İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİ 1 - aok.meb.gov.traok.meb.gov.tr/kitap/aol-kitap/Islam-Kultur-ve... · İslam medeniyetinin temellerini Kur’an-ı Kerim oluşturmuştur. İslam medeniyeti,

T.C.MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜAÇIK ÖĞRETİM DAİRE BAŞKANLIĞI

İSLAM KÜLTÜR VE

MEDENİYETİ 1

DERS KİTABI

YAZAR

Nihan KÜÇÜKYILDIZ

ANKARA-2020

Dil UzmanıBülent Kenan ERKAN

Grafik Tasarım UzmanıHalil Oktay ÜVER

YÜMER

MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARIAÇIK ÖĞRETİM OKULLARI

Copyright © MEBHer hakkı saklıdır. Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin

alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

İSTİKLÂL MARŞI

Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak.

Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl!Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl?Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl.Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl.

Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım.Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım!Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım.Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım.

Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var.Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar,Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar?

Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın;Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın.Doğacaktır sana va’dettiği günler Hakk’ın;Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın

Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı.Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı:Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı.

Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda!Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda,Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda.

Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli:Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli.Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli.

O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım,Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım,Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na’şım;O zaman yükselerek arşa değer belki başım.

Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl!Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl.Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl;Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet; Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl!

Mehmet Âkif Ersoy

GENÇLİĞE HİTABE

Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir.

Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir.

Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen, Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur.

Mustafa Kemal Atatürk

MUSTAFA KEMAL ATATÜRK

İÇİNDEKİLER

1.ÜNİTE: İSLAM KÜLTÜR MEDENİYETİNİN DOĞUŞU

2.ÜNİTE: İSLAM KÜLTÜR MEDENİYETİNİN ESASLARI

3.ÜNİTE: İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİ’NDE SOSYAL VE EKONOMİK HAYAT

1. Kültür ve Medeniyet Kavramları ...............................................................................11

2. İslam Kültür ve Medeniyetinin Doğuşu ve Gelişimi .............................................13

3. İslam Kültür ve Medeniyetinin Kaynakları..............................................................12

Özet ...................................................................................................................................23

1.Ünite Ölçme ve Değerlendirme Soruları ..................................................................25

1. İslam Kültür ve Medeniyetinin Esasları ..................................................................29

2. İslam Kültür ve Medeniyeti’nin Yönetim Anlayışının Esasları .............................34

Özet ...................................................................................................................................39


1. İslam ve Toplum ..........................................................................................................47

2. İslam Toplumunu Yönlendiren İlkeler ....................................................................48

3. İslam Toplumunda Sosyal Hayat ...............................................................................53

4. İslam Toplumunda Ekonomik Hayat .......................................................................66

Özet ...................................................................................................................................72


4.ÜNİTE: İSLAM KÜLTÜR MEDENİYETİ’NDE İLİM

1. Kur’an ve Sünnette İlim ..............................................................................................83

2. İlmî Hayatın Gelişimi ve Dünyadaki Etkileri ..........................................................85

3. İlim Kurumları ............................................................................................................88

Özet .................................................................................................................................101

4.Ünite Ölçme ve Değerlendirme Soruları ................................................................106

Cevap Anahtarı ..............................................................................................................108

Sözlük ..............................................................................................................................109

Kaynakça ........................................................................................................................117

8

9

ÜNİTE KONULARI

► KÜLTÜR VE MEDENİYET KAVRAMLARI ► İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ ► İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN KAYNAKLARI

10

NELER ÖĞRENECEĞİZ ?

Bu üniteyi tamamladığınızda;

1. Kültür ve medeniyet kavramlarını açıklayabilecek,

2. Peygamberlerin İslam kültür ve medeniyetinin öncüleri olduğunun bilincine varabilecek,

3. Hz.Muhammed’in İslam kültür ve medeniyetindeki yerini fark edebilecek,

4. İslam kültür ve medeniyetinin kaynaklarını öğrenecek,

5. İslam kültür ve medeniyetinin diğer kültürlerden farkını kavramış olacaksınız.

HAZIRLIK ÇALIŞMASI

1.Tarih boyunca kurulmuş olan medeniyetleri araştırınız.2. Kültür kavramının değişik alanlarda nasıl kullanıldığını araştırınız.3. İslam medeniyeti kaynaklarını araştırınız.

• Kültür• Medeniyet

• Kültür Havzası • İslam Medeniyeti

ANAHTAR KAVRAMLAR

11

İslam Kültür ve Medeniyetinin Doğuşu

1. KÜLTÜR VE MEDENİYET KAVRAMLARIKültür, insanın tüm faaliyet alanlarını kapsar. Yaşamın bütünüyle ilgili bir kavram ol-

duğundan, fikir insanlarının kültür ile ilgili yaptığı tanımlar da çeşitlilik gösterir. Örneğin; Ziya Gökalp “Bir milletin dini, ahlaki, hukuki, iktisadi, lisani, akli birikimlerinin bir bütü-nüdür.” Şeklinde tanımlarken; Thomas Stearns Eliot (Tomas Starns Elyot) , kültür kavramı-nı “ Kültür aslında herhangi bir toplumun dininin vücut bulmuş şeklidir” diye açıklamıştır.

Genel olarak ise kültürü, “Bir toplumun tarihsel süreç içinde ürettiği ve nesilden nesi-le aktarıldığı her türlü maddi manevi özelliklerin bütünüdür.” olarak da tanımlayabiliriz. Tüm bunların yanısıra kültür, insanı diğer canlılardan ayıran en önemli olgudur ve bilgi, inanç , ahlak, hukuk, örf ve adetler kültürün unsurlarıdır.

Kültürün özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz:

a. Kültür, insan ürünüdür. Tabiatta kendiliğinden bulunmaz.

b. İnsan zihninin görüş, anlayış ve değerlendirme tarzını yansıtır.

c. Tarihi süreç içinde oluşur.

ç. Kültür toplumla var olur. Toplumun olmadığı yerde kültür de olmaz.

d. Her toplumun kendine özgü bir kültürü vardır.

e. Kültürü oluşturan unsurlar sürekli etkileşim içindedir.

f. Kültür kendi içinde bir bütünlük ve tutarlılık gösterir.

g. Dışardan etkilendiği kültürel unsurlar konusunda seçicidir.

h. Değişken olup, insanın ihtiyaçlarına göre şekillenir. İhtiyaçları karşılayabildiği sürece kalıcıdır.

Medeniyet; Arapça’da şehir anlamına gelir. Osmanlı Türkçesine ise medîne isminden girmiş ve medeniyyet olarak kullanılmiıştır. Klasik İslam felsefesinde medeniyyet tanımını felsefi bir disiplin içinde tanımlayan ilk İslam düşünürü Farabî’dir. Farabî’nin Medinetü’ül Fâdıla ve İbn-i Haldun’un Mukaddime adlı eserlerinde medeniyyet ve medenî kavramları detaylı olarak işlenmiştir. Ülkemizde ise kültür ve medeniyet konusunu işleyen düşünürümüz Ziya Gökalp’tir. Bu konudaki “Medeniyet, kültürün yükselmesiyle oluşan ve evrensel nitelik taşıyan olgudur.” sözü önemlidir.

Görsel 1.3. Farabi

Görsel 1.4. Ziya Gökalp

12

İslam Kültür ve Medeniyeti

20. yy.ın önemli yazar, şair ve mütefekkirlerinden (düşünür, düşünce insanı) olan Se-zai Karakoç’un da medeniyet kavramıyla ilgili çok güzel bir sözü vardır. Diyor ki Kara-koç; “ Medeniyet, tanımı itibariyle bütün insanlığa hitap eden tarih olgusudur. Tek kişi ya da insanlığa dönük cephesiyle medeniyet, insanın sadece fiziki ya da fizyolojik ihtiyaçla-rına cevap veren bir sistem olmakla kalmaz. Aynı zamanda manevi-ahlaki, metafizik ve kültürel isteklerini de karşılamak amacını taşır. İnsanı bütün cepheleriyle ele alır.”

Yaradan’ın farklılığını ruhumuzda, bedenimizde hissettikçe, yüceliğini daha iyi an-lıyoruz. Karakoç , Kar Şiiri’nde bunu anlatmış. “Her şeyi beni anlayınca anlayacaksın.” diyor, mütefekkir ve şair.

KAR ŞİİRİ

Karın yağdığını görünce,

Kar tutan toprağı anlayacaksın.

Toprakta bir karış karı görünce,

Kar içinde yağan karı anlayacaksın.

Allah kar gibi gökten yağınca,

Karlar sıcak sıcak saçlarına değince,

Başını önüne eğince,

Benim bu şiirimi anlayacaksın.

Bu adam , o adam gelip gider,

Senin ellerinde rüyam gelip gider.

Her affın içinde bir intikam gelip, gider,

Bu şiirimi anlayınca beni anlayacaksın.

Ben bu şiiri yazdı aşık çeşidi,

Öyle kar yağdı ki elim üşüdü,

Ruhum seni düşününce ışıdı,

Her şeyi beni anlayınca, anlayacaksın.

Görsel 1.5. Sezai Karakoç

Görsel 1.6. Mehmet Akif Ersoy

13


Kaynaklarda kültür ve medeniyetle ilgili çeşitli tanımlar karşımıza çıkar:

1. Bir topluluğun, hayat tarzı, bilgi seviyesi, sanat gücü, maddi ve manevi varlığı ile ilgili vasıfların bütünüdür.

2. Bir topluluğun hayat tarzı, bilgi seviyesi, sanat gücü, maddi ve manevi varlıkları bakı-mından ileri bir seviyede olması hâli.

3. Şehirlilik.

4. Sömürgeci Batı emperyalizmi, ( Mehmet Akif Ersoy, İstiklâl Marşımızın bir mısrasın-da, “Medeniyet dediğin tek dişi kalmış canavar” diyerek buna vurgu yapmıştır.

Tüm bunların yanı sıra kültür ve medeniyet arasındaki farkları da vurgulamak gere-kir. Ziya Gökalp bu farkı şöyle belirtmiştir:” Kültür ve medeniyet ayrı ayrı kavramlardır. Kültür, hars demektir. Hars millîdir, medeniyet ise evrenseldir. Kültür, bir toplumun ya-şadığı ve paylaştığı müşterek değerlerdir. Medeniyet ise milletlerarası seviyeye yükselmiş bir kültürün veya birbirine yakın kültürlerin oluşturduğu anlayış, tutum, bilgi, teknoloji, sosyal faaliyetler ile müesseselerin bütünüdür.”

2. İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİİslam medeniyetinin temellerini Kur’an-ı Kerim oluşturmuştur. İslam medeniyeti,

Müslüman milletlerce ortaya konulan her türlü maddi, manevi, kültür ve medeniyet eser-lerini içine alır.

Görsel 1.7. İslamiyetin doğuşu ve yayılış haritası

14


Dünya üzerinde ismini her tarafa duyuran büyük medeniyetler kurulmuş ve yaşa-mıştır. Bu medeniyetler yaşadıkları devir ve yere göre değerlendirilir. Milattan önce Ön Asya’ da, Mısır’da büyük medeniyetlerin kurulduğunu bilmekteyiz. Milattan sonra ise İlk ve Orta Çağlar’da zaman ve mekân bakımından bize yakın medeniyetler yaşamıştır. Sıra-sıyla, Yunan medeniyeti, Roma medeniyeti, Sasani medeniyeti ve Osmanlı medeniyeti en parlak medeniyetler olarak karşımıza çıkar.

Bugün artık kesinlikle anlaşılmıştır ki medeniyetler kendi başlarına olgunlaşmamış-tır. Her medeniyet kurulduğu yerde kendinden önceki medeniyetlerden birtakım unsur-lar aldığı gibi kendinden sonra kurulan medeniyetlere de katkı sağlamıştır.

İslam medeniyetine bakacak olursak; din temeline dayandığını görürüz. Kendin-den önceki medeniyetlere oranla daha çok manevi bilimleri içinde barındırdığına, ilmî temele dayandığına tanık oluyoruz. İslam medeniyetinin temeli yüce peygamberimiz Hz. Muhammed’in (sav) yaşayış esasları ve Kur’an –ı Kerim ‘dir. Kısacası İslamiyet, İslam kültür ve medeniyetinin kaynağıdır. Bu süreç Hz. Adem‘ e (as) vahyin gelmesiyle başlar. Allah’ın (cc) emir ve yasaklarına göre aklını kullanması için Hz. Adem ‘e (as) uyarılarda bulunulmuş, böylelikle ilk insan Allah’ın (cc) hitabı ile terbiye olmuş ve iman ışığı ile aydınlanmıştır. Bu nedenle insanlık tarihinin, ilkellikten medeniyete doğru bir ilerleme gösterdiğini söylemek çok doğru olmaz. Doğru olan, medeniyetin kaynağından sapıp uzaklaştıktan sonra yeniden kaynağa dönüldüğüdür. Vahyin kaynağına dönmeleri için insanlığa peygamberler gönderilmiş, böylelikle medeniyetin süreklilik kazanması sağlan-mıştır. Peygamberlerin sonuncusu olan peygamber efendimiz Hz. Muhammed (sav) ile de kemâle ermiş ve olgunlaşmıştır.

Müslümanlar tebliğ (bildiri), fetih ve ticaret yoluyla diğer kültür ve medeniyetlerle sürekli ilişki içinde olmuşlar, onların inançlarını, düşünce sistemlerini, kavram ve ku-rumlarını, ekonomik sistemlerini, siyasi düzenlerini, ilmî miraslarını yakından tanımış-lardır. Önyargısız ve etkileşime açık davranmış ancak tevhid (Allah’ın varlığı ve birliği ilkesi) inanışına aykırı olmamak kaydıyla bu deneyimlerden yararlanmışlardır.

3. İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN KAYNAKLARIİslam medeniyeti, İslam dinini kabul eden halkların birlikte oluşturduğu medeniye-

tin ortak adıdır. Bu medeniyetin gelişmesinde özellikle, Arap, İran, Türk, Hint , Afrika ve Endülüs (İspanya) kültürlerinin katkısı göz ardı edilemez.

Tevhid, İslam medeniyetinin özüdür. Allah’ın (cc) birliğine ve her şeyin mutlak ya-ratıcısı olduğuna inanmaktır. Keime-i Tevhid bu inancın sözle vurgulanmasıdır. “La ilahe illallah, Muhammed’in resulullah”. Anlamı: Allah’tan başka ilah yoktur. Hz. Muhammed (sav) Allah’ın (cc) peygamberidir.

15


İnsan, Allah‘ın (cc) hidayeti ile kendi akıl ve tecrübesini birleştirerek yaşantısını dü-zenler. Vahiy geleneğine göre İslam medeniyetini oluşturan iki ana unsur vardır: Vahiy ve Aklıselim.

Vahiy: Peygamberler aracılığıyla insanlara, hayatın hangi ,ilkelere göre yönlendiril-mesi ve nelere uyulup, nelerden sakınılması gerektiğini bildiren ilahi bilgi ve bu bilginin gönderiliş tarzı.

3.1. Aklıselim: Kelime anlamı olarak, doğru karar verebilen, selâmete ermiş akıl; sağ-duyu demektir.

Aklıselim; insanın doğruyu yanlıştan ayırabilmesi olup, Kur’an’ da ve hadislerde ge-çen fıtrat ile yakın alakası olduğu söylenir. Müfessirler, fıtratı genellikle “ Bütün insanların yaradılışında bulunan hak dini ve onun mesajlarını kabul etmeye uygun olan kabiliyet” şeklinde yorumlamışlardır. Hz. Muhammed (sav) “Her çocuk fıtrat üzere doğar, sonra ebe-veyni onu Yahudi, Hristiyan, Mecûsi yapar” buyurmak suretiyle insanın yaradılıştan aklı se-lim olduğuna işaret etmiş ve aklın bu özelliğinin çevre etkisiyle bozulabileceğini belirtmek istemiştir. İbn-i Sîna ise, selim olan insan fıtratının akıl olarak isimlendirildiğini belirtir.

Kutsal kitabımız Kur’an-ı Kerim’de Aklıselim ile ilgili bazı ayetler vardır. Örneğin;

“Sana kitabı indiren O’dur. Onun (Kur’an’ın) bazı ayetleri muhkemdir ki bunlar Kitab’ın esasıdır. Diğerleri de mü-teşâbihtir. Kalplerinde eğrilik olanlar, fitne çıkarmak ve onu tevil etmek için ondaki müteşâbih ayetlerin peşine düşerler. Halbuki O’nun tevilini ancak Allah bilir. İlimde yük-sek pâyeye erişenler ise: O’na inandık, hepsi Rabbimiz tarafındandır derler.(Bu inceliği) ancak aklıselim sahipleri düşünüp, anlar.” (Âl-i İmran suresi ,7. ayet.)

“Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelip gidişinde aklıselim sahipleri için gerçekten açık ibretler vardır” (Âl-i İmran suresi 190. ayet.)

Aklıselim sahibi insanın özelliklerinden biri de özgüven sahibi olmasıdır. Bu insan hayatın farklı yönleri ile dengeli ilişkiler kurmayı başarır. Diğer insanların ve kültürlerin birikim ve bilgilerinden yararlanma konusunda iletişime açık olur. Efsaneleri, çelişkili sözleri ve iddiaları reddeder. Bu nedenle Müslümanlar, ispat ve delillere dayalı bilgiye önem vermişlerdir. Araştırmalar sonucu ortaya çıkan yeni bilgilere açık olmuşlar, böylece toplumsal, siyasi ve iktisadi hayatla, sanatta ileri gitmişlerdir.

Görsel 1.8. Kuran-ı Kerim

16


3.2.Kur’an ve Sünnet: İslam kültür ve medeniyetinin temelini Kur’an ve sünnet oluş-turur. Kur’an ve sünnet öğretisinin merkezinde ise her şeyin hakimi olan Allah (cc) var-dır. Kur’an-ı Kerim, İslam dininin ana kitabıdır. İslam hukukunun oluşturulmasında hadis ile birlikte Kur’an dayanak olarak alınır. Kur’an ve sünnetin önemi bazı ayetlerde vurgulanmıştır. Bunlara bakacak olursak;

‘’Muhakkak ki sizden önce birçok olaylar, şeriatler gelip geçmiştir. Yeryüzünde gezin, dolaşın da yalancıların sonunun nasıl olduğunu bir görün.’’ (Âl-i İmran suresi, 137.ayet.)

“Allah sizlere bilmediklerinizi bildirmek, sizden öncekilerin yollarını size göster-mek ve tevbenizi kabul etmek istiyor. Allah her şeyi çok iyi bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir.” (Nisa suresi, 26. ayet.)

“Kendilerine doğru yolu gösteren peygamber geldiğinde insanları, iman etmek-ten ve Rabblerinden günahlarının mağfiretini istemekten alıkoyan şey sadece geçmiş milletlerin başlarına gelen felaketlerin kendilerine de gelmesini veya ahiret azabının ansızın göz göre göre gelip çatmasını beklemek olmuştur.” (Kehf suresi , 55. ayet.)

3.3 Beş Duyu (Havassıselime): Çevre ve nesnelerden gelen uyarıları doğru algıla-yan duyular. Havâss-ı Hamse (beş duyu), Hamseizâhire (beş dış duyu) de denir. Havâs; müdrike (anlama, algılama yetisi) anlamına gelen hasse kelimesinin çoğuludur.

Görsel 1.9. Kuran-ı Kerim ve sünnet

17


İslam kelamcıları ile filozoflarına göre belli başlı beş duyu vardır. Bunlar, samîa (duyma), basîre (görme), şemme (koklama), zâika (tatma) ve lâmise (dokunma) duyularıdır. Bu duyular kulak, göz, burun, dil ve deriden oluşan beş duyu organı vasıtasıyla alınır. Beş duyu, insanın üç temel bilgi vasıtasından birini oluşturur. Diğer iki bilgi vasıtası ha-berisâdık (doğru bilgi) ve akıldır. Beş duyu vasıtasıyla edinilen bilgiye ilmizarûrî (zo-runlu bilgi) denir. İlmi zarûrî, aklın doğruluğuna kesin biçimde hükmettiği bilgidir.

Havassıselîme, İslam filozoflarının nefis kuramları içinde önemli bir yer tutar. Buna göre havassıhamseizâhire, nefsihayvanî’nin (hayvansal nefs) idrak etme, bilme güçle-rinden birini oluşturur. Fakat asıl idrak, bilme işlemi, havassıbatınî’nin (iç idrak güçleri) devreye girmesiyle tamamlanır.

Kur’an ‘da havassıselîme: Kur’an da en çok kalb (gönül), görme ve işitme organla-rından bahsedilir. Kur’an’ın esas gayesi, insanlara doğru inancı, tevhidi öğretmektir. Öğ-renmede işitme, görme ve anlamaya dayanır. Bundan dolayı Kur’an’da kulak, göz ve kalp önemli bir yer tutar.

Kur’an’da bütün örnekler tevhid inancını yerleştirmek ve kuvvetlendirmek için veril-miştir. Göz, kulak ve kalp bu inanca sahip olmak için birer vasıta olarak kabul edilmiştir. Peygamberler de insanlara tevhid inancını anlatmışlardır. Onu dinleyenler, düşünerek, anlayarak dinlemişlerse, Allah’ın hidayeti de erişmişse iman etmişlerdir. O hâlde dinle-mek, dinlediğini anlamak, hakkı bulmanın yoludur. Dünyada iken peygamberleri can kulağı ile dinlemeyenlerin karşılaşacakları acı sonuç ve pişmanlık Kur’an ‘da şöyle anla-tılır:

Görsel 1.10. Havass-ı selime-ebced

18


“ Ve dediler ki; Eğer biz (onların sözlerini) dinleseydik yahut düşünüp anlasay-dık, şu çılgın ateşin halkı arasında bulunmazdık” (Mülk suresi, 10. ayet.)

Kur’an’da duyu organlarının birer nimet olarak verildiğini, dolayısıyla onları veren Yüce Yaradan’a şükretmek gerektiğini belirten ayetler vardır:

‘’De ki : Sizi yaratan, size kulak(lar), gözler ve gönüller veren O’dur. Ne kadar az şükrediyorsunuz.’’ (Mülk suresi, 23. ayet.)

Havassıselîme, kusur ve hastalıklardan sâlim olan duyu organlarıdır. Göz, renk körü olduğu zaman, sinir sistemi bozuk olduğu zaman bunlar vasıtasıyla doğru bilgi edinil-mez. Duyu organları ve akıl ile tecrübe edilerek elde edilen ilimler, aklî ilimler (fen bilgileri) dir.

Batılı bilginlere göre ilmin kaynağı duyu organları ve akıldır. Onlar, peygamberlerin insanlara getirdiği vahyi ilmin kaynağı olarak kabul etmediği için çıkmazlara düşmüş-lerdir. Zira akıl bilmek istediği her şeye bizzat ulaşmakta aciz kalmaktadır. Fizik ötesi olaylar, iman meseleleri, ahiret âlemi, aklın çözemediği konulardır. Bunları öğrenmek için mutlaka vahye ihtiyaç vardır. Bununla ilgili bir Âyet-i Kerîme’de şöyle buyuruluyor:

‘’De ki: Sizi gökten ve yerden kim rızıklandırıyor ya da kulak(lar)a ve gözlere kim sahiptir (onları yaratıp yöneten kimdir)? Ölüden diriyi, diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Yaratma) iş(ini) kim düzenleyip, yönetiyor? ”Allah” diyecekler. De ki: O hâlde (O’nun azabından) korunmuyor musunuz?” (Yunus suresi, 31. ayet.)

Görsel 1.11. Duyu organlarımız dış dünyayı algılamamızı sağlar.

19


3.4 Örf ve Âdetler: Kelime olarak örf, yasalarla belirlenmeyen, halkın kendiliğinden uyduğu gelenek demektir.

Âdet ise; bir topluluk içinde öteden beri uyulan ve uygulanan kural, töre anlamın-dadır. Daha geniş açıklayacak olursak; örf, içinde yaşadığımız toplum tarafından bizden beklenen, diğer insanlara örnek olabilecek tutum ve davranışların bütünüdür. Bunlar, toplumun temel yapı taşlarıdır. Âdetler kaynağını atalarımızdan alır. Onların hayat tecrü-beleri âdetlerin oluşmasında çok önemli rol oynar, uygulandıkça zamanla gelenek haline dönüşür.

Âdetler, örflerle benzerlik gösterir. Sosyal hayatı düzenleyen ve denetleyen unsurlar-dır. İnsanların bir arada huzurlu ve uyumlu, keyifle yaşaması için âdetlerin uygulanması şarttır. Kuralların uygulanabilmesi âdetlerle yakından ilgilidir. Örneğin asker karşılama ve uğurlamalar, sofra düzeni ve âdabı, bayramlar ve cenazelerdeki tutum ve davranışlar âdetlerin içeriğini oluşturur.

