95 HADİSLERLE İSLÂM MUKADDİME III. HADİS ve SÜNNETİN ANLAŞILMASINDA TEMEL İLKELER İslâm’ın ilk asırlarından günümüze kadar “sünnet” ve “hadis” söz- cüklerine yüklenen anlamlar farklı olmuştur. Sözlük anlamına uygun olarak sünnet daha çok davranış ile ilgili bir kavram olarak görülürken; hadis sözlü ve yazılı rivayetlerin adı olarak anlaşılmıştır. Bu çerçevede Hz. Peygamber’in söz ve fiillerinin sözlü rivayetleri hadis , uygulanagelen söz ve filleri de sünnet adını almıştır. Buna göre hadisleri ve sünneti anlamanın temel ilke ve esaslarını iki ayrı başlık altında ele almak mümkündür. Sünnet ve hadisin nasıl anlaşılması ve yorumlanması gerektiği ko- nusu, İslâm tarihi boyunca Müslüman bilginlerin üzerinde durdukları en önemli konulardan biri olmuştur. Hadis ve sünnetin anlaşılmasına yöne- lik bu ilmî çabalar günümüz araştırmacıları tarafından da bilimsel yön- temlerle sürdürülmektedir. A. HADİSİN ANLAŞILMASI Bu bölümde hadis anlaşılmasındaki temel ilke ve esaslar dört başlık halinde özet olarak sunulacaktır. i. Genel İlke ve Esaslar ii. Hadis Metinleri Bağlamında Özel İlke ve Esaslar iii. Metin Dışındaki Unsurlarla ilgili İlke ve Esaslar iv. Hadislerin Ana Konularını Dikkate Almak
45
Embed
sünnet hadis, uygulanagelen söz ve sünnet · nusu, İslâm tarihi boyunca Müslüman bilginlerin üzerinde durdukları en önemli konulardan biri olmuştur. Hadis ve sünnetin
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
95
HADİSLERLE İSLÂM
MUKADDİME
III. HADİS ve SÜNNETİN ANLAŞILMASINDA TEMEL İLKELERİslâm’ın ilk asırlarından günümüze kadar “sünnet” ve “hadis” söz-
cüklerine yüklenen anlamlar farklı olmuştur. Sözlük anlamına uygunolarak sünnetdahaçokdavranış ile ilgilibirkavramolarakgörülürken;hadissözlüveyazılırivayetlerinadıolarakanlaşılmıştır.BuçerçevedeHz.Peygamber’insözvefiillerininsözlürivayetlerihadis,uygulanagelensözvefilleridesünnetadınıalmıştır.Bunagörehadislerivesünnetianlamanıntemelilkeveesaslarınıikiayrıbaşlıkaltındaelealmakmümkündür.
i. GenelİlkeveEsaslarii. HadisMetinleriBağlamındaÖzelİlkeveEsaslariii. MetinDışındakiUnsurlarlailgiliİlkeveEsaslariv. HadislerinAnaKonularınıDikkateAlmak
HADİSLERLE İSLÂM
MUKADDİME
96
i. Genel İlke ve EsaslarHadislerin İslâm’ın Bütünlüğü İçerisinde Okunması, Anlaşılması ve
“vahiy”, “Kur’an”, “peygamberlik” ve “sünnet” bütünlüğü içerisindesağlıklı bir sünnet-hadis anlayışına sahip olmaktır. Şüphesiz İslâmdininin bilgi kaynaklarını teşkil eden temel dinîmetinler içerisindehadisler,enöndegelenmetinlerdirveçokönemlibiryertutar.Ancakhiçbirhadis,dinîmetinleriçerisinde,diğerlerindenbağımsızmüstakilbirmetindeğildir.Ziraherhadis,“sünnet”olarakadlandırılanveHz.Peygamber’in örnek yaşantısını ifade eden bütünün sözlü veya yazı-lıparçasıdır.Sünnetise,peygamberliğinzorunlusonucudur.Birpey-gamberiherhangibirinsandanayıranenönemlihusus,Allah’tanva-hiyalmasıdır.Kur’an,İslâm’ınyegânemukaddeskitabıdır.Dolayısıylahadisleri Kur’an ile birlikte düşünmek ve bütüncül olarak ele almakhadislerinanlaşılmasıiçinhayatîönemihaizdir.Bubağlamdahadisler,İslâm’ıngenel esasları ilediningenel çerçevesi, vahiy,peygamberlik,sünnetingenelesasları,İslâmdinininAllah,âlem,varlık,bilgi,ahlâkve insan tasavvuruyla iç içe geçmiş bir anlam ilişkisine sahiptir. Bunedenlehadisler,ancakbubütünlükiçerisindeokunduğundasağlıklıbiranlamamümkünolabilir.
Hadisleri Kur’ân-ı Kerîm ile Birlikte Ele AlmakBir hadisianlamayaçalışırkenvedeğerlendirirkengözönündebulun-
167EbûHanîfe,Nu’mânb.Sâbit,el-Âlim ve’l-müteallim,(İmam-ı A’zam’ın Beş Eseri” içinde),s.26-27(Krş.Ünal,İsmailHakkı,İmam Ebû Hanîfe’nin Hadis Anlayışı ve Hanefî Mezhebinin Hadis Metodu,s.85).168En’âm,6/164.169B1288Buhârî,Cenâiz,32;M2150Müslim,Cenâiz,23rivayetileilgilibaşkaaçıklamalarveyorumlardavardır.Bkz.ez-Zerkeşî,el-İcâbe: Hz. Âişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler,s.38-42;Görmez,Mehmet,Sünnet ve Hadisin Anlaşılmasında ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu,s.175.170Bukonudadetaylıbilgiiçinbkz.Çakın,Kâmil,Hadislerin Kur’an’a Arzı Meselesi, AÜİFD,S.XXXIv(1993),s.237-262;Polat,Selahattin,Hadis Araştırmaları,s.267-276;Keleş,Ahmet,Hadislerin Kur’an’a Arzı,s.193-257.171B514Buhârî,Salât,105;M1143Müslim,Salât,270.172ez-Zerkeşî,Hz. Âişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler,s.57.
Hadislerin Kur’anla karşılaştırılması fikri, Hz. Peygamber’in vesahâbenin ileri gelenlerinin bu yöndeki uygulamalarına dayanmak-tadır. Rivayet edildiğine göre İbn Abbâs bir gün Hz. Âişe’ye gelmişveHz.Ömer’dennaklenHz.Peygamber’in,“Allah, geride kalan yakın-larının arkasından ağlaması nedeniyle mümine azap eder.”buyurduğunusöylemişti.BununüzerineHz.Âişe,“حسبكم ”�لقر�آن “SizeKur’anyeter.”diyerekbukonudaKur’an’dakibilgileridegözönündebulundurma-larını tavsiyeetmiş,ardındansuçunşahsiliği ilkesineatıftabulunan,“Hiçbir günahkâr başka bir günahkârın günah yükünü yüklenmez.”mealin-dekiâyeti168okuyarakilgilihadisineksikveyanlışolaraknakledildi-ğinibelirtmiştir.169
s. 82.174Ünal,İsmailHakkı,İmam Ebû Hanîfe’nin Hadis Anlayışı
ve Hanefî Mezhebinin Hadis Metodu,s.131.
175Bukavramlarvekonuhakkındakapsamlıbir
çalışmaiçinbkz.Çakan,İ.Lütfi,Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları,
s. 151.
bütünlüğüiçindekianlamı,Müslümanlarıntarihiçindebuhadismetin-denneanladıklarıiletamolarakkavranabilir.173Bunedenlehadisleride-ğerlendirirkenonlarıngerekMedinedevrinde,gerekse sonrakidevirler-denasılanlaşıldığını,gündelikhayatınasıletkilediğini,davranışanasıldönüştüğünü, bireylerin ve toplumunhayatında nasıl bir etkimeydanagetirdiğinitespitetmekoldukçaönemlidir.“MedineliilkMüslümanlarınuygulamasıvetatbikatı”mânâsınagelen“amel-i ehl-i Medine”nin fıkhîko-nulardahükümkaynağıolarakMâlikîMezhebi’ndeözelbiryeriolmasınınnedenibudur.Hanefîfakihlerininfıkhîhükümlerekaynaklıkedendelillerarasındatoplumdayerleşikhalegelmişolan“marufsünnet”i174dedikkatealmalarıburadanilerigelmektedir.
Hadis rivayetleri, tarihboyunca İslâmcoğrafyasınınmuhtelifböl-gelerinde pek çok anlayışın oluşmasına ve şekillenmesine de katkıdabulunmuştur.Meselâ, resim/tasvirkonusuyla ilgilihadisler, İslâmme-deniyetindekisanatalgısınıderindenetkilemiş,İslâm’aözgüözelsanatdallarınavücutverdiğigibievrenselsanatformlarınadaözgünkatkılarsunmuştur.
Hadisleri İslâm’ın Evrensel-Küllî Esasları ile Birlikte Anlamak İslâmdinininaklîçıkarımlarvenaklîdelillervasıtasıylaoluşan te-
melilkeveesasları,evrenselküllîkaidelerivardır.Hadisler,İslâmdininininanç,ibadet,ahlâkvehukukesaslarınıbelirleyentevhid,hak,adalet,eşit-lik,maslahat,kolaylık,uygulanabilirlik,insanonurunasaygıgibipekçoknaklîveaklîdeliledayananküllîtemelesaslarıışığındaanlaşılmalı;haya-tınvarlıksebebi,insanınyaratılışgayesivediningönderilişhikmetigibimakâsıdu’ş-şerîabağlamındadeğerlendirmeyetâbitutulmalıdır.Hadislerinşâri’ingenelmaksatlarıileümmetinumumîmaslahatlarınıbelirleyentemelesaslarlauyumiçerisindeolmasınadikkatedilmelidir.Hz.Peygamber’dennakledilensahîhbirhadisinbuküllîesaslaraaykırıdüşmesisözkonusuolamaz.Şayetbirhadisilesözkonusuilkelerarasındabirihtilâfveçelişkiolduğu tespitedilirse,budurumdacemve telif (uzlaştırma), tercih, nesh, tevakkufveterkgibihadisbilginlerininhadislerarasındakiihtilâfıngide-rilmesineyönelikolarakuyguladıklarıilmîbakımdanuzlaştırmayöntemidevreyegirer.175Zirasözkonusubuilkelerkat’î bilgi,haber-ivâhidlerisezannî bilgi ifade eder. Kat’î/kesin olan ile zannî/ihtimalli olan çatışırsa,elbettekat’îolantercihedilir.
Hadisleri Aklî Çıkarım İlkeleri ile Birlikte AnlamakHadismetinlerinideğerlendirmedebaşvurulanyollardanbirideriva-
yetleriaklınaçık,genelveherkestarafındankabuledilenilkelerinearzet-mektir.Öncelikle,Hz.Peygamber’eaidiyetisahîholanbirrivayetin,aklınsarihilkeleriyleçelişmeyeceğidüşüncesiningenelanlamdakabulgördüğüvurgulanmalıdır.Budurumdaaklaaykırıhadislermerdûdveyamevzuola-rakdeğerlendirilmektedir.Meselâ,EbûHüreyre’nin,“Kim bir cenaze yıkar-sa gusletsin, kim de cenazeyi taşırsa abdest alsın.”şeklindekirivayetiniduyanHz.Âişe,“Müslümanlarınölülerinecismiki?Birtahtaparçasını(tabutu)taşımakla birisine ne (diye abdest) almak gereksin?” demekten kendinialamamıştır.176Ancakhadislerinakılölçütlerinearzedilmesindebazıhu-suslaradikkatedilmelidir.Herşeydenönceburadasözkonusuolanakıl,aklıselimdir;yaniyönlendirilmemiş,tarafgirliktenuzak,safvedışetkiler-denkorunabilmişakıldır.Hadislerinmuhatabıolankişilerinbeşerolmala-rındankaynaklananöznelliklerinedeniylebazenakılölçütlerininkişidenkişiyedeğişenbirdurumarzettiğiaçıktır.Bunedenleaklaarzederekbirhadisireddetmedenöncemümkünolantümyorumimkânlarınıdeğerlen-dirmekihtiyatlıbiryaklaşımolur.Diğeryandanhadislerdeaklınkavra-masınırınıaşankonulardavardır.Gaybailişkinrivayetlervemüteşâbihhadislerbucümledendir.Buhadislerisırfaklaarzederekdeğerlendirmekuygunbiryaklaşımdeğildir.
Hadisleri Hz. Peygamber’in Gönderiliş Gayesi Çerçevesinde DeğerlendirmekBütün hadisleri, özellikle de yaratılışın başlangıcı, dünyanın sonu,
pitettiğipanzehirdedeğil178kızgınçölünbereketsiztoprağındameydanagetirdiğitoplumunnezahetindeveotoplumuhertürlümânevîkirlerdennasılarındırdığında(tezkiye)ararlar.Onubilenler,büyüklüğünüacvehur-masının hangi hastalıklara şifa olduğunu tespit edişinde değil179 hasta-lıklı kalpleri nasıl tedavi ettiğinde görecek, onunbedenleri tedavi edenbiri (tabîbü’l-ebdân)olmayıp,kalpleritedaviedenbirdoktor(tabîbü’l-kulûb) olduğunuanlayacaktır.HattaonunbüyüklüğünüsadeceBurakilesemayanasılyükselip(urûc)yedikatgöktenasıldolaştığındadeğil,aşağılarınaşa-ğısına(esfel-i sâfilîn)yuvarlanmışinsanlığıyüksekdeğerlerenasılkavuş-turduğundaveyagetirdiğideğerlerin,insanlığınsüflîbirhayattanulvîbirhayatayükselişiiçinnasılbirmi’racvazifesigördüğündearayacaktır.
