T.C. MARMARA ÜNIVERSITESI SOSYAL BILIMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI İSTİHBARAT BİLİM DALI SOSYAL MEDYA ÜZERİNDEN ELDE EDİLEN İSTİHBARATIN GÜVENLİK MAKSATLI KULLANILMASI Yüksek Lisans Tezi SELAMİ BALTACI İstanbul, 2017
T.C.
MARMARA ÜNIVERSITESI
SOSYAL BILIMLER ENSTİTÜSÜ
ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI
İSTİHBARAT BİLİM DALI
SOSYAL MEDYA ÜZERİNDEN ELDE EDİLEN İSTİHBARATIN
GÜVENLİK MAKSATLI KULLANILMASI
Yüksek Lisans Tezi
SELAMİ BALTACI
İstanbul, 2017
T.C.
MARMARA ÜNIVERSITESI
SOSYAL BILIMLER ENSTİTÜSÜ
ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI
İSTİHBARAT BİLİM DALI
SOSYAL MEDYA ÜZERİNDEN ELDE EDİLEN İSTİHBARATIN
GÜVENLİK MAKSATLI KULLANILMASI
Yüksek Lisans Tezi
SELAMİ BALTACI
Danışman: DOÇ.DR. EMEL PARLAR DAL
İstanbul, 2017
i
SOSYAL MEDYA ÜZERİNDEN ELDE EDİLEN İSTİHBARATIN
GÜVENLİK MAKSATLI KULLANILMASI
Selami Baltacı
ÖZET
Sosyal medyada biriken büyük miktarda verinin analiz edilerek istihbarat
üretilmesi sonucunda Sosyal Medya İstihbaratı (Social Media Intelligence - SOCMINT)
adı verilen yeni bir istihbarat türü ortaya çıkmıştır. SOCMINT sayesinde suçlu
profilleri, suçun işleneceğine dair göstergeler, suça ve köktenciliğe sevk eden
motivasyonlar arasındaki karmaşık ilişkiler ortaya çıkarılabilmekte, işlenecek bir suç
önceden tespit edilebilmekte ya da işlenmiş bir suç hakkında ipuçları elde
edilebilmektedir.
Bu eşsiz veri kaynağından güvenlik amacıyla yararlanmanın birçok zorlukları
da vardır. Farklı dillerde yazılmış mesajlar, aldatma amacıyla yazılmış gerçek dışı
mesajlar, daha büyük kitleler tarafından okunması için yazılmış abartılı ve ilgisiz
cümleler analizde karşılaşılan sorunlardan bazılarıdır. SOCMINT uygulamalarında
incelenen veri başkalarının kişisel verilerinden ve iletişim içeriklerinden oluştuğu için
kullanıcıların haberleşmelerinin ve özel hayatlarının gizliliği konusu da üzerinde
durulması gereken sorunlardan birisidir.
Toplum güvenliğini sağlamada SOCMINT‟in potansiyel yeteneğinden daha
etkin yararlanabilmek için anılan problemlerin çözülmesi gerektiği düşünülmektedir.
Bu çalışmada, SOCMINT uygulamalarında karşılaşılan ve yukarıda özetlenen
sorunlar incelenecektir. Bu engellerin üstesinden gelinebilmesi için teknoloji, dil bilimi,
sosyal bilimler ve hukuk alanlarında gerçekleştirilmesi gerektiği değerlendirilen
çalışmalara yer verilecektir.
Anahtar Sözcükler: Güvenlik, İstihbarat, Sosyal Medya, Sosyal Medya İstihbaratı,
Sosyal Medya Analizi.
ii
UTILIZATION OF THE INTELLIGENCE GAINED FROM SOCIAL
MEDIA FOR SECURITY
Selami Baltacı
ABSTRACT
As a result of producing intelligence by the analysis of the big data collected in
social media, a new kind of intelligence called Social Media Intelligence (SOCMINT)
has emerged. Thanks to SOCMINT, complicated relationships between the criminal
profiles, crime indicators, motivations for the crime and radicalism can be discovered.
Thus, a potential crime can be prevented or some profitable clues about a committed
crime can be extracted.
There are also plenty of drawbaks in exploitting this unique source of
information. The texts written in different languages, cheating and delusive messages,
or exaggerated and irrelevant expressions written to take more attention are some of the
drawbacks faced with in the analysis process. Since the data analyzed in SOCMINT
applications are compromised of personal information and communications of others,
the right of privacy of social media users is another problem to be solved.
It is thought that these obstacles should be coped with in order to utilise the
potential capabilities of SOCMINT for public security.
In this study, those obstacles briefed above which are faced with during the
SOCMINT applications are going to be examined. Furthermore, develoments in
technology, linguistics, social sciences and law that are evaluated as essential to solve
these problems are going to be referred.
Keyword: Security, Intelligence, Social Media, Social Media Intelligence,
Social Media Analysis.
iii
ÖNSÖZ
Bu tez, sosyal medya paylaşımlarından elde edilen eşsiz veri kaynağından
toplum güvenliği için yararlanılabilmesi ve bunu başarırken de kişilerin özel hayat ve
haberleşme gizliliği haklarının ihlal edilmemesi temennisiyle yazılmıştır. Bu tezin
ortaya çıkmasında emeği geçen ve bu süreçte yol gösteren danışmanım Doç. Dr. Emel
Parlar Dal‟a, ayrıca istihbarat alanında deneyimlerinden yararlandığım Yrd. Doç. Dr.
Şamil Ünsal‟a katkılarından dolayı teşekkür ederim.
İstanbul, 2017 Selami Baltacı
iv
İÇİNDEKİLER
TABLO LİSTESİ ....................................................................................................... Vİİİ
ŞEKİL LİSTESİ ............................................................................................................ İX
KISALTMALAR LİSTESİ ........................................................................................... X
GİRİŞ ............................................................................................................................... 1
1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE ........................................................................................ 6
1.1. Güvenlik Kavramı .............................................................................................. 6
1.2. İstihbarat Kavramı ............................................................................................. 7
1.2.1. İstihbaratın Tanımlanması ................................................................................ 10
1.2.3. Veri ve Bilgi Kavramları .................................................................................. 15
1.2.3.1. Veri ............................................................................................................ 15
1.2.3.2. Bilgi ........................................................................................................... 16
1.2.3.3. Veri, Bilgi ve İstihbarat Arasındaki İlişki .................................................. 17
1.2.4. İstihbarat Çarkı ................................................................................................. 21
1.2.4.1. İstihbarat İhtiyaçlarının Tespiti ve Toplama Çalışmalarının
Yönlendirilmesi ...................................................................................................... 22
1.2.4.1.1. İhtiyaçların Önceliklerinin Belirlenmesi ............................................ 23
1.2.4.2. Veri ve Haberlerin Toplanması .................................................................. 25
1.2.4.3. İşleme ve Değerlendirme ........................................................................... 26
1.2.4.4. Analiz ve Üretim ........................................................................................ 27
1.2.4.5. Yayım ve Kullanım .................................................................................... 28
1.2.4.6. Geri Besleme .............................................................................................. 28
1.3. Sosyal Medya Kavramı .................................................................................... 30
1.3.1. Profil Kavramı .................................................................................................. 31
1.3.2. Sosyal Ağ Siteleri ............................................................................................. 31
1.3.3. Sosyal Medya .................................................................................................... 32
1.3.4. Sosyal Medya Sitelerinin Kullanım Amaçlarına Göre Sınıflandırılması ......... 33
1.3.5. Sosyal Medya Sitelerinin Ortak Özellikleri ...................................................... 36
1.3.6. Sosyal Medya ile Geleneksel Medya Arasındaki Farklar ................................. 37
v
1.3.7. Türkiye‟de ve Dünyada Sosyal Medya Kullanımı ........................................... 38
1.3.8. İnsanları Sosyal Medya Kullanmaya Sevk Eden Nedenler .............................. 44
1.3.9. Sosyal Medya Kullanıcılarını Otosansüre Yönlendirebilecek Etkenler ........... 46
1.3.9.1. Suskunluk Sarmalı Kuramının Sosyal Medya Paylaşımlarına Etkisi ........ 46
1.3.9.2.Panoptikon ve Omniptikon Kavramlarının Sosyal Medya Paylaşımlarına
Etkileri .................................................................................................................... 49
1.3.10. Sosyal Medya Verilerinin Analizi ve Farklı Amaçlar İçin Kullanılması ....... 51
1.3.10.1. Sosyal Medyada Büyük Veri Kavramı .................................................... 52
1.3.11. Sosyal Medya Analizi Kavramı ...................................................................... 54
1.3.11.1. Sosyal Medya Analiz Modelleri .............................................................. 55
1.3.11.2. Dünyada Sosyal Medya Analizinden Güvenlik Maksatlı Yararlanılmasına
Bazı Örnekler .......................................................................................................... 57
1.3.11.2.1. Facebook Sitesinde Güvenlik Durumu Kontrolü .............................. 59
2. SOSYAL MEDYA İSTİHBARATI ......................................................................... 61
2.1. Güvenlik Amaçlı Sosyal Medya İstihbaratı İhtiyacının Ortaya Çıkması ... 61
2.1.1. Sosyal Medya İstihbaratının Güvenlik Alanında Sunduğu Fırsatlar ................ 63
2.2. Sosyal Medya Verilerinin İstihbarat Amaçlı Analizi Ve Operasyonel Faydaları
........................................................................................................................................ 64
2.2.1. Gerçek Zamanlı Durumsal Farkındalık ............................................................ 64
2.2.2. Grupların İçine Göz Atmak ve Tartışmalara Katılmak .................................... 65
2.2.3. Suça İlişkin Motivasyonların Belirlenmesi ve Karmaşık İlişkilerin Çözümü .. 66
2.2.4. Suç İşleme Niyetini ya da Suç Unsurlarını Tespit Etmek ................................ 66
2.3. Sosyal Medya İstihbarat Çarkı ........................................................................ 67
2.3.1. İhtiyaçların Tanımlanması ................................................................................ 69
2.3.2. Veri Erişimi ....................................................................................................... 69
2.3.2.1. Sosyal Medya Üzerindeki Bilgi Kirliliği ve Nedenleri ............................. 70
2.3.2.1.1. Kasıtlı ve Kötü Niyetli Olarak Yapılan Bilgi Kirliliği ....................... 70
2.3.2.1.2. Kişisel Olarak Tanınmak ve Takip Edilmek İçin Yapılan Bilgi Kirliliği
............................................................................................................................ 72
2.3.3. İşleme ve Analiz ............................................................................................... 73
2.3.3.1. Sosyal Medyanın İzlenmesi ve Analizi ..................................................... 74
2.3.3.2. Makine Öğrenmesi Tekniğinin Sosyal Medya Analizine Uygulanması ... 76
2.3.3.3. Sosyal Medya Metinleri Üzerinden Duygu Analizi Yapmak .................... 78