Din hayatın merkezindedir. Sosyal hayatın şekillenmesinde rol oynadığı gibi, hak ve adaletin yayılmasını da sağlar. Bir insanın hayatını düzenleyen unsurların başında gelir. Kişinin hayatını âdeta dakika dakika düzenler. Örf ve âdetler ise kendi yaşayış tarzlarıdır. Bu yaşam tarzına doğrudan etki eden ve onu sistem hâline getiren olgu da dindir. Din, yaşanılan ve öğrenilen bir kurallar ve değerler bütünü olduğuna göre, örf ve âdetler de buna göre şekillenmektedir. Müslüman bir toplumda dinin hassasiyetlerine uymayan örf ve âdetlerin yerleşik hâle gelmesi mümkün değildir.

Müslümanlar, egemen oldukları coğrafyalarda farklı kültürler ile birlikte, değişik örf ve âdetlerle de karşılaşmışlardır. Bu durum kültür alışverişine neden olmuş ancak yukarı-da da belirttiğimiz gibi diğer kültür ve medeniyetlere ait tutum ve davranışların ne ölçüde benimseneceği veya reddedileceği Kur’an’ın ve sünnetin belirlediği kurallar ölçüsünde olmuş ve seçici davranılmıştır. Kur’an’da örf ile ilgili ayetler mevcuttur. Örneğin;

“ Sen af ( veya kolaylık ) yolunu benimse, örf ile emret ve cahillerden yüz çevir.” (Araf suresi, 199. ayet.)

Örf kelimesi Kur’an ve sünnette daha çok “maruf ” şeklinde geçer. Marûf; aklın ve dinin güzel gördüğü şey, iyilik ve ihsan demektir. Örf, islamda bir delil ve hüküm kayna-ğıdır. Yüce peygamberimiz Hz. Muhammed (sav), ‘’Müslümanların güzel gördüğü şey Allah katında da güzeldir.’’ buyurmuştur.

Mecelle 45. maddede de ‘’Örf ile tayin nass ile tayin gibidir’’ der. Burada örfün insan-lar arası muamelelerdeki önemini ve onun bir delil olduğunu ifade eder.

20


İslam hukukunda, hakkında Kur’an ve sünnette doğrudan hüküm bulunmayan ancak dine, akla ve toplumun yararına ters düşmeyen örf ve âdetler uygulamada delil kabul edilmektedir. Örf , dinin uygulan-masında bazı farklılıklar ortaya çıkarmış-tır. Bu nedenle İslam fıkhı (İslam hukuku), sahih (gerçeğe dayalı) örfü, bilgi kaynağı olarak kabul etmiştir.

3.5 Diğer Kültür ve Medeniyetler: Hz. Muhammed’e (sav) ilk vahyin geldiği , bu-günkü coğrafi adıyla Arap Yarımadası’nda dört kültür ve medeniyet hüküm sürmüş-tü. Dolayısıyla bu kültürlerin izleri ve me-deniyet kalıntıları mevcuttu. İslam kültür ve medeniyeti, kendi varlığını devam etti-rip, geliştirirken; mevcut kültürlerle de et-kileşimde bulunmuş ve geçmişten kalan bu kültür mirasını da korumuştur.

İslam coğrafyasındaki bu medeniyet havzalarını şöyle sıralayabiliriz:

• Yunan- Roma Kültürü : Grekçe ve Latin-cenin konuşulduğu Akdeniz havzası

• Sami ve İran Kültürü: Nil Nehri’nden Maveraünnehir’e kadar uzanan, Mezopo-tamya ve İran havzası

• Hindu Kültürü : Hindistan havzası

• Uzak Doğu Kültürü: Çin ve ona komşu bölgeler ile İç Asya havzası

• Endülüs Kültürü: İspanya ve İber Yarı-madası’nın tamamı

İslamiyetin doğduğu bölge; aslında yukarıda listelediğimiz kültür ve mede-niyetlerden sadece Sami-İran kültürüne

Belli başlı geleneklerimiz ile ilgili hâtıraları büyüklerinizle, ailenizin yaşlı-larıyla konuşunuz!

DÜŞÜNELİM

Mecelle; 1868-1876 yılları arasında, Ahmet Cevdet Paşa başkanlığındaki bir komisyon tarafından derlenen, İslâmi Hukuk Kuralları’nı içeren kanun kita-bıdır. Osmanlı İmparatorluğu’nun son elli yılında şeri mahkemelerde hukukî dayanak olarak kullanılmıştır.

BİLGİ KUTUSU

Endülüs’deki islam medeniyeti, Av-rupa’dan çok çok ileride olduğu gibi İs-lam düyasından da geride değildi. Baş şehirde kurulan Kurtuba Üniversitesi, o devir dünya üniversiteleri arasında en yüksek mevkilerden birine ulaşmış bulunuyordu. (8.y.y) Bu üniversite hem Kahire’deki El-Ezher hem de Bağdat’da-ki Nizamiye Medreselerinden daha önce kurulmuştu ve Avrupa’daki ilk üniversi-teydi.

BİLGİ KUTUSU

21


komşuydu ancak diğer kültürlerin mirasını da zamanla özümseyerek, İslam’ın hassasiyet-leri doğrultusunda bunlardan yararlanmıştır. Yayılma sürecinde ilim, sanat ve ticaretin çok gelişmiş olduğu Bağdat, Kurtuba(Kordoba), Lahor ve İstanbul gibi önemli merkez-ler Müslümanların kontrolüne girmiş, Müslümanlar ilmî eserlerin yanısıra sanat, iktisat, edebiyat ve felsefe gibi alanlarda da eserler vermişlerdir.

• Suriyeli Hristiyan Araplar, Eski Yunan ve Helen kültürünün eserlerini Arapça’ya tercü-me etmişlerdir. Aristo ve Eflâtun gibi filozofların, Öklid (matematik) ve Ptolema ( tıp) gibi bilim adamlarının eserlerinin de çevirisini yapmışlardır.

• Bizans medeniyetinin ise daha çok devlet teşkilatı, yönetim, askerlik ve mimari alanlar-daki çalışmalarından faydalanmışlardır.

• Hint kültürünün matematik ve astronomi; İran kültürü’nün ise edebiyat ve güzel sanat-lar alanlarındaki çalışmaları İslam kültür ve medeniyetinin gelişmesine katkı sunmuştur.

• Endülüs, günümüzde İspanya ve Portekiz’in yer aldığı İber Yarımadası’nın Müslüman-ların fethinden sonra aldığı isimdir. İslam kültür ve medeniyetinin zirvesi bu coğrafya-da yaşanmış, muhteşem bir kültür mirası bırakılmıştır.

İslam Kültür ve Medeniyetinin Kaynakları

• Akl-ı Selim • Kur’an • Sünnet • Duyular (Havassıselime) • Örf ve âdetler • Diğer kültür ve medeniyetler

Müslümanlar, Antik Çağ olarak bildiğimiz eski Yunan ve Roma kültür ve medeniye-tine ait bilim ve kültür eserlerini, İslam âleminin ortak ilim ve kültür dili olan Arapçaya çevirterek önemli bir atılım gerçekleştirmişlerdir. Böylelikle İslam kültür ve medeniyeti tüm bu birikimi kendi içinde özümseyerek, yüzyıllar boyu medeniyetin öncüsü olmuştur.

Görsel 1.12. Eski yunan alfabesiyle yazılmış bir yazıt.

22


Hikmet; kelime anlamı olarak 1. Bilgelik, 2. Sırrına erilemeyen demektir. İslam , hikmet prensibinden hareketle, Müslümanları bilgece davranmaya ve kültür ayrımı yapmadan insanlığın evrensel mirasına sahip çıkmaya yönlendirir. Bu nedenle İslamiyet’in getirdiği değişim , kendinden öncekileri yok saymak ve yok etmek üzerine kurulmamıştır. Önceden gelen kültürel birikim, batıl inançlardan arındırılmış, Kur’an ve sünnet ışığında yeniden yorumlanarak insanlığın hizmetine sunulmuştur. Böylelikle İslamiyet’in yayılması aşamasında sınırlarına kattıkları bölgelerdeki toplumlarda problem ve çekişme yaşanmamıştır.

İslam kültür ve medeniyeti 8-12. yy. da dünyada tam güçlü bir şekilde kendini hissettirmiştir. Çok kısa bir sürede Cebelitarık Boğazı’ndan Çin Seddi’ ne kadar yayılmıştır.

İslam kültür ve medeniyetinin zirveye ulaşmasında, İslam’ın evrensel bakış açısının, ilme verdiği değerin, önemin ve insanlığın farklı tecrübelerinden yararlanma anlayışının etkisi çok büyüktür.

Görsel 1.13. Sas Bahur Tapınağı. (Hint Mimarisi)

Orta Asya’da islamiyeti kabul eden ilk Türk boyu Karluklar, kurulan ilk Türk İs-lam Devleti’de Karahanlılardır. Karahanlı-lar Karlukların soyundan gelir.

BİLGİ KUTUSU

Görsel 1.14. Babil Kulesi. (Şematik resim - Antik Çağ Mezopotamya sanatı)

23

1. Kültür en net tanımıyla; bir toplumun tarihsel süreç içinde ürettiği ve nesilden nesile aktardığı her türlü maddi ve manevi özelliklerin bütünüdür ve insanı diğer can-lılardan ayıran en önemli unsurdur. Bilgi, inanç, ahlak, hukuk, örf ve âdetler kültür kavramının içinde yer alır.

Medeniyet ise kültürün yükselmesiyle oluşan ve evrensel nitelik taşıyan bir olgu-dur. Klasik İslam felsefesinde medeniyyet tanımını en iyi yapan düşünür Farabî’dir. Farabî’nin Medinet’ül Fâdıla ve İbn –i Haldun’un Mukaddime adlı eserlerinde me-deniyyet ve medeni kavramları detaylı olarak işlenmiştir. Ülkemizde ise kültür ve me-deniyet konusunu en doyurucu biçimde işleyen düşünce insanlarımızın başında Ziya Gökalp gelir.

2. Dünya üzerinde ismini her tarafa duyuran büyük medeniyetler kurulmuş ve yaşamıştır. Milattan önce Mısır’da ve eski Yunan’da ; Milattan sonra ise İlk ve Orta Çağlarda sırasıyla yine eski Yunan, Roma, Sasani ve Osmanlı medeniyetleri karşımıza çıkar.

İslam medeniyetine bakacak olursak; din temeline dayandığını görürüz. Bizim de dahil olduğumuz bu medeniyetin manevi ve ilmî temeli oldukça güçlüdür. İslam Me-deniyeti’nin temeli Kur’an ve Sünnet’tir. Müslümanlar tebliğ (bildiri), fetih ve ticaret yoluyla diğer kültür ve medeniyetlerle sürekli ilişki içinde olmuş, onların inançlarını, düşünce sistemlerini, kavram ve kurumlarını, ekonomik ve siyasi düzenlerini, ilmî miraslarını tanımışlardır.

3. İslam medeniyeti, İslam dinini kabul eden halkların birlikte oluşturduğu me-deniyetin ortak adıdır. Bu medeniyetin gelişiminde Arap, Türk, İran, Hint ve Afrika kültürlerinin katkısı kesindir.

3.1 Aklıselim: Selamete ermiş , doğru karar verebilen akıl; sağduyu demektir. İnsanın doğru ile yanlışı ayırt edebilmesini sağlar. Yüce peygamberimiz Hz. Muham-med (sav); insanın yaradılıştan aklıselim doğduğuna ve bu özelliğin çevre etkisiyle bozulabileceğine hadislerinde yer vermiştir.

3.2 Kur’an ve Sünnet: İslam kültür ve medeniyetinin temelini Kur’an ve sünnet oluşturur. Bunların merkezinde Allah (c.c ) vardır. İslam hukukunun oluşturulmasın-da Kur’an ile birlikte hadis temel alınır.

ÖZET

24

3.3 Havassıselime: Çevre ve nesnelerden gelen uyarıları doğru algılayan duygu-lardır. Havassıhamse ise ‘’beş duyu’’ dur. Kur’an‘da Havassıselime’den çok fazla bahse-dilir. Özellikle de kalb( gönül) ile görme ve işitme organlarından bahsedilir. Kur’an’ın asıl amacı, insanlara doğru inancı ve tevhidi öğretmektir. Bu nedenle Kur’an‘da kulak, göz, kalp önemli bir yer tutar, bunlara önemle vurgu yapılır.

3.4 Örf ve Âdetler: Yasalarla belirlenmeyen, halkın kendiliğinden uyduğu gele-neksel kurallar örf adını alır. Âdet ise bir topluluk içinde öteden beri uyulan ve uygu-lanan kural, töre anlamındadır. Bunlar toplumun temel yapı taşlarıdır. Uygulandıkça gelenek hâline dönüşür. Örf; İslam’da delil ve hüküm kaynağıdır. Müslüman bir top-lumda dinî hassasiyetlere uymayan örf ve âdetler yerleşik hâle gelemez.

3.5 Diğer Kültür ve Medeniyetler: Bugünkü coğrafi adıyla Arap Yarımadası’nda dört kültür ve medeniyet hüküm sürmüştür.

• Yunan –Roma Kültürü

•Sami ve İran Kültürü

•Hindu Kültürü

•Uzak Doğu Kültürü

Müslümanlar Antik Çağ olarak bildiğimiz eski Yunan ve Roma kültür ve me-deniyetlerine ait bilimsel eserleri Arapçaya çevirterek önemli bir atılım gerçekleştir-mişlerdir. Böylelikle İslam kültür ve medeniyeti yüzyıllar boyu medeniyetin öncüsü olmuştur.

Hikmet, kelime anlamı olarak “ bilgelik”; diğer bir anlamıyla , “sırrına erileme-yen”demektir. Bu prensipten hareketle, Müslümanlar bilgece davranmış, kültür ayrı-mı yapmadan, insanlığın evrensel mirasına sahip çıkmıştır. İslamiyet kendinden ön-ceki kültürleri yok saymamış, bu kültürlerdeki batıl inançları ayıklamış, Kur’an ve sünnetin ışığında yeniden yorumlayarak insanlığın hizmetine sunmuştur.

8-12. yy. larda İslam dini dünyada güçlü bir şekilde kendini hissettirmiş, Cebeli-tarık Boğazı’ndan, Çin Seddi’ne kadar yayılmıştır.

25

1. ‘‘Bir toplumun tarihsel süreç içinde üret-tiği ve nesilden nesile aktardığı her tür-lü maddi ve manevi özelliklerin bütü-nüdür.‘‘ Bu tanım aşağıdaki şıklardan hangisine aittir?

A) Gelenek B) Örf C) Kültür D) Töre

2. Aşağıdakilerden hangisi kültürün özel-liklerinden değildir?A) Her toplumun kendine özgü bir kül-

türü vardır.B) Kültürü oluşturan unsurlar sürekli

etkileşim içindedir.C) Kültür tarihi süreç içinde oluşur.D) Değişken değildir.

3. Klasik İslam felsefesinde medeniyet ta-nımını felsefî bir disiplin içinde tanım-layan ilk İslam düşünürü kimdir?

A) Gazali B) Farabî C) Ziya Gökalp D) Sezai Karakoç

4. İslam medeniyetinin doğduğu dönemde aşağıdaki kültür ve medeniyet havzala-rından hangisi etkili değildir?

A) Nil Nehri’nden Amuderya’ya (Ceyhun Nehri) kadar uzanan Sami-İran Kültürü.

B) Anadolu’dan İtalya’ya kadar uzanan ve Latince’nin kullanıldığı coğrafya.

C) Hindistan Bölgesi’ndeki Hindu kültü-ründen oluşan dünya.

D) Afrika gelenek ve kültürünün oluş-turduğu dünya.

5. Mukaddîme adlı eser hangi İslam düşü-nürüne aittir?

A) Mevlâna B) Farabî C) İbn-i Haldun D) Ziya Gökalp

6. “Medeniyet , kültürün yükselmesiyle oluşan ve evrensel nitelik taşıyan olgu-dur” sözü hangi Türk-İslam düşünürü-ne aittir?

A) Ziya Gökalp B) Sezai Karakoç C) Mevlâna D) Mehmet Akif Ersoy

7. İslam medeniyetinin temelini oluşturan ana unsur aşağıdakilerden hangisidir?

A) Vahiy B) Kur’an ve sünnet C) İslam hukuku D) Fetih

8. ‘‘Çevre ve nesnelerden gelen uyarıları doğru algılayan duygulardır’’ Bu tanım aşağıdakilerden seçeneklerden hangi-sine aittir?

A) Havas B) Hamseizâhire C) Haberisâdık D) Havassıselîme

9. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?A) Şamme koklama duyusudur.B) Basîre görme duyusuna karşılık gelir.C) İlm-i Zarûrî (zorunlu bilgi) beş duyu

vasıtasıyla edinilmez.D) Lâmise insandaki dokunma duyusu-

na karşılık gelir.

10. 1868-1876 yılları arasında Ahmet Cevdet Paşa başkanlığındaki bir ko-misyon tarafından derlenen İslam Hu-kuk Kuralları’nı içeren kanun kitabı-nın adı nedir?

A) Mecelle B) Maruf C) Töre D) Âyet-i Kerîme

1.ÜNİTEÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI

HAY

AT B

OYU

ÖĞR

ENM

E

26

27

ÜNİTE KONULARI

►İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN ESASLARI ►İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNDE YÖNETİM ANLAYIŞININ ESASLARI

28

NELER ÖĞRENECEĞİZ ?

Bu üniteyi tamamladığınızda;• İslam kültür ve medeniyetinin kendine özgü esasları olduğunu,• İslam kültür ve medeniyetinin esaslarını,• İslam kültür ve medeniyetinin yönetim anlayışının esaslarını öğrenmiş olacaksınız.

HAZIRLIK ÇALIŞMASI

1. “Usul olmadan vusul olmaz” ifadesi Osmanlı mederese sisteminde önemli bir düsturdur. Bu ifadeyi yorumlayınız.

2. “İslam kültür ve medeniyeti, insan merkezlidir.” ifadesi üzerinde düşünüp, yorumlayınız.

3. İslam kültür ve medeniyetinin sömürgecilik karşısındaki tutumunu araştırınız.

4. Büyük Selçuklu veziri Nizam-ül Mülk’ün “Siyasetname” adlı eserini inceleyiniz.

5. Siyaset ve yönetim alanında yazılmış eserleri araştırınız.

• Ulu’l-emr• Hukuk Devleti• Hürriyet

• Sosyal Devlet • Yönetim

ANAHTAR KAVRAMLAR

29

İslam Kültür ve Medeniyetinin Esasları

1. İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNİN ESASLARIKültür ve medeniyet kavramları zaman içinde oluşur. Dinî, siyasi, sosyal, ekonomik,

ilmî ve sanat alanlarındaki gelişmeler belli bir coğrafyada ve mekânda zaman içinde ol-gunlaşıp kültür ve medeniyeti oluşturur.


• Tevhid • Hürriyet • İlmîlik • Özgünlük • Yerellik • Evrensellik • Sulh

1.1 Tevhid: Allah’ın zâtında, sıfatlarında , mâbud oluşunda bir ve tek olduğunu zihin ve kalp yoluyla kabul etmektir. Çeşitli hadis kaynaklarında tevhîd kelimesinin yanı sıra bu kökten türeyen vahdehû ve vâhid kelimeleriyle, ahad ve samed isimleri yer alır.

İnsan fıtratı (yaradılışı) tevhidi kavrayabilecek ve hayata uygulayabilecek yetenekte-dir. Müslüman toplumlar Allah’ın (cc) varlığını ve tekliğini yaşamlarının her aşamasında hisseder, hissettirecek şekilde davranırlar. Allah’ın (cc) güzelliğinin kâinatta kendini gös-terdiğine inanır ve tüm yaratılmışlarda bu güzelliği ararlar.

Tevhid anlayışının Müslümanların hayatına etkilerini maddeler halinde şöyle sıralayabiliriz:

• Şirkin reddedilmesi,

• Yapılan her işte sadece Allah’ın (cc) rızasının gözetilmesi,

• Kâbe örneğindeki gibi şehirlerin merkezinde mescid bulunması,

• Hayata bakış açısında din, dünya ve ahiret ayrımının olmaması,

• Sanat eserleri meydana getirilirken Allah’ın (cc) birliğine aykırı unsurların olmaması (insan ve hayvan figürü kullanılmaması gibi),

• Mimari eserlerde kubbenin merkezde bulunması, dinî mimaride ihtişamın Allah’ın (cc) tekliğini hatırlatacak düzeyde olması,

• Ezanın yeryüzünde tevhidin sembolü olarak yankılanması.

Tevhid, İslam toplumlarında yönlendirici güçtür. Tevhid mücadelesinin öncüleri pey-gamberler olup, hak olanı yüceltip, batılı ortadan kaldırmaya yönelik her çalışma tevhid mücadelesini ifade eder. İsra suresi 81. ayette bu anlayış çok güzel ifade edilmiştir: “De ki: Hak geldi, batıl yok oldu. Şüphesiz batıl yok olmaya mahkumdur.”

30


1.2. Hürriyet: Hürriyet, insanın doğuştan sahip olduğu temel bir haktır. Aynı za-manda kişinin irade gücünü kullanabilmesidir. İslamda hürriyet, dinî, ahlaki, hukuki ve toplumsal yönleriyle bir bütündür. Amaç iyi insan olmaktır. Özgürlük ancak ve ancak insanın yaratıcısına ve diğer varlıklara karşı sorumluluklarını yerine getirmesi şartına bağlıdır.

İslam kültür ve medeniyeti, insanı kula kulluk etmekten kurtarıp, yalnızca Allah’a kulluk ederek dünyadaki otoritelerden kurtulmasını sağlar. Zira Allah’a itaat insanı kendi nefsi de dahil olmak üzere her türlü gücün baskısı altına girmekten korur.

Allah (cc) insanı , Kehf suresi 29. ayetle özgür bırakır. Bu ayette der ki: “Artık dileyen inansın, dileyen inkar etsin.” İslam insanı özgür bırakır ancak ahlaki ilkelerden sorumlu tutarak, amaçsız ve başıboş bir özgürlüğün olamayacağını da öğretir. Mülk suresi 2. ayette yaratılış amacının insanın bir imtihanı olduğu şöyle vurgulanır: “Hanginizin davranışça daha iyi olduğunu deneyerek göstermek için ölümü ve hayatı yaratan O’dur…” İnsan hür bir iradeye sahip olduğu için imtihan olmaktadır. İslam inanışına göre insan başıboş yaratılmamıştır ve Allah’a (cc) ibadet etmek ve erdemli davranmakla yükümlüdür.

İslam kültür ve medeniyetinde hürriyet kavramı toplumsal yaşantıya önemli etkil-erde bulunur. Bu etkileri şöyle sıralayabiliriz:

• İslam; düşünce ve ifade özgürlüğü tanır.

• İslam; savaşta bile kadın, çocuk ve yaşlıların öldürülmesine, esirlere kötü muamele yapılmasına izin vermez.

• İslam, toplumsal sınıf ayrımını reddeder.

• İnsan özgürlüğünü kısıtlayan baskıcı yönetim anlayışının İslam’da yeri yoktur.

• İslam dinine göre insan için esaret değil hürriyet temel anlayıştır.

Sonuç olarak diyebiliriz ki İslam kültür ve medeniyeti, toplumların ve ülkelerin bir-birine savaş yoluyla üstünlük kurmadığı bir dünyayı esas alır.

1.3. İlmîlik: İslamiyet, insanlığı ilme yönlendiren ve ilim yapmayı ibadet sayan yegâ-ne dindir. Bu nedenle İslamiyet ilim dini olarak nitelendirilir ve insanı daima ilim öğren-meye teşvik eder. Kur’an’ın ilim olarak değerlendirdiği bilgi, vahiy yoluyla peygamberlere gelen ve insanlara iletilen bilgidir. Bilginin ilim olarak değer kazanabilmesi ancak Allah’ın (cc) kitabı Kur’an-ı Kerim’e uygun olmasıyla mümkündür. Kur’an-ı Kerim’de ilim kesin hakikati ifade eder. Bakara suresi 12. ayet der ki: “… Sana gelen ilimden sonra, eğer onların keyiflerine uyacak olursan, bilmiş ol ki Allah’tan sana ne bir dost, ne bir yar-dımcı vardır.”

31


Bakara suresi 31. ayette “Allah, Âdem’e bütün isimleri öğretti.” ifadesi ile Allah’ın (cc) sıfatlarından el- Âlim yani muallim ( öğretici) özelliğine işaret eder. Bunun so-nucu olarak Hz. Âdem’den itibaren tüm peygamberler insanlığın muallimi olmuş, toplumları ilimle terbiye etmiş ve doğruya sevk etmişlerdir. İlmî konularda gösteri-len gayret ve çalışma sonucunda ; mantık, kelam, felsefe, hadis, tefsir, fıkıh, tarih, dil, fizik, kimya, matematik, tıp ve astronomi gibi ilimler gelişme göstermiştir.

1.4. Özgünlük: İslam kültür ve mede-niyeti etkileşim içinde olduğu İran, Yunan, Hint gibi medeniyetlerden edindiği kültür birikimini İslam’ın öz varlığıyla harmanla-mıştır. Devraldığı bu kültür mirasının İslam inanışının temelini oluşturan tevhid anlayı-şına uygunluğuna bakmış, uygun olanlarını kullanmış, aykırı olanları ise ya ıslah ederek kullanmış ya da reddetmiştir. İslam medeni-yeti özgündür asla taklitçi olmamıştır.