MeşhurTatarâlimiŞihâbüddinMercânî’ye(1889)göreİslâmPeygam-beri’nin en büyükmucizesi, onun getirdiği davete uygun olarak ortayakoyduğuhayattarzıdır.O,bumucizeyleyeryüzününenbereketsiztop-raklarında,bedevîbirtoplumdanmedenîbirtoplummeydanagetirmiştir.BinaenaleyhResûl-iEkrem’ingetirdiğidaveteuygunolarakyaşamışolma-sı,örnekbirhayatsergilemesi,rivayetlerdeyeralanveonaatfedilenbütünolağanüstülüklerdendahaüstünvedahamuteberdir.
ii. Hadis Metinleri Bağlamında Özel İlke ve EsaslarHadis Metinlerini Konu Bütünlüğü İçerisinde DeğerlendirmekHadislerokunurkenkonubütünlüğünedikkatedilmelidir;yanibir
hadisi o konuda vârid olandiğer hadislerle birlikte ve bir bütünola-rakelealmakgerekir.Hadislerintasnifedilmeyebaşlandığıhicrîikinciasırdanitibarenbellibirkonuyailişkinhadisleribirarayatoplayanki-taplarınyazıldığıbilinmektedir.Meselâ,câmîtürüeserlerhadislerdeyeralansekizanakonuyuiçinealır.Bukonularşunlardır:İman;ibadetvemuâmelât(ahkâm);ahlâkvenefisterbiyesi(rikâk);yeme,içmeveseferâdâbı; tefsir, tarih ve siyer; fizikî, insanî ve ahlâkî nitelikler (şemâil);fitenvemelâhim;peygamberlerinveashâbınmenkıbeleri.180Ayrıcafıkhîhadisleri içeren sünen tarzı kitaplar da kaleme alınmıştır. Bir tek ko-nuylailgilirivayetleritoplayanmüstakilhadiseserleridederlenmiştir.Ancakbu,birkonudakibütünrivayetlerinbueserlerdetoplandığıanla-mınagelmemektedir.Dolayısıylabelirlibirkonudakihadisleribiraradagörmek için,aslîve tâlîbütünhadiskaynaklarındaki ilgili rivayetleribirliktedeğerlendirmekgerekir.
181el-Hatîbel-Bağdâdî,el-Câmi li-ahlâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi’,II,212.182Özafşar,M.Emin,Hadisi Yeniden Düşünmek,s.228.183M901Müslim,Salât,59;M902Müslim,Salât,60;D974EbûDâvûd,Salât,177-178.184B1Buhârî,Bed’ü’l-vahy,1;Buhârî,Talâk,11(babbaşlığında);B54Buhârî,Îmân,41;Buhârî,Îmân,41(bâbbaşlığı);B5070Buhârî,Nikâh,5;B2529Buhârî,Itk,6;B6689Buhârî,Eymânve’n-nüzûr,23;B6953Buhârî,Hıyel,1;B3898Buhârî,Menâkıbü’l-ensâr,45.185Özafşar,M.Emin,Hadisi Yeniden Düşünmek,s.138-139.
Hadisleri Farklı Rivayet ve Tarikleri ile Birlikte Anlamak Ahmedb.Hanbel:“Birhadisinbütüntariklerinibirarayagetirmediği-
nizsüreceonuanlayamazsınız.Hadisinfarklıtarikleribirbiriniaçıklar.”181 demiştir.Hz.Peygamber’denrivayetedilenhersözüveyaondannakledilenherhadiseyipekçokkaredenoluşanbirresmebenzetecekolursak,bütünbukareleribirarayagetirmedennakledilensözüveyahadiseyibütünyön-leriilegörebilmeveanlayabilmeimkânıoldukçasınırlıdır.Ancakrivayetle-rinbütünkareleritamamlanmışresminiverenherhangibirhadiskitabıdamevcutdeğildir.Buaçıdanbakıldığındahadiskaynakları,resmitamamla-yankareleriihtivaetmesiaçısındanhiçkimseninmüstağnikalamayacağıeserlerdir.Ancak resmi tamamlamak için aynıkonudakihadisleri topla-makyetmez;ayrıcakonusuvekaynağıaynıolanrivayetlerintektekfarklıtariklerininbirarayagetirilmesidegerekir.Busayedeherbirisnadınak-tardığıparçametinlerbirleştirilmişve“bütünresim”imkânnispetindebirarayagetirilmişolur.Buişlemesnasındaaynızamandarivayetmetinlerininaslındakimeaitolduğu,metninkimlertarafındanşekillendirildiği,tarihîsüreçiçindeortayaçıkanrâvitasarruflarınınrivayetmetinlerinenasılak-settiğidetespitedilmişolur.Buişlemiçinhicrîikinciasırdanintikaledenhadis, tarihve fıkıhkaynakları iledahasonrakimusannef,câmî,müsned,sünenvemu’cemgibibütüneserler,verisunabilecektir.Anahadiskaynakla-rımızınhepsininbubakımdankaynakolmadeğerivardır.Esasenbuişlemgelenekselhadistetkiklerindedebelliorandauygulanmıştır.182
Hadislerin Mânâ Olarak Rivayet Edilmiş Olabileceğini Dikkate Almak Hadislerin anlaşılması ve yorumlanması çalışmasında göz önünde
bulundurulmasıgerekenönemlihususlardanbiride,hadislerinbüyükbirkısmının“lafzen”değil“mânâ”ilerivayetedilmişolmasıdır.Hadisriva-yetinin şifahî/sözlü aktarıma dayanan karakterinden dolayı hicrî ilk üçasırdahadislerinbüyükkısmımânâolarakrivayetedilmiştir.Meselâ,Hz.Peygamber’inKur’ansûreleriniöğrettiğigibisahâbeyeöğrettiğiteşehhüdduasıdahilafızlarıazçokfarklıolandokuzayrırivayetilebizegelmiştir.183 Yinemeşhurbirrivayetolan,“Ameller niyetlere göredir...”hadisi,sadeceHz.Ömer’dennakledilmesinerağmenBuhârî’ninel-Câmiu’s-sahîh’indedokuzfarklıyerdenakledilir184verivayetlerinhementamamındahaberinlafızla-rıbirbirindenfarklıdır.185
Hadislerin Vürûd (Söyleniş) Sebeplerini Tespit EtmekKur’ân-ıKerîm’dekisûreveâyetlerinpekçoğununbir iniş sebebi
yanisebeb-i nüzulüolduğugibi,hadislerindebirsöylenmenedeniyanisebeb-i vürûdu vardır. Hadisin sebeb-i vürûdu, bazen hadis metnininiçinde,bazenhadisinbaşkatariklerinde,bazendehadiskaynaklarınınmuhteliftürlerindeyeralabilir.Siyervemağazigibitarihkaynakların-da da bulunabilir. Hadisin söylenme nedeni, hadisin anlaşılmasında,açıklanması ve hadisten hüküm çıkarılmasında yönlendirici ve bazendebelirleyicibirroloynar;esbâb-ıvürûd,birhadisinneanlamageldi-ğinihadisinsöylendiğisomutdurumuveşartlarıdikkatealaraktespiteimkânvermektedir.
Bukonudacumagünügusülabdestialmaklailgilirivayetoldukçadik-katçekicidir.Hz.ÂişeveİbnAbbâsgibisahâbîlerinnaklettiğinegöreHz.Peygamber,bircumagünühutbeirâdederkenşöylebuyurmuştur:“Sizden biriniz cumaya gelmek istediği zaman gusletsin.”186 Hadiskülliyatındabusözüteyitedenpekçokhadisnakledilmiştir.Sahâbeden,Hz.Peygamber’inbusözühangibağlamda söylediğinibilmeyenler, sözün ifade ettiğihükmüfarklıdeğerlendirmiş,sözübağlamındankoparmayarakdeğerlendirenlerise farklıyorumlamışlardır.Meselâ, İbnÖmer’egörecumagünüguslet-mekhemkadınlarahemdeerkeklerefarzdırveyıkanmanınterkedilme-sicaizdeğildir.Nitekimondannakledilenbirrivayet,Hz.Peygamber’inkendisözünüdeğil,busözdenonunanladığınıyansıtmaktadırkirivayetşöyledir:“Cumagünügusletmek,(akıl)bâliğolanhererkekvekadıniçindinîbiryükümlülüktür.”187SahâbedenEbûSaîdel-Hudrî’nindebenzergörüşteolduğuaktarılır.188
Hadisleritarihselvetoplumsalbağlamlarıilebirliktedeğerlendirensahâbîler,Hz.Peygamber’incumagünügusletmeyiemretmeyesevkedensebeplerüzerindedurmuşlardır.Hz.Âişebunuşöyleifadeetmiştir:“İn-sanlar (o günlerde) kendi işlerini kendileri görürlerdi.Cumaya günlükişkıyafetleriylegelirlerdi.Onlara, ‘Keşkebugün içinyıkansanız (ne iyiolur)’denildi.”189
İbnAbbâs,cumagünügusletmenin,tamameninsanilişkileriaçısın-dan,insanlarırahatsızetmemekiçinemredildiğinianlatmıştır.Irak’tanikikişi,birgünkendisinegelerekcumaiçinboyabdestialmanındinîbiryü-kümlülükolupolmadığınısormuşlar,İbnAbbâsdabununşartolmadığınıancakgüzelbirdavranışolduğunuifadeettiktensonraHz.Peygamber’inbusözühangibağlamdasöylediğinişöyleizahetmiştir:“(Hz.Peygamberzamanında)İnsanlardarlıkvemeşakkatte idiler.Yündenelbiselergiyer-ler,bedenençalışırlardı.Mescitleridardı,tavanıbasıktıvebirgölgeliktenibaretti.Sıcakbirgünde,Resûlullah(sav)mescidegeldi.Yünelbiseleriçe-risindeinsanlarterlemişlerveortalığaterkokusuyayılmıştı.Bukokudanrahatsızolduklarıdabelliydi.Resûlullah (sav)budurumugörünce, ‘Ey insanlar! Bugün (cuma günü) geldiğinde yıkanın. Bulabildiğiniz koku ve yağların en güzelini sürünün.’ buyurdu. Aradan zaman geçti. YüceAllah, (mallar,elbiseler,hizmetçilerleonlara)bollukverdi.Müslümanlarbaşkaelbiselergiydiler, bedenen çalışmaya ihtiyaçları kalmadı, mescitleri genişletildi.Böylecebirbirlerinerahatsızlıkverenterkokusudaortadankalktı.”190
Şuhâlde cumagünügusletmek sadece cumanamazı ve cumagü-nünehürmetenyapılmasıgerekenbiryükümlülükdeğil, aynı zamandatopluyerlerdeinsanlarırahatsızetmemekiçinyerinegetirilmesigerekenbiriştir.191NitekimHz.Peygamber,başkahadislerde,cumanamazınage-lenlerden, dişlerini temizlemelerini, en güzel elbiselerini giymelerini vegüzelkokularsürmeleriniistemiştir.192
Hz. Peygamber’in Üslûbunu ve Anlatım Tarzını BilmekHadislerinsağlıklıbiçimdeanlaşılmasıvedeğerlendirilmesiiçinyapıl-
masıgerekenişlemlerdenbirisideHz.Peygamber’inüslûbunuveanlatımtarzınıdikkatealmaktır.AllahTeâlâ,Kur’an’da,“Kendilerine apaçık anla-tabilsin diye her peygamberi kendi milletinin diliyle gönderdik.”193buyurmuş-tur.Hz.Peygamber’inAraptoplumunamensupolmasıitibariylehadislerArapçaolarakifadeedilmiştir.Hz.Peygamber,çocukluğunusafArapça’nınkonuşulduğu Benî Sa’d yurdunda, gençliğini ise ticaret amacıylaHicazYarımadası’nınfarklıbölgelerindegeçirmişti.Ayrıcarisâletinitebliğeder-kenfarklıboyvekabilelerehitapetmişti.Bütünbunlar,Arapça’nınbütünlehçeveağızlarınaaşinaolmakonusundaonakatkıdabulunmuştu.HattaHz.Alibirdefasındadayanamayıp,“EyAllah’ınResûlü!Biz,aynıdede-nintorunlarıyız;oysagörüyorumkiArapboylarıilekonuşurkenbenden
farklıbirdilkullanıyorsun.”deyince,o,“بني ربي فاأحسن تاأديبي Beni Rabbim“ ”�أدedeplendirdi (dil ve edebiyat bakımından yetiştirdi) ve bunu ne güzel yaptı.”194 buyurmuştu.AllahResûlübusözüyle,kendisinesözlerinenedebîolanınıyaniKur’an’ıindirenYüceAllah’ınbukonudakiyardımınaişaretediyor-du.AllahResûlü,“Bana sözün özü (cevâmiu’l-kelim) verildi.”195derkendedilkonusundasahipolduğuayrıcalığadikkatçekiyordu.
Hz.Peygamber,kendihadisleriniöncedenoturupkalemealmadığıveyayazdırmadığıgibikonuşurkendebüyükölçüdeyazıdilideğil,tabiîolarak konuşmadili kullanmıştır.O, ayrıca anlattıklarını açık seçik veözlü olarak tasvir etmeye uygun, açık ve düzenli cümle yapısına sahipyüksekbirdilkullanmış,bununlabirliktegünlükdilikullandığızaman-lardaolmuştur.Hz.Peygamber,dindilininbütünçeşitlerinebaşvurmuş-tur.Bizâtihiümmetinebirşeyiemredenyahutherhangibirhusususarihifadelerleyasaklayanhadislerinyanısıraçokdeğişikvesilelerle,muhtelifmaksatlarla,çeşitlimuhataplarayönelikolarakdilinfarklıimkânlarınıdakullanmış,bazenserbestifadeveüslûbutercihetmiştir.Özetlehadisme-tinleri,dilveüslûpaçısındanyeknesakbirmahiyetarzetmemekte,bilakisfarklı,zenginbirüslûpözelliğisergilemektedir.