vi
2.3.3.4. Metin Üzerinden Duygu Analizi Yöntemleri ............................................ 79
2.3.3.5. Sosyal Medya Üzerinden Duygu Analizine Örnek Bir Çalışma ............... 81
2.3.3.6. Duygu Analizinin Zorlukları ve Karşılaşılabilecek Olası Hatalar ............. 82
2.3.4. Sosyal Medya İstihbaratının Doğrulanması ...................................................... 85
2.3.5. Sosyal Medya İstihbaratının Yayımı ve Kullanılması ...................................... 86
2.4. Sosyal Medya İstihbaratında Yasallık ............................................................ 87
2.4.1. Dünyada ve Türkiye‟de Özel Hayatın Gizliliği ile İlgili Yasal Düzenlemeler . 88
2.4.1.1. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (Bildirgesi) ..................................... 89
2.4.1.2. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Örnek Davalar ................................ 89
2.4.1.3. Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi .................................... 91
2.4.1.4. Birleşik Krallık Soruşturma Yetkilerinin Düzenlenmesi Kanunu ............. 92
2.4.1.5. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ................................................................ 93
2.4.1.6. Türk Ceza Kanunu ..................................................................................... 94
2.4.2. Sosyal Medya İstihbaratı İçin Yasal Zemin Oluşturulması .............................. 96
2.4.3. SOCMINT Uygulamasında Uyulması Gereken Prensipler .............................. 97
2.4.3.1. Yeterli ve Desteklenebilir Gerekçe ............................................................ 98
2.4.3.2. Sürecin Tamamında Dürüstlük ve Tutarlılık ............................................. 99
2.4.3.3. Orantılı ve Gerekli Yöntemler ................................................................... 99
2.4.3.4. Dışarıdan Denetlenebilir Yetki ................................................................ 100
2.4.3.5. Sadece Açık Kaynak Olmadığında Örtülü İstihbarata Başvuru .............. 101
2.4.3.6. İstihbaratın Makul Başarı Olasılığı .......................................................... 102
2.4.4. SOCMINT Uygulamasında Kişisel Özgürlüklere Müdahale Seviyeleri ........ 103
2.4.4.1. Müdahaleci Olmayan Açık Kaynak SOCMINT ...................................... 103
2.4.4.2. Özel Hayata Müdahaleli SOCMINT ....................................................... 104
2.4.5. Özel Hayatın ve Haberleşmenin Gizliliği ile İlgili Kavramlar ....................... 104
2.4.5.1. Gizlilik Kavramı ...................................................................................... 104
2.4.5.2. Kişisel Gizlilik (Mahremiyet) Kavramı ................................................... 106
2.4.5.3. Kişisel Gizliliğin Tarihçesi ...................................................................... 106
2.4.5.4. Kişisel Veri Kavramı ve Türleri .............................................................. 109
2.4.5.5. Kimlik Tespiti Yapılabilir ve Yapılamaz Bilgiler ................................... 112
2.4.6. Haberleşmenin İfşa Edilmesi .......................................................................... 114
2.5. Sosyal Medyanın Kolluk Ve İstihbarat Personeli İçin Oluşturduğu Riskler,
Kötüye Kullanım Ve Alınacak Önlemler .................................................................. 114
vii
2.5.1. Alınabilecek Önlemler .................................................................................... 115
3. SOSYAL MEDYA İSTİHBARATININ DÜNYADAKİ ÖRNEKLERİ ............ 118
3.1. ABD Federal Soruşturma Bürosu (FBI) ....................................................... 118
3.1.1. FBI‟ın Sosyal Medyayı İzleme Amaçları ....................................................... 119
3.2. ABD Merkezî Haber Alma Teşkilatı (CIA) .................................................. 121
3.2.1. CIA‟in Teknoloji Geliştirme Organizasyonu In-Q-Tel‟in Sosyal Medya
İstihbaratına Katkıları ............................................................................................... 123
3.3. ABD Ulusal Güvenlik Ajansı (NSA)................................................................... 128
3.4. ABD İç Güvenlik Bakanlığı (DHS) ................................................................ 130
3.4.1. ABD İç Güvenlik Bakanlığının Sosyal Ağ İzleme Merkezi ........................... 131
3.5. ABD Polis Teşkilatları .................................................................................... 132
3.6. Kanada Toronto Polis Teşkilatı (TPS) .......................................................... 139
3.7. İngiltere Kraliyet Polis Teşkilatı Müfettişliği (HMIC) ................................ 140
3.8. ABD’deki Okulların Sosyal Medyayı İzlemesi ............................................. 141
3.9. Hükümetlerin Sosyal Medya Sitelerinden Kullanıcı Verilerini Talep Etmesi
142
4. SONUÇ .................................................................................................................... 146
EKLER ........................................................................................................................ 154
EK-1: Sosyal Medya Sitelerinin Kullanım Amaçlarına Göre Sınıflandırılması ... 155
EK-2: FBI’ın Sosyal Medya İzleme Programının Yetenekleri ............................... 161
KAYNAKÇA ............................................................................................................... 165
viii
TABLO LİSTESİ
Sayfa
Tablo 1: Dünyada, Türkiye‟de, ABD‟de Ve Çin‟de İnternet Ve
Sosyal Medya Kullanım Oranları
39
Tablo 2: 2015 Yılı İçerisinde İnternet ve Sosyal Medya
Kullanımındaki Artış Oranları
40
Tablo 3: Dünyada, Türkiye‟de, ABD‟de ve Çin‟de En Çok Kullanılan
İlk Beş Sosyal Medya Platformu Ve Nüfusa Göre Kullanım
Oranları
41
Tablo 4:
Dünyadaki Bölgelerde Sosyal Medya Kullanım Oranları 42
Tablo 5: ABD Kolluk Personelininsoruşturmalarında Sosyal
Medyaya Başvuru Sıklığı
134
Tablo 6: 2012 ve 2014 Yıllarında ABD Kolluk Personeli Tarafından
Sosyal Medyanın Soruşturma Amaçlıkullanımı ile İlgili
Oranlar
135
Tablo 7: Sosyal Medyayı Hangi Araştırmalarda Kullanırsınız? 137
Tablo 8: Sosyal Medyayı Görev Amaçlı Kullanmayan ABD Kolluk
Personelinin Kullanmama Nedenleri
138
Tablo 9: Sosyal Medyadan Toplanan Bilgilerin Soruşturma İzni İçin
Makul Sebep Sayılması Konusunda Sorunla Karşılaştınız
mı?
139
Tablo 10: ABD Hükümetinin 2014 Yılındaki Kişisel Veri Talepleri 143
Tablo 11: Türkiye Hükümetinin 2014 Yılındaki Kişisel Veri Talepleri 144
ix
ŞEKİL LİSTESİ
Sayfa
Şekil 1: Veri, Bilgi ve İstihbarat Arasındaki İlişki 19
Şekil 2: Verinin, Bilgiye ve İstihbarata Dönüştürülmesi 20
Şekil 3: MİT ve FBI İstihbarat Çarkları 21
Şekil 4: Politika ile İstihbarat Arasında Olması Gereken Yarı
Geçirgen Zar
23
Şekil 5: İstihbarat İhtiyaçlarının Önceliğinde Olasılık-Tehdit İlişkisi 24
Şekil 6: Geri Beslemeli İstihbarat Çarkı 29
Şekil 7: Sosyal Medya İstihbarat Çarkı
68
x
KISALTMALAR LİSTESİ
AB : Avrupa Birliği
ABD : Amerika Birleşik Devletleri
AİHM : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
AİHS : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
BMGK : Birleşmiş Milletler Genel Kurulu
CIA : Central Intelligence Agency
CIS : Citizenship and Immigration Services
DHS : Department of Homeland Security
FBI : Federal Bureau of Investigation
FDNS : Fraud Detection And National Security
HMIC : Her Majesty‟s Inspectorate of the Constabulary
HUMINT : Human Intelligence
IACP : International Association of Chiefs of Police
IMINT : Image Intelligence
İHEB : İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi
İKK : İstihbarata Karşı Koyma
KSHUS : Kişisel Ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi
LAPD : Los Angeles Police Department
LSE : London School of Economy and Politıcal Sciences
xi
MIT : Massachusetts Institute of Technology
MİT : Milli İstihbarat Teşkilatı
NATO : North Atlantic Treaty Organızatıon
NYPD : New York Police Department
NSA : National Security Agency
OECD : Organisation for Economic Co-Operation and Development
OSINT :Open Source Intelligence
PERF : Police Executive Research Forum
RFI : Request for Information
SIGINT : Signal Intelligence
SIOC : Strategic Information and Operations Center
SMA : Social Media Analysis
SNMC : Social Networking Monitoring Center
SOCMINT : Social Media Intelligence
TDK : Türk Dil Kurumu
TPS : Toronto Police Service
1
GİRİŞ
İnternet‟e1 erişim ile birlikte akıllı telefon ve tablet gibi taşınabilir cihazların da
yaygınlaşması sonucu bilgi teknolojilerinin kişisel kullanımı kurumsal kullanımın
önüne geçmiştir. Bu gelişmeler sosyal medya adı verilen ağ sitelerinin ortaya çıkmasına
ve yoğun ilgi görmesine yol açmıştır. İstatistiklere göre 2015 yılında ABD‟de
yaşayanların %58‟i, Türkiye‟dekilerin %52‟si, dünya nüfusunun ise %29‟u sosyal
medyayı aktif olarak kullanmaktadır.2 Sosyal medya kullanımına olan bu yoğun talep
sonucunda farklı yaş gruplarına, ilgi alanlarına, mesleklere ve cinsiyetlere hizmet veren
farklı kategorilerde ve dillerde yüzlerce sosyal medya sitesi ortaya çıkmıştır. Bu
gelişmeler dünyayı göreceli olarak küçültmüş, haberlerin, görüntülerin ve düşüncelerin
dünya üzerinde hızla yayılmalarına yol açmıştır.3
İnsanlar kendi hayatlarından seçtikleri kesitleri sosyal medya platformlarında
paylaştıkça, bu platformların sunucu bilgisayarlarında devasa boyutlarda veri
birikmektedir. Düz metin, fotoğraf, ses kaydı, video görüntüsü ya da sayısal değerler
gibi farklı biçimlere sahip olan bu veriler, büyük veri olarak tanımlanmaktadır. Sosyal
medyaya gösterilen bu yoğun ilgiyi ve biriken verileri değerlendirmek isteyen
girişimciler, halkın hassasiyetini ve eğilimlerini belirlemek için bu ortamları izleyip
analiz etme yollarına gitmişlerdir. Böylece istihbarat disiplinine sosyal medya
istihbaratı (Social Media Intelligence - SOCMINT) adı verilen yeni bir çalışma alanı
dâhil olmuştur. Günümüzde SOCMINT sürecinde elde edilen istihbarat ürünü, hem özel
sektörün hem de güvenlik ve istihbarat kurumlarının karar verme süreçlerinde önemli
yer tutmaktadır.
1 Türk Dil Kurumu (TDK), İnternet sözcüğünün özel isim olduğunu belirtmektedir. Bkz.
TDK, Güncel Türkçe Sözlük,
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.576d3389b2e201.01314147 (24
Haziran 2016).
TDK Resmi İnternet sitesinde, İnternet sözcüğüne „de‟ eki getirilirken “İnternet'te” şeklinde yazılmıştır. Bu nedenle
bu çalışmada İnternet sözcüğü özel ad olarak ele alınacak ve ekler de buna uygun olarak gösterilecektir. İnternet
sözcüğünün kullanımına örnek olarak bkz.
TDK, Prof. Dr. Şükrü Halûk AKALIN'ın Özgeçmiş,
http://www.tdk.org.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=87:Prof.-Dr.-Sukru-Haluk-AKALIN%27in-
Ozgecmisi-&catid=43:oezgecmiler(24 Haziran 2016). 2 Simon Kemp, “Digital, Social & Mobile Worldwide in 2015”,We Are Social Ltd. http://wearesocial.com/uk/special-
reports/digital-social-mobile-worldwide-2015 (19 Ocak 2016). 3 Şamil Ünsal, “Millî Güvenliğimizin Milletlerarası ve Küresel Boyutları”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 206,
(2013), s. 1.