İslam kültür ve medeniyeti çok kül-türlü olmasının yanı sıra paylaşımcıdır, bütünleştiricidir. Kur’an insanlığa Hz. Âdem soyundan gelmeleri sebebiyle “Ey insanlar” diyerek hitap eder. Müslüman-lar için “Halka hizmet, hakka hizmettir.” Müslüman yaratılanı Yaratan’dan ötürü sever. Kur’an-ı Kerim’in aslının bozulma-mış olması İslam kültür ve medeniyetinin özgünlüğünü gösterir.

1.5. Yerellik: İslamiyet yerel değerleri de önemseyen bir anlayışa sahiptir. Kültürel farklılıkları zenginlik olarak değerlendirir. İslam medeniyeti kültürel asimilasyona (Bir

Kur’an-ı Kerim’de ilmin önemine vur-gu yapan çok önemli ayetler vardır. Aşağı-da yer alan iki ayet üzerinde düşününüz!

‘’Ve elbette onlara, olan-biten her şeyi bir bilgi ile anlatacağız çünkü biz onlar-dan uzak değiliz.’’

(Araf suresi, 7. ayet)‘’O tam ergenlik çağına gelince, kendi-

sine ilim ve hüküm verdik. İşte biz, güzel iş yapanları böyle mükâfatlandırırız.’’

(Yunus suresi, 22. ayet)

DÜŞÜNELİM

Görsel 2.3. Büyük islam alimi İbn-i Sina

Görsel 2.4. Cami ve ezan İslam medeniyetinin öz-gün unsurlarındandır.(Selimiye Camii - Edirne)

32


topluluğun içinde yaşayan başka toplulukların dil, din ve kültür-lerini değiştirmek suretiyle ben-liklerini yok edip, kendi benliği-ni kabul ettirmesi) karşı çıkar.

Başka coğrafyalarda İslam kültür ve medeniyetinin kolay-lıkla yayılıp kabul görmesinde, benimsenmesinde yerli kültü-re zarar vermeme, onu koruma anlayışı çok etkili olmuştur.

Toplumun temel davra-nış kalıplarını belirleyen örf ve

âdetler ise İslam’ın temel kaynaklarına ters düşmemek kaydıyla geçerlidir. Bu durum esas alın-mak kaydıyla karşılaşılan sorunlara çözüm aranırken halkın uygulamaları da dikkate alınır.

İslam insanların günlük yaşantısına doğrudan karışmamakla birlikte kendi il-kelerini ortaya koyar ve bu ilkeler çerçe-vesinde serbestlik tanır. Endülüs- İslam medeniyeti ile Hint- İslam medeniyeti bir-birinin aynısı olmadığı gibi, temel anlayış olarak birbirinden farklı da değildir. Her medeniyetin özü, İslam’ın ana ilkelerine ve hayat anlayışına dayanır.

1.6. Evrensellik: İslam kültür ve medeniyeti, sahip olduğu kaynaklar, verdiği mesaj-lar ve kapsam olarak evrenseldir. Kur’an-ı Kerim’de pek çok âyet ‘’Ey insanlar’’, ‘’Ey Âde-moğulları’’ hitabıyla başlar ki bu da sınıf, toplum, cinsiyet ayrımı yapılmaksızın bütün insanlara seslendiğinin göstergesidir. Hz. Peygamber’in son peygamber olması, İslam’ın kıyamete kadar insanlığın bütün ihtiyaçlarına cevap vereceğinin önemli bir göstergesidir. İslam’ın evrenselliği ile alakalı Kur’an-ı Kerim’de pek çok ayet vardır. Örneğin;

“Kur’an değerli bir elçinin, Cebrail’in getirip okuduğu sözdür! O elçi ki çok kuv-vetlidir. Yüce Arş sahibi Allah’ın nezdinde pek itibarlıdır. Göklerde O’na itaat edilir, vahiyler O’na emanet edilir.” (Tekvir suresi, 19-21. ayetler.)

‘’Bugün dininizi kemâle erdirdim. Size nimetimi tamamladım ve din olarak size İslam’ı seçtim.’’ (Maide suresi, 3. ayet.)

Görsel 2.5. Yerel çarşı esnafı.

‘’Biz sizleri kabileler halinde yarattık ki tanışasınız.’’ (Hucurat suresi, 13. ayet)

Bu ayet üzerinde düşününüz!

DÜŞÜNELİM

33


1.7. Sulh: İslam, barış ve esenlik anlamında olup Arapça ‘’selam’’ kelimesinde kar-şılık bulur. Kur’an-ı Kerim tüm insanlığı barış ve güven ortamına çağırır ve der ki: “Ey iman edenler! Hepiniz topluca barış ve güvenliğe (İslam’a) girin. Şeytanın adımlarını izlemeyin çünkü o, size apaçık bir düşmandır.” (Bakara suresi, 208. ayet.)

İslamiyet’in başlıca ilkesi sulh yani batıştır ancak gerektiğinde can ve malın korun-ması için savaşa izin vermiştir. Evrensel bir din olan İslam’da harp hukukuna dair hüküm-ler de vardır. Örneğin;

“Size savaş açanlarla Allah yolunda çarpışın. Fakat haksız saldırıda bulunmayın çünkü Allah, haksız saldırıda bulunanları sevmez.” (Bakara suresi , 190. ayet.)

‘’Eğer müminlerden iki grup birbirleriyle vuruşurlarsa aralarını düzeltin. Şayet biri ötekine saldırırsa Allah’ın buyruğuna dönünceye kadar saldıran tarafla savaşın. Eğer dönerse adaletle düzeltin ve (her işte) adaletli davranın. Şüphesiz ki Allah, adil davrananları sever.’’ (Hucurat suresi , 9. ayet.)

Hz.Muhammed (sav), peygamberliği boyunca müşrikleri sabır, güzel söz ve yumu-şaklıkla İslam’a davet etti. Medine döneminde şehrin yerli kabileleri arasında, aralarında çekişme ve düşmanlık olanları barıştırıp sulh etti. Mekkeli müşriklerle Hudeybiye Ant-laşması’nı yaparak huzuru ve barış ortamını sağladı.

Müslümanlar fethettikleri ülkelerde din birliği siyaseti gütmemişler, dinî hürriyete önem vermişler, çok kültürlülüğe saygı duymuşlardır. Endülüs kentleri (Endülüs Eme-vileri Dönemi, günümüzde İspanya sınırları içindedir.) çok kültürlülüğün Avrupa’daki ilk örneğini oluşturur.

Avrupa içlerine kadar giden Türk dervişlerinden Gül Baba’nın türbesi Macaristan’dadır. Bu türbe onların gittikleri gittikleri yerlerde barış elçisi konumunda oldukları-nın ve gönülleri feth ettiklerinin bir kanıtı gibidir. İslam hoş görüsünün en güzel örneklerinden biri olan Gül Baba için Macarların yazdığı hikâyeler, şiirler, makaleler ve bes-teledikleri bir operet (müzikli sahne eseri) vardır.

Görsel 2.7. Gül Baba Türbesi. (Macaristan)

34


2. İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNDE YÖNETİM ANLAYIŞININ ESASLARI

İdarecilik veya diğer adıyla yönetim, Hz. Âdem’den (as) beri var olagelen bir olgu olarak günümüze kadar gelmiş ve insanlığın en temel ihtiyaçlarından biri olarak kendi-ni göstermiştir. Zira insanın fıtratı, bir yönetim ihtiyacını gösterdiği gibi kainatın fıtratı diyebileceğimiz tabiatta cereyan eden birçok hadise de bize âdeta yönetim anlayışı dersi vermektedir.

Bir yönetim olgusundan söz edebilmek için şu dört unsurun bir arada bulunması gerekmektedir:

• Belli bir fikir sistemi

• O fikir etrafında toplanmış kitle, topluluk

• Fikir sistemine uygun şekilde güdülecek amaçlar, varılmak istenen hedefler ve gayeler

• Bütün bu unsurları belli bir münasebet ve muvazene içerisinde koordine ve organize eden, denetimi sağlayan lider, yönetici

Bu unsurlar çerçevesinde İslam medeniyetinin yönetim anlayışını değerlendirecek olursak;

• Fikir sistemimiz, ‘’insaniyet-i kübra’’ olarak nitelendirdiğimiz, sınırları Kur’an ve sünnet ve İslam ulemasınca çizilen İslamiyet,

• Topluluğumuz, İslam ümmeti,

• Amacımız, hedefimiz, gayemiz, iki cihan saadetini temin etmek, yeryüzünde adaleti hakim kılmak, nizamıâlemi tesis etmek, insanıkâmil yetiştirmek,

• Liderimiz, yöneticimiz ise Hz. Muhammed (sav) ve O’nun vefatından sonra vazifeleri-ne memur ve vekil “Halife”dir.

Bir Hadis-i Şerîf ’te ise şöyle buyuruluyor:

‘’Dikkat edin hepiniz çobansınız ve hepiniz sürünüzden mesulsünüz. İnsanlara hükmeden emir bir çobandır, tebaasından mesuldür. Erkek, ev halkı üzerinde bir çobandır ve onlardan mesuldür. Kadın, kocasının evi ve çocukları üzerinde bir ço-bandır ve onlardan mesuldür. Haberiniz olsun, hepiniz birer çobansınız ve hepiniz güttüklerinizden mesulsünüz.’’ (Sahih-i Buhari)

Hz. Muhammed (sav) döneminde devletin kurumsallaşması başlamış, İslam tari-hinin ilerleyen dönemlerinde bu kurumsallaşma gelişerek devam etmiştir. Kurumların oluşmasında ve işleyişinde Kur’an ve Hz. Peygamber’in (sav) uygulamaları belirleyici ol-muştur.

35


İSLAM MEDENİYETİNDE YÖNETİM ANLAYIŞININ ESASLARI• Emanet • Adalet • Liyakat • İstişare • Meşruiyet 2.1. Emanet: Sözlükte ‘‘eminlik, istikamet üzerinde bulunmak, birisine koruması için

teslim edilen şey’’ gibi manaları ifade etmektedir. Emanet anlayışını içerir ve hizmet ma-kamında olan kişilere, idareciye bu mevkilerin korunması için teslim edildiğini anlatır. Ayrıca bu makamlara ancak ve ancak emniyetli , emin kişilerin sahip çıkabileceğini vur-gular. İslam medeniyetinde yönetim yalnızca yönetenlere emanet edilmemiş, yönetilen-ler de sorumlu tutulmuştur.

İslam kültür ve medeniyetinde emanet, korunması istenen maddi ve manevi bir so-rumluluktur. Kişinin kullanıp sahibine iade etmek üzere aldığı eşyanın emanet olması gibi, hizmet makamları ve kamu malları da emanettir. Hukuki metinler, ulusal ve ulusla-rarası antlaşmalar, sözleşmeler de emanet kapsamındadır.

2.2. Adalet: Hukuki düzenlemeler, kanunlar, insan onurunu korumak ve toplumsal düzeni sağlamak ihtiyacından ortaya çıkmıştır. Genel olarak adalet olarak ifade ettiğimiz bu kavram toplumların en temel ihtiyaçlarındandır. Bu nedenle insanlık adaletle yönetilme anlayışı içinde olmuş ve ‘’Adalet mülkün (devletin) temeli’’ kabul edilmiştir. Toplumda adaletin sağlanabilmesi için kitaplar ve peygamberler gönderilmiştir. Allah (cc) insanların adalete uygun davranmasını istemiştir. Bir ayet-i kerimede şöyle buyuruluyor:

‘’Ey iman edenler! Allah için hakkı ayakta tutan, adaletle şahitlik eden kim-seler olun. Bir topluluğa duyduğunuz kin, sizi adil davranmamaya itmesin. Adaletli olun; bu Allah korkusuna daha çok yakışan bir davranıştır. Allah’a isyan-dan sakının. Allah yaptıklarınızı hakkıy-la bilmektedir.’’ (Maide suresi , 8. ayet.)

‘‘Emanet ehline verilmez ise o toplulu-ğun kıyameti yakındır.’’

Hz. Muhammed (sav)Üzerinde düşününüz!

DÜŞÜNELİM

Görsel 2.8. Hz. Ebubekir’in sözü.

‘’Şüphesiz Allah, adaleti, iyilik yap-mayı, yakınlara yardım etmeyi emreder; hayâsızlığı, fenalık ve azgınlığı da yasaklar.’’

(Nahl Suresi 90. Ayet)Düşünüp, anlayınız!

DÜŞÜNELİM

36


Bu bağlamda İslam, sağlam ve mutlu bir toplum kurulması için adaleti şart koşar. Adalet üzerine Hz. Muhammed (sav) bir hadis-i şerifinde şöyle buyurmuştur:

‘’Hiçbir gölgenin bulunmadığı bir günde Allah (cc) yedi zümreyi kendi (arşının) gölgesinde barındı-rır ki bunların ilki adaletle hükme-den ve âdil davranan yöneticidir.’’

2.3. Liyakat: Kelime anlamı la-yık olma, uygunluk, yeterlilik ve ye-

tenek demektir. İslam medeniyetinde bir idareci veya lider liyakat sıfatını hakkedebilmek için ilim, takva, güzel ahlak, idari kabiliyet ve adalet duygusuna sahip olmalıdır. Tüm bunların yanı sıra kişinin iman sahibi, ileri görüşlü, anlayışlı, sabırlı, dayanıklı, maharetli (beceri sahibi) olması da liyakatin önemli unsurlarındandır.

İslamiyet’te insana hizmet esastır. Şeyh Edebali’nin ‘’İnsanı yaşat ki devlet yaşasın’’ sözü bu anlayışı en iyi özetleyen cümledir. Kur’an-ı Kerim’de İslam’da liyakati vurgula-yan pek çok ayet vardır. Ayrıca Kur’an’ı Ke-rim’de geçen Allah’ın (cc) güzel isimlerin-den ‘’el-Melik’’liyakat sahibi, mâlik olmayı ifade eder. Bir Ayet-i Kerime’de diyor ki:

“Allah size emanet ve yetkileri o konu-da güvenilir ve yetenekli olan ehline vermenizi ve insanlar arasında hüküm verdiğiniz zaman, kim olursa olsun adaletle hükmetmenizi emrediyor. Bakın, Allah size ne gü-zel öğüt veriyor.” (Nisa suresi , 58. ayet.)

Bir hadis-i şerif ise şöyle buyuruyor; “İş, ehli olmayan kişilere verilince kıyameti bekle, kıyametin kopması pek yakındır.” (Buhâri)

Sonuç olarak bir işte ehil insanların görevlendirilmesi, o işin önemini ve o işe verilen önem derecesini gösterir. Bu sayede hem ehil olan kimseye haksızlık yapılmamış, kendini geliştirme imkânı tanınmış hem de o iş gereği gibi yapılmış, maksat hasıl olmuş, sonuca ulaşılmış olur.

Görsel 2.9. Fatih Sultan Mehmed’in adaletle ilgili sözü..

Görsel 2.10. İslamda liyakat önemlidir.

37


2.4. İstişare: Yönetimde işlerin karşılıklı görüş alışverişi içerisinde, danışılarak karara bağlanması ve yürütülmesine istişare denir. Tarihte bunun örnekleri mevcuttur. Buna ör-nek olarak Hititler’deki Pankuş Meclisi, Eski Yunan ve Roma’daki demokrasi uygulamaları (Bleuoterion adı verilen meclis binaları vardır) sayılabilir. Ayrıca eski Türkler’deki Kurultay ve Osmanlı’daki Divan-ı Hümayun istişarenin en iyi işlediği mekanizmalardır.

Cahiliye Dönemi Mekke toplumunda ka-bile reislerinin Daru’n Nedve’de toplanarak karar almaları istişareye önem verildiğinin göstergesidir.

İstişare, İslam yönetiminin temel esasla-rındandır. Kur’an-ı Kerim’de hayata istişare an-layışının yön vermesi gerektiğini vurgulayan çok güzel ayetler vardır. Örneğin;

‘‘(Dünyalık olarak) size her ne veril-mişse, bu dünya hayatının geçimliğidir. Al-lah’ın yanında bulunanlar ise daha hayırlı ve kalıcıdır. Bu mükafat, inananlar ve Rablerine tevekkül edenler, büyük günahlardan ve çirkin işlerden kaçınanlar, öfkelendikleri zaman bağışlayanlar, Rablerinin çağrı-sına cevap verenler ve namazı dosdoğru kılanlar; işleri aralarında şûrâ (danışma) ile olanlar, kendilerine verdiğimiz rızıktan Allah yolunda harcayanlar, bir saldırıya uğ-radıkları zaman, aralarında yardımlaşanlar içindir.’’ (Şûrâ Suresi , 36-39 ayetler.)

‘‘Sen ( o zaman), sırf Allah’ın rahmetiyle onlara karşı yumuşak davrandın. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın, onlar senin etrafından dağılıp giderlerdi. Artık onları sen bağışla, onlar için Allah’tan mağfiret dile. (Yapacağın) işlerde onlara da danış, bir kere de azmet-tin mi, artık Allah’a dayan. Muhakkak ki Allah kendine dayanıp güvenenleri sever.’’ (Âl-i İmran suresi , 159.ayet.)

Yüce peygamberimiz Hz. Muhammed (sav) Uhud Savaşı’nda savunma taktiği uy-gulamak istemiş ancak sahabelerine de danışarak, onların meydan savaşı isteğine (bu taktiğin iyi sonuç vermeyeceğini tahmin ettiği hâlde) uymuştur. Yine Bey’atürrıdvan

Görsel 2.11. Eski türklerde kurultaya boy beyleriyle birlikte hatun da katılırdı

Görsel 2.12. Osmanlı da Divan-ı Hümayun

38


(Hudeybiye Antlaşması öncesi Rıdvan Biatı) ve Hudeybiye Antlaşması örnek verilebilir. İslam’ın istişareye verdiği önem Kütüb-ü Sitte 16. Ciltte yer alan bir Hadis- Şerîf ’te de karşımıza çıkar. Diyor ki: “Kim bir işe girmek ister de o hususta Müslüman biri ile müşavere ederse Allah onu işlerin en doğrusunda muvaffak kılar.”

2.5. Meşruiyet: Kelime anlamı olarak, genel ahlak ve hukuka uygun olmak demektir. İslami yönetimde meşruiyet, dinî, ahkaki, hukuki bakımdan dinin onayladığı düzenle-melerdir.

Bu konuyu açmadan önce İslam medeniyetinin temel özelliklerine vurgu yapmak gerekir. Bunları şöyle sıralayabiliriz:

1. İslam medeniyeti, vahiy, akıl ve duygunun uyumudur.2. İslam medeniyeti terkipçidir. (Bir araya getirici, birleştirici, tamamlayıcı.)3. İslam medeniyeti bir fıkıh (hukuk) medeniyetidir.4. İslam medeniyeti insan ve hoşgörü merkezlidir.5. İslam medeniyeti evrenseldir.6. İslam medeniyeti sömürge sistemine karşıdır.7. İslam medeniyeti belli bir denge üzerine kurulmuştur.8. İslam medeniyeti çeşitli ırk ve kültürlere mensup ulusların uyumlu bir şekilde bir

arada olmasından meydana gelmiş bir bütündür.Meşruiyet, ilahi kanunun üstünlüğüne dayanır. Kur’an-ı Kerim’de bu husustaki hüküm

açıktır:

‘’Ey iman edenler! Allah’a itaat edin. Peygambere itaat edin ve sizden olan ulu’l emre (yöneticilere-idarecilere) de. Herhangi bir hususta anlaşmazlığa düştüğünüz taktirde, Allah’a ve ahiret gününe gerçekten inanıyorsanız, onu Allah ve Resûlüne arz edin. Bu daha iyidir, sonuç bakımından da daha güzeldir.’’ (Nisa suresi, 40. ayet.)

İslam medeniyetinde yönetici, üzerine aldığı görev ve toplumun kendisine emanet ol-duğunu bilir, emanete ihanet etmemeyi ve güvenilir olmayı kendine ilke edinir. Toplumu adaletle yönetip, kişiler arasında eşitliği sağlar. Liyakat ve adalet sahibi yöneticinin seçimi istişare ile yapılır. İstişareler sonucu seçilmiş olan yönetici meşruiyet kazanmış olur.

39

Kültür ve medeniyet kavramları zaman içinde oluşur. Bu oluşumda dinî, siyasi, sosyal, ekonomi, ilmî ve sanatsal alanlarındaki gelişmelerin etkisi büyüktür.

İslam kültür ve medeniyetinin esaslarını şöyle sıralayabiliriz:

1. Tevhid: Allah’ın zâtında, sıfatlarında, mâbud oluşunda bir ve tek olduğunu, zihin ve kalp yoluyla kabul etmektir. Tevhid islam toplumlarında yönlendirici güçtür. Tevhid mücadelesinin öncüleri peygamberlerdir.

2. Hürriyet: İnsanın doğuştan sahip olduğu temel hakların başında gelir. Kişinin ira-de gücünü kullanabilmesidir. İslam’da hürriyet, dinî, ahlaki, hukuki ve toplumsal yönleriyle bir bütündür. Amaç iyi insan olmaktır.

3. İlmilik: İslamiyet ,insanlığı ilme yönlendiren ve ilim yapmayı ibadet sayan yegâne dindir. Bu nedenle İslamiyet ilim dini olarak nitelendirilir ve insanlığı daima öğ-renmeye teşvik eder.

4. Özgünlük: İslam kültür ve medeniyeti, etkileşim içinde olduğu İran, Yunan ve Hint gibi medeniyetlerden edindiği kültür birikimini İslam’ın öz varlığıyla har-manlamıştır. Devraldığı bu kültür mirasının tevhid anlayışına uygunluğuna bak-mış, uygun olanlarını kullanmış, aykırı olanları ise ya ıslah ederek kullanmış ya da reddetmiştir. İslam medeniyeti özgündür, asla taklitçi olmamıştır.

5. Yerellik: İslamiyet yerel değerleri de önemser. Kültürel farklılıkları zenginlik olarak değerlendirir, kültürel asimilasyona karşı çıkar. Başka coğrafyalarda İslam kültür ve medeniyetinin kolaylıkla yayılıp kabul görmesinde yerel kültüre zarar vermeme, onu koruma anlayışı etkili olmuştur.

6. Evrensellik: İslam kültür ve medeniyeti, sahip olduğu kaynaklar, verdiği mesajlar ve kapsam olarak evrenseldir. Kur’an-ı Kerim’de pek çok ayete “ Ey İnsanlar!” veya “Ey Ademoğulları!” hitabıyla başlar ki bu da sınıf, toplum, cinsiyet ayrımı yapmak-sızın bütün insanlara seslendiğinin göstergesidir.

7. Sulh: İslam barış ve esenlik anlamında olup Arapça “selâm” kelimesinde karşılık bulur. Kur’an-ı Kerim tüm insanlığı barış ve güven ortamına çağırır.

ÖZET

40

İslam Kültür ve Medeniyetinde Yönetim Anlayışının Esasları

İdarecilik, Hz. Âdem’den (as) beri var olan bir olgu olup insanlığın en temel ih-tiyaçlarından biridir. Fikir sistemi, o fikir etrafında toplanmış kitle, fikir sistemine uygun olarak varılmak istenen amaçlar ve bütün bu unsurları organize ve koordine eden yönetici bu sistemin ana unsurlarıdır.

İslam medeniyetinde bütün bu organizasyonu sağlayan yönetici Hz. Muhammed (sav) ve O’nun vefatından sonra vazifelerine memur olmak ve vekalet etmek üzere Halife’dir.

İslam Medeniyetinde Yönetim Anlayışının Esasları

1. Emanet: Sözlükte eminlik, istikamet üstünde bulunmak, birisine korunması için teslim edilen şey manalarına gelir. İslam kültür ve medeniyetinde emanet, korun-ması istenen maddi ve manevi bir sorumluluktur. Hizmet makamları ve kamu malları da emanettir. Ayrıca hukuki metinler, ulusal ve uluslararası antlaşmalar ve sözleşmeler de emanet kapsamındadır.

2. Adalet: Hukuki düzenlemeler, kanunlar, insan onurunu korumak ve toplumsal düzeni sağlamak ihtiyacından ortaya çıkmıştır. Adalet toplumun en temel ihtiyaç-larından biridir. Bu anlayış doğrultusunda “Adalet mülkün (devletin) temeli “ kabul edilmiştir.

3. Liyakat: Kelime anlamı lâyık olma, uygunluk, yeterlilik ve yetenek demektir. İs-lam kültür ve medeniyetinde bir yönetici, lider, liyakat sıfatını alabilmek için ilim, takva, güzel ahlak, idari kabiliyet ve adalet duygusuna sahip olmalıdır. İslamiyet’te insana hürmet esastır. Şeyh Edebali’nin ‘’İnsanı yaşat ki devlet yaşasın’’ sözü bu anlayışı özetler.

4. İstişare: Yönetimde işlerin karşılıklı görüş alışverişi içerisinde karşılıklı danışılarak karara bağlanması ve yürütülmesine istişare denir. Cahiliye Dönemi Mekke top-lumunda kabile reislerinin Daru’n Nedve‘ de toplanarak karar almaları istişareye verilen önemi gösterir.