Hz. Peygamber’in Kavram Dünyasını Bilmek Hadisleridoğru anlamanın ilkelerindenbirisideHz.Peygamber’in
kavram dünyasını tespit etmektir. Hadislerde hayır-şer, birr-ism, haram-helâl, salah-fesad, maruf-münker, tayyib-habis, hasene-seyyiegibisözvedav-ranışlara “değer biçen” kavramların yanı sıraküfür, şirk, hidayet, dalâlet, iman, İslâm, ihsan gibi “tasvir edici”kavramlarda sıkçayer alır. SonüçkavramCibrîlhadisiolarakbilinenbirrivayette197Hz.Peygamber’indiliy-
198Buüçkavrametrafındayapılmışönemlibirçalışmaiçinbkz.SachikoMurata&WilliamChittick,İslâm’ın Vizyonu,(Çev.TuranKoç),İnsanYay.İstanbul,2000.199Hadislerdekikavramlarınsemantiktahliletâbitutulmasınınönemihakkındabkz.MehmetGörmez,“HadisveSemantik”,GünümüzdeSünnetinAnlaşılmasıSempozyumu’ndasunulantebliğ,[29-30Mayıs2004Bursa],Kur’anAraştırmalarıvakfı[KURAv]Yay.,s.231-239.200Bukonudahadislerdeki“nasihat”kavramınısemantiktahliletâbitutanbirçalışmaiçinbkz.Görmez,Mehmet,“Hz.Peygamber’inBirHadis-iŞerifindeDinTanımı”,Diyanet İlmi Dergi (Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed-Özel sayı),s.331-338.201M6641Müslim,Birr,106;D4779EbûDâvûd,Edeb,3.202Sabbâğ,Muhammed,et-Tasvîru’l-fennî fi’l-hadisi’n-nebevî,s.60-86.
Hz. Peygamber bazen içinde yaşadığı toplumun günlük dilde kul-landığı kelime ve kavramlara yeni anlamlar yüklemiş, dar olan anlamçerçevelerini genişletme yoluna gitmiştir. Hatta bazen kelimelerin ifadeettiği anlamı tersineçevirdiğiolmuştur.Hz.Peygamber’indiliyleanlamdaralmasınaveyaanlamgenişlemesineuğrayankelimelerolduğugibian-lamkayması geçirenler de olmuştur.Hz. Peygamber’in kavramlaştırmayoluylabirhakikatinasılyerleştirmeyeçalıştığı,Abdullahb.Mes’ûd’danrivayetedilenşuhadisteaçıkçagörülür.BunagörebirgünHz.Peygamber,“Sizce pehlivan kimdir?”diyesorar.Yanındabulananlar,“Pehlivan,hiçkim-senin güreşte yenemediği kimsedir.” diye cevap verirler. BununüzerineHz.Peygamber şöyleder: “Hayır öyle değildir; asıl pehlivan, öfkelendiğinde nefsine hâkim olan kimsedir.”201GörüldüğügibiHz.Peygamber, toplumun“pehlivanlık”kelimesineyüklediğimaddîanlamımânevîleştirmiş;güçvekuvvetinpazularıngüçlüolmasındadeğil,iradeyehâkimolmada,öfkelianlardadengeyiyitirmemedeolduğunuifadeetmiştir.
Hadislerdeki Teşbih, İstiare, Mecaz, Kinaye gibi Edebî Anlatım Tarzlarını Bilmek
Hz.PeygamberinsanlarıdinedavetederkenArapdilininbütünan-latımözelliklerinebaşvurmuştur.İslâm’ıntemelhakikatleriniaçıkveya-lıncümlelerle ifadeedebilmek içindolaysızanlatımtarzınabaşvurduğugibi,Arapdilindekiteşbih, istiare, mecaz, kinayegibianlatımtarzlarındandayararlanmıştır.Anlatmakistediklerinibazencanlıtasvirlerlebelleklereyerleştirmeyeçalışmış,bazendeherdilvegelenekteolduğugibikıssalar ve temsilî hikâyelernakletmiştir.Ayrıcabütündillerdesoyutmefhumlarıanlatabilmekiçinsomutlaştırmayoluylaanlamaktarmalarınabaşvuruldu-ğudabirgerçektir.Somutlaştırma,anlatımgücünüartırmakiçinyapılanbirdeyimaktarmasıdır.Bu,anlatılmasıgüçdüşünceveduyguların,soyutkavramların,somutkavramlararacılığıylaanlatılmasıdır.202Hz.Peygam-berdebilhassatasavvuralanımızındışındakalansoyuthakikatlerianlat-makiçinbuyolabaşvurmuştur.
Hz. Peygamber’in üslûbunu ve anlatım tarzını iki kısma ayırmakmümkündür:
a)Dolaysız Anlatım:Buanlatımtarzı,dahaçokHz.Peygamber’inaçıkemirveyasaklarında,geçmiş,gelecekvemevcutdurumileilgiliöğreticivebilgilendiricihaberlerinde,hutbelerinde,yazışmalarındave tavsiyele-rindegörülmektedir.Hükümbildirenönermelerdahaçokbuyollaifadeedilmiştir: “İslâm, beş esas üzerine bina edilmiştir.”203, “İlim kadın erkek her Müslüman’a farzdır.”204 ve “Mümin, müminin kardeşidir.”205gibi.
b) Dolaylı anlatım:Birdurumuifadeedebilmekiçinaçıkveyalınifa-deleryerine,onuanlaşılırkılmakveyainsanınzihnineyerleştirmekiçinbaşvurulanbiranlatımtarzıdır.Edebî tasvirler, teşbih, mecaz, istiare, kinaye, mesellervekıssalar,dolaylıanlatımınilkaklagelenörnekleridir.
Dolaylıanlatımınenönemlitarzı,teşbih, istiarevemecazdır.Hakikat,birkelimenindildevazedildiğianlamıdır.Mecazisebirsözünhakikian-lamıilealınmasınıimkânsızkılanbirengeldendolayıbaşkabiranlam-dakullanılmasıdır.206Mecazınkelimeanlamı“geçiş”tir;mecazda,hakikîmânâdanbaşkabirmânâyakaymavegeçmesözkonusuolduğuiçinbuadıalmıştır.207 Kinaye isebellibirkelimeninhemhakikianlamınahemdemecazî anlamına karşılık gelecek şekilde kullanılmasıdır. Daha çoktemsilîdiliandırır.208
Hz. Peygamber’in, anlatım tarzı olarak mecaz, kinaye ve istiareyefazlasıylabaşvurduğubilinenbir gerçektir.Mecaz ifade edenhadislerinsayısı,ŞerifRadî’nin(406/1016)kalemealdığıel-Mecâzâtü’n-Nebeviyyeadlıeserdekiüçyüzhadistenibaretdeğildir.Ayrıcabutürhadislerinyanlışvefarklı anlamalarayolaçtığıdayinebilinmektedir.EbûHuseynel-Basrî,bunun sebebini şöyle izah eder: “Mecazda, hakikatte olmayan hazifler(eksiltmeler)vemübalağalar(abartılar)vardır.”209Buhazfvemübalağaza-manlahakikatedönüştüğüiçindirkimecazifadeedenbirçokhadisyanlışanlaşılmıştır.
Hadislerdeki mecazî anlatımın örneklerinden biri şu rivayette yeralır:BuhârîveMüslim’inEbûHüreyre’dennaklettiğinegöreHz.Peygam-berşöylebuyurmuştur:“Kadınlara iyi muamele edin; çünkü kadınlar kaburga kemiğinden yaratılmıştır. Kaburga kemiğinin en eğri (ve hassas) tarafı üst ta-rafıdır. Düzeltmeye kalkışırsanız kırarsınız; tamamen terk ederseniz eğri kalır. Kadınlara hayırla muamele edin.”210
lerdeArapdilineözgüdeyimselifadeleryeralmıştır.Buifadelerinanlaşıl-masıiçinhemoifadeninbulunduğuhadisinbağlamı,hemdesözkonusuifadenin o dönemdekimânâ ve kullanımı tespit edilmelidir.HadislerdesıkçazikredilenveAraplaraözgübiryeminifadesiolan214 “فو�لذى نفسى بيده” (Bucanıbu tende tutanayeminolsunki)215 tipikbirdeyimsel ifadedir.Yeminin,sahibinezdindekiöneminivurgulamakiçinkullanılanbuyeminkalıbı,“BucanAllah’ınizniylebubedendedurduğusürece...”gibibiran-lamifadeetmekteveyeminileifadeedilecekhususun,yeminedenkişininvarlığınaeşdeğerbirönemdeolduğunuimaetmektedir.Diğeryandanye-mininputlarayadadiğervarlıklaradeğil,sadeceAllahadınaolacağınabirgöndermedebulunmaktadır.216
SahâbedenMikdâdb.el-Esved’inrivayetettiğibirhadistededeyim-selbirifadekullanılmıştır.BunagöreHz.Peygamberşöylebuyurmuştur:“Sizi yüzünüze karşı öven meddahlarla karşılaşırsanız yüzlerine toprak saçın.”217 Mikdâdb.el-Esved,mecazîolan“yüzlerine topraksaçın” ifadesinihaki-katehamlederekanlamıştır.BiradamHalifeOsman’ınhuzurunagirerek
yüzünekarşıkendisiniövmeyebaşlamıştır.BununüzerineMikdâd.b.el-Esvedyerdenbiravuçtoprakalarakadamınyüzüneserpmiş,arkasındandaazöncenaklettiğimizhadisiokumuştur.OysailkhadisşârihlerindenHattâbî’nin(388/998)debelirttiğigibiherşeydenönceburadakimeddah-lık,kişiyiyaptığıbiriyiliktendolayıtakdirvetebriketmekdeğildir;herhan-gibirmenfaateldeedebilmekiçin,halkın“yağcılık”dediğişeyiyapmaktır.AyrıcaArapçada“yüzetoprakserpmek”tabiri,“kişiyeistediğişeyiverme-yipmahrumbırakmak”,demektir.YineArapçada“topraktanbaşkabirşeyiyok”demek,fakir,mahrum,hiçbirşeyiolmayandemektir.218Kur’an’dada,“Toprağa (bağlı) miskin”219hiçbirşeyiolmayanfakiranlamındakullanılmış-tır.Zemahşerî(ö.538/1143)de,“Yüzüne toprak serpin!”ifadesinin,mecazîolarak“Onumahcupedin!”demekolduğunusöyler.220
Hadislerde Kıssa ve Temsilî Anlatımları BilmekHadislerdedolaylıanlatımınönemlibirifadetarzıdakıssalarvetemsilî
Bukıssaları,muhtevaitibariyleüçkısmaayırmakmümkündür.Bun-larınbirkısmıgerekrüyadagerekseuyanıkkenHz.Peygamber’inyaşadığıtecrübelerdir;vahyinbaşlangıcıvemi’racileilgilikıssalardaolduğugibi.222 Bu tür kıssaların sayısı on beşi geçmez.223 Bunların bir kısmı ise gaybî kıssalardır.Gaybîkıssalarıdaikikısmaayırmakmümkündür:Geçmişteyaşanantarihîkıssalar,gelecektemeydanagelecekbüyükhadiseler.Tarihîkıssalar,ikitarzdanakledilmiştir:Bazılarıgeçmişpeygamberlereveüm-metlerineatfedilmiş,bazısıisehiçbirisimverilmedenanlatılmıştır.Bunlardahaçokhikmetihtivaedenhadiselerdir.Teferruatlıbirbilgilendirmesözkonusudeğildir.224
Fiten ve melâhim hadisleri arasında sayılabilecek olan ve gelecekileilgilikıssalar,dahaçokkıyametgünü,âhiretâlemi,Deccal,Ye’cûcveMe’cûc,Hz.İsa’nınnüzulü,mahşersahneleri,cennetvecehennemtasvir-lerindenoluşmaktadırlar.225
Hz. Peygamber’den nakledilen kıssaların bir kısmı ise temsilîdir. Temsilî kıssalar yaşanmamış hadiselerdir. Bunlar bir hakikati anlatmak,onutoplumunzihninevehafızasınayerleştirmekiçinbaşvurulanbirdo-laylı anlatımtarzıdır.226Ancakyaşanmadığıhaldebirgerçekliğiifadeetmekiçinyaşanmışgibinakledilenkıssalarınveyatemsilîhikâyelerinanlaşılma-sıherzamankolayolmamıştır.Mecazlarhalkınelindehakikatkesbettiğigibibutürkıssalardazamanlatarihîhakikatleredönüştürülebilmiştir.
surlardanbirisidemesellerdir. Hadislerdegeçenmeseller,hakikatianlat-makiçinbaşvurulanbirizahveaçıklamatarzıdır.227HemKur’an’dahemde hadiskülliyatında,zihinlereuzak,soyutbirbilgiyisomutaindirgeye-rek anlatmak için bu yola başvurulmuştur.228 İbn Kayyim el-CevziyyeKur’an’dakırküçaçık,onbirgizlimeselinyeraldığınıbelirtmektedir.229 Ancakhadiskülliyatındabunlarınsayılarıçokdaha fazladır.Ahmedb.Hanbel’inrivayetinegöreAbdullahb.Amrb.el-Âs,“BenResûlullah’tanbinmeselezberledim.”230demiştir.Bunlardantoplamyüzkırkkadarını,Râmehurmuzî(360/970)Emsâlü’l-hadîsadlıeserindebirarayagetirmiştir.Temsilîhikâyelerinanlaşılmasındayaşananproblem,emsâlinanlaşılma-sındadayaşanmıştır.Bunlarda,bazı râviler tarafındanâdetayaşanmışhikâyelerevekıssalaradönüştürülmüştür.231
Hz. Peygamber’in, mümini değişik varlıklara benzettiği ve onunfarklıyönlerinevurguyaptığıhadisleri,hadislerdekimesellerinengüzelörneklerindendir. Buhadislerdemümin,muhtelif benzerlik yönleri açı-sındanhurmaağacına,232 balarısına,233güzelkokusatankimseye,234al-tınparçasına,235yeniyeşermişekine236veyularındanbiryerebağlanmışata237benzetilmiştir.