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.576d3389b2e201.01314147
2
Sosyal medya verilerinin analizi ve anlamlandırılması, gelişmiş ülkelerdeki
kamu kurumlarının ilgisini çekmektedir. Kurumlar hizmet verdikleri toplumu ve
ihtiyaçlarını daha iyi anlamak, onlara daha kaliteli bir hizmet sunmak için sosyal
medyayı yakından takip etmektedir. Halk sağlığı uzmanları Twitter sitesini tarayıp
analiz ederek salgın hastalıkları önceden tahmin ve tespit edebilmektedir. ABD‟li
psikologlar sosyal medyada paylaşılan içeriklerin, kişilerin ruh sağlığı hakkında çok
değerli göstergeler olduğunu belirtmektedir.4 Doğal afetler veya terör saldırıları
sonrasında etkilenen bölgenin genel durumu, bölgede yaşayanların sağlık durumu ve
temel ihtiyaçların tespiti konularında sosyal medya çok büyük yararlılıklar sunmaktadır.
Sosyal medyanın kamu yararı için kullanıldığı alanlardan biri de, bu ortamda
biriken verilerin güvenlik amaçlı istihbarat kaynağı olarak değerlendirilmesidir.
Gelişmiş ülkelerde, özellikle ABD‟de kolluk kuvvetleri ve istihbarat kurumları,
ülkelerindeki ve dünyadaki sosyal medya kullanıcı gruplarını izleyerek ve paylaşımları
analiz ederek toplumsal gelişmeleri ve olayları önceden tahmin edebilmekte ve
gerçekleşen olaylar sonrasında failler hakkında tanımlayıcı istihbarat
üretebilmektedirler. Bu kurumlar sosyal iletişim ortamı üzerinden fikir akımlarının
gelişmesini izleyebilmekte, uygulanan politikalar hakkında ülke ve dünya kamuoyunun
düşüncelerini analiz edebilmektedirler.
Ancak farklı sosyal ağ sitelerinde yazılmış milyonlarca metin ile büyük
miktarlardaki fotoğraf, ses, video gibi farklı türlerdeki verilerin toplanması, işlenmesi ve
analizi birçok zorluklar içeren bir süreçtir. Bu metinlerin farklı dillerde ve jargonlarda
yazıldığı, birçok paylaşımın konu ile ilgisiz ya da gerçek dışı olduğu da
düşünüldüğünde, sosyal medya istihbaratının önündeki engeller daha iyi anlaşılacaktır.
Ayrıca bu paylaşımlara erişimin, kişilerin özel hayatlarının gizliliğini ilgilendiren yasal
ve ahlaki boyutu da mevcuttur. Bu zorlukların üstesinden gelinebilmesi için teknolojik
yeterlilik, analiz yeteneği ve yasal düzenlemeler gerekmektedir.
4 Jan Hoffman, “Trying to Find a Cry of Desperation Amidthe Facebook Drama”, The New York Times, 23 Şubat
2012, http://www.nytimes.com/2012/02/24/us/facebook-posts-can-offer-clues-of-depression.html?_r=3 (27 Nisan
2016).
3
Bu bağlamda çalışmanın iki temel problemi vardır. Sosyal medya verilerinin
toplanmasından analizine kadar süren bu çalışmalarda karşılaşılan ve yukarıda sözü
edilen sorunların ortaya konulması ve bu sorunların çözümüne ilişkin yöntemlerin
belirlenmesi birinci problemi oluşturmaktadır. Sosyal medyada paylaşılan kişisel
verilere ve diğer içeriklere istihbarat servisleri tarafından erişilmesinin ve bunların
analiz edilmesinin, özel hayatın gizliliğinin korunması açısından incelenmesi de ikinci
problemi oluşturmaktadır.
Çalışmanın amaçlarından birincisi, sosyal medyanın güvenlik maksatlı
istihbarat kaynağı olarak kullanılmasının sağlayacağı potansiyel faydaların
incelenmesidir. İkinci amaç ise, anılan problemlerin çözümüne yönelik olarak, sosyal
medya istihbaratı üretim sürecinde karşılaşılacak teknik, analitik ve yasal engellerin
tespit edilmesi ve bunların aşılması için atılması gereken adımların belirlenmesidir.
Çalışmanın hipotezi; yeterli teknolojik gelişmenin sağlanması, doğru analiz
yöntemlerinin kullanılması, gerekli yasal düzenlemelerin gerçekleştirilmesi durumunda,
sosyal medyadan süratli ve güvenilir bir istihbarat kaynağı olarak yararlanılabilecektir.
Çalışmada istihbarat servislerinin ve kolluk kuvvetlerinin, istihbarat üretim
aşamalarında kişilerin özel hayatlarının ve haberleşmelerinin gizliliğine saygı
gösterdiği, bu konuda hazırlanmış uluslararası sözleşmelerle ve yerel yasalarla uyum
içerisinde çalışma niyet ve gayretinde olduğu varsayılmıştır.
Araştırmada kullanılan veriler; kütüphanelerden, akademik veri tabanı ve
elektronik kitap yayın sitelerinden, medya kuruluşlarının İnternet arşivlerinden, resmi
ve ticari kurumların İnternet sitelerinden elde edilen birincil ve ikincil kaynaklardan
yararlanılarak belgesel tarama yöntemi ile elde edilmiştir.
Çalışma alanının istihbarat olması ve istihbaratın doğasında gizliliğin yatması
nedeniyle; incelenen kurumlar ve bunların sosyal medya istihbarat faaliyetleri hakkında
veri toplama aşamasında, bu kurumların yayımlamaya uygun gördüğü kadar veri ve
belgeyle çalışılabilmiştir. Ayrıca belge tarama aşamasında ağırlıklı olarak ABD‟li
kolluk kuvvetleri ve istihbarat kurumlarının, az da olsa İngiltere ve Kanada‟nın bu
alandaki çalışmalarına ilişkin belgelere ulaşılabilmiştir. Bu nedenle ilgili bölüm bu
4
ülkelerin sosyal medya istihbarat faaliyetleri ile sınırlandırılmıştır. Kaynaklarda bu
projelerin maliyetlerine ilişkin verilerin yer almadığı görülmüştür. Bu yüzden sosyal
medya istihbaratının geleneksel istihbarat türleri ile maliyet karşılaştırması yapma
olanağı bulunamamıştır.
Okuyucuya temel istihbarat kavramlarını vermek amacıyla, çalışmanın ilk
bölümü güvenlik, istihbarat ve sosyal medya kavramlarına ayrılmıştır. Güvenlik ve
istihbarat tanımları, istihbaratın devletler, ordular ve toplum güvenliği için önemi
üzerinde durulmuştur. İstihbaratın ham maddesi olan verinin işlenmesi ve bilginin elde
edilmesi, bilginin analizi sonucunda istihbarat üretilmesi aşamaları örneklendirilerek
sıralanmıştır. Bu adımların her birinde önceki adımlara geri besleme yapılmasının
önemi üzerinde durulmuş, aşamaların bir araya getirilmesi sonucu oluşan geri beslemeli
istihbarat çarkı şekillendirilmiştir. Çalışmanın asıl inceleme alanının sosyal medya
istihbaratı olmasından dolayı, konu bütünlüğünü kaybetmemek amacıyla bu bölümde
ayrıntıya yer verilmemiştir. İlk bölümün devamında sosyal medya kavramı, sosyal
medya sitelerinin türleri, kullanım amaçları, bireyleri sosyal medyayı kullanmaya
yönlendiren nedenler ve sosyal medya kullanımına ilişkin bazı istatistiksel bilgiler
ortaya konulmuştur. Sosyal iletişim ortamında paylaşılan ve biriken verilerin
oluşturduğu büyük verinin özellikleri ile bu verinin analiz modelleri ele alınmıştır.
Sosyal medya kullanıcılarını otosansüre yönlendirebilecek suskunluk sarmalı kuramı ve
panoptikon kavramı üzerinde durulmuştur. Sanal ortamda diğer kullanıcılar tarafından
yadırganma veya devlet tarafından izlenme gibi endişeler nedeniyle kullanıcıların
fikirlerini özgürce ve dürüstçe ifade edememelerinin, sosyal medya istihbaratına
olumsuz etkileri incelenmiş, bu sorunlara çözüm önerileri getirilmiştir.
İkinci bölümde sosyal medya istihbaratı ve bunun alt bileşenleri olan; iletişim
ortamı verilerinin istihbarat amaçlı analizinin sağlayacağı potansiyel yararlar ile analiz
süreçleri ve bu süreçlerin sonunda oluşan sosyal medya istihbarat çarkı incelenmiştir.
Sosyal medya istihbaratının yasal boyutu da değerlendirilmiş, insanların özel
hayatlarının haberleşmelerinin ve kişisel verilerin gizliliğine ilişkin uluslararası
sözleşmelere, Türkiye‟deki ve bazı ülkelerdeki yasalara yer verilmiştir. Sosyaliletişim
ortamının kolluk ve istihbarat kurumları için sağladığı yararların yanında taşıdığı
5
riskler, kötüye kullanımın doğuracağı sonuçlar ve bu risklere karşı alınabilecek
önlemler de ortaya konulmuştur.
Üçüncü bölümde sosyal medya istihbaratı uygulamalarının dünyadaki örnekleri
üzerinde durulmuştur. Özellikle ABD Merkezî Haber Alma Teşkilatı (CIA) ile ABD
Federal Soruşturma Bürosunun (FBI) güvenlik amaçlı sosyal medya istihbaratı
konusunda hem teknolojiye hem de insan kaynaklarına yaptığı yatırımın boyutları
değerlendirilmiştir. Diğer batılı ülkelerden İngiltere ve Kanada‟da polis teşkilatlarının
toplum güvenliğini sağlamada sosyal iletişim ortamından elde edilen bilgilerden
yararlanması da verilen örnekler arasındadır.
6
1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
1.1. Güvenlik Kavramı
Günlük yaşantıda sıklıkla kullanılmakta olan güvenlik kavramının birçok türü
vardır. İş güvenliği, yol güvenliği, bilgi güvenliği, mekân güvenliği, can güvenliği, ülke
güvenliği ve toplum güvenliği bunlardan sadece birkaçıdır. Bu çalışmada ele alınacak
olan güvenlik kavramı ise toplum güvenliğini kapsamaktadır. Türk Dil Kurumu (TDK)
güvenlik sözcüğünü „toplum yaşamında yasal düzenin aksamadan yürütülmesi, kişilerin
korkusuzca yaşayabilmesi durumu, emniyet‟5 olarak tanımlamaktadır. Güvenlik ihtiyacı
ise tehdit algısı ile ortaya çıkmaktadır ve güvenlik ile tehdit sürekli olarak birbirini
tetiklemektedir çünkü tehdide karşı güvenlik için alınan önlemler hasım için de tehdit
oluşturacak, yeni önlemler almasına neden olacaktır.6 Bu iki kavram arasındaki ilişkiden
yola çıkılarak, tehdit algısı değiştikçe güvenlik ihtiyacının da değişeceği sonucu
çıkarılabilir.