5. Meşruiyet: Kelime anlamı olarak, genel ahlak ve hukuka uygun olmak demektir. İslam yönetiminde meşruiyet, dinî, ahlaki, hukuki bakımdan dinin onayladığı dü-zenlemelerdir. Meşruiyet, ilahi kanunun üstünlüğüne dayanır. Kur’an-ı Kerim’de bu hususta açık hükümler mevcuttur.

41

1. Aşağıdakilerden hangisi İslam kültür ve medeniyetinin esaslarından değildir?

A) Tevhid B) Özgünlük C) Örf D) Yerellik

2. ‘‘Allah’ın zatında, sıfatlarında, mâbud olu-şunda bir ve tek olduğunu zihin ve kalp yoluyla kabul etmektir.’’ Bu tanım aşağı-daki kavramlardan hangisine aittir?A) Tevhid B) SünnetC) Meşruiyet D) Liyakat

3. ‘’El-Âlim’’ Allah’ın (cc) sıfatlarındandır. Bu sıfat Allah’ın (cc) hangi özelliğine işaret eder?A) KoruyuculuğunaB) Merhamet sahibi oluşunaC) Rızk veren olduğunaD) Muallim( öğretici) olduğuna

4. Kur’an-ı Kerim’de pek çok âyet “Ey İnsan-lar!”, “Ey Âdemoğulları!” hitabıyla baş-lar. Bu durum İslam kültür ve medeni-yetinin hangi özelliğini gösterir?A) Yerellik B) EvrensellikC) Özgünlük D) İlmîlik

5. Eski Türkler’de Kurultay, Osmanlı’da Divan-ı Hümayun İslam kültür ve me-deniyetinde hangi anlayış doğrultusun-da gerçekleşmiştir? A) İstişare B) Adalet C) Liyakat D) Emanet

6. Şeyh Edebali’nin ‘’İnsanı yaşat ki dev-let yaşasın’’ sözü İslam medeniyetinde hangi anlayışa vurgu yapar?A) LiyakatB) AdaletC) İstişareD) Emanet


HAY

AT B

OYU

ÖĞR

ENM

E

42

7. İslam kültür ve medeniyetinde emanet, korunması istenen maddi ve manevi bir sorumluluktur. Aşağıdakilerden hangisi İslam kültür ve medeniyetinde emane-tin önemini vurgulayan bir hadistir?A) Emanet ehline verilmezse o toplulu-

ğun kıyameti yakındır.B) Adalet mülkün temelidir.C) Haberiniz olsun, hepiniz birer çoban-

sınız ve hepiniz güttüklerinizden so-rumlusunuz.

D) Hak geldi , batıl yok oldu. Şüphesiz batıl yok olmaya mahkumdur.

8. Kur’an-ı Kerim Nahl suresi 90. ayette diyor ki: ”Şüphesiz Allah adaleti, iyilik yapmayı, yakınlara yardım etmeyi em-reder; hayâsızlığı, fenalık ve azgınlığı da yasaklar.” Bu âyet-i kerimede İslam me-deniyetinde yönetim anlayışının hangi temel esası vurgulanmıştır?A) Emanet B) LiyakatC) Hürriyet D) Adalet

9. İdarecilik veya diğer adıyla yönetim, Hz.Âdem’den (as) beri var olagelen bir olgu olarak günümüze kadar ulaşmış-tır. Yüce Peygamberimiz Hz. Muham-med’in (sav) vefatından sonra O’nun vazifelerine vekalet eden İslam önderi-ne ne ad verilir?A) Ümmet B) SamedC) Halife D) Vahid

10. Kur’an-ı Kerim tüm insanlığı barış ve gü-ven ortamına çağırır. Bakara Suresi 208. ayette der ki: “Ey iman edenler! Hepiniz topluca barış ve güvenliğe (İslam’a) girin. Şeytanın adımlarını izlemeyin çünkü o, apaçık bir düşmandır.” Bu ayet-i kerime-de İslam kültür ve medeniyetinin hangi özelliği vurgulanmıştır?A) Evrensellik B) YerellikC) Hürriyet D) Sulh

11. “De ki: Hak geldi,batıl yok oldu.Şüphesiz batıl yok olmaya mahkumdur.” (İsra su-resi,81. ayet.)

Yukarıda verilen ayet, İslam kültür ve medeniyetinin esaslarından hangisini ifade eder?

A) Özgünlük B) Tevhid C) Evrensellik D) Sulh

12. “Hanginizin davranışça daha iyi olduğu-nu deneyerek göstermek için ölümü ve hayatı yaratan O’dur…” ( Mülk suresi, 2. ayet.)

Yukarıda verilen ayet İslam kültür ve medeniyetinin esaslarından hangisini ifade eder?

A) Hürriyet B) Evrensellik C) Tevhid D) İlmilik

HAY

AT B

OYU

ÖĞR

ENM

E

43

HAY

AT B

OYU

ÖĞR

ENM

E

13.” Ve elbette onlara, olan biten her şeyi bir bilgi ile anlatacağız çünkü biz onlardan uzak değiliz.

(Araf suresi, 7. ayet) Yukarıda verilen ayette İslam kültür

ve medeniyetini oluşturan esaslardan hangisi ifade edilmiştir?

A) Evrensellik B) Özgünlük C) Hürriyet D) İlmilik

14. ”Size savaş açanlarla Allah yolunda çar-pışın fakat haksız saldırıda bulunmayın çünkü Allah, haksız saldırıda bulunanla-rı sevmez.”

(Bakara suresi, 190. ayet.) Yukarıdaki ayet bize İslam kültür ve

medeniyetini oluşturan esaslardan hangisini ifade eder?

A) Hürriyet B) Sulh C) Özgünlük D) Tevhid

15. Yönetimde işlerin karşılıklı görüş alış-verişi içerisinde, danışılarak karara bağlanması ve yürütülmesine islam kültür ve medeniyetinde ne ad verilir?A) MeşruiyetB) LiyakatC) İstişareD) Adalet

16. “Biz sizleri kabileler halinde yarattık ki tanışasınız.”Yukarıda verilen ayette İslam kültür ve medeniyetini oluşturan esaslardan han-gisine vurgu yapılmıştır?A)Yerellik B) ÖzgünlükC) SulhD) Hürriyet

17. Avrupa içlerine kadar giden Türk derviş-lerinden bir tanesi de Gül Baba’dır. Gül Baba Türbesi Avrupa’nın hangi ülke-sindedir?A) İtalyaB) AvusturyaC) MacaristanD) Romanya

18. Aşağıdakilerden hangisi İslam yönetim anlayışının esaslarından biri değildir?A) EmanetB) HürriyetC) AdaletD) İstişare

19. Bir hadiste şöyle buyuruluyor; “İş ehli olmayan kişilere verilince kıyameti bekle, kıyametin kopması pek yakındır?

(Buhari)Bu hadis İslam medeniyeti yönetim an-layışı esaslarından hangisine vurgu ya-par?A)AdaletB) İstişareC) EmanetD) Liyakat

44

45

ÜNİTE KONULARI

► İSLAM VE TOPLUM► İSLAM TOPLUMUNU YÖNLENDİREN İLKELER► İSLAM TOPLUMUNDA SOSYAL HAYAT► İSLAM TOPLUMUNDA EKONOMİK HAYAT

46

NELER ÖĞRENECEĞİZ ?Bu üniteyi tamamladığınızda;

• İslamİslamiyet’in fert ve topluma verdiği önemi farkedebilecek,• İslamiyet’in, huzur ve barış içerisinde yaşayan erdemli bir toplum oluşması için koy-

duğu ilkeleri ve bu ilkelerin İslam medeniyetinin oluşumuna etkilerini açıklayabile-cek,

• İslam kültür ve medeniyetinde sosyal hayatı oluşturan ilişkilerin ilkelerini ve mede-niyete yansımalarını açıklayabilecek,

• İslam kültür ve medeniyetinde ekonomik düzenin ilkelerini ve günümüz toplumları için gerekliliğini fark edebileceksiniz.

HAZIRLIK ÇALIŞMASI1. “Usul 1. Toplum, cemaat, ümmet ve millet kavramlarının anlamlarını araştırınız.

2. Ensar ve muhacir kavramlarını araştırıp, ensar ve muhaciri kardeş kılan antlaşma hangisidir? Araştırınız.

3. Yaşadığınız yerdeki mahalle yaşantısını, komşuluk ilişkileri üzerinde düşünüp aile bü-yüklerinizden bununla ilgili geçmişte yaşantılarını, anılarını anlatmalarını isteyiniz.

4. İslam’ın emrettiği adil paylaşım üzerinde düşünüp bu konuyla ilgili küçük bir araştır-ma yapınız.

• İslam Toplumu• Âdemiyyet• Diğerkâmlık

• Vakıf• Kanaatkârlık

ANAHTAR KAVRAMLAR

47

İslam Kültür ve Medeniyetinde Sosyal ve Ekonomik Hayat

1. İSLAM VE TOPLUMİnsan sosyal bir varlıktır ve insanlar topluluk hâlinde yaşarlar. Çeşitli sosyal grup-

lardan oluşan toplumda fertler, hayatın akışı içinde birbirleriyle münasebet kurar. İslam toplumu sosyolojik açıdan Müslümanlardan oluşur. Teolojik açıdan ise İslami değerlerin egemen olduğu toplumun adıdır. Diğer bir deyişle Ümmet-i Muhammed ile aynı anlama gelir. Din insanlara ideal toplum düzeni vaat eder. İslamiyet sosyal hayatın tanziminde ilkeleri ve kurumlarıyla doğru yolu gösteren son ilahi dindir. Kur’an-ı Kerim, peygam-berlerin insanları dine davet etmelerini, toplumu birliğe davet etmekle özdeş sayar. İs-lamiyet’in öngördüğü sosyal düzende; eşref-i mahlukat olan insanın maddi ve manevi varlığının korunması, kabiliyetlerini geliştirebileceği ortamların hazırlanması, toplumun huzur ve barış içinde yaşamasının sağlanması asıl amaçtır.

Cahiliye Dönemi’nde kadınlar, acizler ve köleler insan muamelesi görmediği gibi, gü-ven ve adaletin çok zayıf olduğu bir ortam vardı. Hz. Muhammed (sav), böyle bir toplu-ma peygamber olarak gönderildi. Bütün müminleri kardeş ilan edip, üstünlüğün kabile, ırk ve sosyal statüde olmadığını bildirdi.

Hz. Âdem’den (as) başlayarak, tüm peygamberlerin öncüsü olduğu ideal toplum mo-deli, asr-ı saadette en ideal şeklini alarak mükemmelliğe ulaştı.

Kur’an’ın ifadesiyle, İslam toplumu fertlerin birbirine kenetlendiği, dayanışma için-de olan bir zümredir. Güce, zulme ve zevke dayalı toplum yapılarından farklıdır. İslam toplumu içinde yaşayan Müslümanlar ve diğer inanç mensupları, ibadet, çalışma, sanat, eğitim gibi çalışmalarını huzur içinde, rahatça sürdürebilir. Tevhid, barış ve hürriyet ilke-lerine dayanan erdemli bir toplum yapısına sahiptir.

İslamiyet insanı yüceltir. Bu nitelikteki toplum İslam kültür ve medeniyetini geliştir-miştir. Çok geniş bir coğrafyaya yayılan İslam kültür ve medeniyeti değişik etnik köken ve inançtan insanı bünyesinde barındırır. Müslümanlar bunu beşerî bir zenginlik olarak görür. Farklı sosyolojik gruptan, farklı etnik kökenden ve inançtan oluşan İslam toplu-munda herkese adil ve hakça davranılmıştır.

2. İSLAM TOPLUMUNU YÖNLENDİREN İLKELERİslam toplumu ortak ilke ve ideallere sahip dengeli bir toplumdur. İslam toplumunu

yönlendiren bazı ilkeler vardır.

• Güven • Kardeşlik • İyiliği Emretme • Kötülükten Sakınma

• Yardımlaşma ve Dayanışma • Hakkı ve Adaleti Gözetme

2.1. Güven: Birine veya bir şeye bel bağlama, kişinin kendisine duyduğu itimat, cesaret,

48


yüreklilik ve emniyet anlamına gelir. Korku ve kuşkudan uzak, inanma ve bağlanma duy-gusudur. Güven vermek, güven duygusu uyandırmak, itimat telkin etmektir. Güven insan ilişkilerinin temelidir. Güvenin olmadığı yerde iman da gittikçe zayıflamış ve etkisiz hâle gelmiştir.

Güven toplumu bir arada tutan en önemli sermayedir. Ekonomik istikrar, toplumsal huzur, sosyal dayanışma ancak güven ile mümkündür.

Mümin, Allah’a inanan, O’na güvenen ve herkese güven veren demektir. Mümin aynı zamanda, sadakat, vefa, emanet, güven ve sorumluluk abidesidir. Emanet Arapçada Emn kökünden gelir. Korku ve endişelerden uzak, güvende olmak, emin olmak anlamına gelir.

Kur’an’da sorumluluk verilen ve değerli kılınan her varlığın öncelikle güvenle ilişki-sine dikkat çekilir. Kutsal kitapları getiren meleğin Ruhu’l-Emin sıfatına sahip olması , peygamberlerin ortak sıfatlarından birinin Emin olması, Mekke’nin Beledü’l –Emin kılınması buna örnek olarak gösterilebilir.

İslam toplumunda güvenliği sağlamak amacıyla kurumlar oluşturulmuştur. Müslü-man idarecilerin asıl görevi güvenliği sağlamaktır. Yüce Peygamberimiz Hz. Muhammed (sav), Medine Sözleşmesi ile şehirde yaşayan Müslüman. Yahudi ve putperestlerle karşı-lıklı güvene dayalı bir ortam yaratmış ve şehri güvenli hâle getirmiştir.

Dört Halife Dönemi’nin ilk halifesi olan Hz. Ebubekir (ra) Dönemi’nde, şehirlerde huzuru ve güven ortamını tesis etmek için özel güvenlik teşkilatı oluşturulmuştur.

Osmanlı Dönemi’nde ise güven ortamının güçlü olmasından dolayı bir çok toplulu-ğun Osmanlı topraklarına sığındığını görüyoruz. Örneğin; İspanya’dan çıkarılan Yahu-diler, Sultan 2. Bayezit tarafından İstanbul, Selanik ve İzmir gibi şehirlere yerleştirilmiş, buna bağlı olarak 16. yy. Batılılar tarafından Osmanlı Barışı Çağı (Pax Ottomana) ola-rak nitelendirilmiştir. İsveç Kralı Demirbaş Şarl, güvenli bulduğu Osmanlı ülkesinde bir süre mülteci olarak yaşamıştır. 19. yy.da da Rusya’nın baskı ve zulmünden kaçan binlerce Macar, Osmanlı Devleti’ne sığınmış, ülkenin dört bir yanındaki gayrimüslimler can ve mal güvenliği içinde yaşamıştır.

Kur’an-ı Kerim’de de emanet ve güven ile ilgili önemli ayetler vardır. Örneğin;

‘’Ey iman edenler! Allah’a ve peygamberlerine hainlik etmeyiniz ki bile bile kendi emanetlerinize hıyanet etmiş olmayasınız.’’ (Enfal suresi, 27. ayet.)

49


2.2. Kardeşlik: Arapçada ahi kelimesine karşılık gelen kardeşlik, aynı anne ve babadan doğan veya ortak değerlere sahip olan kimse-ler olarak tanımlanır. Soy sop kardeşliğinin yanı sıra bir de aynı dine veya dünya görüşüne mensup olmayı ifade eden akide kardeşliği söz konuşudur.

İnsanlar Hz. Âdem (as) soyundan geldik-leri için kardeş sayılırlar. Müslümanlar inanç, amaç ve davranış birliği açısından birbirinin kar-deşleridir. Erdemli toplumun oluşması için kar-deşlik ahlakı ve kardeşlik hukuku gereklidir. Hu-curat suresi 10. ayette der ki : “Müminler ancak kardeştirler. Öyleyse kardeşlerinizin arasını bulup, düzeltin ve Allah’a karşı gelmekten sa-kının ki O’nun merhametine nail olasınız.”

Müslümanlar birbirlerini Allah (cc) rızası için severler. İyi komşuluk ilişkileri, yardımlaş-ma, sevinç ve üzüntülerin paylaşılması, daya-nışma , kardeşliğin gereğidir. Hz. Muhammed (sav) Müslümanların birbirlerine daima kar-deşlik duygusuyla bağlı olmalarını, zulmetme-melerini, birbirlerini yalanlamamalarını, küçük görmemelerini ve ihanet etmemelerini öğütle-miştir. Yüce Peygamberimiz bir hadis-i şerifin-de şöyle buyuruyor:

“Müslüman, Müslümanın kardeşidir. Ona zulmetmez, onu düşmanına teslim et-mez. Kim, mümin kardeşinin bir ihtiyacını giderirse Allah’ da onun bir ihtiyacını giderir. Kim Müslümanı bir sıkıntıdan kurtarırsa, bu sebeple Allah da onu kıyamet günü sıkıntı-larının birinden kurtarır. Kim bir Müslüma-nın kusurunu örterse, Allah da kıyamet günü onun kusurunu örter.” (Buhârî- Müslim)

Görsel 3.3. İslam kardeşliği.

‘’ Müslüman, elinden ve dilinden di-ğer insanların emin olduğu (güvende olduğu) kimsedir. Mümin ise, insan-ların malları ve canları hususunda kendisine güvendiği kimsedir.’’ Hadis-i ŞerifBu hadis-i şerif üzerinde düşününüz!

DÜŞÜNELİM

Akide; bir şeye inanarak bağlanış, genellikle dinsel inanç demektir.

BİLGİ KUTUSU

Görsel 3.4. Toplumsal yardımlaşma ile ilgili bir ayet.

50


Hz. Peygamber’in (sav) asırlar önce Medine’de Ensar ile Muhacir’i kardeş ilan etme-siyle ortaya çıkan kardeşlik hukuku, İslam toplumunu diğer toplumlardan ayıran en önemli özelliklerden biridir .Müslümanların birbirine kenetlenmesi, destek olması dünyadaki ada-letsizliklerin ve insan hakları ihlallerinin önüne çekilecek en etkili engel olacaktır.

2.3. İslam’da Dayanışma ve Yardımlaşma: Dayanışma ya da dayanışmak; toplum fertlerinin, kişilerin ortak çıkarlarının sağlanması, bütünlüğün korunması için karşılıklı olarak birbirlerine dayanıp, çeşitli alanlarda yardımlaşarak birbirini tamamlamalarıdır. Sosyal dayanışma, çalışma güç ve kudretinde olmayan ya da çalışmakla ihtiyaçlarını ta-mamen karşılayamayan fakir ve yetimlerin, muhtaç ve düşkünlerin temel ihtiyaçlarının toplum tarafından karşılanmasıdır. Bu konudaki duyarsızlık ve ihmalkârlık toplumsal çö-küntüyle sonuçlanır ki bundan o toplumun tüm fertleri zarar görür. Olması gereken bu toplumsal hassasiyetle alakalı Kur’an-ı Kerim’de çok önemli ayetler vardır. Örneğin:

‘’Verdiğiniz her hayır( sadaka) kendiniz içindir. Allah rızasını umarak yaptığınız her hayrın karşılığı size eksiksiz olarak verilir.’’ (Bakara suresi , 272. ayet.)

İslam toplumunda;

• Müslümanlar iyilik ve takva üzerine yardımlaşmaya davet edilir.• İhtiyaç sahiplerinin gözetilmesinde aile fertleri, akrabalar, komşular vb. yakın olandan

başlanılması esastır.• Çalışma gücü olmayan, çalıştığı halde ihtiyaçlarını karşılayamayan fakir ve yetimlerin,

muhtaç ve düşkünlerin temel ihtiyaçları toplum tarafından karşılanır.• Karşılıksız yardım esastır.

İslam toplumu, yardımlaşma ve dayanışma sayesinde güçlenerek bu günlere gelmiş-tir. Hicret’in beşinci yılında kıtlık baş göstermiş, Peygamberimiz (sav) Mekkeli müşrik-lerin yardım isteğine olumlu cevap vermiştir. Bu olay İslam’da yardımlaşmanın insani boyutunu göstermesi bakımından önemlidir. Ayrıca Medine Sözleşmesi’nde de Müslü-

Görsel 3.5. İslamda yardımlaşma ile ilgili bir hadis.

Görsel 3.6. Uganda’da Türk yardım kuruluşları-nın faaliyetlerinden bir görüntü.

51


manlar, Yahudiler ve diğer grupların birbirleriyle ilişkilerinin düzenlenmesiyle toplumsal dayanışma bilincinin geliştirilmesi amaçlanmıştır.

2.4. İyiliği Emretme, Kötülükten Sakınma: İyiliği emredip, kötülükten sakındırma, İslam’ın temel dinamiğidir. Toplumda ortak şuurun oluşmasında etkilidir ve kadınla-ra, çocuklara, yaşlılara, çevreye, insan haklarına, toplumsal barışa, iş hayatına yönelik olumsuz davranışların yıkıcı etkilerinin ortadan kalkmasında bu şuurun yerleşmesi çok önemlidir. Kur’an’da bu hassasiyetle alakalı pek çok ayet-i kerime vardır. Fitne ve fesadın önlenmesi ve olumsuz eğilimlerin ortadan kaldırılmasında Kur’an-ı Kerim’deki bu ayet-i kerimelerin etkisi büyüktür.

‘’Siz insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz. İyilikle emreder, kötülükten nehyedersiniz.’’ (Âl-i İmran suresi , 110. ayet.)

‘’İnanan erkekler ve inanan kadınlar birbirlerinin dostudurlar. İyilikle emreder-ler, kötülükten sakındırırlar.’’ (Tevbe suresi, 71. ayet.)

İslam Devleti, Hisbe Teşkilatını kurarak, iyiliği emretme ve kötülükten sakındır-ma konusundaki sorumluluğunu yerine getirmiştir. Dinî konularda yeterli, bilgili kişiler vaaz, irşad ve nasihatlerle iyiliğin gelişerek yayılması, kötülüğün zararlarından korunul-ması yolunda çaba harcayarak toplumu olumlu davranışlara yönlendirmeye çalışmışlar-dır. Dinî ve ahlaki hassasiyetlerin toplumda gelişmesine, kamu düzeninin sağlanmasına katkıda bulunmak her Müslüman’ın vatandaşlık borcu ve görevi sayılmaktadır.

Görsel 3.7. İyiliği emredip kötülükten sakınma ile ilgili bir ayet.

Hisbe’nin kapsamı çok geniştir. Temel anlamı, fert, toplum, devlet ile kamu ahlak ve düzeninin korunmasıdır. Kur’an-ı Kerim Âl-i İmran suresi , 114. Ayette ‘’Onlar Allah’a ve ahiret gününe inanırlar. İyiliği emrederler. Kötülüğü men ederler, hayır işlerinde birbirleriyle yarışırlar. İşte onlar Salihlerdendir.’’ der. Bu bağlamda asrısaadetten iti-baren tüm İslam ülkelerinde Hisbe Teşkilatının kurulduğu açıkça belirtilmektedir. Hz. Ömer (ra) zamanında tam teşkilatlı bir müessese hâline gelmiştir. İyilikleri emretmek, kötülüklerden vazgeçmek amacıyla kurulan bu müessesenin başında muhtesib bulunur.

BİLGİ KUTUSU

52


2.5. Hak ve Adalet Gözetme: Hak kavramı doğruluk, gerçeklik, hakikat, sahip olunan yasal yeterlilik ve yetkiler anlamına gelir. Hukuk ise hak kelimesinin çoğuludur. Kur’an-ı Kerim’de hak ve adalet çok kesin ve güçlü şekilde vurgulanır.

Adalet, her şeyi layık olduğu yere koymak, doğru hüküm vermek, haksızlıktan sa-kınmaktır. Adaletin zıddı; zulüm, haksızlık, adam kayırmak gibi kötü davranışlardır. Hz. Âdem’den (as), son peygamber Hz. Muhammed’e (sav) kadar gelen bütün peygamber-ler hak ve adalet anlayışını insanlara tebliğ etmek için gönderilmişlerdir. Hak ve adaleti tesis ederken insan ve toplumun menfaatini önde tutmuşlardır. Adaletten ayrılıp toplum-larına zulmeden Nemrut, Firavun gibi zalimlere karşı mücadele etmişler, bu mücadeleler Kur’an-ı Kerim’de temel konular olarak yer almıştır. Hakkın kapsamı çok geniştir. Hadis-ler, Allah (cc) hakkının yanı sıra din kardeşliği, anne- baba, eş, çocuk, akraba, arkadaşlık, dostluk, komşuluk, mal gibi haklar insanların birbirlerine karşı sorumluluğuna vurgu ya-par. Hz. Peygamber (sav), kişinin üzerinde kendi bedeni ve organları da dahil olmak üzere, aile bireylerinin, dostların da hakkı bulunduğunu belirterek, onları ihmal edercesine bütün zamanı ibadetle geçirmenin bile yanlış olduğunu belirtir.