Hadislerdeki Sayı ve Miktarları BilmekHadis rivayetleri içerisinde çokluk, azlık, uzaklık, yakınlık ve
“Miskal-i zerre, hardal tanesi, iğne ucu, yarım hurma, karış, arşın, deniz köpü-ğü”gibiifadelerbucümledendir.Bilhassahadislerdegeçenaltmış,yetmiş,yüzveyediyüzrakamları,bazıanlaşılmaproblemlerineyolaçmıştır.Busayılar,Arapçadaçoklukvemübalağaifadeettiğihalde,bunlarıkesinra-kamlarolarakdeğerlendirenlerolmuştur.238
Buhârî üzerine yazdığı şerhi ile meşhur olan Bedreddin el-Aynî(855/1451)bukonudaşöyledemiştir:“لز�ئد� ,”�لتخصيص بالعدد لا يدل على نفي “Hadislerdebelirlibirsayıilesınırlandırmayapılması,osayıdandahafaz-lasınınanlaşılmasınaengeldeğildir.”239Başkabirifadeylehadistebelirti-lensayımutlakbirkesinlikvesınırlamaifadeetmez.Buçerçevede,“İslâm beş esas üzerine bina edilmiştir.” hadisi,240 bu beş esasın dışında İslâm’ınherhangi bir esası olmadığı anlamına gelmediği gibi, adalet ve ahlâkgibiesasların İslâm’ınesaslarındanolmadığımânâsınahiçgelmez.Yinemeselâ,“Müslüman’ın Müslüman üzerindeki hakkı beştir.”hadisi,bubeşhak-kındışındaMüslümanlarınbirbirlerinekarşıbaşkahakkıyoktur,demekdeğildir.Hadislerdekibutürdensayılar,konularıbizimzihnimizeyaklaş-tırmak,vurgulamakvesınıflandırmakgibigayelereyöneliktir.
ŞahveliyullahDihlevî’ye görede terğîb ve terhîb yani teşvik edicivesakındırıcınitelikteolanhaberlerdebeyanedilenmiktarvesayılardaHz.Peygamber’inamacısınırlayıcılık(hasr)değildir.Onagöreaşağıdakihadis,sözüedilenbuesasdoğrultusundaanlaşılmalıdır:“Ümmetimin se-vapları bana arz olundu; içinde kişinin mescitten çıkardığı çer çöp de vardı. Bana ümmetimin günahları da arz olundu. Onlar arasında, bir adamın Kur’an’dan ezberleyip de sonra unuttuğu sûreden daha büyüğünü görmedim.”241
Diğeryandanhadisrivayetlerindekisayısalifadeleriçerisinden,ilgiliolduğukonuyagörekesinbirrakambelirtenlerdevardır.Namazrekâtları,zekâtmiktarları,oruçgünlerigibi farz ibadetlerle ilgiliolanlar ilemirastaksimivecezalargibifıkhîmeselelerleilgiliolanhadislerdekisayılar,ke-sinmiktarbelirtensayılardır.
Hadislerde Melek ve Şeytan Temsillerini Bilmek Din,maddeilemânâyı,şehâdetilegaybı,dünyaileâhiretibirleştire-
242B3295Buhârî,Bed’ü’l-halk,11;N90Nesâî,Tahâret,73.243Butürgerekçelerinbirkısmınınrâvilerinkendilerinceyaptıklarıyorumolupsonradanhadiseidracedilmişolabileceğiunutulmamalıdır.MeselaburivayetsadeceMüslim’debeşayrıtarikleEbûHüreyre’denrivayetedilmiş,bunlardansadecebirindeyukarıdakigerekçeyeyerverilmiştir.Nesâî’deyeralanrivayetsadecebugerekçelirivayettir.244M7490Müslim,Zühd,56.245İM968İbnMâce,İkâmetü’s-salavât,42.246B3289Buhârî,Bed’ü’l-halk,11;T2746Tirmizî,Edeb,7.247M7491Müslim,Zühd,57.248İbnBalabân,el-İhsân fî takrîbi Sahîhi İbn Hibbân,vI,124.249Bkz.İbnBalabân,el-İhsân fî takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, Iv,122.250İsfehânî,Müfredât,s.261.251B2038Buhârî,İ’tikâf,11;M5678Müslim,Selâm,23.
larıyapmayayönlendireceğidavranışlarımelekkavramıile,sakındırmakistediğitutumlarıdaşeytankavramıileilişkilendirerekpekçokkavramınmânâvemuhteviyatınısomutlaştırmış,pekçoktutumvedavranışındaiyilikvekötülükkaynağınıbunlarabağlayarakanlaşılmasınıkolaylaştır-mıştır.Meselâ,şuhadisielealalım:“Sizden biriniz uykudan uyandığında, (ab-dest alırken) üç defa burnunu temizlesin; zira şeytan insanın genzinde geceler.”242 Hz.Peygamber’intemizlikkonusundaeğitimemuhtaçbirtoplumasabahkalktıklarında burunlarını temizlemeleri gerektiğini söylemesini anlaşı-labilirbirhusustur;ancakgösterilengerekçeyizahirîanlamıylaanlamakmümkündeğildir.243
Hadislerdebuşekildeşeytanileirtibatlandırılanhususlar,sadecete-mizliktenibaretdeğildir.Meselâ,toplumiçindeiyikarşılanmasada,insanvücudununtabiîbirhareketiolanesnemedeyineşeytanlailişkilendiril-miştir.EbûHüreyre’ninrivayetettiğibirhadisteHz.Peygamberşöylebu-yurmuştur:“Esnemek şeytandandır. Sizden biriniz esneyeceği zaman mümkün olduğu kadar yutkunsun244 veya elini ağzına koysun.”245EbûHüreyre’dengelenbirrivayettedeesnemeesnasındaçıkansesin,aslındainsanınkarnındagülenşeytanınsesiolduğuifadeedilir.246EbûSaîdel-Hudrî’dengelenbirrivayetteiseinsanesnerkenağzıaçılıncakarnınaşeytangirer.247Fakatbusonrivayetegöreesnemeyiengellemeemriolağanzamanlardadeğil,na-maziçerisindedir.Buhadisdebiröncekigibiinsanınatalet,gevşeklikverehavetanındaesnediği,bununiseşeytanınvesvesesinezeminhazırladığışeklindeyorumlanmıştır.248
HicrîbeşinciasırdabazıkimselerzamanınbüyükâlimiEbûHâmidGazâlî’ye(505/1111)gelerekbirhadisianlamaktagüçlükçektiklerinisöy-lerlerveondankendilerinebunuizahetmesiniisterler.Sorduklarıhadisinanlaşılamayankısmışöyledir:“Şeytan insanın damarlarında kanın dolaştığı gibi dolaşır.”251Tabiîkisorulansorularsadecebuhadistenibaretdeğildir;
buna benzer beş on soru daha vardır. Ancak asıl öğrenmek istediklerihususlarınbaşında,şeytanıninsanıniçindeveyakanındanasıldolaştığı-dır.Gazâlî’yesorulanhadisinaçıklamasınagelince,aslındahadis,bağla-mındankoparılmadanvürûdsebebi ilebirliktezikredilirse sorun teşkiledenbir tarafınınkalmayacağıgörülür.Müslim’inEnesb.MâlikveHz.Safiyye’denrivayetettiğinegöre,birgünHz.Peygambermescitteitikaftaiken,hanımıSafiyyeakşamvaktionuziyaretetmeyegider;kendisindenayrılacağızamaniseHz.Peygamber,onuuğurlamakister.Yoldaensardanikiadamlakarşılaşırlar.HerikisideResûlullah’ıgörünceadımlarınıhız-landırırlar.BununüzerineHz.Peygamber,“Durun!”derveonlarayakla-şarak,“Bu yanımdaki kişi (eşim) Safiyye bnt. Huyeyy’dir.”deyince,ensardansahâbîler, “Sübhânallâh!Biz sizinhakkınızdanasılkötüdüşünebiliriz?”derler. İşte bunun üzerineHz. Peygamber, “Şeytan insanın damarlarında kanın dolaştığı gibi dolaşır.”252derveinsanınkötüdüşüncevevesveselerekapılabileceğineişareteder.
iii. Metin Dışındaki Unsurlarla ilgili İlke ve EsaslarHadislerde Doğrudan Yer Almayan Metin Dışı Unsurları Dikkate AlmakHadisrivayetlerisadeceisnadvemetindenibaretdeğildir;dolayısıy-
laburivayetlerinanlaşılmalarısadecedilinsınırlarıiçindegerçekleşmez.Hadisler, içindevâridoldukları fizikselçevrevemekân, söylenmelerineneden olan sosyokültürel zemin ve ait oldukları tarihî bağlam ışığındakendigerçekliğineuygunolarakanlaşılabilirler.Hz.Peygamber’inöyleifa-delerivardırki,bunlarancakozamanıntabiîvecoğrafîşartları,toplumsalyapısıvetarihselortamıgözönünealındığındaanlamlıolabilmektedir.253 Buşartlarıngözardıedilmesihalinde,rivayetinişaretettiğianlamyage-nelleştirilmekteyahadisgüncelleştirilememekteyahutyüzeyselbiryakla-şımlareddedilmektedir.
Meselâ,Abdullahb.Mes’ûd’unnaklettiğinegöreHz.Peygamber,yü-zündekitüylerialdıran,saçlarınabaşkalarınınsaçlarınıekleten,kaşlarınıaldıran,dişleriniinceltenvevücutlarınadövmeyaptırankadınlarınilâhîrahmetten uzak olduklarını söylemiştir.254Oysa hadiste kınanan husussıradanbirgüzelleştirmeişlemideğildir.Hadisekonuolandavranışınogünküsosyalvetarihselortamiçindefarklıbirkarşılığıvardır.Bunagöre,câhiliyedönemindekötü şöhrete sahipbazıkadınların sırfkarşı cinsindikkatini çekmek amacıyla bu kabil işler yaptıkları ve bu da kötü ka-
a)Hz.Peygamber’inrisâletiyleilgiliolan,onuninsanlığatebliğetmek-leyükümlüolduğuhususlar.Kur’anbununbaşındagelir.Hukuk,ibadetveahlâkınanailkeleridebukısmagirer.Dihlevî’yegöre,Hz.Peygamber’inKur’andışındaâhiretâlemineilişkinverdiğibilgiler(acâibu’l-melekût) de yinebutürdendir.
Resûlullah’ın bazı tasarrufları, onun yalnızca bir insan olarak ak-lına, kişisel görüşüne ya da zan ve tahminine dayanmaktaydı.Meselâ,Medine’ye geldiğinde, hurma ağaçları üzerinde bulunan bazı adamlarıgörmüşveonlarınneyaptıklarını sormuştu.Ona,erkekhurma filizini,dişisine koymak suretiyle hurmaları aşıladıklarını söylediklerinde Hz.Peygamber,“Onun bir fayda vereceğini zannetmiyorum, bunu yapmasalar bel-ki daha iyi olur.”buyurdu.Bununüzerineonlardabunuyapmaktanvaz-geçtiler; ancakbu seferhurmalarınmeyveleri az, verimleridüşükoldu.Kendisinedurumanlatıldığındao,şöylebuyurdu:“Ben sadece bir tahminde bulundum; şayet (aşılama) bir fayda veriyorsa yapın. Bilin ki ben de sizin gibi bir insanım. Benimki sadece bir zan idi. Zan (da bulunan) hata da eder, isabet de. Ancak ben size, Allah diyor ki, diye başlayan bir ifade nakledersem bilin ki ben, asla Allah’a yalan isnad etmem.”261
AncaközenlevurgulamakgerekirkiHz.Peygamber’intebliğetmek-lemükellef olduğu alanı, dinî ve dünyevî veya dünyevî ve uhrevî diyebiribirindenkopukikikısmaayırmakvePeygamber’insöyledikleriniveyaptıklarınısadecedinîveyauhrevîkısmayerleştirmek,getirdiğidineveodininilkeveesaslarınaaykırıdır.
Hadislerin Dinî Hükümler Bakımından Bağlayıcılık Derecesini BelirlemekHz. Peygamber’in hadislerindeki hükümlerin bizler için ne derece
bağlayıcılık ifadeettiğinin tespit edilmesideonların sağlıklıbir şekildeanlaşılmasıiçinönemlidir.Hz.Peygamber’insözlerininteşrîbakımındanbağlayıcılıkdereceleri,tarihboyuncaMüslümanâlimlerarasındatartışı-lagelmiştir.SahâbîlerdenkimileriHz.Peygamber’insözlerininbağlayıcılıkdurumunusorgulayıponlarıayırmakcihetinegitmiş;söylediğisözünilâhîvahyinsâikiylemiyoksaşahsîgörüşveictihadınagöremiortayaçıktığınısormaktançekinmemiştir.