Toplumlardaki sosyal, ekonomik ve teknolojik gelişmeler zamanla tehdit
algısını da değiştirmektedir. Örneğin bilişim çağından önce siber tehdit diye bir kavram
yoktu ve bu nedenle siber güvenlik ihtiyacı da söz konusu değildi. Oysa günümüzde
sanal ortama her zaman ve her yerde girilebiliyor olması, önceleri kâğıt üzerinde
yapılan neredeyse tüm işlemlerin bilgisayar ile yapılabilmesi tehdit ve güvenlik
kavramlarını bu siber ortama taşımıştır. Siber ortamın toplum hayatının içinde bu denli
yer almasının sonucu olarak, gerçek dünyadaki tüm tehdit türlerinin birer yansıması da
sanal dünyada mevcuttur. Geçmişte sadece fiziksel dünyada geçerli olan ve toplum
güvenliği için risk oluşturan hırsızlık, sabotaj, taciz, kaos ortamı oluşturma gibi birçok
suç türü artık siber dünyada sıklıkla görülmektedir. İnternet erişiminin ülke sınırlarını
zorlaması ve aşması sayesinde uluslararası boyutlardaki terörizm, uyuşturucu ve insan
kaçakçılığı gibi organize suçların faillerinin işleri kolaylaşmış, devletleri ve bireyleri
hedef alan tehditlerin seviyesi artmıştır.7 Bu tür küresel suçların planlama ve yönetim
5 TDK, “Büyük Türkçe Sözlük”, http://www.tdk.gov.tr/ (24 Temmuz 2016). 6 Ahmet Küçükşahin ve Tamer Akkan, “Değişen Güvenlik Algılamaları IşığındaTehdit ve Asimetrik Tehdit”,
Güvenlik Stratejileri Dergisi, Sayı.5, (2007), s. 41-42. 7Muharrem Aksu ve Faruk Turhan, “Yeni Tehditler, Güvenliğin Genişleme Boyutları ve İnsani Güvenlik”,
Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, Cilt.4, Sayı.2, 2012, s. 72.
7
süreçlerinin sanal ortama taşınmasına eş zamanlı olarak, suçu önlemek ve suç
soruşturması yapmak için gerekli istihbarat da yine aynı ortamdan elde edilebilir hale
gelmiştir. Siber dünyanın önemli bir parçası olan sosyal medyanın ortaya çıkmasıyla
birlikte bireyler arası iletişim, bilgi ve dosya paylaşımı da sanal ortama taşınmıştır.
Sosyal iletişim ortamlarının büyük ölçüde yaygınlaşması sayesinde, İnternet ortamında
biriken veriler istihbarat için önemli bir bilgi kaynağı oluşturmaktadır.
1.2. İstihbarat Kavramı
İnsanoğlu bilinmeyenleri ve sırları keşfetme konusunda her zaman meraklı ve
istekli olmuştur. Bu merak ve ihtiyaç sayesinde bilimsel ve coğrafi keşifler
gerçekleştirilmiş, günümüz uygarlığına ulaşılmıştır. Bilinmeyeni keşfetme ve
öğrenmeye karşı duyulan bu istek, istihbarat kavramını da ortaya çıkarmıştır. Ancak
istihbaratın, salt merakın giderilmesinin ötesinde amaçları olmalıdır. İstihbaratın amacı
siyasi, askeri ya da ekonomik alanda karar vericileri, verecekleri kararlar konusunda
desteklemektir. İstihbaratın sağlayacağı bu destek ülkenin, ordunun ya da şirketin içinde
bulunduğu durum ile hasmın, düşmanın ya da rakibin durumu hakkında güncel bilgi
vermek ve muhtemel hareket tarzlarını önceden belirlemek olmalıdır.
Ülkeler, ordular ya da rakipler arasındaki mücadelede karar vericiler ne kadar
ileriyi görebilirse o kadar avantaj sahibi olacaklardır. Bu tıpkı satrançta oyuncuların kaç
hamle sonrasını hesaplayabiliyorlarsa kazanma şanslarının o kadar yüksek olacağı
gerçeğine benzemektedir. Mücadelenin gerektirdiği bu temel ihtiyaçtan dolayı
istihbarat, insanlık tarihinin en eski mesleklerindendir.8 Avcıların av peşinde iz
sürmelerinin ilk istihbarat çalışması olduğu belirtilmektedir. Nuh Tufanı‟ndan sonra Hz.
Nuh‟un suların çekilip çekilmediğini öğrenmek için güvercin yollaması, Mısır‟ı terk
ettikten sonra Hz. Musa‟nın 12 adamını Filistin‟e göndererek kendileri için yaşamaya
elverişli olup olmadığını öğrenmelerini istemesi kutsal kitaplarda geçen istihbarat
çalışmaları olduğu kabul edilmektedir.9
8 Emin Demirel, Teşkilat-ı Mahsusadan Günümüze Gizli Servisler, 10. Basım, İstanbul:Renk Yay., 2011, s. 7. 9 Ümit Özdağ, İstihbarat Teorisi, 8. Basım, Ankara: Kripto Kitaplar, 2013, s. 41.
8
M.Ö. 500‟lerde yaşamış olan Çinli filozof ve General Sun Tzu, Savaş Sanatı
adlı eserinde en bilge hükümdarın ve en iyi komutanın istihbaratı en iyi şekilde kullanan
ve değerlendiren olduğunu, istihbarattan yararlanan komutanın da diğer ordulara oranla
daha kolay şekilde savaşı kazanabileceğini belirtmektedir.10
Tarih boyunca istihbarat ve karşı istihbarat uygulamalarına sayısız örnekler
vardır. Bunlardan biri, Eski Yunan döneminde Spartalıların “scytale” adı verilen şifreli
mesaj çubuklarını kullanmış olmalarıdır.11 2. Dünya Savaşı‟nda matematik formüllerine
dayalı kripto makineleri ile bu kriptoları çözme çalışmaları önemli rol oynamıştır.12
Konumuzun dışında olmasına rağmen, savaş süresince kripto çalışmaları için daha geniş
bilgi aşağıda verilmektedir.*
Yukarıda ülke, ordu ve şirketlerden söz edilmesindeki amaç, istihbaratı sadece
belirli bir alan ile sınırlandırmamaktır. Bir ordu komutanının düşman hakkında
istihbarat ihtiyacı olduğu kadar, bir şirket yöneticisinin de rakip şirketin mali ve idari
durumunu, ülkenin ekonomi yönetiminin alacağı kararlar ile bunların muhtemel
sonuçlarını, potansiyel müşteri kitlesinin gelir durumu ile tüketim alışkanlıklarını
bilmesine ihtiyacı vardır. Çünkü bilgi kaynağına sahip olmak ve bilginin akışını kontrol
edebilmek ekonomik kazanımların ilk şartı olarak görülmektedir.13Ancak şirketlerin
ihtiyaç duyduğu istihbarat, bu çalışmanın kapsamı dışındadır ve istihbarat sözcüğü
çoğunlukla ulusal güvenlik ile ilişkilidir.14 Ulusal güvenlik ise vatan savunması, iç
güvenlik ve dış politikayı kapsamaktadır.
10 Sun Tzu, Savaş Sanatı, 3. Basım, Adil Demir (çev.), İstanbul: Kastaş Yayınları, 2008, s. 83-85. 11 Daniel E. Koshland, “The importance of intelligence”, Science, 1995,Vol: 267, No:5196, s. 311. 12 Jennifer Wilcox, “Solving the Enigma: History of the Cryptanalytic Bombe”, National Security Agency (NSA)
Center for Cryptologic History, 2006, s. 3-9.
* Alıntılanan kaynakta, 2. Dünya Savaşı‟nda Enigma adlı kripto makinesinin siteminin kırılışı özetle şu şekilde
gerçekleşmiştir: Almanların geliştirdiği ve kırılamaz olarak nitelendirdikleri “Enigma” adlı kripto makinesi, metinleri
3x1014 olasılıklı bir sistemle şifrelemekteydi. Polonyalı subaylar bu şifreleri kısmen çözebilmiş olsalar da Almanların
şifreleme sistemini sürekli değiştirmesi nedeniyle Alman saldırıları önceden öğrenilemiyordu. İngilizler batırdıkları
Alman U-Boat denizaltılarından elde ettikleri Enigma parçalarından yararlanarak Almanların haberleşmelerini
çözümlemeyi başarmışlardır. İngiliz Matematikçi Alan Turing, “Turing Machine” adı verilen bir makineyi üreterek
Enigma‟nın kripto sistemini kırmayı başarmıştır. Savaşın sonuna kadar Almanya, Japonya, ABD, İngiltere ve
Polonya‟nın şifre üretme ve şifre çözme mücadeleleri devam etmiştir. 13 Şamil Ünsal, “Milli Güç, Bileşenleri ve Vasıtaları”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı. 187, 2010, s. 15. 14 Mark M. Lowenthal, Intelligence: From Secrets to Policy, 4. Basım, Washington DC: CQ Press, 2009, s. 5.
9
İstihbaratın ve görevi istihbarat üretmek olan kurumların dört temel amacı
vardır. Bunlar stratejik sürprizlerden kaçınmak, uzun vadeli politikalara destek olmak,
karar verme sürecini desteklemek ve bilgi güvenliğini sağlamaktır.15
İstihbarat servislerinin en önemli amacı, ulusun varlığını tehlikeye sokabilecek
her türlü tehdit, güç, olay ve gelişmelerin izini sürmek olmalıdır. Son bir yüzyıl
içerisinde birçok ulus hazırlıksız yakalandıkları büyük sürprizlerle karşılaşmışlardır.
Örneğin ABD halkının karşılaştığı Pearl Harbor ve 11 Eylül saldırıları, bu stratejik
sürprizlerden sadece ikisidir.16
Üst düzey siyasi yöneticiler, kalıcı bürokrasi yapısına oranla daha sık
değişmektedirler. Bu yöneticiler makamlarına gelirken belirli bir deneyim ve bilgi ile
donanımlı olsalar da, kendilerini bekleyen sorunların hepsine tamamen hâkim olmadan
göreve başlamaktadırlar. Bu nedenle belirli konulardaki bilgi ve deneyimi daha fazla
olan kişi ve kurumlara danışma ihtiyacı duyarlar. İstihbarat servislerinin istikrarlı bir
yapıya, çalışma düzenine ve arşive sahip oldukları kabul edildiğinden, uzun vadeli
politikalar üretmede istihbaratçıların danışmanlığı büyük yarar sağlayacaktır.17
Karar vericiler anlık gelişen olaylar hakkında istihbaratla desteklenmeye her
zaman ihtiyaç duymaktadırlar. Bu gelişmelerin geçmişi, kapsamı, taşıdığı riskleri ve
kazançları hakkındaki istihbarat ihtiyaçları istihbarat servisleri tarafından
karşılanmaktadır. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, istihbarat personelinin karar
verme sürecini vereceği bilgilerle desteklemesi, ancak karar hakkında herhangi bir
tavsiyede bulunmaması gerekliliğidir. Aksi halde istihbaratçı, tavsiyede bulunacağı
kararı destekleyecek nitelikte istihbarat sunmaya eğilim gösterecek ve tarafsızlığını
kaybedecektir.
Ancak istihbaratın politikaya ve verilecek kararlara mesafeli durması, verilecek
kararların sonuçlarını umursamayacağı ya da bu sonuçları hiç etkilemeyeceği anlamına
gelmemelidir. İstihbaratçı, sağlayacağı istihbaratla verilecek kararı ve kararın
sonuçlarını dolaylı olarak etkileyecektir. Lowenthal‟ın da belirttiği gibi, burada önemli
15 Lowenthal, s. 5. 16 Lowenthal, s. 5. 17 Lowenthal, s. 5.
10
olan, karar vericiyi özellikle belirli bir tercihe ve karara yöneltmekten kaçınılmasıdır.18
Ayrıca üst düzey karar vericiler, istihbarat kurumunun üst düzey yöneticilerine
verilecek kararlar hakkındaki düşüncelerini de sorabilirler.