İslam dininde adalet kavramı, din, dil, ırk, cinsiyet ve ülke kavramı gözetmeden in-sanlara, insan olarak yaratıldıkları için eşit davranmak temeline dayanır.

ALLAH

◆ İman◆ İhsan◆ İhlas◆ Takva vb.

◆ Âdemiyyet◆ İnsan Onuru◆ Merhamet◆ Îsâr vb.

◆ Aile◆ Mescid◆ Vakıf◆ Tekke◆ Ahilik vb.

◆ Emanet Duygusu◆ Çevre bilinci◆ İsraf◆ Tüketim kültürü vb.

İNSAN

İNSAN TOPLUM EVREN

İslam toplumunda insanın Allah (c.c.), insan, toplum ve evrenle ilişkilerini gösteren bir şema.

53


Adalet, insanlar arası ilişkilerin sağlıklı yü-rümesini sağlayan en önemli kavramdır. Hak-kı teslim etmek ve hukuka uygun davranmak anlamındaki adalet, insanların haklarına saygı duymak, herkese hak ettiğinin karşılığını ver-mek, liyakate uygun davranmak gibi erdemleri içerir. Hz. Ömer’in (ra) ‘‘Adalet mülkün teme-lidir’’ düsturu esas alınmıştır. Hiçbir şahsi ilişki adalet ilkesinden ayrılmayı geçerli hâle getirmez.

İslam hukuk sisteminde adaletle ilgili kurumlar yüce Peygamberimiz (sav) ile bir-likte gelişmeye başlamıştır. Veda Hutbesi bir insan hakları beyannamesi olarak kabul edi-lebilir. İçeriğine bakıldığında kişinin yaşadığı toplumda ailesi ve çevresiyle olan ilişkileri ele alınmış ve kişilerin birbirleri üzerindeki hakları vurgulanmıştır. Bu esaslar İslam medeniyetinin gelişmesinde ve kurumsallaşmasında rehber-lik etmiştir. Bu bağlamda İslam hukuk sistemi içinde kadılık, şurta, hisbe gibi kurumlar oluş-turulmuştur.

İslam medeniyetinin en önemli kavramları olan hak ve adalet, sistemleşerek kurum-sallaşmış ve uygulamalarda kendini hissettirmiştir. Ecdadımız Osmanlı Devleti’nde de gayrimüslimlere gösterilen adil ve hoşgörülü tutum sayesinde hakim oldukları bütün coğrafyalarda asırlar boyu barış ve huzur sağlanmıştır. Bu tutum sayesinde birçok gayri-müslim de hidayete ermiş ve İslamiyet’i seçmiştir. Osmanlı Devlet yönetimindeki “Dai-re-i Adalet” kavramı budur. Halkın karnının doyması, ihtiyaçlarının giderilmesi, huzur ve güven içinde yaşaması, ordunun ihtiyaçlarının karşılanması ve hazinenin doluluğu yöneticilerin ülkeyi adaletle yönetmesine bağlı olduğunun göstergesidir.

3. İSLAM TOPLUMUNDA SOSYAL HAYAT3.1. Allah- İnsan İlişkisi: Kur’an’a göre Allah, yalnız üstün varlık değil, aynı zamanda

var denmeğe lâyık tek gerçek varlıktır. Kâinatta kendisine denk olabilecek hiçbir şey yok-tur. Varlık dünyasının merkezinde Allah vardır. İnsan olsun, diğer varlıklar olsun hepsi O’nun yarattıklarıdır ve varlık hiyerarşisinde O’nun aşağısındadırlar.

Allah’ın(cc) emir, nehiy ve tavsiyeleri insana yöneliktir. İnsana akıl ve irade vermiştir. İnsan birçok yönüyle öteki canlılardan üstün yaratılmıştır. Kendisine verilen nimetlere karşılık olarak Rabbini tanıması, O’nun iradesine uygun bir hayat yaşaması tavsiye edilir. Allah ve insan arasındaki bağ Kur’an-ı Kerim’de Kâf suresi 16. ayette “Allah kuluna şah

Görsel 3.8. İslam dini adalete önem verir.

Şurta: Önde gidip, düşmanla sa-vaşan asker, polis ve jandarma gibi emniyet kuvveti.

BİLGİ KUTUSU

54


damarından daha yakındır.” denilerek belirtilmiştir. Kul iman vasıtasıyla yaratıcısı ile güçlü bir bağ kurar. Allah da (cc) kulunu sevdiğinde onun işiten kulağı, gören gözü, tutan eli ve yürüyen ayağı olur. Aşağıdaki dört unsurun insanın zihnine, kalbine ve davranışla-rına yansımasıyla kulun yaradanına teslimiyeti gerçekleşir.

İman: Temeli tevhid inanışıdır. Yani Allah’ın (cc) varlığına ve birliğine tam bir tesli-miyetle inanmaktır. Kısaca iman, peygamberler tarafından insana ulaştırılan ilahi emir-leri, insanın diliyle söyleyip kalbiyle tasdik etmesidir.

İhlâs: İnsanın yaratıcısıyla ilişkisinde, yaşantısında, ibadet ve iyiliklerini çıkar kaygısı gözetmeksizin sadece Allah’ın (cc) rızası için yapmasıdır. Hz. Peygamber de (sav) “Yâ Rab-bi! Beni sana karşı ihlâslı bir kul yap.” diyerek dua etmiştir. İhlâs amellerin kabulünde ve fertlerin birbirlerine güvenmelerinde samimiyete dayalı ilişkilerin kurulmasını sağlar.

Takvâ: Müminin kendisini Allah’a (cc) yakınlaştıracak şeylere uyması, O’ndan uzak-laştıracak şeylerden kaçınmasıdır. Allah (cc) katında en değerli kimse takva sahibi mü-mindir.Takva sahipleri Allah’ın (cc) rahmetinden mahrum kalmaktan çekinir ve sosyal ilişkilerinde helal-haram, sevap-günah konularında hassasiyet gösterirler. Doğa, canlılar, kamu hizmetleri, kamuya ait mallar, vakıf, miras, işçi- işveren ilişkileri konularında has-sas davranmak takva sahibi olmanın gereğidir.

İhsan: Kelime anlamı iyi davranma, iyilik etme, bağışlama ve bağışta bulunma demektir. İslami terim olarak ise müminin bir işi , bir dav-ranışı en iyi ve güzel şekilde yapması anlamına gelir. Bütün iyiliklerin, her durumda nimet ve lütuf sahibinin Allah (cc) olduğuna, O’nun her şeyin sahibi olduğuna inanarak, sadece O’na yö-nelmektir.

İhsan aynı zamanda kişinin başta anne ve babası olmak üzere insanlar karşısında sevgiye dayalı, özverili tutumunu da ifade eder. Muh-

sin, ihsan sahibi kişi demektir. Kur’an’da muhsin olma niteliğinde kişilerin özellikleri; öfkesine hâ-

kim olabilen, affedici, hoşgörülü, sabırlı, aşırılıktan sakınan, kararlı, cesur, cömert, tok gözlü gibi erdemlerle anlatılır.

“Hayır, öyle değil! Kim ihsan derecesine yükselerek özünü Allah’a teslim ederse, onun mükafatı Rabbi’nin katındadır. Artık onlara korku yoktur. Onlar üzülmeyecek-lerdir.” (Bakara suresi , 112. ayet.)

Görsel 3.9. İslamda ihsan (iyilik) üze-rine bir hadis.

55


3.2. İnsan- İnsan İlişkisi: İnsan ilişkileri açısından Hz. Peygamber’in (sav) yaşantı-sı ve diğer insanlara yaptığı tavsiyeler dikkatle takip edildiğinde; kendisinin her zaman olumlu davranışlar ile örnek olduğu görülür. Hz. Peygamber (sav), insanın hem kendi iç dünyasındaki duygu ve isteklerini hem de kendisi ile diğer insanlar arasındaki menfaat ilişkilerini çatışmaya dönüşmeden, haksızlık yapmadan çözmesi gerektiğini tavsiye eder. Dinde ibadet kadar insan ilişkilerinde dürüst olmak da çok önemlidir. İslam dini insan ilişkilerinde dürüst olma konusunu özellikle vurgular.

Yüce Peyganberimiz (sav), Allah’ın insana verdiği değerin farkındalığıyla hiçbir insa-nı küçümsemez, konuşan insanın sözünü asla kesmez, kendisi birine hitap ettiğinde doğ-rudan ona yönelir, kişinin yüzüne bakarak konuşurdu. Bu bağlamda Müslüman kişi de davranışlarında ölçülüdür. Ülkesinde ve dünyada barışı sağlamaya, huzuru temin etmeye çalışır. Fesat çıkarmamak, hayırlı olana yönelmek, insan onurunu incitmemek, merha-metli olmak, ihtiyaç sahiplerine yardım etmek, insanın dirilişine ve kurtuluşuna yardımcı olacak davranışlardır.

Kur’an-ı Kerim’de insan ilişkilerinin nasıl olması gerektiğiyle ilgili pek çok ayet vardır. Örneğin;

“Birbirinizin ayıplarını araştırmayınız. Birbirinizin arkasından gıybet etmeyi-niz. Sizden biri ölü kardeşinin etini yemekten hoşlanır mı?” (Hucurat suresi , 12. ayet.)

“Rahmanın has kulları, onlar yeryüzünde alçak gönüllü olarak yürürler ve ne za-man kötü niyetli, dar kafalı kimseler kendilerine laf atacak olsa, sadece selam! der geçerler.’’ (Furkan suresi ,63. ayet.)

“İnsanları küçümseyerek yüz çevirme ve yer yüzünde böbürlenerek yürüme! Kuş-kusuz Allah, kendisini beğenen ve övünüp duranları sevmez.” (Lokman suresi ,18. ayet.)

“Kim bir hata yapar ve günah işler de sonra onu suçsuz bir kimsenin üstüne atar-sa, büyük bir iftira ve iğrenç bir günah yüklemiş olur.” (Nisa suresi , 112. ayet.)

İslam’ın insanlar arası ilişkilerin düzenli yürümesi için belirlediği ilkeler vardır. Bun-lar âdemiyyet, insan onuru, merhamet ve işar olarak sıralanabilir.

Âdemiyyet: Kelime anlamı olarak namuslu bir insana yakışır hâl ve tavır demektir. İslamiyet’e göre ise insanın mensup olduğu dine, etnik kökenine, toplumsal konumuna ve

56


cinsiyetine bakılmaksızın can, mal, namus, inanç ve aklının korunması ilkesidir. Bu tu-tum onun sadece insan olmasından kaynaklanır. İnsanda nefsinin ve şeytanın kışkırttığı bazı zaaflar vardır. Bunlar nankörlük, acelecilik, cimrilik, zalimlik ve cedel (bir tartışma-da karşı tarafı susturma yöntemi) olarak sıralanabilir. Bu zaafların insanlara ve çevreye vereceği zararı önlemek için temel hak ve hürriyetler dokunulmaz kabul edilerek İslam hukuku tarafından koruma altına alınmıştır.

İnsan Onuru: Her yönüyle örnek ve önder olan Hz. Peygamber (sav), aynı zaman-da bir onur, şahsiyet ve erdem insanıdır. O’nun ebedi mesajı ile insanlığa sadece saygıyı değil, hem kendine hem de başkalarına saygılı davranmayı öğretmiştir. O’nu imanla izle-yenler, onur kelimesini sadece ad olarak değil, onur adına nasıl mücadele edileceğini ve nasıl onurlu yaşanılacağını da öğrenmişlerdir.

İslam dini insan onurunu korumayı esas alır. İnsanın yaratılışından kaynaklanan üs-tünlüğü; ırk, renk gibi ayrımları kabul etmez. İnsan onuru; makam-mevki, siyasi, sosyal veya ekonomik üstünlükten kaynaklanmaz. İslam statüye dayalı üstünlük anlayışını red-deder. Allah katında insanlar, hangi dil, din, ırk, cinsiyet, soy, mezhep ve sosyal konuma sahip olursa olsun eşittir.

Her insan yaşama hakkına sahiptir; bu hak ona yalnızca insan olduğu için verilmiştir. Esir, hükümlü, tutuklu ve engelli kişiye iyi davranmak, güçsüzleri ezmemek, çocukları çalıştırmamak insan onurunu korumanın gereğidir.

Merhamet: Merhamet duygusu insanları, hemcinslerinin ve diğer canlıların sıkıntı-ları karşısında duyarlı davranmaya ve yardım etmeye sevk eder. İnsanlar arasında duygu birliğinin, dayanışmanın ve paylaşmanın temeli merhamettir. Anne – baba sevgisi ve on-lara itaat, sıla-i rahim (akrabalar arası ilişkileri sağlam ve sıkı tutmak), yaşlılara, yoksul-lara, engellilere, yetim ve kimsesizlere yardım etmek gibi erdemli davranışlar merhamet duygusunun yansımalarıdır.

Görsel 3.10. İslamda diğerkâmlık üzerine bir ayet.

Görsel 3.11. İslam yardımseverliği emreder.

57


Şefkat ve merhamet, Allah (cc) vergisi duygulardır. İslam’da rahmet genellikle mer-hamet kelimesiyle ifade edilir. Merhamet sahipleri muhtaç ve çaresizlere yardım eder, onların sıkıntılarını giderir. Böylelikle toplumda sosyal adalet de sağlanmış olur. Kur’an-ı Kerim’de merhametin önemine dair pek çok ayet ve hadis vardır. Fetih suresi 29. Ayet te der ki: ‘’Muhammed Allah’ın elçisidir ve O’nunla birlikte olanlar da kâfirlere karşı zorlu, kendi aralarında merhametlidirler. Onları, rükû edenler, secde edenler olarak görürsün; onlar Allah’tan bir fazl (lütuf-ihsan) ve hoşnutluk isterler. Belirtileri secde izinden yüzlerindedir. İşte onların Tevrat’taki vasıfları budur. İncil’deki vasıfları ise sanki bir ekin çıkarmış, derken onu kuvvetlendirmiş, derken kalınlaşmış, sonra sap-ları üzerinde doğrulup-boy atmış (ki bu) ekicilerin hoşuna gider. (Bu örnek) Onunla kafirleri öfkelendirmek içindir. Allah içlerinden iman edip, salih amellerde bulunan-lara bir mağfiret ve büyük bir ecir va’detmiştir.’’

‘’Bu Allah’ın kulların kalplerine yerleştirdiği merhamettir ve Allah ancak merha-metli kullarına rahmet eder.’’ (Müslim, Cenâiz 11; Buhârî, Merda 9.)

İnsanı iyilik yapması için harekete geçiren duygu merhamettir. Hz. Peygam-ber’in (sav) uygulamalarını rehber edinen Müslümanlar, İslam medeniyetini âdeta bir merhamet medeniyetine dönüştürmek için çaba harcamış ve harcamaktadır.

İsâr: Şefkat ve merhamet duygularıyla diğergâmlık ve cömertlik göstermek anlamın-dadır. Yani kişinin kendisinin ihtiyacı olsa bile, imkanlarını ihtiyacı olan bir başkasıyla paylaşmasıdır. İnsanın imkanlarını, elindeki kaynakları başkasının yararına kullanmasıdır.

Hz. Peygamber (sav) insanların en cömertiydi. Kendi temel ihtiyaçlarından fazlası-nı mutlaka muhtaçlara dağıtırdı. Hadislerinde, cimrilikten sakınılması gerektiğini çünkü cimriliğin helâk edici olduğunu ifade etmiştir. İnsan başkalarını da düşünmeli, kendisini diğer insanlardan değerli görmemelidir. Bireycilik, cimrilik insanın yaratılışına aykırıdır.

Cömertlik; imandan gelen bir merhamet mahsulüdür. Merhamet ise başkalarının mah-rumiyetini telafi için onların yardımına koşmaktır. Cömertlik, elde var olanı, ondan mah-rum olana ikrâm etmektir. Cömertliğin zirvesi ise ‘‘isâr’’dır.Üzerinde Düşününüz!

DÜŞÜNELİM

58


Bu önemli konuyu İnsan suresi , 8-11. ayetlerle pekiştirelim. Bu ayetlerde der ki; ‘’Onlar kendi canları çektiği, kendileri de muhtaç olduğu halde yiyeceklerini yoksu-la, yetime ve esire yedirirler. < Biz sizi sadece Allah rızası için yediriyoruz, sizden ne bir karşılık ne de bir teşekkür bekliyoruz. Biz çetin ve belalı bir günde Rabbimizden (O’nun azabına uğramaktan) korkarız.> derler. İşte bu yüzden Allah, onları o günün fenalığından esirger; (yüzlerine) parlaklık, (gönüllerine) sevinç verir.’’

3.3. İslam – Toplum İlişkisi: Kurumsallaşma toplumda hem kişilerin şahsiyet ka-zanmasına yardımcı olur hem de toplumsal dayanışmanın önünü açar. İslam medeniyeti, insanın maddi-manevi ihtiyaçlarını karşılayan çok sayıda kurum oluşturmuştur. Bu ku-rumlar İslam kültür ve medeniyetine özgü olup mescit, vakıf, fütüvvet ve ahilik olarak sı-ralanabilir. Bunların yanı sıra aile ve tekke gibi sosyal oluşumların da üzerinde duracağız.

Cahiliye Dönemi’nde, aralarında baba tarafından kan bağı bulunan akrabanın oluşturduğu topluluğa ‘’asabe’’, bu topluluğun bütün fertlerini birbirine bağlayan ve herhangi bir dış tehlikeye karşı koymak veya saldırıda bulunmak söz konusu olduğun-da bütün topluluk üyelerinin harekete geçmesini sağlayan birlik ve dayanışma ruhuna da ‘’asabiyet’’ denilmekteydi. Asabiye, bugün anlaşıldığı manadaki ırkçılığa göre daha dar çerçeveli ve kabilevi bir karakter arzetmektedir.

Düzenli bir siyasi birlikten ve hukuki yapıdan mahrum olan Cahiliye Dönemi’n-de, bir kabilenin veya kabileden bir kişinin başka kabile tarafından – hangi sebeple olursa olsun- tecavüze uğramasını önleyen veya herhangi bir tecavüzün vukû bulması hâlinde, bunun doğurduğu maddi ve manevi zararın telafisini sağlamaya sevk eden en önemli ve tesirli âmil asabiyet kanunu idi. Saldırıya maruz kalan tarafın kendi ka-bilesini yardıma çağırması hâlinde bütün kabilenin galeyana gelerek bu çağrı uyarınca hareket etmesi asabiyet kanununun kaçınılmaz bir gereği idi ki Cahiliye Dönemi’nde ardı arkası kesilmeyen kabileler arası savaşın temelinde bu kanun vardı.

Kur’an’da bu zihniyetin temelini teşkil eden soy üstünlüğü, kabilecilik ve kavmiyet davalarının tümüyle reddedildiği, samimi dindarlık ve ahlaki hassasiyet demek olan takvâ dışında bir üstünlük sebebi görülmediği, gruplar arasında baş gösterebilecek çe-kişmeleri – asabiyet gayretiyle daha da artırmak yerine- öncelikle adalet ve hakkaniyete dayanan uzlaşma yoluna gitme ve her durumda haksız tarafın karşısında olma vecibe-sinin getirildiği açıkça görülmektedir.’’

Mustafa Çağırıcı, ‘’Asabiyet’’,DİA, C3, s.453-455

BİLGİ KUTUSU

59


Aile: İslam îtikadına göre, yeryüzünde ilk aile Hz. Âdem (as) ve Havva tarafından kurulmuştur. Aile toplu-mun temel taşı ve çekirdeğidir. İslamiyet’te aile birliğine çok önem verilir. Toplumun ve medeniyetlerin gelişme-sinde, varlığını korumasında belirleyici kurum ailedir.

Ailenin tarafları olan erkek ve kadın birbirinin des-teği, koruyucusu ve huzur kaynağıdır. Aile yuvası, sevgi, saygı, şefkat ve merhamet üzerine kuruludur. Kur’an ve hadislerde evlilik tavsiye ve teşvik edilir.

Örneğin;

‘’Hayır, siz peygamberin ve müminlerin, ailelerine ebedî olarak bir daha dön-meyeceklerini zannettiniz; bu, kalplerinizde çekici kılındı ve kötü bir son ile zanda bulundunuz da yıkıma uğramış bir topluluk oldunuz.’’ (Fetih suresi , 12. ayet.)

‘’Rabbim beni ve ailemi bunların yaptıklarından kurtar.’’ (Şuara suresi ,169. ayet.) Hz. Peygamber (sav) , İslami bir yaşam süren ailelerin kurulmasını ve ümmetinin sayıca artmasını istemiş, hesap gününde ümmetinin çokluğuyla övüneceğini ifade etmiştir.

İslam’ın ahlak ve terbiye konusundaki emir, tavsiye ve düzenlemeleri, İslam ailesinin kendine özgü özelliklerini belirler. Neslin devamını sağlayacak olan çocukların, ruhi ve manevi gelişiminde ailenin etkisi çok büyüktür. Aile yapısının sağlamlığı sayesinde İsla-mi değerler gelecek nesillere aktarılmıştır. İslam medeniyetinde, İslam dışı toplumlar-dan farklı olarak aile kurumuna olan bağlılık, dinin ve İslam toplumunun korunmasında önemli derecede etkili olmuştur.

Mescit: Mescitler, dinî bilginin öğretil-diği merkezler ve halka açık toplantı yerle-ridir. İslam toplumunda dinî, idari, hukuki, siyasi, sosyal ve ekonomik faaliyetler cami / mescitlerde gerçekleşir. Müslümanların davranışlarına yön veren değerler bu kutsal mekânlarda öğretilir.

Cami - mescitlerin, mabet, yönetim merkezi, ilim ve kültür merkezi olma fonk-siyonları vardır.

Görsel 3.12. Aile İslam hayatında en öenmli kurumlardan biridir.

Görsel 3.13. Kastamonu Kadı Nasrullah Camii milli mücadelede rol oynamış önemli bir me-kandır.

60


Mabet olarak; esas manada ibadet edilmek üzere inşa edilmişlerdir. Bu itibarla ‘’Allah’ın Evi’’ olarak zikredilirler. Kur’ an-ı Kerim Cin suresi 18. ayette mescitlerin Al-lah’ın adının anılması için yapıldığı belirtilmektedir. Cin suresi 18. ayette der ki; ‘’Mescit-ler kuşkusuz Allah’ındır. O halde Allah ile kimseye yalvarmayın.’’

Yönetim merkezi olarak; Hz. Peygamber’in (sav), nübüvvet görevi yanında, devlet başkanlığı, hakimlik, komutanlık gibi görevleri de vardır. Bunlar İslam devlet başkanının görevleridir. Medinedeki Mescid-i Nebevî O’nun bu görevlerine uygun olarak devletin idare merkezi olma özelliğini taşımaktaydı. Mescit ve camiler, halkın birbirleriyle ve dev-letle kaynaştığı yerlerdir.

İlim ve kültür merkezi olarak; hiçbir din İslam kadar ilme önem vermemiştir. Hz. Peygamber (sav) kendisinin muallim olarak gönderildiğini beyan eder ve Mescid-i Ne-bevî’deki suffe ile üniversitelerin temelini atmıştır.

Mescid, İslam toplumunun davranış eğitiminin merkezî kurumudur. İçeri girilirken kişisel temizliğe özen gösterilir. Gereksiz konuşma ve gürültü yapılmaz.

Mescid, Müslümanların cihada hazırlanmasında da maddi ve manevi yönden etkili olmuştur. Asrısaadet’te mescid, askeri bir karargâh, Askerî Şûrâ Meclisi ve askerî hastane olarak da görev yapmıştır.

Vakıf: Dince uygun görülen, taşınır ve taşınmaz maldan faydalanma hakkını bu malı satmayı veya mülkiyetini devretmeyi yasaklamak koşuluyla Allah’ın rızasını umarak top-lumun kullanımına veren hayır kurumu. İslam’da vakfın temeli, Kur’an-ı Kerim, sünnet ve İslam bilginlerinin ortak görüşlerine dayanır. Bir âyet-i kerîmede şöyle buyuruluyor;

‘’Sevdiğiniz şeyleri Allah yolunda harcamadıkça hayra tam olarak erişemezsiniz.’’ (Âl-i İmran suresi, 92. ayet.)

Hz. Peygamber (sav) vakıf yapma konusunda Müslümanlara öncü olmuş ve Medi-ne’deki yedi parça arazisini vakıf olarak bağışlamıştır. Vakıf kurumunun özünde, insanlığa karşı şahsi ve vicdani sorumluluk hissi, iyilik, şefkat, yardımlaşma ve dayanışma duygusu vardır. Yüce Peygamberimiz Hz. Muhammed (sav) sadakaicariye ile ilgili hadisleri vakıf kurumlarının yaygınlaşmasında önemli rol oynamıştır.

Görsel 3.14. İslam’da vakıf ile ilgili bir hadis. Görsel 3.15. İstanbul Yeni Camii sebili.