Meselâ,İbnAbbâs’ınanlattığınagöre,arasıraHz.Âişe’ninhizmetindebulunanBerîre262ismindebircariyevardı.BirgünHz.Âişe,Berîre’yibe-deliniödeyereksahiplerindensatınaldıvehürriyetinekavuşturdu.263AzatedilmedenönceMuğîsb.CahşadındabirköleninhanımıolanBerîre,264 hürriyetine kavuştuktan sonra evliliğini sürdürüp sürdürmeme konu-sundadinîbakımdantamamenserbestolduğunuöğrenincekocasındanayrılmayakararverdi.265AncakhanımınıçoksevenMuğîs,kendisindenayrılmamasıiçinMedinesokaklarındaağlayaağlayaonunpeşindendola-
şıyordu.ÇaresizMuğîs,sonolarakHz.Peygamber’egeldive“EyAllah’ınResûlü!NeolurbenimiçinBerîreilekonuşuver.”diyerekondanyardımis-tedi.BununüzerineHz.PeygamberBerîre’yiçağırarak,“Ey Berîre! Allah’tan kork! O senin hem kocan, hem de çocuğunun babası, ne var ona geri dönsen?” diyerekonukocasınadönmeye teşvik etti. Bunları dinleyenBerire, “EyAllah’ınResûlü!Emirmibuyuruyorsun?”diye soruncaHz.Peygamber,“Benyalnızcaaracılıkyapıyorum.”cevabınıverdi.BununüzerineBerîre,“Benimonaihtiyacımyok!”dedivekocasındanayrıldı.266
Berîre’nin,Hz.Peygamber’intalebininemirolupolmadığınısorma-sı,onun,Hz.Peygamber’inemrininbağlayıcıolduğunubildiğinigösterir.Ancako,Resûlullah’ınricasınarağmen,onunburadaherhangibirisigibiyalnızca bir aracı konumunda olduğunu öğrendiğinde kararından vaz-geçmemişvekocasındanayrılmayıyeğlemiştir.Hz.Peygamber,onunbukararlılığınıgörünceamcasıAbbâs’a,“Ey Abbâs! Muğîs’in Berîre’ye olan şu sevgisiyle, Berîre’nin ona olan bu nefretine şaşırmıyor musun?”267 diyerekhay-retiniifadeetmiş,ancakHz.Peygamber’inaracılığınıkabuletmemesindendolayıBerîre’yi,neResûlullahnedeMüslümanlarayıplamışlardır.
Özellikle fakihsahâbîler,Hz.Peygamber’in tasarruflarını,bağlayıcıolupolmamasıaçısındanayırtetmeihtiyacıhissetmişlerdir.Hadisvesün-netinsağlıklıbirşekildeanlaşılıpyorumlanabilmesiaçısındangünümüz-dedeilmîkriterlerçerçevesindebenzerayrımlarıngözönündetutulmasıgerekmektedir.268
Hadislerde Konu Edinilen Varlık Mertebelerini Dikkate Almak Hz. Peygamber vahyemazhar olan bir insan olarak, bizim görme-
diklerimizi gördüğü, bizimhissetmediklerimizi hissettiği içindir ki, sa-deceşehâdetâlemindendeğilgaybvemelekûtâlemindenyanifizikötesiâlemdendehaberler vermiş ve insan aklınınbuhaberleri anlamada veyorumlamada zaman zaman zorlandığı olmuştur. Onun haber verdiğiyaratılışınbaşlangıcı,vahyinkeyfiyeti,kıyamet,haşr,cennet,cehennem,melek,cin,şeytangibikavramlaraynızamandaKur’an’dadabildirilmiş-tir.AncakHz.Peygamber’inbazenKur’an’daolmadığıhaldehaberverdiğibirtakımvarlıklardayokdeğildir.
“Ölüm (kıyamet günü) güzel bir koç şeklinde getirilir ve (cennet ile cehen-nem arasında tutulur). Bir münadi, ‘Ey cennet ehli!’ diye seslenir ve cennet ehli koşuşarak gelir ve (koç şeklindeki ölüme) bakarlar. ‘Bunu tanıyor musunuz?’ diye sorar. Onlar da, ‘Evet bu ölümdür.’ derler ve hepsi onu görmüş olurlar. Sonra mü-nadi, ‘Ey cehennem ehli!’ diye seslenir. Onlar da koşuşarak gelir ve ona bakarlar. Onlara da, ‘Bunu tanıyor musunuz?’ diye sorar. Onlar da, ‘Evet, bu ölümdür.’ diye cevap verirler ve hepsi onu görmüş olurlar. Sonra bu koç (onların gözü önün-de) kesilir. Sonra (aynı münadi), ‘Ey cennet ehli burada ebedîlik (hulûd) vardır, ölüm yoktur. Ey cehennem ehli size de ebedîlik var, ölüm yoktur.’ der.” (DahasonraResûllullah)şuâyetiokur:“Her şeyin hükme bağlanacağı o onulmaz pişmanlıklar gününün (gelip çatacağı konusunda) onları uyar. Çünkü onlar hâlâ gaflet içindeler ve (o günün geleceğine) inanmıyorlar.”270
Gazâlîbutürhadislerdegeçenvarlıklarıhakikivarlıkolaraktelakkietmenindoğruolduğunukabuletmediğigibi,butürhadislerintamamınımecaz, teşbih veya istiare olarak görmenindedoğruolmadığını söyler.Onagöreölümbizâtihibirkoçşeklinedönüşmeyecekfakathemcennetehlihemdecehennemehlionuhissîbirvarlıkolarakbuşekildetasavvuredecektir.Ölümünkoçadönüşmesiveboğazlanması,hariçtedeğilonlarınduyularındagerçekleşmişolacaktır.Böyleceartıkâhiretteölümünvarlı-ğındanümitlerkesilmişolacaktır.271
Hadislerdeki İllet ve Hikmeti Tespit EtmekHadisleri sağlıklı anlamanın ve yorumlamanın ilkelerinden biri de
hadiste yer alan hükümlerin illetlerini ve hikmetlerini tespit etmektir.Bunutespitetmekiçinsorulmasıgerekensoru“niçin”sorusudur.Zira“ni-çin”sorusu,sadeceanlamayıdeğilaçıklamayıdagerektirir.
ÖğleveyatsınamazlarınıgeçkılmanınfaziletiüzerindeduranHz.Peygamber,274 ikindinamazınınilkvaktindekılınmasıgerektiğinisöyle-miş, bu namazı geciktirmeye dahi razı olmamış ve güneşin batışındanhemenöncekılanıgördüğündeiseşöyledemiştir:“Bu, münafık namazıdır. (Münafıklar) oturup güneşi gözetir, batışına yakın bir vakitte kalkıp (karga gibi) dört defa yeri gagalar ve Allah’ı az zikreder.”275
Aslında bütünlük ilkesini esas alırsak beş vakit namazın beşi deönemlidir.Birinindiğerineüstünlüğüyoktur.ÖyleyseHz.Peygamber’in,ikindinamazınaatfettiğibuönemnasılizahedilebilir?
HiçşüphesizHz.Peygamber’inhitapettiğitoplumdafarklıkabiliyet-lerdeyaratılmış,ilgi,ihtiyaçvekonumlarıbirbirindenfarklıpekçokinsanbulunmaktaydı.Dolayısıylao,gönderildiğitoplumdayerleştirmekistediğiesasveprensiplerikişilerindurumlarınagöredüzenlemiş,sorusoranla-rınherbirineonuniçinyararlıveonaözgügördüğüşeylerlemukabeledebulunmuştur.Bununenaçıkörnekleriamellerinfaziletikonusundakiha-dislerde görülür.Meselâ, soru soranlardanbirinin gururluolduğunuveinsanlardan uzak olduğunu görerek ona insanlara yemek yedirmeyi vetanıdığıtanımadığıherkeseselâmvermeyienfaziletliamelolaraktavsiyeetmiş,kimizamandaelivediliilediğerinsanlararahatsızlıkverenbirinigörerekonadabundanvazgeçmesiyönündetelkinlerdebulunmuştur.Kı-sacasıo,sorusoranlarınhalinegöreenuygundavranışneyseonuöğütle-miştir.Kimine,“Faziletlerin en üstünü, seninle bağını kesenle irtibat kurman, senden esirgeyene vermen ve sana ağır konuşanı bağışlamandır.”279buyurmuş,
“Hangiameldahafaziletlidir?”diyesoranbirine,“Vaktinde kılınan namaz-dır.”cevabınıvermiş,280birbaşkasınınsorusunada,“Allah’a iman ve onun yolunda cihad.”karşılığınıvermiştir.281DolayısıylaHz.Peygamber’inaynısoruyaverdiğifarklıcevaplarçelişkiolarakgörülmemelidir.
Hadislerdeki Tedrîcîlik İlkesini Dikkate Almak Hz. Peygamber, hidayet elçisi olarak gönderildiği toplumda iyiliği
hâkimkılmakvekötülükleriortadankaldırmak içinbiryöntemolaraktedrîcîliği esas edinmişve insanlara ilâhîhükümleri aşamaaşama tebliğetmiştir. Kur’ân-ıKerîm’in yirmi üç yılda âyet âyet ve sûre sûre olarakinmesi282 de tedrîcîlik ilkesinin bir sonucudur.GerekKur’an’ın gerekseHz. Peygamber’in, doğrudan muhatap oldukları toplumdaki yerleşmişinançveuygulamalarakarşıenönemlitavrı,seçicidavranıponlarıtoptanreddetmemesidir.İslâm,sözkonusutoplumunitikadî,hukukî,ahlâkîvekültürelyapısınıbirgerçeklikolarakkabuletmişvebuyapıdakiyerleşikinançveuygulamalarınbirkısmınıaynenkabulederkenbirkısmınıta’dil cihetinegitmiştir.Bazısınıkarşısınaalıpmücadeleederkenbazısıilemü-cadeleyitedrîcîlikgereğikademekademeyapmıştır.
“Kur’an’dan ilk olarak içinde cennet ve cehennem zikrolunanmu-fassalsûrelernâzilolmuştur.İnsanlarİslâmkonusundabilinçsahibiol-duklarızamanisehelâlveharamâyetlerinâziloldu.Eğerilkönce“İçkiiçmeyin.”yasağı inseydi, insanlar, “Bizasla içkiyibırakmayız!”derlerdi.Eğer ilkönce“Zinaetmeyin.”yasağı inmişolsaydı, insanlar, “Bizzinayıaslabırakmayız!”derlerdi.”283
Hz.PeygamberMuâzb.Cebel’iYemen’egönderirkenonatedrîcîlikil-kesinieldenbırakmamasınışusözlerleifadeetmiştir:“Sen kitap ehli olan bir topluluğa gidiyorsun. Onları, ‘Allah’tan başka ilâh olmadığına ve Muhammed’in O’nun peygamberi olduğuna şehâdet etmeye’ çağır. Eğer bunu kabul ederlerse iz-zet ve celâl sahibi olan Allah’ın her gün ve gecede kılınan beş vakit namazı onlara farz kıldığını bildir. Bunu da kabul ederlerse Allah’ın zenginlerden alınıp fakirlere
dağıtılması şartıyla mallarından sadaka vermeyi farz kıldığını bildir. Bunu ka-bul ettiklerinde, sakın (zekât olarak) onların mallarından en iyilerini alma! Bir de mazlumun bedduasından sakın! Çünkü onunla Allah arasında hiçbir perde yoktur.”284Şuhaldehadisrivayetlerinianlamayaçalışırkenveyorumlarkentedrîcîlikilkesigözönündebulundurulmalıverivayetlerinhangiaşamadavâridolduğutespitedilmelidir.
Hadislerde Nesih Olgusunu ve Nâsih-Mensûh Rivayetleri Tespit EtmekTedrîcîlik ilkesinin bir parçası danesihtir.Nesih, şer’î bir hükmün
dahasonragelenşer’îbirdelillekaldırılmasıdır.Bunagöreİslâm’ınbaşlan-gıcındanitibarenvahyininmesivebazıyükümlülüklergetirmesibirtakımsafhalarhalinde gerçekleşmiştir.Her safhada toplumun şartlarıdikkatealınarakbazıözelamaçlarayönelikolarakbazıgeçicihükümlerdevreyesokulmuş,gözetilenamaçgerçekleşincedebuarahükümlerinuygulama-sınasonverilerekasılhükümbelirlenmiştir.BudurumHz.Peygamber’inhadisleriiçindegeçerlidir.Birhükmüneshedenâyeteyadahadise“nâsih”,hükmüneshedilenâyeteyadahadisede“mensûh”denilir.Hadisilimleriarasında sayılan “Nâsihvemensûhhadisler ilmi”,hadis rivayetlerindenhangilerininhükmünündevamettiğinivehangilerininhükümlerininkal-dırılıponlarlaameledilmeyeceğinikonuedinir.