Devletler ve ordular hasım ya da düşmanların sakladıkları bilgilerden
bazılarına ihtiyaç duymaktadırlar. Ancak hangi bilgilere ihtiyaç duydukları ve bunları
elde etmek için hangi yöntemlere başvuracakları da gizli kalması gerekmektedir. Her iki
tarafın istihbarat servislerinin görevleri kendilerine ait bilgi, ihtiyaç ve yöntemlerin
gizliliğini sağlamak, diğer tarafınkileri ise açığa çıkarmaktır.
1.2.1. İstihbaratın Tanımlanması
İstihbaratla ilgili yazılmış her kitap ya da makalenin girişinde istihbarat
kavramı tanımlanmaya çalışılmakta ya da yazarın istihbarat kavramı ile neyi kastettiği
vurgulanmaktadır. Çünkü hemen herkesin günlük hayatında birçok defa duyduğu ve
kullandığı istihbarat sözcüğünün herkes tarafından kabul edilebilir, genel geçer bir
tanımı yapılamamıştır. Bunun nedenlerinden birisi, istihbaratı her yazarın kendi bakış
açısından, ya da her kurumun kendi görev ve sorumluluklarından yola çıkarak
tanımlamaya çalışmasıdır. Bu bölümde verilecek tanımlardan da görüleceği üzere,
askeri kurumların, iç ve dış istihbarat servislerinin yaptığı istihbarat tanımları kendi ilgi
alanlarına yöneliktir.
İkinci neden ise, istihbarat alanında gerçekleşen olayların çoğunun gizli olması,
istihbaratın temelinde gizliliğin yatmasıdır. İstihbarat devletlerin bazı bilgileri diğer
devletlerden saklamaya çalışmaları, diğerlerinin saklamaya çalıştığı gizli bilgileri ise
keşfetme çabaları nedeniyle vardır.19 Saklanmaya ve keşfedilmeye çalışılan bu bilgiler
arasında askeri, endüstriyel, ekonomik ve politik alanlarda, devletler için hayati öneme
sahip bilgiler mevcuttur. İstihbaratın temelinde yatan gizlilik ve ilgi alanlarındaki
genişlik, istihbarat kavramını daha da karmaşık bir hale getirmektedir. İstihbaratın
karmaşıklığına katkıda bulunan diğer bir etken de, modern çağda teknolojinin sürekli
olarak gelişmesi ve toplumların değişmesidir. Teknoloji geliştikçe toplanıp analiz
18 Lowenthal, s. 5. 19 Lowenthal, s. 1.
11
edilmesi gereken veri miktarı hızla artmakta, yeni istihbarat ve karşı istihbarat
yöntemleri üretilmektedir. Bu gelişmelerle birlikte toplumların iletişim yöntemleri de
değişmektedir. Gizlilik ve karmaşıklık nedeniyle istihbarat dünyası çalışanlarının ya da
yazarların sahip olabildiği bilgiler bu kavramı tam olarak tanımlamaya yetmemektedir.
Tüm bu olumsuzluklara rağmen istihbaratın temel görevleri, süreçleri ve amaçları yine
de tanımlanabilmektedir.
İstihbarat kavramını her yönüyle kapsayan bir istihbarat teorisi de henüz
kurulamamıştır. Tarihçi Walter Laqueur‟un „İstihbarata ilişkin iddialı teoriler geliştirme
girişimlerinin tümü yetersiz kalmıştır.‟20 sözü bunu doğrular niteliktedir. Her durumda
geçerli olabilecek bir istihbarat teorisini geliştirebilmek için istihbaratın genel geçer bir
tanımının yapılabilmiş olması gereklidir. Yazında istihbaratın çok sayıda tanımı
mevcuttur. Bunlardan çoğu özünde birbirine benzese de ifade şekli ya da kapsam
bakımından farklılıklar içermektedir. İstihbaratın çok sayıda tanımının olması ve bu
tanımlardaki farklılıklar, herkes tarafından kabul görebilecek bir istihbarat tanımının
henüz yapılamadığını göstermektedir. Bu bölümde yabancı ve Türkçe kaynaklardan
elde edilen farklı tanımlar verilecek ve bunların ortak yönleri bir araya getirilecektir.
İstihbarat sözcüğünün İngilizcedeki karşılığı, akıl ve zekâ anlamına gelen
„intelligence‟dır. İstihbaratın Türkçedeki anlamı ise „bilgi toplama, haber almadır‟.21
İstihbaratın Türkçe ve İngilizce anlamlarındaki bu vurgu farklılığının Türk toplumunun
bilgi toplama aşamasına, Amerikalı ve İngilizlerin ise bilginin analizine ve
değerlendirilmesine önem vermesinden kaynaklandığı düşünülmektedir.22
Milli İstihbarat Teşkilatına (MİT) göre, istihbaratın Türkçedeki anlamında
geçen “haber” sözcüğü sadece işlenmemiş bilgiyi içermektedir. Oysa istihbarat, devlet
20 Michael Warner, “Wanted: A Definition of Intelligence”, (11 Mart 2011), https://www.cia.gov/library/center-for-
the-study-of-intelligence/kent-csi/vol46no3/pdf/v46i3a02p.pdf (18 Kasım 2015).
* Yazarın Walter Laqueur‟un bu sözünü alıntılandığı kaynak: Walter Laqueur, A World of Secrets: The Uses and
Limits of Intelligence, New York NY:Basic Books, (1985), s. 8. 21 TDK , “Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü”, http://www.tdk.gov.tr/ (27 Ağustos 2015). 22 Özdağ, s. 19.
12
tarafından belirlenen ihtiyaçlara karşılık olarak çeşitli kaynaklardan derlenen haber,
bilgi ve dokümanların işlenmesi sonucu elde edilen üründür.23
ABD Genelkurmay Başkanlığının konu ile ilgili yönergesinde istihbarat süreç,
ürün ve organizasyon olarak üç şekilde tanımlanmaktadır:
“ i) İstihbarat yabancı milletlerle, düşmanla veya potansiyel düşman unsurlarla
ilgili bilgilerin toplanması, işlenmesi, bütünlenmesi, değerlendirilmesi, analizi ve
yorumlanması sonucunda elde edilen üründür.
ii) Bu ürünü üretecek faaliyetlerdir.
iii) Bu faaliyetlerle görevlendirilmiş organizasyonlardır.”24
Yukarıdaki istihbarat tanımı istihbarat çarkının tüm aşamalarını kapsamıştır.
Bu yayın ayrıca bu ürünü elde etmede icra edilen faaliyetleri ve bu faaliyetleri icra eden
kurumları da istihbaratın tanımına dâhil etmiştir. Ancak bu tanım askeri bir kuruma ait
olduğundan istihbarat hedefi olarak düşmanı veya potansiyel düşmanı ele almaktadır.
ABD Genelkurmay Başkanlığı, istihbarat teriminin tanımını kendi görev alanı
kapsamında yapmıştır.
ABD Merkezî Haber Alma Teşkilatının (Central Intelligence Agency - CIA)
resmi ağ sitesinde yayımlanan bir makalede, çoğu CIA çalışanı olan farklı yazarlardan
yararlanılarak istihbaratın on sekiz farklı tanımı aktarılmıştır. Bu tanımlardan CIA‟in
kendisine ait olanı şu şekildedir: „İstihbarat çevremizdeki dünya hakkındaki bilgi ve ön
bilgidir. Karar vericilerin kararlarının ve faaliyetlerinin başlangıç noktasıdır.‟25
Bir başka CIA çalışanı ise istihbaratı şu şekilde tanımlamıştır: İstihbarat; dış
politikanın oluşturulmasında ve uygulanmasında; sınır dışında gizli faaliyetlerin icra
edilmesinde yardımcı olması amacıyla yabancı ülkeler hakkında gizlice ve resmi olarak
bilgi toplamak ve işlemektir.26 Bu tanım dünya çapında faaliyet yürüten bir istihbarat
23 MİT , “İstihbarat Oluşumu”, http://www.mit.gov.tr/isth-olusum.html (14 Aralık 2015). 24 U.S Joint Chiefs of Staff, Joint Publication 2-0: Joint Intelligence, 22 Ekim 2013, s. GL-8. 25 Warner, s. 16. 26 R. A. Random, “Intelligence as a Science”, Kent-Csi, 2011, Vol.46, No.3, https://www.cia.gov/library/center-for-
the-study-of-intelligence/kent-csi/vol46no3/pdf/v46i3a02p.pdf (18 Kasım 2015).
13
kurumunun personeli tarafından üretildiği için hedef kitle olarak yabancı ülkeleri ele
almakta, faaliyetin gizlice ve resmi olarak yapıldığının altını çizmektedir. Bu tanımda
istihbaratın, dış politikayı oluşturmak için yabancı ülkeler hakkında, resmi olarak ve
gizlice yapılması tanımın kapsamını çok daraltmaktadır. Hâlbuki günümüzde istihbarat
sadece dış politikayı oluşturmak için, sadece başka ülkeler hakkında, resmi olarak ve
gizlice yapılmamaktadır. İç politika ve iç güvenlik amacıyla yapılan istihbarat olduğu
gibi resmi olmayan, ticari amaçlı ya da açık kaynak istihbarat da mevcuttur.
ABD Federal Soruşturma Bürosu (Federal Bureau of Investigation - FBI),
resmi ağ sitesinde istihbaratı önce basitçe şu şekilde tanımlamaktadır: „İstihbarat, karar
vericilerin – özellikle ulusal güvenliğe yönelik tehditler hakkında – karar vermelerine
yardımcı olması için analiz edilmiş ve arıtılmış bilgidir.‟27 Aynı İnternet sitesinde FBI
kendisinin ve diğer ABD istihbarat kurumlarının, istihbarat terimini aşağıdaki üç farklı
anlamda kullandığını belirmektedir:
“i) İstihbarat karar vericilerin ihtiyaçlarını karşılamak için arıtılmış bilgiyi
içeren bir üründür.
ii) İstihbarat ayrıca bu bilginin tanımlandığı, toplandığı ve analiz edildiği bir
süreçtir.
iii) Karar vericilerin kullanımı için ham veriyi nihai istihbarat ürününe eviren
her bir organizasyona ve bu organizasyonların oluşturduğu daha büyük topluluğa
istihbarat denir.”28
FBI‟in istihbarat tanımı, daha önce verilen tanımlardan daha kapsayıcıdır
çünkü bu tanım istihbaratı askeri ya da dış ilişkiler çerçevesine sokmamaktadır. Ayrıca
bu tanım daha önceki tanımların yaptığı gibi ne sadece bir ürün, ne de sadece bir süreç
olarak görmemekte, her ikisini de tanıma dâhil etmektedir. Tanımdaki parantez içinde
verilen „özellikle ulusal güvenliğe ilişkin tehditler hakkında‟ ifadesi göz ardı edilirse, bu
tanım ticari kuruluşların rakip şirketler hakkında ya da finans kurumlarının müşterileri
27 FBI, “Intelligence Defined”, https://www.fbi.gov/about-us/intelligence/defined (18 Kasım 2015). 28 FBI, “Intelligence Defined”.
14
hakkında yaptıkları istihbarat faaliyetlerini de kapsayacak şekilde geniş olduğu
söylenebilir.
