie (co nie
przeszkodzi w traktowaniu jej jako zdolnej).
Stanowisko prawa polskiego do chwili wejcia w ycie KC posiadao
take cienie. Wiadomo, e prawo cywilne uywa pojcia zdolnoci do
czynnoci prawnych dla regulowania rnych skutkw poza kwesti wanoci
lub skutecznoci czynnoci prawnych. Chodzi tu zwaszcza o przepisy
chronice osob niemajc zdolnoci przed rnymi niekorzystnymi
konsekwencjami zaniechania (np. przepisy o odroczeniu upywu terminu
przedawnienia). W wielu tego rodzaju sytuacjach uzasadniona jest
identyczna ochrona osb o anormalnym stanie psychicznym, normy
przewidujce j dla niezdolnych s wic niewystarczajce. Niezbdne s
zatem oddzielne przepisy traktujce o ochronie chorych psychicznie
lub niedorozwinitych. Przepisy takie zostay do Kodeksu cywilnego
wprowadzone (np. art. 122 3).
-968- 69. UbezwasnowolnienieI. Uwagi oglne Na pozycj prawn osoby
fizycznej moe wpyn ubezwasnowolnienie. Jest to instytucja szeroko
znana na wiecie. Spotykane rnice dotycz trybu postpowania i podstaw
ubezwasnowolnienia.
Wspczenie kompetencja do orzekania o ubezwasnowolnieniu z reguy
przysuguje sdowi[115]. Najczciej te postpowanie moe by wszczte
tylko na wniosek osoby uprawnionej (tak m.in. ta kwestia
przedstawia si w prawie polskim).
W myl art. 544 1 KPC, sprawy o ubezwasnowolnienie nale do
waciwoci sdw okrgowych, ktre rozpoznaj je w skadzie trzech sdziw
zawodowych. Przepisy KPC okrelaj osoby uprawnione do zoenia wniosku
o ubezwasnowolnienie (art. 545) oraz krg uczestnikw postpowania
(art. 546). Nakazuj te wysucha osob podlegajc ubezwasnowolnieniu
(art. 556). Jednake w myl art. 547 1 KPC, sd moe zaniecha wezwania
lub wysuchania osoby, ktra ma by ubezwasnowolniona, albo dorczenia
jej pism sdowych, jeeli uzna to za niecelowe. Stwarza to moliwo
orzeczenia przez sd ubezwasnowolnienia bez jakiegokolwiek
bezporedniego kontaktu sdu z osob, ktrej orzeczenie dotyczy.
Rozwizanie to nie chroni naleycie praw osoby podlegajcej
ubezwasnowolnieniu i stwarza niebezpieczestwo naduy. Naley wic
oczekiwa w tym zakresie rychych zmian.
Orzeczenie o ubezwasnowolnieniu ma charakter orzeczenia
konstytutywnego o tzw. rozszerzonej skutecznoci
materialnej[116].
W myl art. 545 1 KPC, wniosek o wszczcie postpowania o
ubezwasnowolnienie moe zgosi:
1) maonek osoby, ktra ma by ubezwasnowolniona;
2) jej krewni w linii prostej oraz rodzestwo (wyjwszy przypadki,
gdy ma ona przedstawiciela ustawowego);
3) jej przedstawiciel ustawowy.
Przepis art. 560 KPC przyzna uprawnienie do zaskarenia
postanowie w przedmiocie ubezwasnowolnienia take samemu
ubezwasnowolnionemu, jeli nawet doszo do ustanowienia doradcy
tymczasowego. Pojawio si wic pytanie czy ubezwasnowolnieniu
-969- przysuguje rwnie uprawnienie do zgoszenia wniosku o
wszczcie postpowania o uchylenie lub zmian ubezwasnowolnienia. W
literaturze napotka mona zwolennikw zarwno pozytywnej[117], jak
negatywnej[118] odpowiedzi na to pytanie.
W kwestii tej stanowisko zaj te Sd Najwyszy. W uchwale (7) z
10.11.1969 r.[119] stwierdzi, e ubezwasnowolnionemu nie przysuguje
uprawnienie do zgoszenia wniosku o wszczcie postpowania o uchylenie
lub zmian ubezwasnowolnienia. W uchwale za penego skadu Izby
Cywilnej z 14.10.2004 r.[120] postanowi nie odstpowa od powyszej
uchway.
II. Ubezwasnowolnienie cakowite W myl art. 13 1 KC,
ubezwasnowolnienie cakowite moe by orzeczone wycznie wzgldem osoby,
ktra ukoczya lat trzynacie, jeeli spenione s cznie dwie nastpujce
przesanki:
1) osoba, o ktr chodzi jest chora psychicznie, niedorozwinita
umysowo lub jest dotknita innego rodzaju zaburzeniem psychicznym, w
szczeglnoci pijastwem lub narkomani;
2) wskutek tego nie jest ona w stanie kierowa swym
postpowaniem.
Stan uzasadniajcy ubezwasnowolnienie powinien istnie w dacie
orzekania, co nie wyklucza orzeczenia ubezwasnowolnienia w czasie
krtkotrwaej poprawy zdrowia osoby chorej psychicznie, jeeli ta
poprawa ma charakter zdecydowanie przejciowy[121].
Ocena istnienia przesanek ubezwasnowolnienia wymaga wiadomoci
specjalnych (art. 278 1 KPC), nieodzowne jest wic posugiwanie si
biegymi. Samo ustalenie istnienia przesanek naley jednak do
sdu.
Sama choroba psychiczna, niedorozwj umysowy lub inny rodzaj
zaburze psychicznych nie wystarcza jeszcze do orzeczenia
ubezwasnowolnienia. Musi bowiem by speniona ponadto przesanka
druga: niemono kierowania swoim postpowaniem[122]. Susznie wic w
postanowieniu SN z 19.8.1971 r.[123] stwierdzono: opinia biegego
psychiatry, obok stwierdzenia u badanego choroby psychicznej (...),
powinna zawiera szczegow ocen zakresu jego zdolnoci kierowania
swoim postpowaniem, opart na gruntownej i wnikliwej analizie jego
zachowania si i postpowania, kontaktw z ludmi w stosunkach
rodzinnych, w pracy itp..
Naley zgodzi si z wypowiedziami Sdu Najwyszego, i podstaw
ubezwasnowolnienia (cakowitego lub czciowego) moe stanowi nie
pijastwo
-970- w ogle, ale pijastwo majce charakter zaburze
psychicznych[124] oraz e narkomania moe stanowi podstaw
ubezwasnowolnienia osoby ni dotknitej take wtedy, gdy osoba ta
popada w narkomani na skutek stosowania lekw zawierajcych
narkotyki[125]. Orzeczenie o ubezwasnowolnieniu nie jest bowiem kar
za nieodpowiednie prowadzenie si, lecz rodkiem ochrony osoby.
Za utrwalony w judykaturze uchodzi pogld, e do orzeczenia
ubezwasnowolnienia nie wystarcz przesanki okrelone w art. 13 1 KC,
ponadto ubezwasnowolnienie powinno by celowe, tzn. ma suy niesieniu
pomocy osobie ktra ma by ubezwasnowolniona w zaatwianiu jej spraw
osobistych lub majtkowych[126]. Zwracaj te uwag orzeczenia, wedug
ktrych celem ubezwasnowolnienia nie jest ochrona urzdw lub os