NesheörnekolarakAbdullahb.Büreyde’ninnaklettiğişuhadiszik-redilebilir:Hz.Peygamberşöylebuyurmuştur:“Daha önce kabir ziyaretini size yasaklamıştım; artık kabirleri/mezarları ziyaret edebilirsiniz. Daha önce kurbanların etlerini üç günden fazla elinizde tutmanızı size yasaklamıştım; artık uygun gördüğünüz kadarını elinizde tutabilirsiniz. Daha önce tulumdan başka herhangi bir kaptan şerbet içmenizi yasaklamıştım; artık bütün kaplardan içebi-lirsiniz, fakat sarhoş edici olanından içmeyin.”285
Hadisler Arasında Görülen İhtilafların Çözüm Yollarını Araştırmak Dinîmetinlerdeasılolan,birbirleriyleçelişmemeleridir.Çünküdinî
metinlerhakikati ifade ederlervebumetinlerinkendi aralarındauyumiçindeolmalarıbeklenir.286Buhükümhadisrivayetleriiçindegeçerlidir.Allah’ınResûlü sıfatıylaHz.Peygamber’den sâdır olan sözler çelişkidenve tutarsızlıktanuzaktır.Ancakbazı rivayetlerarasındazahirençelişki-leringörüldüğüdebirgerçektir. İştehadis ilimleri içerisindehadislerdegörülenteâruzveihtilâflarıkonualan“Muhtelifü’l-hadîs”adlıilminvarlık
287Çakan,İ.Lütfi,Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları,s.34.288Bunedenlerhakkındadetaylıbilgiveörnekleriçinbkz.Çakan,İ.Lütfi,a.g.e.,s.105-138.
a)Cem’ ve telif: Aralarında ihtilâf olan hadisleri usulüne uygun birşekilde tevil ederekuzlaştırmavebağdaştırma esasınadayanır.Böyleceherikihadisdeyürürlüktekalırveikisiyledeameletmekmümkünolur.Cem’vetelifusulü,hadislerdekiihtilâfamakulbirizahgetirmekiçinhadisilmininvediğerilimlerinverilerinidikkatealmakzorundadır.Dolayısıylahadisâlimlerininkişiselkabiliyetlerineveyetkinliklerinebağlıolaraksı-nırsızşekildeuygulamaörneğiolabilir.
b) Nesih: Hadislerarasındakiihtilâfıncem’vetelifyoluylagiderilmesimümkünolmadığızaman,hadislerdenesih olupolmadığınabakılır.Nesih,şer’îbirhükmündahasonragelenşer’îbirdelillekaldırılmasıdır.Arala-rında teâruz olduğudüşünülenhadislerdenesih söz konusu ise zamanitibariylesonraolanhadisin(nâsih)hükmüdevameder,dahaöncevâridolanhadisin(mensûh)hükmükalkarveonunlaameledilmez.
edilmesi de isabetli bir yol değildir.Özellikle de inanç ve ahlâkla ilgilihadislerebuusulüntatbikedilmesi,hadislerinmânâvemaksadınaaykırıbazı anlamave yorumlamalara yol açabilmektedir. Bununyerine,hadislafızlarınıda ihmaletmeksizin,hadisin farklı tarikleri,vürûdsebepleri,bağlamı,vâridolduğufiziksel,kültürel,toplumsalvetarihselçevre(metindışıunsurlar)tespitedilmeli,hadisbuçerçevedeanlaşılmayaçalışılmalıvedeğerlendirilmelidir.
Terğîb ve Terhîb HadisleriKur’an’dadabelirtildiğigibiHz.Peygamber’ingörevleriarasındatop-
lumuuyarmakvemüjdelemekdevardır.Busebepleo,hem“beşîr”(müj-deleyici)hemde“nezîr”dir(uyarıcıvesakındırıcı).Bunauygunolarakin-sanlarıuyarırkenyahutmüjdelerkenbaşvurduğuusul,terğîb (iyiliğiteşviketmek) ve terhîb (kötülükten sakındırmak) olmuştur.Din dilinde terğîb ve terhîb;birüslûp,bir ifadebiçimi,biranlatımtarzı,birdeğerhükmü,bir söylem,bir tasrif vedelâlet çeşidi olarak tanımlanmıştır. Buna göredinin;hakikat,iyi,doğru,sevap,güzel,faziletdediğisözvedavranışlaraözendirmek ve teşvik etmek içinkullanılan ifadelere terğîb, dininbâtıl,kötü, yanlış, günah, rezalet olarak nitelendirdiği söz ve davranışlardansakındırmak, korkutmak, çekindirmek amacıyla kullanılan ifadelere deterhîbdenmiştir.
TerğîbveterhîbKur’an’dadayeralanönemlibiranlatımtarzıdır.Va’d ve vaîd, inzâr ve tebşîr, havf ve recâ, sevap ve ikâb, cennet ve cehennem, ma’ruf ve münkergibihususlarayönelikikilianlatımbiçimlerinasılyeraldıysa,terğîbveterhîbifadelerideaynışekildebirlikteyeralmıştır.Ancakterğîb ve terhîbinyoğunolarakkullanıldığıalanhadisrivayetleriolmuştur.Hz.Peygamber’iniyiye,hayra,fazilete,hakka,hakikate,adalete,ahlâkaözen-dirmekveteşviketmek;kötüden,şerden,reziletten,bâtıldan,zulümdenveahlâksızlıktankorkutmak,çekindirmekvesakındırmakiçinsöylediğihadislereterğîb ve terhîb hadisleridenmiştir.
GerekKur’an’dagereksehadislerdebulunanterğîbveterhîbifadele-rininkendinehasbirdili,üslûbuveanlatımtarzıvardır.Bazenterğîbveterhîbamacıyladolaylıanlatımyollarındanteşbih,temsil,mecaz,istiare,kıssa gibi anlatımlar tercih edilirken, bazende “Allah sever.”, “Allah buğ-zeder.”, “Küfürdür.”, “Şirktir.”, “Cennetliktir.”, “Cehennemliktir.”, “Cennet vacip olur.”, “Cehennem vacip olur.”, “Bizden değildir.”, “İman etmiş olamaz.”, “Mü-
min değildir.”, “Yazıklar olsun.”, “Lânet olsun.”gibidoğrudanhükümifadelerikullanılmıştır. Bununla birlikte tek başına kullanılan ifadelerden yahutifadelerindili ve üslûbundan söz konusudeğer hükümlerinin terğîb veterhîb için söylendiği sonucunu çıkarmak zordur. Bunuortaya çıkaran,hadismetinleriiçindebulunanbazıkarinelerilebumetinleriniçbütün-lüğüverivayetlerinİslâm’ıngenelilkeveesaslarıışığındaanlaşılmasıveyorumlanmasıdır.Terğîbve terhîbüslûbununbelirlibirkonusuyoktur.Hadislerdehemenhemenherkonudabuüslûbarastlamakmümkündür.Bununlabirlikteinsanlarıiyiye,güzelevedoğruyasevketmemaksadınıtaşıyankonular,bilhassadaamellerinfaziletleriileedepveahlâkailişkinhususlar,terğîbveterhîbinasılkonusunuoluşturmuştur.Azamelkarşılı-ğındaçokmükâfatyahutküçükbirgünahkarşılığındabüyükcezalardilegetirenrivayetlerdeterğîbveterhîbehamledilmiştir.
Terğîbveterhîbhadisleriileilgilienönemlisorun,bunlarınsağlıklıanlaşılması ve yorumlanmasımeselesidir. Usûl-i fıkhın delâlet bahisle-rindenhareketleherkelimedenhattaherharfveedattanhükümçıkaranbiryöntemleterğîbveterhîbifadelerindendeğerhükümleriçıkarımındabulunulduğutakdirde,gâîyorumvemakâsıdü’ş-şerîadikkatealınmadığızamanciddibiranlamvehükümkarmaşasıortayaçıkacaktır.
Terğîb ve terhîble ilgili en önemli sorunlardan birisi de tergîb veterhîbin hadis uydurma sebepleri arasında yer almasıdır.292Hicrî ikinciveüçüncüasırlardanitibarenbazızâhidkimseler,insanlarıiyiye,güzele,doğruya,hayrateşviketmekvekötü,çirkin,yanlışveşerişlerdensakın-dırmakadınaHz.Peygamber’esöylemediğisözleriizafeetmektençekin-memişlerdir.İşlenenküçükbirgünahahaddindenfazlaağırcezalar,küçükbiriyilikvehayrakarşılıkbüyükmükâfatlarıiçermekuydurmahadisle-rin alâmetlerindenolmuştur.Aynıhusus terğîbve terhîbüslûbunundaözelliklerindendir.Ancak,Kur’ân-ıKerîmvemakbulhadislerdekiterğîb-terhîbifadelerigayetölçülüdür.İnsanlarıhaddindenfazlaümideveaşırıbirkorkuyakaptırmadandengelibirdünyaveâhiretsevgisivecanlılığıiçindebulundurmakgayesigözetilmiştir.293
Ahlâk, Fazilet ve Zühdle ilgili HadislerHadislerdenbazılarıahlâk, fazilet,âdâbvezühdile ilgilidir.Ancak
bir bilim alanı olarak ahlâkı hadis kaynaklarında veya hadis kitapları-nınbölümvebâbbaşlıklarındaaramakyanlışolur.Zirabueserleritasnif
a)Hadisler, tek tekbazıdavranışlardanhangisininahlâkîolduğunu,hangisininahlâkîolmadığınısöyler.Ahlâkîilkeyiörneklerüzerindenverir.
b) Hadisrivayetlerindebolmiktardabulunandeğerhükümleri ilebirdavranışıahlâkîkılantemeldeğerarasındakiilişkiokuyucutarafın-danbirtemelebağlanmalıdır.Zirarivayetlerdeyeralandeğerhükümleriiletemeldeğerarasındaherzamanbirebirörtüşmesözkonusuolmaya-bilir.Meselâ,hadisrivayetlerindeellikadarolumsuzdavranışveinsantipinin “lânetlendiği” ifade edilmiştir. İçki içen,294 takma saç takan,295 kızgındemirlehayvanlaradamgavuran,296 dövmeyapanveyaptıran,297 Lûtkavmininameliniyapan,298ölününardındanferyatvefiganeden,299 âmâbiriniyanlışyönesaptıran,300 canlıbirvarlığıhedefedinen,301 ken-disinibabasındanbaşkasınanispeteden,302 hülleyapanveyaptıran,303 kadınlara benzemeye çalışan erkekler ile erkeklere benzemeye çalışankadınlar,304 rüşvet alan ve veren,305 faiz yiyen ve yediren,306 anne ba-basına lânet eden,307 karaborsacılık yapan,308 arazilerin sınırlarını de-ğiştiren309 vemeclis halkasının ortasına oturan kimseler310 hadislerdelânetinmuhatabı olmuşlardır. Lânet, bir kişininAllah’ın rahmetindenuzakolacağınıbildirmektir.Lânetigerektirendavranışlarabakıldığında,bunlarınbirbirindenfarklıdeğerdüzeylerinesahipolduklarıgörülecek-tir.RivayetlerdekivurgunedeniylegenişMüslümanhalkkitlelerisevapvaadedilendavranışları,ahlâkîsorumlulukgereğitavsiyeedilendavra-nışlaraöncelemiştir.
MehmedSaid,Hz. Peygamber ve Kur’an Dışı Vahiy(Gaybi
HadîslerMeselesi).
d) Hadis rivayetlerindedile getirilen ahlâkî davranışlar ilâhî rızayıkazanmayaveilâhîbuyruğariayetetmeyedayanır.Dolayısıylabirmüminiçin değer hükmü ifade eden bir rivayetin yahut rivayette dile getirilentutumvedavranışınkaynağıoldukçaönemlidir.BukaynakbizzatKur’antarafından bütün insanlığa numune-i imtisal olarak gönderilen ve yük-sekahlâksahibiolanHz.Peygamber’dir.Ancakbununyücebirkaynağadayanmasıtekbaşınayeterlideğildir.Bizzatkaynağagiderekgerekriva-yettekideğeryüklüönermeningerekserivayettebizenakledilendavranı-şınahlâk-değerilişkisiaçısındandaanlaşılmayaçalışılmasıgerekir.Hz.Peygamber’in söz, tutumvedavranışlarına yönveren,Kur’an’ın sözünüettiğiyüksekahlâkınilkelerimidir?Yoksayüksekahlâkınasılbelirleyi-cisibizzatHz.Peygamber’insöz,tutumvedavranışlarınınkendisimidir?BaşkabirifadeyleahlâkmıHz.Peygamber’intutumvedavranışlarınıbe-lirlemiştir?YoksaHz.Peygamber’indavranışlarımıahlâkıbelirlemiştir?Elbettekiburadakarşılıklıbirilişkiolduğuaçıktır.Yüksekahlâkîerdem-lerienmükemmelkıvamıilesergilemekiçingönderilenSonPeygamber’insünnetinindeahlâkınbizzatkendisiolduğuunutulmamalıdır.
Fiten ve Gayb ile İlgili Hadisler Hadislerdenbazılarıgelecekteortayaçıkacaksosyalkargaşa,içsavaş
gibiönemliolaylarvekıyametalâmetlerinedairhaberlerikonualır.“Fiten ve melâhim rivayetleri”adıverilenbuhaberleriiçerengenişbirhadisyazınıvardır.Müstakilfitenkitaplarınınyanısırakonuluhadiseserlerininfiten, melâhim, eşrâtü’s-sâa, imâre, meğâzî, menâkıb, sıfatü’l-kıyâmegibibölümle-rindebutürhaberlereyerverilir.Bueserlerdeağırlıklıolarakİslâmtoplu-mundaçeşitlidinîvesiyasîsebeplerleortayaçıkanhertürsosyalkargaşa,savaşveölümlesonuçlananolaylarvekıyamettenöncezuhuretmesibek-lenenalâmetleredairhaberleryeralmaktadır.