ABD Ulusal İstihbarat Konseyi üyesi Mark Lowenthal da istihbaratı süreç,
ürün ve kurum olarak tanımlanmıştır:
“i) Süreç olarak istihbarat: Ulusal güvenlik için gerekli olan belirli türden
bilgilerin talep edilmesi, toplanması, analizi ve karar vericilere sunulması sürecidir. Bu
sürecin ve istihbarat ürününün karşı istihbarat faaliyetleri ile korunması, yetkili
makamların talebi üzerine belirli türden örtülü faaliyetlerin planlanması ve
gerçekleştirilmesidir.
ii) Ürün olarak istihbarat: Yukarıda açıklanan süreçlerin ürünüdür.
iii) Organizasyon olarak istihbarat: Yukarıda açıklanan süreçlerin yürütüldüğü
ve istihbaratın üretildiği birimlerdir.”29
Türkçe yazında da istihbarat üzerine yazılmış birçok eser vardır ve bu eserlerin
her birinde farklı tanımlar yapılmıştır. Örneğin Özdağ‟ın tanımı şöyledir:
“İstihbarat ulaşılabilen bütün açık, yarı açık ve/veya gizli
kaynaklardan her türlü aracın kullanılması sonucunda elde edilen
her türlü veri, malumat ve bilginin ulusal genel veya ulusal özel
plandaki politikaların gerçekleştirilmesi ve ulusal politikalara zarar
verilmesinin engellenmesi amacı ile toplandıktan sonra önemine ve
doğruluğuna göre sınıflandırılması, karşılaştırılması, analiz edilerek
değerlendirilmesi süreci sonucunda ulaşılan bilgidir.”30
Bu uzun ve kapsamlı tanımı kısımlarına ayırarak incelemekte yarar vardır.
Tanıma göre istihbaratın amacı, ulusal politikaların gerçekleştirilmesi ve bu politikalara
zarar verilmesinin engellenmesidir. İstihbaratın kaynağı bütün açık, yarı açık ya da gizli
kaynaklardır. Ham maddesi, bu kaynaklardan elde edilen her türlü veri, malumat ve
bilgidir. İstihbarat süreci toplanan bilgilerin önemine ve doğruluğuna göre
sınıflandırılması, karşılaştırılması, analiz edilerek değerlendirilmesi işlemlerinin
tümüdür. İstihbaratın kendisi ise bu süreç sonucunda ulaşılan bilgidir.
29 Lowenthal, s. 8. 30 Özdağ, s. 31.
15
Yukarıdaki Türkçe ve yabancı yazından aktarılmış olan tanımların bazıları
kendi aralarında benzemekte iken, bazıları ise diğerlerinden farklıdır. Bazıları istihbarat
sözcüğüne süreç, ürün ve organizasyon olarak üç farklı anlam yüklemiştir. İstihbaratın
süreç olarak tanımı, istihbarat üretiminde yol haritası olarak kullanılan istihbarat çarkını
ortaya çıkarmaktadır.
1.2.3. Veri ve Bilgi Kavramları
İstihbarat üzerine yazılan eserlerde ve istihbarat tanımlarında veri ile bilgi
kavramlarına sıklıkla yer verilmektedir. Bu iki kavram gündelik hayatta çoğu zaman
birbirlerinin yerine kullanılmaktadır. Diğer yandan bilgi ve istihbarat kavramları
arasındaki farkın ayırt edilmesinde de güçlük çekilmektedir çünkü bilgi sözcüğü bazen
veri anlamında, bazen de istihbarat anlamında kullanılmaktadır. Bu nedenle veri ve bilgi
kavramlarını doğru tanımlamak, birbirlerinden ve istihbarattan ayırt etmekte yarar
vardır. Aşağıda bu iki kavramın tanımları, birbirleri ile ilişkisi ve verinin istihbarata
dönüşüm sürecine yer verilecektir.
1.2.3.1. Veri
Veri sözcüğü TDK sözlüğünde „Sonuç çıkarmak, çıkarsama yapmak, ya da bir
incelemeyi sürdürmek için gerekli olaylara, ilişkilere ve sayısal ham bilgilere verilen
ad‟ ve „Deneysel ölçümler ya da sayımlar sonucu elde edilen sayılar kümesi‟31
olarak
tanımlanmaktadır. Minnesota Üniversitesi tarafından veri “iletişime, yorumlamaya ya
da işlemeye uygun, bilginin özel olarak biçimlendirilmiş temsili” olarak tanımlanmış,
veriye örnek olarak ise tablodaki rakamlar, sayfaya yazılı harfler, bir konuşmanın ses
kaydı ya da aydan alınmış bir kaya parçası kesiti verilmiştir.32
New England Üniversitesi Bilgi Yönetim Sistemleri dersinin dokümanlarına
göre veri, organize edilmemiş ve işlenmemiş gerçekler olarak tanımlanmış, bilgiye
31 TDK , “Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü”, http://www.tdk.gov.tr/ (11 Aralık 2015). 32 University of Minnesota , “What is Data”, https://www.lib.umn.edu/datamanagement/whatdata (11 Aralık 2015).
http://www.tdk.gov.tr/https://www.lib.umn.edu/datamanagement/whatdata
16
ulaşmak için ön şart olduğu belirtilmiştir.33 Ancak hedeflenen bilgiyi üretmek için hangi
veri türlerine ihtiyaç duyulduğunun önceden belirlenmesi gerekmektedir.
Diğer bir tanıma göre veri, henüz yararlı bir biçime sokulmamış gerçekler ya
da şekillerdir ve isim/adres listeleri, nüfus sayım sonuçları, ekonomik büyüme oranları
veriye birer örnektir.34 Yukarıdaki bilgilerden yararlanılarak veri hakkında yapılabilecek
çıkarımlar aşağıdaki gibidir.
i) Veri birbirinden bağımsız ve ayrık gerçek ve bilgi parçalarıdır.
ii) Veriyi oluşturan bu parçalar işlenip kıymetlendirilmediği sürece tek başına
bir anlam ve değerleri yoktur.
iii) Verinin önceden belirlenmiş işlemlerden geçirilmesi sonucunda bir anlam
ve değer ifade edebilen bilgiye ulaşılmaktadır.
iv) İhtiyacımız olan bilgiyi üretebilmek için hangi tür veriden ne kadarının
toplanması gerektiği önceden belirlenmelidir.
Veri bazen bilgisayarların kullandığı ikili sayı sistemindeki „bir‟ ve „sıfır‟
rakamlarının bir araya gelmesinden oluşmaktadır. Örneğin bir uydudan gelen bu
elektronik veri, milyarlarca „bir‟ ve „sıfır‟ içerse de, belirli yöntemlerle işlenmediği
sürece kullanışlı olmayacaktır.35
1.2.3.2. Bilgi
TDK sözlüğünde bilgi sözcüğünün on üç farklı tanımı yapılmıştır. Bunlar
arasından veri ile bağlantılı olan tanım şöyledir: „Bilgi işlemde, kullanılan uzlaşımsal
kurallardan yararlanarak kişinin veriye yönelttiği anlam.‟36 Bu tanımdan, verinin belirli
33 University of New England , “Data, Information and Knowledge, Knowledge Management Systems Lecture
Notes”, 2004, http://turing.une.edu.au/~comp292/Lectures/header_km_2004_lec_notes/node4.html (16 Aralık 2015). 34 John Peters, “On information and intelligence”, Management Decision, Emerald Group Publishing, Vol.: 31,
No.6, 1993, s. 23. 35 Thomas Quiggin, Seeing the Invisible: National Security Intelligence in an Uncertain Age, London: World
Scientific Publishing, 2007, s. 51. 36 TDK, “Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü”.
http://turing.une.edu.au/~comp292/Lectures/header_km_2004_lec_notes/node4.html
17
kurallar ve yöntemler dâhilinde bir takım işlemlerden geçirildiği ve sonuçta veriye bir
anlam yüklenerek bilginin oluşturulduğu anlaşılmaktadır.
Diğer bir tanıma göre ise „bilgi bir kişinin zihninde yararlı işler yapmasına
yarayan, konu ile ilgili çeşitli verilerden yola çıkılarak yapılmış çıkarımdır.‟37
Verinin
önceden belirlenmiş yöntemler kullanılarak işlenmesi ile elde edilen sonuca bilgi
denir.38 Uydudan gelen „bir‟ ve „sıfır‟lardan oluşan elektronik veri örneğinde, bu
verinin işlenmesi ile oluşturulan bir görüntü ya da ses dosyası bilgiye bir örnektir.39 Bu
tanımlardan çıkarılacak sonuç, verinin işlenmesi ile bilginin üretildiğidir.
1.2.3.3. Veri, Bilgi ve İstihbarat Arasındaki İlişki
Ham verinin tek başına karar verme sürecine katkısı bazen büyük olabilir,
bazen de sınırlıdır ya da hiç yoktur. Örneğin beklenen bir düşman saldırısının zamanını
belirten küçük bir veri karar vermede çok önemli bir parçadır. Ancak karmaşık
sorunların çözümünde ham veri yeterli olmayacaktır.40 Onun önce farklı kaynaklardan
gelen verilerle birleştirilerek bilgiye, sonra istihbarata dönüştürülmesi gereklidir. Ham
veri toplandıktan sonra işlendiği zaman bilgi halini alır ve veriden daha yararlı hale
gelir. Fakat bu bilgi konu ile ilgili diğer bilgilerle ilişkilendirildiğinde ve analizcilerin
deneyimleri ile yorumlandığında, istihbarat meydana gelir. Bu ise karar vermeye hem
veriden, hem de bilgiden çok daha fazla katkı sağlayacaktır.
Veriden yola çıkılarak istihbarata ulaşma sürecinin kavranabilmesi için
öncelikle veri ile bilgi arasındaki ilişkinin kurulmasında yarar vardır. Yukarıda veri ile
bilgi kavramları tanımlanmıştır. Aşağıdaki örnekler ise bu kavramlar arasındaki ilişkiyi
göstermektedir.
i) Müşterilerin gelir düzeylerine göre sıralanmış isim ve adres listesi bir
bilgidir. Bu bilginin parçaları olan isimler, adresler ve gelir miktarları birer veridir. Bu
37 Max Boisot ve Agusti Canals, “Data, Information and Knowledge: Have We Got It Right?”, Journal of
Evolutionary Economics, Vol. 14, (2004), p. 47. 38 John Peters, ibid., p. 23. 39 Thomas Quiggin, ibid.,p. 51. 40 J. Ransom Clark, Intelligence and National Security, Westport Connecticut: Praeger Security International,
2007, s. 47.
18
listedeki veri parçaları - isimlerin adreslerin ve gelirleri gösteren sayıların her biri - tek
başına bir yarar sağlamayacaktır ancak bir araya getirilerek sıralanmış bir liste şekline
sokulduğunda anlam ifade etmektedir.
ii) Bir şehirdeki semtlerin harita üzerinde nüfus yoğunluğuna göre renklerle ve
sayılarla gösterimi bilgidir. Harita üzerindeki semt isimleri, sınırlar ve nüfuslar birer
veridir.
Bilginin derlenmesinin ardından istihbaratın üretilmesi gelmektedir. Ancak
istihbarat, veri ve bilgi gibi durağan bir kavram değildir. İstihbarat, elde edilen
bilgilerden yola çıkılarak gelecekte olacakları, rakip ve hasımların hareket tarzlarını
tahmin ve hesap etmektir41
. Bu tahmin sayesinde atılacak adımların neler olacağına
karar verilebilmektedir. Örneğin yukarıdaki veri ve bilgi örnekleri ile devam edilirse,
gelecek ay araç kiralama ya da sigorta poliçe süresi dolacak kişi ya da şirketlerin listesi
bir istihbarattır. Bu istihbarata göre hedef kitle ile iletişime geçip ürün pazarlama
çalışması yapılabilecektir. Aynı şekilde şehirdeki nüfus yoğunluğu haritası ile nüfusun
gelir düzeyi ve tüketim alışkanlıklarının analizi sonucunda elde edilecek istihbarat, bu
semtlerde mağaza açmayı planlayan şirketlerin karar vermesinde yararlı olacaktır. Bu
harita bilgisi ile semtlerde işlenen suç oranı bilgisinin analiz edilmesi sonucunda ise
örneğin polis karakolu kurulacak noktalar belirlenebilecektir.