61


Vakıfların faaliyet alanları ve amaçları çok çeşitlidir. Hz. Ömer (ra) vakfın amaçlarını; Allah (cc) yolunda harcamak, kölelere, yoksul ve fakirlere, yolculara ve yakın akrabaya yardım etmek, misafirlere yedirmek şeklinde belirlemiştir.

Vakıflar, toplumdaki şehirli, köylü, yönetici, yönetilen, Müslüman, Hristiyan ya da Ya-hudi bütün toplum kesimlerine hizmet vermiştir. İhtidayı teşvik etmek amacıyla Hristiyan, Yahudi ve putperestlerden İslam’ı kabul edenlerin ihtiyaçlarının karşılanması için de vakıf gelirlerinden para ayrılmıştır. Leylekler, köpekler ve kuşlar için de vakıf kurulmuştur.

Vakıflar, İslam kültür ve medeniyetinin ortaya koyduğu hayır kurumlarının en dik-kate değer olanıdır. Vakıflar vasıtasıyla Müslümanlar hayır yapmakta âdeta yarışmış ve İslam’ı bir vakıf medeniyetine dönüştürmüştür.

Tekke: Bir tarikata bağlı olan kişilerin, bir şeyhin maddi ve manevi idaresi altında, zikir, ibadet, eğitim ve öğretim ile meşgul olup, ruhen ve ahlaken olgunluk kazandıkları yer. (Dergâh, hankâh, zâviye)

Tekkeleri , tasavvufun sosyal hayata yansımış kurumsal yapıları olarak da tanımla-yabiliriz. Mensuplarına İslam ahlakı ve tasavvuf terbiyesi kazandırmanın yanı sıra şiir, musiki ve görsel sanatlar alanlarında da önde gelen kurumlardır.

Müslüman toplumların ekonomik ve sosyal yapısının oluşumunda tekkelerin katkısı büyüktür. Daha çok şehirlerde ve kervan yolları üzerinde kurulmuştur. Sofa, oda, hamam, değirmen, abdesthane, mutfak, ambar, kütüphane, misafirhane, ahır gibi birimlerin yanı sıra ekili arazileri de mevcuttur.

Şehir ve kasabaların dinî, ekonomik ve sosyal hayatında tekkeler etkin rol oynamış; Anadolu’nun manevi bakımdan doygunluğa ulaşmasına, şehirlerin inşasına da katkıda bulunmuşlardır. Ordunun yanında cihada katılmış, Balkanlar’da İslamiyet’in yayılmasın-da öncü olmuşlardır. Bosna Hersek’teki Blagay Tekkesi bunlara en güzel örnektir.

Görsel 3.16. Bosna Hersek Blagay Tekkesi.

62


Ayrıca Millî Mücadele sırasında da; İstik-lal Savaşı’nın başarıya ulaşmasında çok önemli rol oynayan tekkeler de vardır ki İstanbul Üskü-dar’daki Özbekler Tekkesi ile Ankara’daki Taced-din Dergâhı bu özelliğe sahiptir. Hatta millî şairi-miz Mehmet Akif Ersoy İstiklal Marşımızı burada yazmıştır.

Ahilik: Müslüman Türkler, Malazgirt Za-feri’nden sonra (26 Ağustos 1071) yoğun olarak Anadolu’ya göç etmeye başlamışlar ve bu toprak-ları sonsuza kadar vatan yapmanın mücadelesini vermişlerdir. Türklerin Anadolu’yu yurt hâline getirmelerinde , yerleşik hayata geçmelerinde; şe-hir hayatına uyum sağlamalarında, iş ve aş sahibi, üretici, eğitimli insan olmalarında, meslek edin-melerinde, İslami bir hayat nizamı oluşturmala-rında ahiliğin büyük katkısı olmuştur. Tüm bun-ların yanısıra, edebî, mimari, zirai, iktisadi, sosyal güvenlik ve eğitim sistemini meydana getirmele-rinde de şüphesiz ki ahiliğin katkısı çoktur.

Ahiliğin kökeninde esası fedakarlık olan fütü-vvet anlayışı vardır.

Fütüvvet mensuplarında, diğerkâmlık, iyilik, yardımseverlik, insan sevgisi, hoşgörü, nefsine hâ-kim olma gibi ahlaki niteliklerin bulunması gere-kir ve ahiliğin temelinde fütüvvet anlayışı yer alır. Tekke ve zaviyelerle kurumlaşan ahilik, Anado-

lu’da İslamiyet’in yayılmasında çok etkili olmuştur. Bu kuruma bağlı zaviyelerde, müder-ris, kadı, hatip, hoca , vaiz, silah talimcisi, hattat, şair gibi bir çok görevlinin bulunması, zaviyelerde çok iyi bir dinî-ahlaki eğitimin verildiğinin göstergesidir.

Fütüvvetnâmelerde, ahiliğin temel esasları yer alır. Buna göre, teşkilat mensuplarında bulunması gereken vasıflar, yiğitlik, vefa, doğruluk, cömertlik, alçak gönüllülük, affedici olmak ve tövbe etmektir.

Görsel 3.17. İstanbul Üsküdar Özbekler Tekkesi.

Görsel 3.18. Ankara Taceddin Dergâhı.

Fütüvvet; kişinin, başkasının menfaatlerini kendisine tercih et-mesi, fedakarlık anlamındadır.

BİLGİ KUTUSU

63


Ahiler özellikle esnaf teşkilatında etkili olmuş; çırak, kalfa ve ustaların mesleki ve ahlaki eğitiminde model oluşturmuşlardır. Eğitimini tamamlayan ustanın işyeri sahibi olması sağlanmış, kaliteli mal üretiminde, alım satımında, müşteri ilişkilerinde denetim sıkı tutulmuştur. Eğitim, sosyal yardımlaşma ve dayanışma, denetim ahilikte kardeşlik anlayışının gereğidir.

Ahilik kurumu Selçuklu ve Osmanlılar’da dinî ve sosyal alandaki varlığını etkin bir şekilde sürdürmüştür. Selçuklu sultanlarının çok önemseyip, destek verdiği ahilik, tüccar, ulema, zanaatkar, sufiler ve halk arasında da yayılmış; devlet adamlarını, askerleri, kadı-ları, müderris ve tarikat şeyhlerini de bünyesine dahil etmiştir.

3.4. İnsan - Evren İlişkisi: İslam dini, insanı yeryüzünde yaşayan bütün canlıların üstünde, sorumlu ve mükemmel bir varlık olarak değerlendirir. İnsanı üstün şekilde ya-ratan Allah, verdiği nimetleri ve olanakları doğru yerde kullanması durumunda, insanı üst derecelere eriştireceğini vaat etmiştir. İnsan Allah’ın eseridir. Allah (cc), insana evreni anlama, kavrama kabiliyeti vermiştir. İnsanın anlayış ve öğrenme kabiliyeti onu sorumlu kı-lar. Bu konuda Kıyamet suresi 36. ayette der ki; ‘’İnsan başıboş bırakılacağını mı sanır?’’

İnsanın yaşadığı toplum ve çevrenin farkında ve duyarlı olması; dünyayı yaşanabilir halde tutmasını, özenli davranmasını ve elinden geldiğince sorunlara müdahale edip, çö-züm üretmesini gerektirir. Emanet duygusuna ve çevre bilincine sahip olma, israftan ve tüketim kültüründen uzak durma, insan- evren ilişkisinin başlıca ilkeleridir.

Emanet Duygusu: Emanet kelimesi bize iki temel anlam çağrıştırıyor. Güvenmek ve güvenilir olmak. Güvenmek ihtiyaçtır, güvenilir olmak ise insanın sahip olabileceği en önemli vasıflardan biri olan erdemdir. Hem dinen hem de insani olarak emanet, önemli bir kavramdır. İman ve emanet kelimelerinin aynı kökten gelmesi bile emanet konusunun dinî açıdan çok önemli olduğunun işaretidir. Enfal suresi 27-28. ayetlerde

Görsel 3.19. Ahilik özünde çok önemli özellikleri barındırır.

Görsel 3.20. Osmanlıda şerbetçi esnafını gösteren bir minyatür.

64


der ki: ‘‘Ey iman edenler! Allah ve peygamberlerine hainlik etmeyin. Bile bile ara-nızdaki emanetlere de hainlik etmeyin.’’ Bu nedenle, emanet duygusunu yitirmek yani ihanet, münafıklığın temel göstergeleri arasında sayılmıştır.

Allah (cc) evrendeki her şeyi insan için var etmiş ve ona emanet etmiştir. Kur’an-ı Kerim, emanet ve emanetin korunması konusunda insanları uyarıyor!

‘’Kim emanete hıyanet ederse kıyamet günü, hainlik ettiği şeyin günahı boynuna asılı olarak gelir.’’ (Âl-i İmran suresi , 161. ayet.)

Yapılan vaatler, özel topluluklarda konuşulan sözler, kişilerin arasındaki sırlar, aile mahremiyeti ve çocuklar birer emanettir. Emanet bilinci komşuluk, arkadaşlık, adalet başta olmak üzere hayatın her alanında ihtiyaç duyulan bir sorumluluk olup insanlar arasındaki güveni sağlar.

Çevre: Canlıların içinde yaşadığı ortamdır. Bu ortamı; hava, su, toprak, bitki, hayvan gibi canlı ve cansız varlıklar oluşturur. Bundan dolayı çevreyi “Canlıların yaşayıp ge-lişmesini sağlayan ve onları sürekli olarak etkileri altında bulunduran fiziksel, kimyasal ve biyolojik faktörlerin bütünlüğüdür.” Şeklinde tanımlayabiliriz. Barınılan ev, solunan hava, içilen su, yaşanılan şehir, hayatın paylaşıldığı insanlar, denizler, göller, akarsular, dağlar, ormanlar ve diğer canlılar, Allah’ın (cc) nimetleri olarak insanoğluna sunulmuş ve her şey belli bir ölçüye göre yaratılmıştır. Bu konuyla alakalı olarak Kur’an-ı Kerim, Kamer suresi, 49. ayette der ki: ‘’Şüphesiz biz her şeyi bir ölçüye göre yaratmışızdır.’’

Çevre bilinci, varlıkların haklarına saygı duymak ve insana yaraşır bir hayat sürmek için doğayı korumayı ifade eder. İnsandan, kaynakların kullanımında hassas olması , diğer canlıların ve gelecek kuşakların ihtiyaçlarını da gözetmesi istenir. Rahman suresi ,7-8. Ayet-ler der ki: “O ( Allah) göğü yükseltti ve dengeyi koydu. Sakın dengeyi bozmayın.”

Görsel 3.22. Her insanda çevre bilinci gelişmiş olmalıdır.

Görsel 3.21. Çevre canlıların içinde yaşa-dığı ortamdır.

65


Çevre bilincinin gelişmesinde; varlıkların Allah’ı (cc) tesbih ediyor olması, insana emanet edilmiş bir nimet olması, Allah’ı (cc) bulmada yol gösterici işaretlerin bulunması gibi ilkeler belirleyicidir. Âlemlerin Rabbi olan Allah, yeryüzünü inşa etme görevini insa-na yüklediğini beyan etmektedir. Bu durum yüce kitabımız Kur’an-ı Kerim’de şöyle ifade bulmuştur.

“O sizi yer yüzünden (topraktan) yarattı ve sizi yer yüzünü imar etmede gö-revli kıldı.” (Hud suresi , 61. ayet.)

İslam medeniyeti; çevreci bir bilince ve niteliğe sahiptir. Kur’an’da insanın yaşadığı çevrenin güzellikleri tasvir edilmiş ve bunlar cennetin güzelliklerine benzetilmiştir.

“İman edip, salih ameller işleyenlere, kendileri için; içinden ırmaklar akan cen-netler olduğunu müjdele. Cennetlerin meyvelerinden kendilerine her rızık verilişin-de, ‘ Bu (tıpkı) daha önce (dünyada iken) bize verilen rızık!‘ diyecekler. Halbuki bu rızık onlara (dünyadakine) benzer olarak verilmiştir. Onlar için orada tertemiz eşler de vardır. Onlar orada ebedi kalacaklardır.” (Bakara suresi, 25. Ayet.)

Hz. Peygamber’de (sav) temizlik, ağaç dikme, yeşillendirme, bitki ve hayvanların ko-runması gibi konularda sözleri ve davranışlarıyla ümmetine örnek olmuştur. Bir hadisin-de şöyle buyuruyor:

Görsel 3.23. Alemlerin Rabbi olan Allah (c.c) yeryüzünü inşa etme görevini insana yüklemiştir.

66


‘’Kıyamet kopuyor olsa ve birinizin elinde bir fidan bulunsa, kıyamet kopmadan onu dikebilirse bunu hemen yapsın.’’ (Ahmed III, 191,183.)

İslam kültür ve medeniyetindeki çevre ile ilgili bu hassasiyetleri destekleyen bir olay da Mekke ve Medine çevresinin harem ilan edilmesidir. Bu icraat dünyadaki ilk sit alanı uygulaması olarak kabul edilir.

İsraf ve Tüketim: Dinî terimler sözlüğüne göre israf; saçıp savurma, harcamalarda orta yoldan sapma, ölçüyü aşma ve aşırılık yapmak suretiyle sahip olduğu nimetleri ge-reksiz yere tüketmektir. Mal veya imkânları meşru olmayan amaçlar için harcamak da israftır. Kur’an-ı Kerim’de, Araf suresi 31. ayette ‘’Yiyiniz, içiniz fakat israf etmeyiniz.’’ denilerek savurganlık ve açgözlülük kesinlikle yasaklanmıştır. Buhari, Libas 1’ deki bir Hadis-i Şerif ’te buyurularak tüketim anlayışının çerçevesi çizilmiştir: İsraf etmeyerek, kibir ve gurura kapılmayarak yiyiniz, içiniz, tasadduk ediniz.’’

Kur’an-ı Kerim ve hadis-i şerifler incelendiğinde, israfın itikadi, ahlaki, amelî ve özel-likle de malî konuları içeren her türlü haddi aşmayı kapsayan bir konu olduğu anlaşıl-maktadır.

İnsani ihtiyaçlar sınırlı; arzu ve ihtiraslar, hırslar ise sınırsızdır. Kanaatkâr ve tutumlu olmak, İslam’da öğütlenen temel bir ilkedir. İslami açıdan helal kabul edilen maddelerin ihtiyaçtan fazla tüketimi haram veya mekruh sayılır. Kişisel hırsların ve arzuların do-yurulması için yapılan aşırı tüketim israftır. İslam, toplumda kıskançlık ve huzursuzluk doğuran, sosyal dengesizliklere sebep olabilecek lüks tüketimi yasaklar.

4. İSLAM TOPLUMUNDA EKONOMİK HAYATİslam’ın ekonomik anlayışında en geniş daire Allah’ın hakkıdır. Mutlak hak O’nundur.

Sonra insanın daha sonra hayvanın, bitkinin ve eşyanın hakkı gelir. İslam düzeninde, bu açıdan bakılınca bir taşın bile hakkı vardır ki o hakkı ne insan ne de toplum elinden alabilir.

Görsel 3.24. Sahip olduğu nimetleri ge-reksiz yere tüketmek israfdır.

Görsel 3.25. İmkanları şuursuzca harcama-mak gerekir.

67


İnsan faaliyetlerinin önemli bir kısmı ekonomiyle ilgilidir. Bu süreç, üretim, payla-şım, tüketim sıralamasıyla gerçekleşir. Ekonomik faaliyetler geçmişten günümüze ahlak, din, gelenek, siyaset gibi kurumların etkisinde şekillenmiştir.

Sosyal hayatın düzeni ve bireysel ilişkilerin en önemli unsurlarından biri de ticari ve ekonomik ilişkilerdir. Allah’a (cc) iman eden bir Müslüman, iktisadi konularda konularda da dünya ve ahiret dengesini korumalıdır.

İslam ahlakı, ekonomik işlerimizde öncelikle helal kazanç olması gerektiğini vurgu-lar. Kul hakkı gözetmek, zekât ve sadaka vermek (infak etmek), çalışanın işini en güzel şekilde yapması, işverenin de çalışanın hakkını gözetmesi, İslam’ın ekonomik ilişkilere koyduğu sınırların başında gelir. Helal kazanç esas olup, israf ve faiz kesinlikle yasaklan-mıştır. Kur’an-ı Kerim’de bu konuyu vurgulayan pek çok ayet vardır. Örneğin:

“Faiz ( riba) yiyenler, ancak şeytan olanın kalkışı gibi, çarpılmış olmaktan başka (bir tarzda) kalkmazlar. Bu onların: ‘Alım- satımda faiz gibidir’ demelerinden dolayı-dır. Oysa Allah, alışverişi helal, faizi haram kılmıştır. Kime Rabb’inden bir öğüt gelir de (faize) bir son verirse, artık geçmişi kendisine, işi de Allah’a aittir. Kim (faize) geri dönerse, artık onlar ateşin halkıdır, orada sürekli kalacaklardır.” (Bakara suresi, 275. ayet.)

“Ey iman edenler! Faizi kat kat artırılmış olarak yemeyin ve Allah’tan sakının, umulur ki kurtulursunuz.” (Âl-i İmran suresi , 130. ayet.)

Kaynakları kullanma hakkı insanlara verilmiştir. Yeryüzünde her canlıya yetecek kadar kaynak mevcuttur ancak insanın, gerçek ihtiyaçlarının sınırlı olduğunu bilmesi, kaynakların da tüm canlılar için olduğunu göz önünde bulundurarak, buna göre mevcut kaynakları kullanıp, tüketmesi gerekmektedir.

İnsana dünya hayatını geçireceği ölçüde mülkiyet hakkı tanınmıştır. Servet meşru yoldan elde edilirse hiçbir engel yoktur. Mülk Allah’ın (cc) rızası yönünde kullanılır. İs-lam’a göre sahip olunan mal ve mülk, Allah’a yaklaşmak için bir fırsat ve imkandır.

İslam Medeniyetinde Ekonomik Düzenin Esasları Haklar Tavsiyeler Yasaklar ◆ Kaynakları Kullanma Hakkı ◆ Helal Kazanç ◆ Faiz ◆ Mülkiyet Hakkı ◆ Emeğe Saygı ◆ İsraf ◆ Teşebbüs hakkı ◆ İnfak ◆ Çalışma hakkı

Bu unsurların, İslam medeniyetinin ekonomik anlayışını şekillendirmedeki rolünü düşününüz!

DÜŞÜNELİM

68


İslamiyet, ticari hayatta insanlara şahsi girişimde bulunma hakkı tanır. Toplumun ekonomik düzenini bozmamak koşuluyla, kendi geçimini sağlamanın yanı sıra istihdam sağlamaya yönelik girişimlerde de bulunur, üretime katkıda bulunur. Bunların tümü in-sanlığın faydasına olan çabalardır. Çalışma ve emek İslamiyet’ te kutsaldır ve ibadet ka-bul edilir.

Helal Kazanç: İslamiyet sadece meşru kazancı helal sayar. Canlıların rızıklarını ara-yıp bulması, insanların güçleri yettiği ölçüde kimseye yük olmamak için bizzat çalışarak helalinden nafakalarını kazanmaları Allah’ın (cc) emridir. Rabbimiz yer yüzünü insan için hazırlamış, her şeyi insana hizmet için yaratmıştır. İnsan da akıl, ilim ve çok çalışmak suretiyle bu nimetlerden faydalanmasını bilmelidir. Kur’an-ı Kerim’de Mülk suresi 15. ayet bu konuyla ilgili şöyle buyuruyor: “Yeryüzünü size boyun eğdiren Allah’tır. Öy-leyse yerin sırtlarında dolaşın ve Allah’ın verdiği rızıktan yiyin. Sonunda dönüşünüz O’nadır.”

İslami ölçüler içerisinde yapılan her türlü alışveriş ve ticaret helal sayılır ve ibadet olarak değerlendirilir. En hayırlı kazancın, kişinin alın teriyle elde ettiği kazanç olduğu bilincinin topluma aşılanması için gayret gösterilir.

“Allah’ın size rızık olarak verdiklerinden helal ve temiz olarak yiyin temiz olarak yiyin. Kendisine inanmakta olduğunuz Allah’tan korkup, sakının.” (Maide suresi, 88.ayet.)

Görsel 3.26. Alın teriyle elde edilen kazanç helâl kazançtır.

69


Emeğin hakkını vermemek, eksik ölçüp tartmak, alınan maaş ve ücretin karşılığında iş ve hizmet üretmemek, kamu mallarını zimmete geçirmek, sahte mal üreterek tüke-ticilere zarar vermek, şans oyunları, kumar, hırsızlık, rüşvet gibi helal olmayan yollarla edinilen her türlü faaliyet ve kazanç haramdır.

Faiz: Dinî terimler sözlüğüne göre hizmet ve emek karşılığı olmaksızın paranın kullanıl-masına karşılık olarak elde edilen dinen uygun görülmeyen kazançtır.

Girişimcilik ve normal yollardan kâr elde etme isteği normaldir, istihdam yaratır. Faiz ise işsizliği artırır, piyasada yapay fiyat artışlarına neden olup, yardımlaşma, merhamet gibi insa-ni değerleri zayıflatır. Tüm bunların yanı sıra insanlar arasında bençillik duygusunun güç-lenmesine ve kazanç hırsının artmasına neden olur. Ekonomik krizlere ortam hazırlar.

Peygamberimiz (sav) bir hadis-i şerifinde şöyle buyuruyor:

‘’Faiz yoluyla mal çoğaltan hiç kimse yoktur ki sonunda malı azalmasın.’’ (İbn Mace, Ticaret,58.)

Kur’an-ı Kerim, İslamiyet öncesi Arap toplumunda yaygın olan bu âdeti, gerekli ön-lemleri alarak ve bu uygulamanın yerini tutacak kurumları da işaret ederek yasaklamıştır. Hz. Peygamber de (sav) kendi döneminde yapılan faizli işlemlerin faizden arındırılma-sına kılavuzluk etmiş, bu konudaki emir ve yasaklarıyla, helal kazanca elverişli bir ticari ortam yaratmıştır.

Zekât: İslam dinine göre, zengin olan Müslümanların dinî bir görev olarak her yıl mallarının ve paralarının yüzde iki buçuğunu ibadet niyetiyle fakirler başta olmak üzere Kur’an- Kerim’in belirlemiş olduğu yerlere vermelerine denir.

Zekât önemli bir ibadet ve İslam’ın beş şartından biri olup, toplumdaki ekonomik den-gesizliklerin yol açabileceği olumsuzlukların giderilmesinde önemli bir imkân ve insanoğ-luna sunulmuş bir lütuftur. Zekât, belli bir miktara ulaşmış birikimler üzerinden ödenir. Böylelikle servetin tek elde toplanmasının önüne geçilmesi amaçlanır. Zekât bir vergi çe-şididir ve devlet hazinesinin ana gelir kaynaklarındandır. Toplumsal barışa zemin hazırlar.

İslam’da çok önemli olan sosyal devlet anlayışının uygulanmasında ilk basamaktır. Zenginler mallarının ve servetlerinin zekâtını verirken gönüllü olmalı, başa kakmamalıdır.

Görsel 3.27. Faiz, islama göre haramdır.

70


İhtiyaç sahipleri ve fakirlerin de bu durumdan mahcubiyet duymaması gerekir. Bu konuda kutsal kitabımız Kur’an-ı Kerim’de önemli ayetler vardır. Örneğin:

“Mallarını Allah yolunda harcayan, sonra da harcadıklarının peşinden ( bunla-rı) başa kakmayan ve gönül incitmeyenle-rin, Rableri katında mükafaatları vardır. Onlar için korku yoktur. Onlar üzülmeye-ceklerdir de.” (Bakara suresi 262. ayet.)

İnfak: Dinî terimler sözlüğüne göre, kar-şılıksız yardım, sadaka verme, zekat, kişinin kendisi, anne ve babası, çocukları ve eşi için yapmış olduğu her türlü meşru harcama an-lamına gelir.

İslamiyet’te, malı biriktirmek ve cimrilik hoş görülmez. İhtiyacı olanlarla, anneye- babaya, öksüzlere, yoksullara, yolda kalmışlara, karşılık beklemeden infak edilmesi tav-siye edilir. İslam bilinciyle verilen zekât ve infak, eşitsizlik yaratan toplumsal sınıfların ortaya çıkmasını engellediği gibi ruha sağladığı en büyük fayda da vicdan huzurudur.

İslam Ekonomisinin Gelişimi ve Kurumsallaşması: İslam ekonomisi tartışmalarının temel kodları, Kur’an-ı Kerim ve Hz. Peygamber’in (sav) nübüvvet öncesi ve sonrası dönem-lerinde yaptığı uygulamalarda saklıdır. Bu nedenle İslami modelin öngördüğü ekonomik sistemi tam olarak anlamak ve tarihsel arka planını da detaylı bir şekilde incelemek gerekir.