Fiten vemelâhimedair haberler genel anlamda gayb ile ilgili riva-yetler arasında değerlendirilmiştir. Gaybî rivayetlerin kaynağı mesele-si veHz. Peygamber’in gayb bilgisinin kaynağı daima tartışma konusuolmuştur.311Bunoktadagaybadairhaberleri icmâlî (genelbilgiler içerenhaberler)vetafsilî(özel/detaylıbilgileriçerenhaberler)olmaküzereikiyeayırarakdeğerlendirmekisabetligörünmektedir.Hz.Peygamber’inileridehalkarasındasosyalhuzursuzluklarınzuhuredeceğinedairgenelifade-lerini, onun şahsî fetânet vebasireti yoluylamüstakbel tehlikelerekarşı
ümmeteyöneliknebevîuyarılarolarakkabuletmekmümkündür.Ancakfitenvemelâhimedairbütünhaberlerin icmâlînitelikteolmadığıbilin-mektedir.Buhaberler arasındabellikişi veolaylarla ilgili ayrıntılıbilgiverenler de bulunmaktadır. Bunlar öncelikle isnad yönünden ve vahiykaynaklıolupolmamalarıaçısındanelealınıpincelenmeli,Kur’an,sünnetvetarihîgerçeklerledeuyumiçindeolupolmadığıgözdengeçirilmelidir.Hz.Peygamber’enispetedilerekonunkendisindensonrameydanagelecekbazıhadiselerhakkındatafsîlîbilgilerverdiğinibildirenbütünrivayetlerihtiyatlakarşılanmalıdır.312
Diğer yandanuzak geleceğe ait haberlerin büyükbir kısmının, ilkfitne döneminde meydana gelen olayların müminler üzerinde uyandır-dığıümitsizlikduygularını yansıttığı görülmektedir.Bu tür rivayetlerdekötülüklerintoplumdagiderekyaygınlaşmasıhususukaderinbirsonucuolarakgösterilmekte,Müslümanlariçinçokkaramsarbirgeleceköngörül-mektedir.Ayrıcaburivayetlerin,özellikleHz.Osman’ınşehitedilmesin-densonraortayaçıkan iktidarmücadeleleri sırasında farklı tavırlar ser-gileyen çevreler tarafından güçlübir savunma aracı olarakkullanıldığı,olaylarakendi tercihleri doğrultusunda yönvermek isteyen zümrelerin,kendilerincebenimsenentavrınHz.Peygambertarafındandaonaylananbiryöntemolduğunubelirtmekamacıylabutürrivayetlerebaşvurduklarıgerçeğidegözdenuzaktutulmamalıdır.313
zenginlikvederinlikkazandırır.315Şuhaldeçeşitlizamanvecoğrafyalardafarklıkültürlere sahip insanlar tarafındanokunanmüteşâbihhadislerdeokuyucununbilgidüzeyinegörefarklıanlayışlarınortayaçıkmasıtabiîdir.Ancaköylemüteşâbihhadislervardırki,butürdenhadislerinuygunbiryollaaçıklanmasıveyorumlanmasıbirzorunlulukarzetmektedir.Meselâ,EbûHüreyre’denrivayetolunduğunagöreResûlullahşöylebuyurmuştur:“Allah Teâlâ her gecenin son üçte birinde dünya semasına iner ve şöyle seslenir: ‘Her kim dua ederse duasına karşılık veririm, her kim benden bir şey isterse iste-diğini yerine getiririm, her kim benden bağışlanma dilerse onu affederim.’”316
Bu hadis üzerine kelâmcılar ile hadisçiler arasında ve hadisçilerinkendiaralarındahararetlitartışmalarmeydanagelmiştir.Oysabuvebunabenzerhadislerdeanlatılmakistenen,neAllah’ındünyasemasınainişinedearşaçıkışıdır;asılvurgulanmakistenenhusus,onunrahmetkapısınındaimaaçıkolduğu,kullarınahepyakınolduğuvebuyakınlığınbelirliza-manlardadahadaarttığıdır.Nitekimhadisinbütüntarikleribirleştirildiğizamanbuaçıkbirşekildeanlaşılmaktadır.
Tıbb-ı Nebevî ile İlgili Hadisler Birpeygamberolarak insanlara ilâhîhakikatleri tebliğ etmekle yü-
kızısınveEbûBekirbukonulardaenbilgilikimseidi.Ancaktıpbilgineşaşırıyorum;bununasıl vekimdenöğrendin?”Hz.ÂişebununüzerineUrve’ninomzunavurarakşucevabıvermiştir:“Urveciğim!Resûlullahöm-rününsonundahastalandığındahertaraftanArapheyetlerigelirdi.Onlar(tıp ile ilgili) önerilerde bulunur, ben deHz. Peygamber’i onlarla teda-viederdim.”318Hz.Âişe’ninsözlerindenanlaşıldığıgibiAllahResûlü’nüntıp ile ilgili söylediklerininbüyükkısmıpeygamberlikvevahiy ile ilgiliolmayıp tamamen içindeyaşadığı toplumun tecrübevebilgibirikiminedayanmaktadır.
İbnHaldûn(808/1405)da tıpla ilgili rivayetlerinHz.Peygamber’inbizebildirmekveöğretmeklemükellefolduğutemeldinîbilgilerindışın-dakaldığınıvebuhadislerinbizimiçinbağlayıcıolmadığınısöylemiştir.O,Resûlullah’ıntıpileilgilitavsiyelerinideğerlendirirkenşöyledemiştir:“Hz.Peygamber,bizediniöğretmekiçingönderilmiştir;netıpnedebaşkabirşeyiöğretmekiçindeğil.”319Dihlevî’yegöredeHz.Peygamber’ininsanolarakyaptıkları,örfveâdetemebniolarakyaptıklarıvetecrübeyedaya-narakişledikleri,risâletgörevinindışındakalanfiillerdirvebutürfiillerbağlayıcıdeğildir.320Hülasa,Hz.Peygamberbizetıp,ziraat,sanat,ticaretgibi şeyler öğretmeye gelmemiştir. Hz. Nuh’a gemicilik,321 Hz. Dâvûd’azırhyapımıvedemircilik322öğretildiğigibiPeygamberimizeöğretilenözelbirişveyasanatolmamıştır.Ancakbudurum,onuntıp,ziraatvesanatileilgilihiçbiraçıklamayapmadığıanlamınagelmez.
B. SÜNNETİN ANLAŞILMASISünnet, esas itibariyle davranışa ve uygulamaya yönelik bir içe-
riğe sahiptir. Ancak bir hareket ve davranışın sünnet adını alabilmesiiçin özgünlük, süreklilik, bilinçlilik, örneklik, doğruluk,mutedillik vekuralsallıkgibivasıfları taşımasıgerekir.323Özelanlamdasünnet,AllahResûlü’nünMüslümanlariçinörneklikteşkiledensözleri,davranışlarıveonaylarıanlamınagelirken,genelanlamdasünnetileHz.Peygamber’ingenelörnekliğiverehberliğikastedilir.Sünnetayrıca“MedinetoplumuvedevletiiçindeHz.Muhammed’e(sav)sosyal,siyasal,ekonomikveahlâkîtümsahalardarehberlikedenesaslar”şeklindebirdinî ilkevedeğerlermanzumesiolarakdatanımlanabilir.Buiçeriğisebebiylesünnet,hadistenfarklıolduğuiçin,sünnetinsağlıklıanlaşılmasıveyorumlanabilmesinindebazıtemelilkeveesaslarısözkonusudur.Bumülâhazalarçerçevesinde
i. Sünnetin İslâm’daki Yerini ve Değerini BilmekÖzel anlamda Hz. Peygamber’in bir davranışının sünnet olup ol-
madığınıanlayabilmekiçinHz.Peygamber’ingenelanlamdasünnetininİslâm’dakiyerinindoğrutespitedilmesigerekir.Başkabirifadeyle“örnekbirhayattarzı”,“Hz.Peygamber’intopyekûnörnekliği,rehberliğiveön-derliği”mânâsındaki“genelanlamdasünnet”ianlamadan,onunbirdavra-nışınındinîdeğerinianlamakkolayolmayabilir.AncakbudeğeriyalnızcaHz.Peygamber’eitaatetmeyi,324onatâbiolmayı,325onurehberedinmeyi326 veonuörnekalmayı327emredenâyetlerdeyahut“Bana Kitap (Kur’an) ile bir-likte onun bir benzeri de verilmiştir.”328şeklindekihadislerdearamakeksiklikolur.Sünnetindeğeri,İslâmdavetininkenditabiatındasaklıdır.SünnetindeğerinianlayabilmekiçinKur’an’ınonaverdiğideğer,Hz.Peygamber’inonayüklediğianlam,vahyinbirpeygambervasıtasıylaindirilmesininhik-meti,peygamberlerininsanlararasındanseçilmesininanlamıvesünnetinMüslümankültürveİslâmmedeniyetininoluşumundakirolüçokiyitespitedilmelidir.Zirasünnet,mücerretbirbilgikaynağıdeğil,aynızamandaİslâm’ınveMüslümanlarınvarlık,bilgi,ahlâkvebirbütünolarakdeğer-ler sisteminekaynaklık edenhayatîbirdeğerlermanzumesidir. Sünnet,inançesaslarıveibadetlerdengünlükhayatınbütünalanlarınakadarMüs-lümanlarakılavuzlukedennebevîbirrehberdir.Sünnet,kelâmdanfıkha,sanattanedebiyatahattamimariyekadarMüslümankültürününvemede-niyetininkurucuöğesidirveonubirbütünolarakböyleokumak,anlamakvedeğerlendirmekgerekir.
İslâmiyet’indoğuşundankısabirmüddetsonradünyayayayılmasın-da,yerleştiğibölgelerdesürekliliğininsağlanmasındave farklıkültürvecoğrafyalardayaşayanmensuplarıarasındaortakbirsülukveyaşamabi-çimininoluşmasındasünnet-inebeviyyeninrolübüyükolmuştur.İslâm’ınMekke’dekimütevazı başlangıcından bir dünya dini hâline gelişine ka-darkigelişimsürecindeherdurumdabenzerlikarzedenbirkültürüna-sılmeydanagetirdiğiancaksünnetinetkisiyleaçıklanabilir.Sünnet,farklı
329Nasr,SeyyidHüseyin,İslâm, İdealler ve Gerçekler,s.92-93.330Bukonudabkz.MehmetGörmez,“Klasik Oryantalizmi Hadis Araştırmalarına Sevk Eden Temel Faktörler Üzerine”,s.11-31.
DünyanınmuhtelifyerlerinedağılanmilyonlarcaMüslümangünlükhayatlarındaHz. Peygamber’in sünnetlerini örnek almaktadırlar.Müs-lümanlarondörtasırdanberiHz.Peygambernasıluyanmışsasabahlarıöyle uyanmaya, o nasıl yemek yemişse öyle yemeye, nasıl yıkanmışsaöyle yıkanmaya ve hatta tırnaklarını onunkestiği gibi kesmeye gayretgöstermişlerdir.Müslüman toplumları birleştirmek konusunda, günlükhayatınenbasithareketleriiçinbuortakörneğinvarlığındandahabüyükbirgüçmevcutdeğildir.ÇinlibirMüslüman,hernekadarÇinırkındandaolsa,bazıyönlerdenAtlantiksahilindekibirMüslüman’ındavranışınabenzeyenbirtutum,davranış,hareketveyürüyüştarzınasahiptir.Bununsebebi,herikitoplumundaasırlarboyuncaaynıörneğetâbiolmalarıdır.HerikiyerdedeHz.Peygamber’insünnetininruhundanbirşeylergör-mekmümkündür.Butemelbirleştiricifaktör,birörneklikolarakbuor-taksünnetveyayaşayıştarzıöncelikleKur’an’dan,ikinciolarakdadahadoğrudanvedahahissedilirbirtarzdaHz.Peygamber’in,hadisvesün-netindengelmektedir.329
İslâm’ınsimasınadamgasınıvuranveİslâmdünyasındakiortakdinîgörüntüyüverensünnettir.Hattabubirliğinsadeceinançveibadetlede-ğil,yemeiçme,giyimkuşamgibitemelihtiyaçlarınahlâkîesaslarıdâhilhayatıneninceteferruatınakadaryansımışolmasıpekçokoryantalistindikkatiniçekmişvesünnetvehadisi,İslâmtoplumlarınıtahliledeceksos-yalvekültürelantropolojininentemelkaynağıolarakgörmelerinevesileolmuştur.330 İslâm’ın tarihsel deneyimi ve bu deneyim içinde ortaya çı-kanfarklıdüşünceokullarınıanlamada“süreklilik”ve“değişim”anahtarkavramlardır. Zira küçük bir şehir devletinden büyük imparatorluklarauzananİslâm’ıntarihi,aynızamandasüreklibirdeğişimtarihidir.İlkasır-lardadinî,siyasîvesosyalhermeseledeortayaçıkanihtilâflarbudeğişi-meverilecek cevapla ilgilidir.TarihboyuncaHz.Peygamber’in sünneti,İslâm’ınçarpıkdeğişimlerekarşıkullanılanenbüyükmukavemetgücüolmuştur.Zamanzamanmakulveolmasıgerekendeğişimleriçindeha-dislerdenhareketleolumsuztavırlartakınıldığıolmuştur.Siyasî,fikrîvesûfîgeleneğingelişimsüreçleri “heryenilikmuhdes,hermuhdesbid’at,
ii. Hz. Peygamber’in Evrensel Rehberliğini ve Örnekliğini Bilmekvahiykaynaklıilâhîöğretilerilebeşerîdüşüncevesistemlerarasın-
dakientemel farklardanbiri, ilâhîöğretilerinnazariyelerüzerinedeğil,peygamberlerinörnekuygulamaveyaşantılarıüzerinebinaedilmişolma-larıdır.YüceAllah,insanlığagönderdiğivahyisayısızyollarlabildiripaçık-layabilirdi;ancakbirinsanındinibizzatyaşayarakinsanlaragöstermesini(şâhid-şehîd)333uygungörmüştür.Busebeplepeygamberinsadecesözlüifa-delerideğil,dinintatbikisadedindesergilediğiörnekfiilleri,tutum,tavırvedavranışlarıdaopeygambereinananlariçinhayatîehemmiyetarzeder.Kur’ân-ı Kerîm’in bildirdiğine göre müminler onun sözlerine uymakla
334Nisâ,4/64.335Haşr,59/7.336Âl-iİmrân,3/31.337En’âm,6/90.338Ahzâb,33/21.339Ahzâb,33/21.340B631Buhârî,Ezân,18.341M3137Müslim,Hac,51.342Bkz.EbûŞâmeel-Makdisî,el-Muhakkak min ilmi’l-usûl fi mâ yetealleku bi-ef’âli’r-Resûl,s.125.343Bkz.Gazâlî,el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl,II,212.344EbûŞâmeel-Makdisî,el-Muhakkak,s.126.