Veri, bilgi ve istihbarat arasındaki ilişki ABD Genelkurmay Başkanlığı
tarafından Şekil-1‟de görüldüğü gibi tanımlanmıştır. Bu tanımlamaya göre istihbarat
ajanlarının operasyon sahalarından topladığı gizli/açık veriler işlenerek bilgi
oluşturulmakta, bu bilgi ise analizciler tarafından istihbarata dönüştürülmektedir.
41 Peters, s. 23.
19
Şekil 1: Veri, Bilgi ve İstihbarat Arasındaki İlişki. Kaynak: U.S Joint Chiefs of Staff, Joint Publication 2-0: Joint Intelligence, 22
Ekim 2013, s. I-2.
Veri, bilgi ve istihbarat arasındaki ilişki konusunda verilecek yeni bir örnek,
konuyu daha anlaşılır hale getirecektir. Bir kişinin eline bazı rakam ve harflerden oluşan
şifrelenmiş bir metin geçtiğinde bu metin onun için bir anlam ifade etmeyecektir. Bu
şifreli metin ve metni çözmede kullanılacak olan şifrenin kendisi iki farklı veridir. Bu
kişi bu metni şifre ile çözdüğünde elde edeceği metin ise bilgi olacaktır.42 Ancak
çözümlenmiş bu metnin içeriği örneğin „kedi yorgun‟ gibi bir cümle olduğunda kişinin
zihninde yorgun ve bitkin bir kedi canlanacaktır. Bu nedenle karar verme sürecinde
bilginin kendisi de, tıpkı veri gibi yararlı olmayacaktır. İstihbarat analizcisinin görevi de
burada başlamaktadır. Analizci deneyimlerinden ve sezgilerinden yararlanarak bu
ifadeyi araştırmakta olduğu konu ile ilişkilendirecek, sonuçta bir terör örgütüne karşı
yapılmış bir operasyondan dolayı örgütün askeri gücünün ve moral durumunun düşük
olduğu sonucuna varacaktır. Analiz sayesinde ulaşılan bu sonuç ise istihbarattır. Bu
istihbaratın sağlayacağı avantajlı durumdan yararlanmak için belki de bitirici bir
operasyon planlanacak ve örgütün dağılması sağlanacaktır.
42 Boisot ve Canals, s. 44. Kaynakta “data”, “information”, ve “knowledge” kavramlarını tanımlamak için bu
örnekten yararlanılmıştır. Bu kavramların istihbarat sürecine de uygun olduğu değerlendirilerek kaynaktaki
“knowledge” terimi, çalışmada “istihbarat” olarak değiştirilmiştir.
20
ABD Genelkurmay Başkanlığının veri, bilgi ve istihbarat arasındaki ilişkiyi
tanımlayan şeması ile yukarıdaki örnekte verilen veri işleme süreçlerinden
yararlanılarak aşağıdaki şekil oluşturulmuştur.
Şekil 2: Verinin, Bilgiye ve İstihbarata Dönüştürülmesi.
Şekil 2‟deki süreç kullanılarak çeşitli verilerden farklı istihbarat ürünleri
üretilebilecektir. Uydudan gelen, „bir‟ ve „sıfır‟ rakamlarının bir araya gelmesinden
oluşturulan veri örneğine devam edilirse, bu verinin işlenmesi sonucunda ortaya
çıkarılacak resim bilgiye örnektir. Bu resim bir kışladan çıkan tanklar ve zırhlı
araçlardan oluşan büyük bir askeri konvoyun görüntüsü olabilir. Bu önemli bir bilgi olsa
da, analizcinin tek başına bu görüntüden çıkarabileceği anlam sınırlı ve faydasız
olabilir. Fakat farklı kaynaklardan gelecek başka bilgiler - ülkenin diplomatik ilişkileri
ile ilgili açık kaynak bilgiler, ülkedeki başka askeri hareketliliklere ilişkin görüntüler -
bir araya getirildiğinde, analiz ekibinin deneyimleri sayesinde, izlenen ülkenin komşu
ülkeye bir saldırı hazırlığında olduğu sonucuna varılabilir. Bu sonuç istihbarattır ve veri
ile bilgiden daha değerlidir.
21
1.2.4. İstihbarat Çarkı
İstihbaratın tanımları, bu tanımlar içinde geçen istihbarat üretim süreçleri,
verinin bilgiye ve istihbarata dönüşümü bir araya getirildiğinde istihbarat çarkı ya da
diğer adıyla istihbarat döngüsü meydana gelmektedir. Bu sürecin bir çark ya da döngü
şeklinde tanımlanmasının nedeni ise, istihbaratın kesintisiz bir süreç olmasıdır. Ancak
istihbaratın tanımı gibi istihbarat çarkı da farklı kaynaklarca farklı şekillerde
sunulmuştur. Örneğin Şekil-3‟te görüldüğü gibi, MİT43 istihbarat çarkını dört aşamalı,
FBI44 ise altı aşamalı olarak tanımlamıştır. MİT istihbarat ihtiyaçlarının tespiti ve
toplama çalışmalarının yönlendirilmesi aşamalarını tek aşama olarak ele almıştır.
Ayrıca işleme, değerlendirme ve analiz aşamalarını da tek bir işleme sürecine
indirgemiştir. Özdağ ise bu çarkı sekiz aşamalı olarak tanımlamıştır.45 Bu farklılıklar
nedeniyle istihbarat çarkının aşamalarını farklı kaynaklardan yararlanarak analiz
etmekte fayda vardır.
Şekil 3: MİT ve FBI İstihbarat Çarkları. Kaynak: MİT , “İstihbarat Oluşumu”, http://www.mit.gov.tr/isth-olusum.html (14
Aralık 2015).; FBI, “Intelligence Cycle”, https://www.fbi.gov/about-
us/intelligence/intelligence-cycle (23 Haziran 2015).
43 MİT , “İstihbarat Oluşumu” s.1. 44 FBI, “Intelligence Cycle”, https://www.fbi.gov/about-us/intelligence/intelligence-cycle (23 Haziran 2015). 45 Özdağ, s. 327.
http://www.mit.gov.tr/isth-olusum.html%20(14https://www.fbi.gov/about-us/intelligence/intelligence-cyclehttps://www.fbi.gov/about-us/intelligence/intelligence-cyclehttps://www.fbi.gov/about-us/intelligence/intelligence-cycle
22
1.2.4.1. İstihbarat İhtiyaçlarının Tespiti ve Toplama Çalışmalarının
Yönlendirilmesi
İhtiyaçların neler olduğu belirlenmeden hangi bilginin toplanacağı da elbette
bilinemeyecektir. Bu nedenle çarkın ilk evresi istihbarat ihtiyaçlarının tespiti ve
tanımlanmasıdır. İhtiyaçların tanımlanması, hangi konularda istihbaratın nasıl katkıda
bulunabileceğinin belirlenmesi ve bu konular arasında bir öncelik sıralamasının
yapılmasıdır.46 FBI istihbarat ihtiyaçlarını „ulusun güveliği için bilinmesi gerekenler‟47
olarak tanımlamaktadır. İstihbarat ihtiyaçları, karar vericilerin karşılaştıkları sorunlar ve
politik hedefleri doğrultusunda belirlenmelidir. Örneğin MİT faaliyetlerinin başlangıç
noktası, Cumhurbaşkanı, Başbakan, Genelkurmay Başkanı, Milli Güvenlik Kurulu
Genel Sekreteri ile ilgili bakanlıkların istihbarat istek ve ihtiyaçlarıdır.48 FBI gibi ABD
istihbarat servislerinin üreteceği istihbarat ihtiyaçlarını ise, başkandan ve ulusal
güvenlik uzmanlarından alınan emirler doğrultusunda Ulusal İstihbarat Direktörü
belirlemektedir.49
Özdağ‟a göre „istihbarat ihtiyaçlarının belirlenmesi tamamen politik karar
alıcılara bırakılmamalıdır; çünkü onlar işleri gereği her konuyu yüzeysel olarak
bilmektedir ve hiçbir konunun uzmanı değildir. Bu nedenle istihbarat yöneticileri, karar
alıcılara hangi konuda hangi tür istihbarata ihtiyaç duydukları konusunda tavsiyelerde
bulunmalıdır.50
46 Lowenthal, s. 56-57. 47FBI, “Intelligence Cycle” s.1. 48MİT, “İstihbarat Oluşumu”, s.1. 49FBI, “Intelligence Cycle”, s.1. 50 Özdağ, s. 329.
23
Şekil 4: Politika ile İstihbarat Arasında Olması Gereken Yarı Geçirgen Zar.
Kaynak: Lowenthal, s. 18.
Lowenthal ise istihbarat yönetiminin, politik karar alıcıların alanına
girmemelerini tavsiye etmektedir. Politika ile istihbarat arasında yarı geçirgen bir zar
olması gerektiğini belirtmektedir. Lowenthal‟a göre, Şekil 4‟te görülen bu yarı geçirgen
zar siyasilerin istihbarat alanına girmesine izin vermeli, istihbaratçıların politik alana
girmelerini ise engellemelidir. Böylece istihbarat yöneticilerinin politikleşmesinin ve
kendi politik idealleri doğrultusunda istihbarat üreterek yöneticileri etkilemesinin önüne
geçilmiş olacaktır. Bu nedenle karar alıcılar kendilerine sunulan istihbarat ile hareket
edip etmemekte serbest olmalıdırlar.51
1.2.4.1.1. İhtiyaçların Önceliklerinin Belirlenmesi
Ülkelerin çok sayıda iç ve dış güvenlik kaygıları ile bu kaygıların doğurduğu
istihbarat ihtiyaçları vardır. Ancak personel ve zaman sınırlı olduğundan, istihbarat
kaynaklarınca ihtiyaçların tümüne aynı anda cevap verilememektedir. Sınırlı
kaynakların etkin kullanımı için ihtiyaçların önceliklerinin belirlenmesi gerekmektedir.
Bazı konular ülkeler için doğal ve uzun vadeli olarak önceliklidir. Bazılarının önceliği
ise zamana ve şartlara göre değişebilir. Örneğin soğuk savaş döneminde Sovyetler
Birliği ABD için her zaman birinci öncelikli konu olmasına rağmen, Sovyetler
Birliğinin dağılmasından sonra bu öncelik yok olmuştur. Terörizm konusu ise ABD için
11 Eylül 2001‟den önce arka plandaki bir konu iken, 11 Eylül‟den sonra ani bir şekilde
ön sıralara yükselmiştir.
51 Lowenthal, s. 18.
24
İstihbarat ihtiyaçlarının önceliklerini karar alıcılar politik önceliklere göre
belirlemektedirler. Bu öncelik ise Şekil 5‟in sol tarafındaki grafikte görüldüğü gibi,
tehditlerin gerçekleşme olasılığı ve tehdidin büyüklüğü ile doğru orantılıdır. Tehditlerin
olasılığı, önemi ve önceliği arasındaki ilişkiye aşağıdaki örnekler verilebilir.