Müslümanlar ekonomik sistemlerini oluştururken, İslam’ın iktisadi esaslarını daya-nak olarak almışlardır. Ekonominin düzenli işleyişinde en önemli etken kurumsallaş-

maktır. Zekât, cizye, haraç gibi vergilerin top-lanması ve dağıtılması, ganimetlerin kurallara uygun olarak paylaşılması, Beytü’l Mâl’in ku-rulması ilk kez Hz. Peygamber’in (sav) Döne-mi’nde gerçekleşmiş ekonomik faaliyetler ve düzenlemelerdir. Hz. Ebubekir (ra) , topladığı gelirleri bekletmeden dağıtırdı. Hz. Ebube-kir’in (ra) vefatından sonra, halife olarak İs-lam Devleti’nin başına geçen Hz. Ömer (ra) bir heyet huzurunda Beytü’l Mâl’i açmış ve burada sadece bir dinar bulabilmiştir.

Sadaka taşı kavramını araştırınız !

BİLGİ KUTUSU

Görsel 3.28. Sadaka taşı islamda paylaşmanın en güzel örneklerindendir.

Beyt-ül mâl, kelime anlamı ola-rak mal evi, hazine evi demektir. İslam devletlerinde devlet hazinesidir. Arap - İslam Devleti’nin kuruluşundan Os-manlı Devleti’nin yıkılışına kadar bu ad kullanılmıştır.

BİLGİ KUTUSU

71


Beytü’l Mâl, tam anlamıyla Hz. Ömer (ra) zamanında kurumsallaşmıştır. Bu dönem-de Bizans ve İran’a karşı kazanılan zaferlerle sınırlar genişlemiş, cizye gelirlerinin artma-sıyla hazine zenginleşmiş ve buna bağlı olarak refah seviyesi yükselmiştir. Ganimetlerden elde edilen gelirlerle ihtiyaç sahiplerine maaş da bu dönemde bağlanmıştır.

Emeviler Dönemi’nde İslamiyet, Orta Asya’dan Atlas Okyanusu’na kadar geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Buna bağlı olarak, yeni ticaret yollarına hâkim olunmasıyla ticari faaliyetler artmış, tarım alanlarının artmasıyla zirai faaliyetler ve gelirler artmış, böyle-likle vergilerin düzenli toplanması zorunluluğu kurumsallaşmayı geliştirmiştir. İran ve Bizans paralarının yerine dinar ve dirhem adıyla yeni İslam paraları basılmıştır.

Abbasiler, oluşturdukları divanlarla kurumsallaşmanın yapısını geliştirmiştir. Mali işleri daha sağlıklı yönetmek, vergileri düzenli toplamak ve dağıtmak için Divanü’l Mâl kurulmuştur. Hazine bu divana bağlanmıştır. Divanü’l Harac ve Divanü’l Ziya gibi ku-rumlar oluşturularak, arazi, zekât ve gümrük gibi çok sayıda verginin daha düzenli top-lanması sağlanmıştır. Bu dönemde Avrupalılar Akdeniz’deki ticari ve ekonomik hakimi-yetlerini, güçlerini büyük ölçüde kaybetmişler, dünyadaki deniz ticareti Müslümanların kontrolüne geçmiştir. Böylelikle devlet hazinesinde büyük bir servet birikmiştir. Kaynak-lar, Harun Reşid Dönemi’nde hazinede dokuz yüz milyon dirhemden fazla bir paranın biriktiğinden söz etmektedir.

Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde de ekonomik kurumların gelişimi devam etmiş-tir. Örneğin Selçuklular’da Divan-ı İstifa adıyla mali işlere bakan bir yönetim kurulu oluşturulmuştur. Osmanlılar’da ise Hazine-i Âmire adı verilen devlet hazinesinden ayrı olarak, Padişah’ın şahsi hazinesi olan Ceb-i Hümayun da devlet giderlerinin karşılanma-sında yedek bütçe olarak kullanılmıştır.

İslam kültür ve medeniyetinin esasları ve kurumları, ekonomilerin yalnızca kâr ama-cına bağlı acımasız rekabet ortamını, çıkar ilişkilerini, toplumsal değerleri yozlaştıran aşı-rı tüketim anlayışını dizginleyen çözüm yöntemlerini akılcı ve çözümleyici bir biçimde ortaya koymuştur.

72

1. İSLAM VE TOPLUM

İnsan sosyal bir varlıktır ve topluluklar hâlinde yaşar. İslam toplumu sosyolojik olarak Müslümanlardan oluşur. Teolojik bakımdan ise İslami değerlerin egemen oldu-ğu toplumun adıdır. Diğer bir deyişle Ümmet-i Muhammet’tir.

İslamiyet’in ön gördüğü sosyal düzende; eşref-i mahlûkat olan insanın maddi ve manevi varlığının korunması, kabiliyetlerini geliştirebileceği ortamların hazırlanması, toplumun huzur ve barış içinde yaşamasının sağlanması amaçlanmıştır. İdeal toplum modeli Âsrı saadet’ te en ideal şeklini almış ve mükemmelliğe ulaşmıştır.

2. İSLAM TOPLUMUNU YÖNLENDİREN İLKELER

İslam toplumuna yön veren bazı temel ilkeler vardır. Bunlar:

2.1. Güven: Toplumu bir arada tutan en önemli sermayedir. Ekonomik istikrar, toplumsal huzur, sosyal dayanışma ancak güven ile mümkündür.

2.2. Kardeşlik: Arapçada ahi kelimesine karşılık gelen kardeşlik, aynı anne ve babadan doğan veya ortak değerlere sahip olan kimseler olarak tanımlanır. Soy sop kardeşliğinin yanı sıra bir de aynı dîne mensup olmayı ifade eden akide kardeşliği söz konusudur. Müslümanlar birbirlerini Allah (cc) rızası için severler. İyi komşuluk ilişkileri, yardımlaşma, sevinç ve üzüntülerin paylaşılması, dayanışma kardeşliğin ge-reğidir.

2.3. İslam’da Dayanışma ve Yardımlaşma: Dayanışma, toplum fertlerinin, kişi-lerin ortak çıkarlarının sağlanması olup bütünlüğün korunması için karşılıklı olarak birbirlerine destek olarak, çeşitli alanlarda yardımlaşarak birbirlerini tamamlamaları-dır. Bu konuda gösterilecek duyarsızlık ve ihmalkârlık toplumsal çöküntüyle sonuçla-nır ki bu durumdan toplumun tüm fertleri zarar görür. İslam toplumu , yardımlaşma ve dayanışma sayesinde güçlenerek bu günlere gelmiştir.

2.4. İyiliği Emretme, Kötülükten Sakınma: İyiliği emredip, kötülükten sakındır-ma, İslam’ın temel dinamiğidir. Toplumsal şuurun oluşmasında başlıca etkendir.

İslam Devleti Hisbe Teşkilatı’nı kurarak, iyiliği emretme ve kötülükten sakın-dırma konusundaki sorumluluğunu yerine getirmiştir. Dinî ve ahlaki hassasiyetlerin toplumda gelişmesine, kamu düzeninin sağlanmasına katkıda bulunmak her Müslü-man’ın vatandaşlık borcu ve görevi sayılmaktadır.

ÖZET

73

2.5. Hak ve Adaleti Gözetme: Hak kavramı doğruluk, gerçeklik, hakikat, sahip olunan yasal yeterlilik ve yetkiler anlamına gelir. Hukuk ise hak kelimesinin çoğulu-dur. Adalet, her şeyi layık olduğu yere koymak, doğru hüküm vermek, haksızlıktan sa-kınmaktır. Hz. Âdem’den (as), son peygamber Hz. Muhammed’e (sav) kadar gelen tüm peygamberler, hak ve adalet anlayışını insanlara tebliğ etmek için gönderilmişlerdir.

İslam dininde adalet kavramı; din, dil, ırk, cinsiyet ve ülke kavramı gözetmeden in-sanlara, insan olarak yaratıldıkları için eşit davranmak temeline dayanır. Hz. Ömer’in (ra) adalet anlayışını vurguladığı ‘’Adalet mülkün temelidir.’’ düsturu esas alınmıştır.

İslam hukuk sisteminde adaletle ilgili kısımlar yüce Peygamberimiz (sav) ile bir-likte gelişmeye başlamıştır. Veda Hutbesi de bir insan hakları beyannamesi olarak ka-bul edilebilir.

3. İSLAM TOPLUMUNDA SOSYAL HAYAT

3.1. İnsan-Allah İlişkisi: Kur’an’a göre Allah, yalnız üstün varlık değil, aynı za-manda var denmeğe layık tek gerçek varlıktır. Kainatta kendisine denk olabilecek hiç-bir şey yoktur. İnsan ve diğer varlıklar O’nun yarattıklarıdır. Allah’ın (cc) emir, nehiy ve tavsiyeleri insana yöneliktir. İnsana akıl ve irade vermiş, öteki canlılardan üstün tut-muştur. İman, ihlas, takva, ve ihsan ise kulun yaradanına teslimiyetini sağlayan dört unsurdur.

3.2. İnsan-İnsan İlişkisi: İnsan ilişkileri bakımından Hz. Peygamber’in (sav) ya-şantısı ve diğer insanlara yaptığı tavsiyeler dikkatle takip edildiğinde; kendisinin her zaman olumlu davranışlar ile örnek olduğu görülür. Yüce Peygamberimiz (sav), insa-nın, hem kendi iç dünyasındaki duygu ve isteklerini hem de kendisi ile diğer insanlar arasındaki menfaat ilişkilerini çatışmaya dönüşmeden, haksızlık yapmadan çözmesi gerektiğini tavsiye eder. Zira dinde ibadet kadar, insan ilişkilerinde dürüst olmak da önemlidir.

Âdemiyyet: Kelime anlamı olarak, namuslu bir insana yaraşır hâl ve tavır demek-tir. İslamiyet’e göre ise, insanın mensup olduğu dine, etnik kökenine, toplumsal ko-numuna ve cinsiyetine bakılmaksızın, can, mal, namus, inanç ve aklının korunması ilkesidir.

İnsan Onuru: Her yönüyle örnek ve önder olan Hz. Peygamber (sav) aynı zaman-da bir onur, şahsiyet ve erdem insanıdır. O’nu imanla izleyenler, onur kelimesini sade-ce bir isim olarak değil, onurlu olmak için nasıl mücadele edilip yaşanacağı şeklinde algılamış ve öğrenmişlerdir. İslam dini insan onurunu daima esas almıştır.

74

Merhamet: Merhamet duygusu insanları, hemcinslerinin ve diğer canlıların sı-kıntıları karşısında duyarlı davranmaya ve yardım etmeye sevk eder. Şefkat ve merha-met Allah (cc) vergisi duygulardır. Merhamet sahipleri muhtaç ve çaresizlere yardım eder, onların sıkıntılarını giderir. Müslümanlar, İslam medeniyetini âdeta merhamet medeniyetine dönüştürmek için çaba harcamış ve harcamaktadır.

İsâr: Şefkat ve merhamet duygularıyla diğerkâmlık ve cömertlik göstermek anla-mındadır. Yani kişinin kendisinin ihtiyacı olsa bile, imkânlarını ihtiyacı olan bir baş-kasıyla paylaşmasıdır. Hz. Peygamber (sav) , insanların en cömertiydi ve bu konuda örnek ve önderdi.

3.3. İnsan - Toplum İlişkisi: Kurumsallaşma toplumda hem kişilerin şahsiyet ka-zanmasına yardımcı olur hem de toplumsal dayanışmanın önünü açar. İslam medeni-yeti, insanın maddi manevi ihtiyaçlarını karşılayan çok sayıda kurum oluşturmuştur. Bu kurumları şöyle sıralayabiliriz:

Aile: İslam itikadına göre, yeryüzünde ilk aile , Hz. Âdem (as) ve Havva tarafından kurulmuştur. Aile , toplumun temel taşı ve direğidir. Aile yuvası, sevgi, saygı, şefkat ve merhamet üzerine kuruludur. Kur’an ve hadislerde evlilik tavsiye ve teşvik edilir.

Mescit: Mescitler, dinî bilginin öğretildiği merkezler ve halka açık toplantı yer-leridir. Cami - mescitlerin; mabet, yönetim merkezi, ilim ve kültür merkezi olma fonksiyonları vardır. Yönetim merkezi olarak; Hz. Peygamber’in (sav), nübüvvet gö-revi yanında, devlet başkanlığı, hakimlik, komutanlık gibi görevleri de vardır. Medi-ne’deki Mescid-i Nebevî, O’nun bu görevlerine uygun olarak devletin idare merkezi olma özelliğini taşımaktaydı. İlim ve kültür merkezi olarak ise; Hz. Peygamber (sav) kendisinin muallim olarak gönderildiğini beyan eder ve Mescid-i Nebevî’deki suffe ile üniversitelerin temelini atmıştır.

Vakıf: Dince uygun görülen, taşınır veya taşınmaz maldan faydalanma hakkını, Al-lah’ın rızasını umarak, toplumun kullanımına veren hayır kurumudur. İslam’da vakfın temeli, Kur’an-ı Kerim, sünnet ve İslam bilginlerinin ortak görüşlerine dayanır. Vakıf ku-rumunun özünde, insanlığa karşı şahsi ve vicdani sorumluluk hissi, iyilik, şefkat, yardım-laşma ve dayanışma duygusu vardır. Vakıflar vasıtasıyla Müslümanlar hayır yapmakta âde-ta yarışmış ve İslam’ı bir vakıf medeniyetine dönüştürmüştür.

Tekke: Bir tarikata bağlı olan kişilerin, bir şeyin maddi ve manevi idaresi altında, zikir, ibadet, eğitim ve öğretim ile meşgul olup, ruhen ve ahlaken olgunluk kazandık-ları yerdir. Tekkeler aynı zamanda tasavvufun sosyal hayata yansımış kurumsal yapı-larıdır. Müslüman toplumların ekonomik ve sosyal yapısının oluşumunda tekkelerin katkısı büyüktür. İslamiyet’in yayılmasında ve Millî Mücadele Dönemi’nde tekkelerin

75

rolü büyüktür. Bosna-Hersek’teki Blagay Tekkesi, İstanbul Üsküdar’daki Özbekler Tekkesi, Ankara’daki Taceddin Dergahı verilebilecek en çarpıcı örneklerdir.

3.4. İnsan – Evren İlişkisi: İslam dini insanı yer yüzünde yaşayan bütün insanla-rın üstünde, sorumlu ve mükemmel bir varlık olarak değerlendirir. Emanet duygusu-na ve çevre bilincine sahip olma, israftan ve tüketim kültüründen uzak durma, insan- evren ilişkisinin başlıca ilkeleridir. Bu ilişkinin alt başlıklarını şöyle sıralayabiliriz:

Emanet Duygusu: İki temel anlamı çağrıştırır. Güvenmek ve güvenilir olmak. Güvenmek ihtiyaçtır, güvenilir olmak ise bir erdemdir. Emanet bilinci; komşuluk, ar-kadaşlık, adalet başta olmak üzere hayatın her alanında ihtiyaç duyulan bir sorumlu-luk olup, insanlar arasındaki güveni sağlar.

Çevre: Canlıların içinde yaşadığı ortamdır. Hava, su, toprak, bitki, hayvan gibi canlı-cansız varlıklar çevreyi oluşturur. Çevre bilinci, varlıkların haklarına saygı duy-mak ve insana yaraşır bir hayat sürmek için doğayı korumayı ifade eder. İnsandan, kaynakların kullanımında hassas olması, diğer canlıların ve gelecek kuşakların ihti-yaçlarını da gözetmesi istenir. İslam dinindeki, İslam kültür ve medeniyetindeki çevre ile ilgili bu hassasiyetleri destekleyen bir olay vardır ki Mekke ve Medine çevresinin harem ilan edilmesidir. Bu uygulama dünyadaki ilk sit alanı uygulaması olarak kabul edilir.

İsraf ve Tüketim: İsraf, saçıp savurma, harcamalarda orta yoldan sapma, ölçüyü aşma ve aşırılık yapmak suretiyle sahip olduğu nimetleri gereksiz yere tüketmektir. Mal ve imkânları meşru olmayan amaçlar için harcamak israftır. İslam, toplumda, kıskançlık, huzursuzluk doğuran, sosyal dengesizliklere sebep olabilecek lüks tüketimi yasaklar.

4. İSLAM TOPLUMUNDA EKONOMİK HAYAT

İslam’ın ekonomik anlayışında en geniş daire Allah’ın hakkıdır. Sonra insanın, daha sonra hayvan, bitki ve eşyanın hakkı gelir. Sosyal hayatın düzeni ve bireysel ile-tişimin en önemli unsurlarından biri de ticari ve ekonomik ilişkilerdir. Kaynakları kullanma hakkı insanlara verilmiştir. Mevcut kaynakların tüm canlılar için olduğunu göz önünde bulundurarak kullanılması gerekmektedir.

İslam medeniyetinde ekonomik düzenin bazı esasları vardır.

Helal Kazanç: İslamiyet sadece meşrû yollardan elde edilmiş kazancı helal sayar. İslamî ölçüler içerisinde yapılan her türlü alışveriş ve ticaret helal sayılır.

76

Faiz: Hizmet ve emek karşılığı olmaksızın paranın kullanılmasına karşılık olarak elde edilen, dinen uygun görülmeyen kazançtır. İslam dini, faizi kesinlikle yasaklar.

Zekât: İslam dinine göre, zengin olan Müslümanların dinî bir görev olarak, her yıl mallarının ve paralarının yüzde iki buçuğunu ibadet niyetiyle fakirler başta olmak üzere Kur’an-ı Kerim’in belirlemiş olduğu yerlere vermelerine denir. Toplumdaki eko-nomik dengesizliklerin yol açabileceği olumsuzlukların giderilmesinde önemli bir im-kândır. Zekât, bir vergi çeşididir ve devlet hazinesinin ana gelir kaynaklarından olup toplumsal barışa zemin hazırlar.

İnfak: Karşılıksız yardım, sadaka verme ve zekât olarak; kişinin kendisi, anne ve babası, çocukları ve eşi için yapmış olduğu her türlü meşru harcama anlamındadır. Zekât ve infak; eşitsizlik yaratan, toplumsal sınıfların ortaya çıkmasını engellediği gibi, ruha sağladığı en büyük fayda vicdan huzurudur.

İslam Ekonomisinin Gelişimi ve Kurumsallaşması: İslam ekonomisinin temeli, Kur’an-ı Kerim ve Hz. Peygamber’in (sav) nübüvvet öncesi ve sonrası dönemlerindeki uygulamalarda saklıdır. Zekât, cizye, haraç gibi vergilerin toplanması ve dağıtılması, ganimetlerin kurallara uygun olarak paylaşılması, Beytü’l Mâl’in kurulması , ilk kez Hz. Peygamber’in (sav) Dönemi’nde gerçekleşmiş ekonomik düzenlemelerdir. Beytü’l Mâl Hz. Ömer (ra) zamanında kurumsallaşmıştır.

Emeviler döneminde dinar ve dirhem adlarıyla yeni İslam paraları basılmıştır. Abbasiler; Divanü’l Mâl, Divanü’l Harac, Divanü’l Ziya gibi kurumlar oluşturarak, vergilerin daha düzenli toplanmasını sağlamıştır.

Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde de Divan-ı İstifa adıyla mali işlere bakan bir kurum oluşturulmuş, ayrıca Osmanlılar’da Hazine-i Âmire adı verilen devlet hazine-sinden ayrı olarak padişahın şahsi hazinesi olan Ceb-i Hümayun da devlet giderleri-nin karşılanmasında yedek bütçe olarak kullanılmıştır.

77

1. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?A) İnsan sosyal bir varlıktır.

B)İslam toplumu içinde yaşayan Müslümanlar ve diğer inanç mensup-ları, ibadet, çalışma, sanat, eğitim gibi çalışmalarını huzur içinde ,rahatça sürdürebilirler.

C) Güven ve kardeşlik İslam toplumunu yönlendiren ilkeler içinde yer almaz.

D) Kutsal kitapları getiren melek, Ruhu’l Emin sıfatına sahiptir.

2. Aşağıdaki kavramlardan hangisi İslam toplumunu yönlendiren ilkelerden biri değildir?

A) İyiliği emretme, kötülükten sakınma.B) GüvenC) Hakkı ve adaleti gözetme D) İnfak

3. Aşağıdakilerden hangisi Arapça’da “ahi” kelimesine karşılık gelir?

A) GüvenB) EmanetC) Akide D) Kardeşlik

4. İslam toplumunda Müslümanlar iyilik ve takva üzerine yardımlaşmaya davet edilir.- İhtiyaç sahiplerinin gözetilmesinde, aile fertleri, akrabalar, komşular gibi ya-kın olandan başlanılması esastır.

- Çalışma gücü olmayan, çalıştığı hâlde ihtiyaçlarını karşılayamayan, fakir ve ye-timlerin, muhtaç ve düşkünlerin temel ihtiyaçları toplum tarafından karşılanır.

- Karşılıksız yardım esastır.

Yukarıdaki maddeler İslam toplumu-nun hangi özelliğine vurgu yapar?

A) Yardımlaşma ve dayanışmaB) Hak ve adaleti gözetmeC) İyiliği emretme, kötülükten sakındırmaD) Kardeşlik

5. İslam parası olan dinar ve dirhem ilk kez hangi dönemde basılmıştır? A) AbbasilerB) Hz. Ömer DönemiC) Osmanlılar D) Emeviler

6. İslam’da adaleti ve adil olmayı vurgu-layan ‘’Adalet mülkün temelidir.’’ sözü hangi halifeye aittir?A) Hz. EbubekirB) Hz. OsmanC) Hz. AliD) Hz. Ömer


HAY

AT B

OYU

ÖĞR

ENM

E

78

7. Abbasiler döneminde mali işleri daha sağlıklı yönetmek, vergileri düzenli top-lamak ve dağıtmak için bazı teşkilatlar kurulmuştur. Aşağıdakilerden hangisi bu teşkilatlardan biri değildir?

A) Divanü’ HaracB) Divanü’l MâlC) Divanü’l ZiyaD) Hazine-i Âmire

8. Aşağıdakilerden hangisi, kişinin hiçbir karşılık beklemeden, başta annesi ve babası olmak üzere, diğer insanlar kar-şısındaki sevgiye dayalı, özverili tutu-munu anlatır?A) Takva

B) İnfak C) İhsan D) Cihad

9. Aşağıda yazılı olan, İslam Devleti ta-rafından kurulmuş olan kurumlardan hangisi iyiliği emretme, kötülükten sakındırma sorumluluğunu toplumda yerleştirmek amacıyla kurulmuştur?

A) Hisbe TeşkilatıB) Beytü’ MâlC) Divanü’l ZiyaD) Ceb-i Hümayun aittir?

10. İnsanın mensup olduğu dine, etnik kö-kene, ırka, toplumsal konuma ve cinsi-yete bakılmaksızın; inancı, canı, malı, nesli ve namusunun dokunulmaz ol-duğunu esas alan ilke aşağıdakilerden hangisidir?

A) İnsan onuru B) Merhamet C) Âdemiyyet D) Takva

11. Hz. Adem’den (as) başlayarak tüm peygamberlerin öncüsü olduğu ide-al ve mükemmel toplum modelinin oluştuğu döneme ne ad verilir?

A) Asr ‘ısaadet B) Eşref-i Mahlukat C) Ümmet-i Muhammed D) Akide kardeşliği

12. Kur’an’da sorumluluk verilen ve değerli kılınan her varlığın öncelikle güvenle ilişkisine dikkat çekilir. Bu bağlamda kutsal kitapları getiren meleğin sahip olduğu sıfat aşağıdakilerden hangisi-dir?

A) Emin B) Beledü’l Emin C) Ruhu’l Emin D) Nebi’ül Emin

HAY

AT B

OYU

ÖĞR

ENM

E

79

HAY

AT B

OYU

ÖĞR

ENM

E

13. “Emri bil, maruf imiş İhvan-ı İslam’ın işi; nehy edermiş, bir kötülük görse kardeş kardeşi.”

Mehmet Akif Ersoy

Yukarıdaki dizeler İslam toplumunu yönlendiren ilkelerden hangisini ifa-de etmektedir?

A) Güven B) Yardımlaşma ve dayanışma C) Hak ve adaleti gözetme D) Kardeşlik

14. Soy, sop kardeşliğinin yanı sıra bir de aynı dine veya dünya görüşüne men-sup olmayı ifade eden tanım aşağıda-kilerden hangisidir?

A) Akide kardeşliği B) Akide C) Beledü’l Emin D) İslam’da yardımlaşma

15. “Müminin kendisini Allah’a(cc) yakın-laştıracak şeylere uyması, O’ndan uzak-laştıracak şeylerden kaçınmasıdır.”

Yukarıda verilen tanım aşağıdaki kav-ramlardan hangisine aittir?

A)Takva B) İhsan C) İhlas D) Muhsin

16. Hizmet ve emek karşılığı olmaksızın pa-ranın kullanılmasına karşılık olarak elde edilen ve dinen de uygun görülmeyen ka-zançtır.Yukarıdaki tanım aşağıdaki kavram-lardan hangisine aittir?

A) İnfak B) Faiz C) Meşru kazanç D) İsraf

17. Dinen uygun görülen, taşınır veya taşın-maz maldan faydalanma hakkını, Allah’ın (cc) rızasını umarak, toplumun kullanı-mına veren hayır kurumudur.Yukarıdaki tanım aşağıdaki kavram-lardan hangisine aittir?