Bazı fakihlerHz.Peygamber’inher fiilinin,hatta sükûtve eylem-sizliğinin bile bizim için dinî bir hüküm ifade ettiğini söylerken,342 bazıları bunu kabul etmemiş ve Resûlullah’ın fiilerini çeşitli yönler-den ayrıma tâbi tutmuştur.343Hz. Peygamer’inmücerret fiillerini delilsayanlararasındaher fiilininaynenyapılmasınıvacipgörenlerolduğugibimendupsayanlardaolmuştur.344Bukonudaasılüzerindedurulanhusus,Peygamber’e tâbiolmanınnedemekolduğu ile ilgilidir.Kimisi
347AllahResûlü’nüntasarruflarınıilkdefaİzzüddînb.Abdisselâm(660/1262)tebliğ,fetva,kazâveimâmetşeklindedörtkısmaayırmıştır.DahasonrameşhurMâlikîfakihiŞihâbüddînKarafî(684/1285)konuyugenişbirşekildeelealmıştır.Çağdaşzamanlardadakonuileilgiliaraştırmalaryapılmıştır.Bkz.İbnÂşur,M.Tahir,İslâm Hukukunda Gaye Problemi,s.48-61;Karaman,Hayrettin,“BağlayıcılıkBakımındanResûlullah’ın(sav)Davranışları”,‘Peygamberimizin(sav)AileHayatı’başlıklıseminerdesunulantebliğ,İSAv,İstanbul,1988(İslâm’ın Işığında Günün Meseleleri içinde),s.523-538);Erdoğan,Mehmet,Vahiy-Akıl Dengesi Açısından Sünnet,s.264.348DM600Dârimi,Mukaddime,49.349Bkz.Buhârî,AlâeddinAbdulazîz,Keşfü’l-esrâr an usûli’l-Pezdevî,II,310.350Serahsî,Usûlü’s-Serahsî,I,114-115.
sakındırmak (te’dîb) çerçevesinde rehberlik yapmıştır. Bu çerçevedeHz.Peygamber’inbirtasarruftabulunurkenveyabirsözsöylerkenbunuhangisıfatıylayaptığıaraştırılmalıdır.347
Genel olarak sünnet birkaç ana başlık altında sınıflandırılmıştır.SahâbedensonrasünnetibağlayıcılıkaçısındanilktasnifedenâlimlerdenbirisitâbiûnneslininfakihlerindenMekhûl’dür(112/730).Onagöresün-netikikısmaayrılır:
a) Sünnet-i hüdâ: Yerine getirilmesi dinî bir emir ve gereklilik olansünnetlerdir.Bunuterkedenkimsebirkerâhetveyakötülük(isâet)işlemişolur.Namazıcemaatlekılmak,ezanvekâmetgibidininşeâirindenolanhususlardakisünnetlersünnet-ihüdâkapsamındadır.
b) Sünnet-i zevâid:Hz.Peygamber’in,Allahkatındanbir tebliğveyaAllah’ındininiaçıklamaniteliğitaşımaksızıninsanolarakyaptığıdavra-nışlara“zevâid sünnet”veya“âdet sünneti”denilir.Hz.Peygamber’ingiyimkuşamveyemeiçmetarzı,kişiselzevkleri,kınailesaçvesakalınıboyamışolmasıbukapsamagirer.Esasenbu fiillerdinîmükellefiyet çerçevesin-dedeğildir.Yapılmasıdinentavsiyedeedilmemiştir.BununlabirliktebirMüslüman,Hz.Peygamber’inbutürdavranışlarınıonaolansevgivebağ-lılığındandolayıyaparsasevapkazanırveövgüyelâyıkolur.Terkedersekınanmazvekötülük(isâet)işlemişolmaz.350
“müekked sünnet”denilir.Bunlarbirbakımadinîvecibeleriçinkoruyucuvetamamlayıcıbirnitelikdetaşımaktaolupönemyönüylefarzveva-ciptensonragelir.Meselâabdestalırkenağzaveburnasuverme,sabahnamazınınsünneti,ezan,kâmet,cemaatlenamazböyledir.Bunevisün-netleriyerinegetirenkişiAllah’ınhoşnutluğunukazanır,övgüyelâyıkgörülür,sevapeldeeder.Terkedenkişiisecezayavegünahaçarptırıl-masa da dinen azarlanmayı ve kınanmayı hak eder. Öte yandan farznamazlarıncemaatlekılınması,ezangibidinîşiarlardanolansünnetinbireyselolarakterkicaizolmaklabirlikte,toplumolaraktoptanterkedil-mesiveihmalicaizdeğildir.
b) Sünnet-i gayri müekkede: Hz. Peygamber’in ibadet türünden olupbazenyaptığıbazendaterkettiğifiilvedavranışlara“gayri müekked sünnet” denilir.Nafilevemüstehaphattamenduptabirlerideçoğukezbuanlamdakullanılır.İkindiveyatsınamazlarınınfarzlarındanöncekılınandörderrekâtlıknamazlar,vacipkapsamındaolmayaninfakveyardımlarböyledir.Butürsünnetiyerinegetirenkişisevapkazanırvedinenövgüyelâyıkgö-rülür,terkedenkişiisedinenkınanmaz.Buikisünnet(müekkedvegayrimüekked)çeşidine“hüdâ sünneti” de denir.
iii. Hz. Peygamber’in Fiillerinin Yapısını ve Özelliklerini BilmekHz.Peygamber’insünnetini sağlıklıbiçimdeanlayabilmeninönge-
Sünnetin bağlayıcılığını o sünneti bize aktaran lafzın siyakındavefiilinşeklindearamakuygunolmayabilir.ŞayetHz.Peygamber’densâdırolanbirfiil,birinancıveakideyibeyanediyor,bizeinsanıAllah’ayaklaştıracak bir ibadeti öğretiyor, iyilik ve güzelliğe sevk ediyorsayahutyapılan fiil, yüksekahlâkın temelbirumdesi,marufuemirvemünkeri nehiy kabilinden bir şey ise, bir maslahat sağlamak ve birmefsedetiuzaklaştırmakesasınadayanıyorvebizibirkötülüktensa-kındırıyorsa,elbetteofiil,bütüninsanlarınörnekalmasıgerekenbirdavranıştır.Aksi takdirde, adına sünnetdensedebağlayıcıbir tarafıolamaz.Hz.Peygamber’insairdavranışlarıbizimiçinolsaolsamubah-lıkifadeeder.351
352Bazıörnekleriçinbkz.Aşkar,MuhammedSüleyman,Ef’âlü’r-resûl ve delâletühâ ale’l-ahkâmi’ş-şer’iyye,I,81-82.353Karadâvî,Yûsuf,“el-Cânibü’t-teşrî’îfî’s-sünneti’n-nebeviyye”,(Tebliğ),es-Sünnetü’n-nebeviyye menhecühâ fî binâil’l-ma’rifeti ve’l-hadâra,II,1004-1005.354Bkz.Umerî,NâdiyeŞerif,İctihâdü’r-Resûl,s.120.355B5431Buhârî,Eşribe,32.356T1895Tirmizî,Eşribe,21.357N5093Nesâî,Zînet,19.358M5040Müslim,Sayd,47;İM3241İbnMâce,Sayd,16.
ÖteyandanHz.Peygamber’invefatındansonrahangifiilininbizimiçinnedereceörneklikteşkilettiğihusususahâbedenitibarentartışılmayabaşlanmıştır. Bu hususta sahâbe arasında iki farklı temayül ortaya çık-mıştır:Abdullahb.Ömer’indearalarındabulunduğubazısahâbîler,Hz.Peygamber’inherhareketinitaklitetmeeğilimvegayretiiçindeyken,352Hz.ÂişeveİbnAbbâs’ınaralarındabulunduğudiğerbazısahâbîlerisesünnetisadeceörneklikteşkiledenfiilleretahsisetmiştir.AncakHz.Peygamber’infiilleri ile ilgilisahâbedönemindeyapılantartışmalarla,sonrakidönem-lerdemeydana gelen tartışmalar arasında önemli bir farka burada dik-kat edilmelidir. Sahâbe döneminde yapılan tartışma, bir fiilin bağlayıcıolupolmadığıyahutnederecebağlayıcı(vücûb, nedb, ibâha)olduğudeğil,o fiilin sünnetolupolmadığı ile ilgilidir.Oysa sonrakidönemlerdeHz.Peygamber’inbütünfiilleripeşinensünnetadınıalacakvehangisünnetinbağlayıcıhangisininbağlayıcıolmadığıtartışılacaktır.353
Aynışekildebirinsanolarakkendisindensâdırolanfiillerdeikikıs-maayrılır:iradesinindışındagerçekleşenlerveiradesiveseçimidâhilindemeydanagelenler.Sevmekvehoşlanmak,kızmakvenefretetmek,sevin-menincoşku,üzülmeninçöküntügetirmesi,hastalığınelemvermesi,tatlıvehoşyiyeceklerinağızdatatbırakması,çoğukezinsanıniradesidışındameydana gelen fıtrata bağlı sonuçlardır. Binaenaleyh,Hz. Peygamber’inhelvavebalısevmesinin,355soğukvetatlı içeceklerdenhoşlanmasının356 yahutkınakokusundanhoşlanmamasının357 teşriîbiryönüyoktur.Usul-cülerinbunaençokverdiğiörnekkeleretidir.Kelereti,Resûlullah’ınhoş-lanmadığıbiryiyecektir.Nitekimsahâbeonubuhusustaörnekalmamış,hattaHâlidb.velîdbuetiHz.Peygamber’insofrasındayemiştir.358
İnsanın iradesi ve ihtiyarı dâhilindemeydana gelen cibillî hare-ketlerdeböyledir;yemek,içmek,yatmak,oturmak,tedaviolmakgibi.
Bunlarinsanıniradesiilekendisindensâdırolmaklaberaber,beşerinzorunlu olarak yaptığı şeylerdir. Aynı şekilde bunların da sünnet vebağlayıcılık ile ilgileri yoktur. İnsanların zorunluolarakdeğildebirihtiyaçolarakbaşvurduğufiillerdebukabildendir.Busebeple,onunyediğimuayyenyiyecekleriseçipyemek,onungibieşeğeveyadeveyebinmek,çamurdaninşaedilenvehurmadallarıylaörtülüevlerdeotur-mak,lifiledoldurulmuşderidenmamuldöşeklerdeyatmakdabağla-yıcıdeğildir.359
b)Hz.Peygamber’ingayesi:Âdetileibadetiayıracakikincihusus,Hz.Peygamber’ingayevemaksadıdır.BunagöreHz.Peygamber’inbelirlibiramaçgözetmeden,hayatın tabiî akışı içinde yaptığı işler sünnetniteliğikazanmayacaktır.Namazdaistirahatcelsesiveyağmurduasındaridâsınıtersçevirmesibununenbasitörnekleridir.Namazdaikincivedördüncürekâtlarakalkarkendoğrudankalkmayıpbirazoturmayaniistirahatcel-sesi İmamŞâfiî’ye göre namazın sünnetlerindendir.363 Fakat İmamEbûHanîfe ve İmamMâlik’e göreHz.Peygamber yaşlanıpkilo alıncaböyleyapmıştır;dolayısıylabununsünnetilebirilgisiyoktur.364
Peygamber’inMekke’denMedine’yegiderkennamazkıldığıyerlerbirbirtespitedilmişveburalaramescitlerinşaedilmiştir.Ömerb.Abdülazîzde,Medine’deHz.Peygamber’innamazkıldığımekânlarıtespitettirerekbuyerleremescitleryaptırmıştır.366ÖzelliklesahâbedenAbdullahb.Ömer’inbuyerleredüşkünlüğübilinmektedir.Bunaençokkarşıçıkandababa-sıHz.Ömerolmuştur.Bir sefer esnasındaherkesinbelirli birmekândanamazkılmak için sıraya girdiğini görmüş,Hz. Peygamber omekândanamazkıldığıiçinbunarağbetettikleriniöğreninceşöyledemiştir:“Ehl-ikitap,peygamberlerininkalıntılarınıaraştırarakoralarıkilisevemanas-tıraçevirdikleriiçinhelâkoldu.Öyleyseherkimnamazkılmakistiyorsakılsın,yoksaçekipgitsin!”367
SadeceHz.Peygamber’emünhasırkılınanfarzlararasındateheccüd,369 vitir namazını kılmak,370 kurban kesmek,371 misvak kullanmak, borç-lu olarak vefat edenMüslümanların borçlarını ödemek372 gibi hususlarbulunmaktadır.373BuhususlardaHz.Peygambergibihareketedilebileceğihakkındagörüşayrılığıyoktur.
Diğer yandan ümmete helâl vemubah olduğu halde YüceAllah’ınKur’an’daHz.Peygamberiçinbelirlediğibirtakımyasaklarınyanısıra374 bizzatHz.Peygamber’inrisâletmakamınayaraşırgörmediğiiçinyapmak-tankaçındığıbazıdavranışlarınbulunduğubilinmektedir.Şahsaözelsa-yılabilecekbudavranışlaraörnekolarakHz.Peygamber’inzekâtvesadakamalındanyememesigösterilebilir.Ahlâkî,siyasîvedinîduyarlılıklarsebe-biyleResûl-iEkrem’innekendisinedeailesi,aslazekâtvesadakaalmamışveyememişlerdir.375
Bazı konularda Hz. Peygamber’e özgü mubahlar ve ruhsatlar sözkonusudur.Resûlullah’ıniftaretmedenpeşpeşebirkaçgünoruçtutma-sı (visâl orucu), Yüce Allah tarafından ganimetlerin beşte birinin AllahResûlü’nünşahsınaveyakınlarınatahsisedilmesi376bucümledendir.Hz.Peygamber’etanınanruhsatlarkonusundaümmetinonungibihareketet-mesiuygunolmaz;aksitakdirdebudavranışlarınHz.Peygamber’eözgüolmasınınanlamıkalmaz.