Şekil 5: İstihbarat İhtiyaçlarının Önceliğinde Olasılık-Tehdit İlişkisi. Kaynak: Lowenthal, s. 18.
i) Düşük önem, düşük olasılık: Norveç gibi refah seviyesi yüksek, terörizm
sorunu yaşamayan bir ülkede bir terör saldırısı yaşanma olasılığı düşüktür. Bu tür bir
saldırı gerçekleşse bile, Norveç ile komşu olmayan ve herhangi bir stratejik ortaklığı
olmayan bir Afrika ülkesi için önemi de düşük olacaktır. Hem gerçekleşme olasılığı
hem de önemi düşük olan bu durum, anılan Afrika ülkesinin istihbarat servislerinin
öncelikler listesinde yer almayacaktır.
ii) Yüksek önem, düşük olasılık: Nükleer silah gücü olan bir ülkenin,
diplomatik kriz yaşadığı bir ülkeye nükleer bomba atması tehdidinin önemi yüksektir.
Ancak böyle bir davranışın olasılığı düşüktür.
iii) Düşük önem, yüksel olasılık: Küçük bir Afrika ülkesinde yaşanacak siyasi
istikrarsızlığın olasılığı büyüktür, ancak bunun diğer kıtalardaki ülkeler için önemi
düşük olacaktır.
25
iv) Yüksek önem, yüksek olasılık: Uzun yıllar boyunca ülke sınırları içinde
terörizm sorunları ile mücadele eden bir ülkenin kalabalık bir şehrinde, terör örgütünce
bombalı saldırıda bulunulması olasılığı büyüktür. Bu tür bir saldırı tehdidinin önemi de
yüksektir. Bu nedenle bu konudaki istihbarat ihtiyacının önceliği diğerlerinden yüksek
olacaktır.
İstihbarat yöneticilerinin de tavsiyeleri doğrultusunda istihbarat ihtiyaçlarının
ve önceliklerinin belirlenmesinden sonra, ihtiyaç duyulan istihbaratın üretilebilmesi için
gerekli haber ve verinin toplanması aşamasına gelinecektir.
1.2.4.2. Veri ve Haberlerin Toplanması
Veri ve haber toplama aşaması, belirlenen istihbarat ihtiyaçları doğrultusunda
gerekli ham veri ve haberlerin toplanması çalışmalarını içermektedir. Sorgulama, teknik
ve fiziki takip, gizli ajan görevlendirme, basın, yayın, İnternet ve sosyal medya gibi açık
kaynakların taranması bu aşamanın örneklerindendir.52 Toplama, istihbarat çarkının en
maliyetli adımıdır. Çünkü veri toplama, toprağın derinliklerinden petrol çıkarmaya
benzer ve ne kadar derinlere inilirse maliyet o kadar artacaktır.53 Bu maliyet istihbaratın
türüne göre de değişebilmektedir. Örneğin teknik istihbarat hem çeşitli teknolojik
donanımı, hem de yeterli sayıda yetişmiş personeli gerektirdiğinden, sosyal medya
üzerinden veri toplamaya oranla daha maliyetlidir. Bu yüzden bütçe ve kaynak
planlayıcılar en çok bu aşamaya odaklanmaktadırlar.54
Toplanacak bilginin niteliğini istihbarat ihtiyaçları belirlemektedir. Örneğin bir
siber saldırı tehdidiyle ilgili olarak sinyal istihbaratı yapmak en uygunu olur. Ayrıca
farklı analizciler de farklı bilgi türlerini tercih edebilirler. Bunun için çarkın sonraki
aşamalarında görevli analizciler sürecin tersine hareket ederek veri toplayıcı ekibe geri
beslemede bulunabilir, eldeki verilerden farklı ve yeni veri/haberlerin toplanmasını
talep edebilirler.
52 FBI, “Intelligence Cycle”. 53 Michael Herman, Intelligence Power in Peace and War, Cambridge: Cambridge University Press, 1996, s. 40. 54 Lowenthal, s. 45.
26
Toplanacak bilginin miktarı konusunda, “ne kadar çok bilgi toplanırsa o kadar
iyi istihbarat yapılır” düşüncesi tam olarak doğru da değildir, yanlış da değildir.55 Bu
miktar ihtiyacı karşılayacak kadar çok ama analize imkân tanıyacak kadar da sınırlı
olmalıdır. Çünkü konu ile ilgisi olmayan çok fazla veri, analizcilerin odaklanmasını
engelleyebilecektir. Özellikle çalışmanın konusu olan sosyal medya istihbaratında
İnternet ortamından toplanan aşırı miktardaki veri, analizcilerin bu veriler içinde
kaybolmasına neden olabilecektir. Toplanan fazla miktarda bilgi iyi işlenir ve analiz
edilirse mutlaka faydalı olur. Ancak bu durum işleme ve analiz görevinin de ağırlaşması
demektir. Bu nedenle toplanan bilginin çoğu işlenip kıymetlendirilemeden
kalabilecektir. Fakat ele geçen bir veri/haberin konu ile doğrudan ilgisi görülmese bile
sorunun çözümünde eksik parçaları tamamlayabileceği gerçeğini de unutmamak
gerekir. Çünkü Aydın‟a göre bilginin önemlisi önemsizi yoktur.56 Birisi için gereksiz
olan bir ipucu, istihbaratçı için önemli bir sorunun cevabı olabilir. Bu aşamada hangi
verinin ne kadar yararlı olacağına karar vermek, toplanacak verinin kapsamını ve
miktarını belirlemek, istihbaratçıların uzmanlık alanının bir parçasıdır.
1.2.4.3. İşleme ve Değerlendirme
Çeşitli toplama yöntemleri kullanılarak elde edilen ham veri ve haberler, henüz
istihbaratçının kullanımına hazır değildir. Tıpkı ham petrolün kullanılabilmesi için önce
rafine edilmesi gerektiği gibi, toplanan ham verilerin de önce işlenip değerlendirilmesi
gerekmektedir.57 Toplama aşamasında ele geçirilen şifreli bir mesaj ya da ikili sayı
sisteminden oluşan sayısal veri işlenmemiş şekliyle bir anlam ifade etmeyecektir. Bu
nedenle bu ham verilerin şifreleri çözümlenmeli, sayısal veriler de ses ya da görüntü
biçimine dönüştürülmelidir.58 Benzer şekilde yabancı dildeki bir ses kaydı ya da
konuşma metni de istenilen dile çevrilmelidir. Üretilen bu bilgiler konu ile ilgisine,
önemine ve güvenilirlik derecesine göre sınıflandırılmalı, analizciye bu şekilde
sunulmalıdır.
55 Lowenthal, s. 45. 56 Nurullah Aydın, İstihbarat ve İstihbaratçı, 1. Basım, İstanbul: Paraf Yayınları, 2010, s. 19. 57 Herman, s. 40. 58 Veriyi önce bilgiye sonra istihbarata dönüştürme sürecine “Veri, Bilgi ve İstihbarat Arasındaki İlişki” başlığı
altında ayrıntılı olarak yer verilmiştir.
27
Veri toplama ve işleme aşamalarının hepsi çok önemli olduğundan, bunlar
arasında kesin bir önem sıralaması yapmak güçtür. Ancak en azından aşamalar arasında
bir dengenin gözetilmesi, bazı çalışmaların sunacağı faydalardan yoksun kalınmasını
önleyecektir. Lowenthal ABD istihbarat topluluğunun faaliyetlerinde, toplama ve
işleme aşamaları arasındaki dengenin gözetilmediğinden yakınmaktadır.59 Toplama
faaliyetlerine çok daha fazla önem verilmesi ve kaynak ayrılması, buna karşın işleme ve
değerlendirme çalışmalarının zayıf kalması, işlenemeyecek kadar çok veri ve haberin
toplanmasına neden olmaktadır. İşlenip değerlendirilemeyen bu veriler ise istihbarat
sürecine katkıları olmayacağından yok hükmündedir ve kaynak israfıdır.
1.2.4.4. Analiz ve Üretim
Analiz, istihbaratın üretildiği zihinsel bir faaliyettir. Tıpkı lego parçalarının
uygun yerlere konarak büyük resmin oluşturulması gibi analiz ve üretim aşamasında da
veri, haber ve bilgi parçaları uygun şekilde birleştirilerek bir görüş oluşturulmaktadır.
Bu nedenle analizde insan unsuru ve insanın zekâ, eğitim, deneyim, yargı yeteneği,
mantığı ve sezgileri önemlidir.60
Analizcilerin eğitimi ve eğitimlerinden sonraki dönemde fikirlerinin oluşumu
önemli bir husustur. Zira çelişkili durumlarda analizciler mesleki eğitimlerine ve
tecrübelerine göre karar verebilirler. Kabul etmek gerekir ki, analizcilerin de duyguları
ve tutkuları vardır ve bu, bazı konulara daha fazla odaklanmalarına neden
olabilmektedir. Bu onların dürüst olmamaları anlamına gelmez ama istihbarat
yöneticileri ve karar vericiler bu durumu göz önünde bulundurmalıdırlar.
Analizciler bilgi toplama önceliklerinin belirlenmesinde önemli rol üstlenirler.
Ulaşmak istedikleri istihbarat ürününde eksik parçaların olduğunu gördüklerinde,
veri/haber toplama aşamasına geri besleme yaparlar ve ihtiyaç duyulan bilgileri toplama
ekibine bildirirler. Bu nedenle analizcilerle bilgi toplama arasındaki ilişkiyi geliştirmek,
ideal bir istihbarat çarkının tamamlanmasını sağlayacaktır. Bu ideal seviye, toplama
çalışmalarının analizcilerin ihtiyaçlarına göre yapılmasıdır.
59 Lowenthal, s. 46. 60 Özdağ, s. 363.
28
Aynı konu üzerinde farklı analiz gruplarının çalışması durumunda, bu grupların
birbirleri ile rekabete girmeden, paylaşım ve dayanışma ortamında çalışmaları daha hızlı
ve başarılı sonuçlar verecektir. Analiz grupları arasındaki paylaşım eksikliğinden dolayı
çabuk ve doğru sonuçlara ulaşılamamasına örnek olarak, ABD istihbarat topluluğunun
11 Eylül saldırıları öncesindeki istihbarat zafiyeti ve Irak‟ın elinde kitle imha silahları
olduğu konusundaki yanlış bilgiler verilebilir.61 Yaşanan bu olumsuzluklardan sonra,
ABD‟deki istihbarat topluluklarının analiz grupları arasında bilgi paylaşımını artıracak
işbirliğine daha fazla önem verilmeye başlanmıştır.
1.2.4.5. Yayım ve Kullanım
İstihbaratı üreticilerden tüketicilere iletme yani yayım aşaması kısa ve anlık
bilgilendirmeler, günlük bilgilendirmeler, haftalık ve aylık raporlar olarak
gerçekleştirilir. Yayımlanacak istihbarat bazı ölçütler bakımından değerlendirmeye
sokularak rapor ve sunumlar hazırlanmalıdır. Bu ölçütler istihbaratın önemi, aciliyeti,
hangi seviyedeki karar vericiye sunulacağı, en uygun sunum şekli (sözlü, görsel, rapor
vb.), detayı ve uzunluğudur.62 Bu ölçütler elde edilen istihbaratın türüne, ilgili olduğu
konuya, kapsamına, seviyesine ve ivedilik durumuna göre değişecektir. Aynı istihbaratı
geniş bir karar verici yelpazesine farklı biçimlerde ve farklı detaylarla sunmak bir
yöntem olabilir. Bu biçimler ve detaylar, karar vericinin ihtiyacına, önceliğine ve
tercihine göre belirlenecektir.
Bazı kaynaklar istihbarat çarkında kullanım aşamasına açıkça yer
vermemektedirler. Örneğin MİT döngüyü “İstihbaratın Yayımı ve Kullanılması”
aşaması ile tamamlarken, FBI ise bu aşamaya “yayım” adını vermiştir. Ancak her