A) İsar B) İnfak C) Vakıf D) Diğerkamlık

18. Aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?A) İslam itikadına göre; yeryüzünde ilk

aile, Hz. Adem (as) ve Havva tarafın-dan kurulmuştur.

B) Şefkat ve merhamet duygularıyla di-ğerkamlık ve cömertlik göstermeye isar denir.

C) Ademiyyet kelime anlamı olarak, na-muslu bir insana yaraşır hal ve tavır demektir.

D) Güven ve kardeşlik kavramı İslam toplumunu yönlendiren ilkelerden biri değildir.

80

81

ÜNİTE KONULARI

► KUR’AN VE SÜNNETTE İLİM► İLMİ HAYATIN GELİŞİMİ VE DÜNYADAKİ ETKİLERİ► İLİM KURUMLARI

82

NELER ÖĞRENECEĞİZ ?Bu üniteyi tamamladığınızda;

• Kur’an’ın ilme verdiği önem ile ilmî faaliyetlerin başlamasında Hz. Peygamber’in ve sahabenin rolünü örneklendirebilecek,

• Kur’an cem’i ile hadislerin tedvin ve tasnifinin, ilmî faaliyetlerin başlangıcı olduğunu bilecek,

• Müslümanların değişen şartlar karşısında yeni ve özgün çözümler üretip, ilmî faali-yetleri sistemleştirerek, süreklilik kazandırdıklarını fark edebilecek,

• Müslümanların ilmî faaliyetlerinin diğer medeniyetlere katkılarını öğrenecek,• İslam kültür ve medeniyetinde ilim müesseselerinin ortaya çıkmasındaki temel fak-

törleri, kurumların işlevini ve önemini açıklayabileceksiniz.

HAZIRLIK ÇALIŞMASI1. Bilgi türlerini sınıflandırınız.

2. İnanç ve bilgi ilişkisi hakkında araştırma yapıp, üzerinde düşününüz.

3. Geçmişten günümüze bilginin gücünü ve etkilerin konusunda küçük bir araştırma

yapınız.

4. İslam’ın yayılmasında ilmî faaliyetlerin rolünü araştırınız.

• Hakikat• Hikmet• Marifet• Tevatür

• İrfan• Mushaf• Mukabele

ANAHTAR KAVRAMLAR

83

İslam Kültür ve Medeniyetinde İlim

1. KUR’AN VE SÜNNETTE İLİMDinî terimler sözlüğüne göre ilim; insanın

duyu organlarıyla elde ettiği veya Allah’ın (cc) vahiy yoluyla doğrudan doğruya gönderdiği ve kesinliği konusunda şüphe olmayan bilgi demektir.

Kur’an’a göre ilim; Allah’ın (cc) vahiy yo-luyla gönderdiği, içinde asla şüphe ve zan bu-lunmayan kesin bilgiye denir. Bu bilgiye sahip olup amel edene de âlim denir. Kur’an-ı Ke-rim’e göre Allah (cc) görünen ve görünmeyen her şeyin bilgisine sahiptir, insana bilmedikle-rini öğretendir.

“O! Rabbin sonsuz kerem sahibidir. O Rab ki kalemle yazmayı öğretti. İnsana bil-mediği şeyleri öğretti.” (Âlak suresi, 3-5. ayetler.)

Zümer suresi, 9. ayet der ki: “Hiç bilen-lerle bilmeyenler bir olur mu?” Bu ayet- i kerimede bilginin ve bilgi sahibi olmanın ay-rıcalıklı ve belirleyici rolünü anlarız. İlmin İslam medeniyetindeki baskın ve belirleyi-ci rolü, diğer uygarlıklarda görülmemiştir. Kur’an-ı Kerim, bilme yetisinin, insanı diğer varlıklardan ayıran en önemli fark olan akıl sayesinde kazanılacağını vurgular. Kur’an-ı Kerim’de der ki:

“Bilin ki yeryüzünü ölümünden sonra diriltmektedir. Düşünesiniz diye gerçek-ten size ayetleri açıkladık.” (Hadid suresi,17. ayet.)

İslamiyet bir ilim dini, İslam medeniyeti de bir ilim medeniyetidir. Kur’an-ı Kerim’de bil-ginin yegâne sahibi ve kaynağının Allah (cc) olduğu gerçeği şöyle ifade edilkmek ifade edil-mektedir:

Ahmet Bin Musa (10. y.y.)Sistem Mühendisliği’nin öncüsü.

Akşemsettin (1389-1459) Pas-tör’den önce mikrobu ilk bulan bilim adamı Fatih Sultan Mehmed’in hocası.

Ali Bin Abbas (? - 994) İlk kanser ameliyatını yapan bilim adamı.

Ali Bin İsa (11. y.y.) Göz hastalıkları alanında ilk eseri ve-ren Müslüman bilim adamı.

Beyruni (973 - 1051) Dünya’nın döndüğünü bulan ilk bilim adamı.

Cahiz (776 - 869) Zooloji biliminin öncülerindendir.

BİLGİ KUTUSU

Görsel 4.3. İslam ilim dinidir.

84


“O, güveni bir ışık( kaynağı), ayı da (geceleyin) bir aydınlık kılan, yılların sayısını ve hesabını bilmeniz için ona menziller takdir edendir. Allah bunları (boş yere değil) ancak gerçek ile ( hikmeti gereğince) yaratmıştır. O, ayetlerini bilen bir topluma ayrı ayrı açıklamaktadır.” (Yunus suresi, 5. ayet.)

“O ilk ve sondur. Zâhir ve Bâtın’dır. O, her şeyi hakkıyla bilendir.” (Hadid suresi, 3. ayet.)

İslamiyet bir ilim dini, İslam medeniyeti de bir ilim medeniyetidir. Kur’an-ı Kerim’de bilginin yegâne sahibi ve kaynağının Allah (cc) olduğu gerçeği şöyle ifade edilmektedir:

“O, güneşi bir ışık (kaynağı), ayı da (geceleyin) bir aydınlık kılan, yılların sayısını ve hesabını bilmeniz için ona nesiller takdir edendir. Allah bunları ( boş yere değil) ancak gerçek ile ( hikmeti gereğince) yaratmıştır. O, ayetlerini bilen bir topluma ayrı ayrı açıklamaktadır.” (Yunus suresi, 5.ayet.)

“O ilk ve sondur. Zâhir ve Bâtın’dır. O, her şeyi hakkıyla bilendir.” (Hadid suresi, 3. ayet.)

Kur’an’da ilim sahibi olmak için gerekli araştırmaları yapmak önemle vurgulanmıştır. Bu konuda Hac suresi 46. ayette der ki: “ Yer yüzünde gezip dolaşmazlar mı ki düşüne-cek kalpleri, işitecek kulakları olsun. Geçekte gözler değil (kalp gözü) kör olur.”

Bunun yanı sıra kesin bilgiye dayanmayan, zan ile elde edilen bilgi ve verilerin de-ğersizliğini ve insanları gerçeğe ulaştırmayacağını ise Yunus suresi, 36. ayette buluyoruz:

“Zan ise şüphesiz ki Hak karşısında hiçbir şey ifade etmez.”

Görsel 4.4. İslam medeniyeti, ilim medeniyetidir.

85


Kur’an-ı Kerim ve Hadis-i Şeriflere göre hayatın amacı, ilimle elde edilen iman so-nucu, iyi insan olmak ve iyi işler yapmaktır. İlk Müslümanlar yani Kur’an ayetleriyle ilk muhatap olanlar, Hz. Peygamber’in (sav) teşviki ile okuma, yazma ve ilmî faaliyetlerin yaygınlaşması için büyük çaba harcamışlar, böylelikle Cahiliye Dönemi toplumu, sadece örf ve âdetlerin yönlendirmesinden kurtulup, gerçeğe ulaşmıştır.

Peygamberliğin asıl hedefi, eğitim ve öğretime dayalı, ilme bağlı olarak şekillenmiş bir toplum yaratmaktır. Hz. Peygamber’in (sav) ilme olan düşkünlüğü ve toplumu bu yönde teşviki, O’nun sünnetini izleyenler için her dönemde bir ışık kaynağı olmuştur.

Hz. Peygamber (sav) eğitimde kolaylaştırıcı metotları, sabrı, tahammülü önemle tav-siye etmiş, öfke ve şiddetten uzak durulmasını istemiştir. Bu konuda bir hadis vardır ki şöyle buyuruyor:

“Ben Resullullah’tan daha güzel eğitim veren bir öğretmen görmedim. Beni ne azarladı ne dövdü ne de hakaret etti.” (Ahmet b. Hanbel, C5, 447-448.)

Başka bir hadiste ise der ki:

‘‘İlim öğrenmek, her Müslümana farzdır.” (İbn. Mace, Mukaddime,17.)

Hz. Ali’ye (ra) de derin bilgisi sayesinde “ilmin kapısı” ünvanı verilmiştir.

İlmin önemli bir güç olduğu, İslam toplumları tarafından erken dönemlerden itiba-ren kavranmış olup bu gücün temelinde ilmin kaynağı Allah’a (cc) yakınlık vardır. İslam kültür ve medeniyeti bu sayede geniş coğrafyalara ulaşmış ve dünyayı aydınlatmıştır.

2. İLMÎ HAYATIN GELİŞİMİ VE DÜNYADAKİ ETKİLERİ2.1. Kur’an-ı Kerim’in Cem ve Çoğaltılması

Kur’an; okumak, muhafaza et-mek anlamında olup hitabete dayalı bir metin özelliğine sahiptir. Cahili-ye Dönemi’nde söz sanatları önemli olduğundan Kur’an-ı Kerim, söz sa-natlarının tüm inceliklerini içinde barındırır ve bu özelliklere sahip ola-rak indirilmiştir. Böylelikle hafızada tutmak yoluyla muhafaza edilmesi kolaylaştırılmıştır. Görsel 4.5. İlk mushaf sayfaları.

86


Hz. Muhammed (sav), vahyin baş-langıcından bitişine kadar Kur’an’ın tüm bölümlerini, sahabeden seçilen vahiy katiplerine yazdırmıştır. Kur’an, sahabeden, Kurra ve Hameletu’l Kur’an adı verilen hafızlarca ezberle-nerek muhafaza edilmiştir. Siyer kay-naklarının aktardığına göre her yıl ra-mazan ayında o ana kadar inmiş olan tüm bölümleri Hz. Muhammed (sav) Hz.Cebrail’e (as) okuyor, Sahabiler de mevcut nüshaları Hz. Peygamber’in (sav) okuyuşuyla karşılaştırıyordu.

Hz. Ebubekir (ra) halifeliği döneminde, Zeyd b. Sabit (ra) başkanlığında , vahiy katip-lerinden bir heyet oluşturarak, Kur’an metinlerinin karşılaştırmalı kontrolünü yaptırıp Mushaf adıyla iki kapak arasında cem ettirdi. Ortaya çıkan Mushaf-ı Şerif, Hz. Ebube-kir‘in (ra) vefatından sonra diğer halifelere emanet edildi. İlk nüshadan yapılan çoğaltma işlemi ise Hz. Osman (ra) zamanında gerçekleştirildi. Zeyd b. Sabit (ra) başkanlığındaki bir komisyon tarafından yedi adet çoğaltılıp ülkenin farklı merkezlerine yollandı. Böyle-likle metin farklılıklarının ortaya çıkma ihtimali önlenmiş olup Kur’an-ı Kerim hiç deği-şime uğramadan günümüze kadar ulaştı.

2.2. Hadislerin Tedvin ve Tasnifi

Hadis; kelime anlamı olarak söz, haber demektir. Daha açık anlamıyla; Hz. Pey-gamber’in (sav) sözleri, fiilleri ve takrirleri ile sahabelerin dine aykırı olmayan söz ve davranışlarını onaylaması, Hz. Peygamber’in Kur’an-ı Kerim’den anladıklarını söz ve dav-ranışlarıyla ifade etmesidir.

Hadis kelimesi “sünnet” terimiyle eş an-lamlıdır ancak sünnete oranla daha geniş bir

anlama sahiptir çünkü sünnet, Hz. Peygamber’in (sav) sadece fiilleri, hadis ise hem sözle-ri hem fiilleri hem de başkalarının yaptığı davranışlardan uygun gördükleri anlamındadır.

Kur’an-ı Kerim’de sıklıkla kendilerine Kitap ve hikmet verilenlerden söz edilir. Bu-nunla alakalı Nisa suresi 113. ayette der ki: “ Allah sana Kitab’ı ve hikmeti indirmiş, sana bilmediğini öğretmiştir. Allah’ın lütfu sana gerçekten büyük olmuştur.” Hz. Pey-gamber’in (sav) sünneti, Kur’an’ daki ifadeye göre “hikmet” olarak nitelendirilmektedir ayrıca hayatı anlatılırken O’nun “yaşayan bir Kur’an” olduğu vurgulanır.

Görsel 4.6. Hz. Osman’a itaf edilen ilk mushaf.

Megazi: 1.Savaşlar, harpler gazalar. 2. Hz. Muhammed’in (sav) hayatını konu edinen” Siyer” ilminin bir konusu ola-rak Hz. Peygamber’in (sav) savaşları ile ilgili bilgileri içeren kitaplar.

BİLGİ KUTUSU

87


Hz. Peygamber’in (sav) söz ve uygulama-ları vefatından sonra rivayet olarak nakledil-miştir. Hz. Peygamber (sav) Kur’an metinle-riyle , kendi sözlerinin karışacağı endişesiyle, kendi sözlerinin yazılmasını yasaklamış, sa-dece bazı kişilere özel izin vermiştir. Böyle-likle hadisler erken dönemde kaydedilmeye başlanmıştır. İslam toplumunda Hz. Peygam-ber’in (sav) sözlerinin gelecek kuşaklara ak-tarılması çok önemsenmiş, hicri 2. yüzyıldan itibaren tasnif edilmeye başlanmıştır.

Tedvin; Dinî terim olarak; yazılı şeyleri bir araya getirme, düzene koyma, kitap yaz-ma, kaydetme anlamına gelmektedir. Siyer ve Megazi kaynakları, hadis ilminin doğuşunda etkili olmuş, hadislerin tedvinini hızlandır-mıştır.

Hadisler, belli bir metodolojik yöntemle incelenmiştir. Buna göre senet ve metin olmak üzere iki kısımdan oluşur. Senet ve metnin geçerliliği, güvenilirlik yani sağlıklı olup olmadığı yönünden incelenmesine cerh ve tadil denir. Hadis ilmiyle uğraşan âlimlere muhaddis adı verilir. Muhaddisler, itinayla çalışarak, çeşitli kişilerden aldıkları kaynak ve rivayetleri hem güvenilirlik bakımından hem de konuları yönünden tasnif edip sınıflandırmış ve geniş bir külliyat oluşturmuşlardır. Altı ayrı hadis derlemesinden oluşan bu geniş külliyata Kütübü’s Sitte adı verilir.

Siyer, megazi ve hadis ilimleri, İslam ta-rihçiliğinin başlamasına öncülük ve kaynaklık etmiştir. Böylelikle hadis ilmindeki senet zinciri metoduyla, tarih ilmine kaynak belirtme metodu kazandırılmış, hadis ravilerinin hayatlarına dair yazılan eserler ise biyografi yazımının öncüsü olmuştur.

Ravi: Öğrendiği hadisi rivayet eden, ak-taran kişi.

BİLGİ KUTUSU

Kütübü’s Sitte:• SahihlerSahih-i BuhariSahih-i Müslim• SünenlerSünen-i Ebu DavudSünen-i NesaiSünen-i İbni MaceSünen-i Tirmizi

BİLGİ KUTUSU

Görsel 4.7.Hz. Muhammed’in (s.a.v) islama da-vet mektubu.

88


2.3. Tercüme Hareketleri: İslam dünyasında felsefi düşüncenin oluşumunda, komşu kültür ve medeniyetlerle ilişkilerin, bilgilerin karşılaştırılmasının önemli bir rolü vardır. Fetihlerle birlikte Müslümanlar, kendi coğrafyalarının dışında, eski felsefi kültürlerle yüz yüze geldiler ve başta Yunanca olmak üzere çeşitli dillerdeki felsefi ve bilimsel eserleri Arapçaya tercüme ettiler.

Bu hareketlilik özellikle Emeviler Dönemi’nden başlayarak Abbasiler Dönemi’nde de devam etmiş ve Müslümanların ilmî birikimine çok önemli katkılar sağlamıştır. Bu sayede İslam dünyasında bilim ve teknoloji hızla gelişmiştir ancak bu gelişimde Abbasi halifeliğinin, imparatorluk yapısının doğurduğu ihtiyaçların yanı sıra İslami entelektüel bilgi birikiminin de katkısı büyüktür.

Antik Çağ kültürünün önemli merkezleri olan İskenderiye, Harran ve Cündîşâpur (İranda eski bir kent) daki kütüphane, rasathane, tercümeevi ve tıp okulu kesintisiz olarak ilmî çalışmalara ve hizmet vermeye devam etmiştir. Abbasiler Dönemi’nde de Bağdat ve Cündîşâpur’da bilim adamları önemli eserlerden çeviriler yapmış, tercüme hareketlerine büyük katkı sunmuşlardır.

Emeviler Dönemi’nde yetişen Halid b. Yezid, kimya bilimi konusunda ilk tercüme ve te-lif eserlerini ortaya koymuştur. Abbasi Halifesi Harun Reşid ve oğlu Halife Memun Dönem-leri’nde de yapılan tercümelerle bilginin yayılışı ve aktarımı hızlanmış; Bağdat, Cündîşâpur, Harran ve İskenderiye bu bilgi akışı sayesinde önemli ilim merkezleri hâline gelmiştir.

Görsel 4.8. Helenistik felsefenin doğuya intikalini gösteren harita.

89


Çevirmenliğin atası olarak kabul edebileceğimiz Beyt’ül Hikme (Beyt’ül Hikmet), Abbasi Halifesi Memun tarafından yaklaşık 830 yılında Bağdat’ta yaptırılan büyük Bi-limler Akademisi’dir. Aynı zamanda bir kütüphane ve çeviri merkezidir. Günümüzde Bilgelik Evi olarak da bilinmektedir. Burada tıp, riyaziyat(matematik), hendese (geomet-ri), astronomi, fizik, kimya, biyoloji, tarih, coğrafya ve coğrafya ve felsefe kitapları; Sür-yanice, Farsça, Hintçe, Yunanca gibi çeşitli dillerden Arapçaya çevrilmiş, bu sayede İslam dünyasının en büyük kütüphanesi oluşmuştur. Böylelikle İslam Dünyası 8-13. yüzyıllar boyunca dünyada ilmî faaliyetlerin merkezi hâline gelmiştir.

2.4. İlmî Araştırmalar ve Telif Faaliyetleri

Müslümanlar fethettikleri bölgelerde kendilerinden önce yaşamış olan kültür ve me-deniyetlerin bıraktığı kültür mirasından yararlanmıştır. İslamiyet’in ilk dönemlerinden itibaren sistemli bir şekilde yaptıkları ilmî çalışmalar ve ilmî kurumlarla özgün ve günü-müzde de geçerliliğini koruyan çok kıymetli eserler verdiler.

Müslümanların ilmî çalışmalarını yaparken özen gösterdikleri bir durum vardır ki bu da insanlığa faydalı olmak ve çalışmaların gerçek hayata uyarlanabilir olmasıdır. İslam medeniyetinde ilim, insanı özgürleştirici bir niteliğe sahiptir. İslamî ilmin en önemli özelliklerinden biri de duyularla kolaylıkla anlaşılabilmesi, gözlem ve tecrübeye dayalı olmasıdır. İlmî faaliyet gösteren kişinin emeğine saygı esas olup böylelikle ilim ahlakı ilk kez İslam hassasiyeti ve kültürüyle ortaya konmuştur. İslam âlimleri, varlık ve bilgi naza-riyelerine bağlı kalarak yeni bir kozmoloji (bir bütün olarak evreni inceleyen bilim dalı) ortaya koymuşlardır.

Görsel 4.9. İslamın ilim merkezi Beytü’l Hikme.

90


Abbasiler Dönemi’nde Bağdat, ilmî çalışmaların merkezi olup, ilmî faaliyetler Beyt’ül Hikme’de yoğunluk kazanmıştır. Astronomi, coğrafya, tarih, geometri, tıp, kimya başta olmak üzere pek çok alanda çalışmalar yapmış ve önemli eserler vermişlerdir.

Tercüme yoluyla elde edilen eserler, bilginin kullanılması sürecinde önemli katkılarda bulunmuş, yazılan eserler ilim dünyasını zenginleştirmiştir. Ünlü filozoflardan El-Kindi başta olmak üzere, Farabi, İbn-i Sina, Gazali ve İbn-i Rüşt eserleriyle hâlâ günümüze ışık tutmaktadır. Bu sayede ortaya koyulan teoriler ile deney ve gözleme dayanan çalışmalar neticesinde fen bilimleri hızla gelişmiştir. Fizik, kimya, biyoloji, jeoloji ve astronominin yanı sıra tıp alanında önemli gelişmeler olmuştur. Matematikte Hint rakamları yaygın olarak kullanılmış, farmakoloji (eczacılık ve ilaç bilimi) büyük aşama kaydetmiştir ki bu buluşları ilk keşfedenler Müslüman âlimlerdir. Dönemin önemli seyyah ve coğrafyacıla-rından olan Müslüm b. Humayr, Cafer b. Ahmed, İbn Havkal, El Biruni ile ünlü tarihçi-lerden İbn Haldun, Mesudi, Taberi, İbn-i Kesir, Vakıdi, İbn Esir çok önemli ilmî eserler ortaya koymuşlardır.

İslam medeniyetinde ilimler özelliklerine göre tasnif edilmiş ve disiplinlere ayrılmış-tır. Böylelikle standartlaşma da sağlanmıştır. Örneğin ilm’ül felek (ilmü’l heyet) olarak anılan astronomi (uzay bilimi) ile, ulumu’r riyaziyye olarak bilinen matematik bilimleri öncelikle disipline edilip standartlaştırılmış, ilmü’l heyet ilm-ü ahkâm en- encüm olarak adlandırılan astrolojiden ayrılmıştır. İslam âlimleri bu tasnifi yaparken metodoloji geliş-tirmeye de önem vermişler, Ihsau’l Ulum çalışma grubu oluşturmuşlardır. Bu çalışma grubuna pek çok İslâm âlimi katılmıştır. Ünlü İslam âlimi Farabi’nin Ihsau’l Ulum adın-da bir de eseri vardır. Eserinde ilimlerin tasnifinin gerekliliğini şöyle açıklar:

• İlimlerin sınırlarını birbirinden ayırmak,• Alanlar arasındaki ilişkileri belirlemek, • Farklı ilimlere ait birikimleri konularına göre değerlendirmek,• Eğitim sisteminin ana müfredatını oluşturmak.Deney ve gözleme dayalı araştırmacı yaklaşımın ortaya çıkması, bilginin tasnifi, kayıt

ve arşivleme çalışmaları Müslüman bilginlerin bilim dünyasına ve dünya kültür mirasına armağanıdır.

Görsel 4.10. Kur’an-ı Kerim’de bilimle ilgili pek çok ayet vardır.

91


Bu bilgiler ışığında İslam âlimlerinden bazılarının eserlerini ve çalışma alanlarını bir tablo hâlinde görmekte yarar vardır:

MERKEZ ÂLİM ALANI ESERİ BATIYA ETKİSİ

BASRA Kindî Felsefe Kitabu fi’l felsefe-ti’l-ulâ Felsefe

BASRA Cabir b. Hay-yan Kimya Kitabu’l Kimya

Tıp, Astronomi, Fizik, Kimya, Coğrafya

BASRA İhvanü’s Safâ Felsefe Resâilü İhvâni’s

Safâ

Felsefe, Matema-tik, Tabii Bilimler, Psikoloji, Metafi-zik Bilimler

BAĞDAT Harizmi Riyaziyat (Matematik)

Kitabu’l Amel bi’l Usturlab

Astronomi, Coğ-rafya Matematik

BAĞDAT Farabi Felsefe Kitab-u İhsâi’l-ulûm Felsefe

BAĞDAT Taberi Tarih Tarihu’l- Ümem ve’l Mülük Tarih

BAĞDAT İbn-i Sina Tıp, Felsefe El-Kanun fi’t-Tıp Farmakoloji

BAĞDAT Kindî Matematik, Felsefe

Risâle fî îzâhi tenâhî cirmi’l âlem

Matematik, Felsefe

ENDÜLÜS Ebu’l Kasım Zehravi Tıp (Cerrahi) Et-Tasrif limen Acize

ani’t Te’lifDiş ve Göz Cerra-hisi

92


2.5. İlmî Faaliyetlerin Diğer Medeniyetlere Etkileri

Güçlü medeniyet atılımlarına öncülük eden ve bu birikim etrafında bir düzen oluş-turan toplumlar, tarih sahnesine çıktıkları zaman ile tarih sahnesindeki süreçte ve sonra-sında kuvvetli bir algı oluştururlar. İslam medeniyeti de benzer bir süreç geçirerek çevre medeniyetler ve kendinden sonraki kültürle etkileşimde bulunmuş ve üzerlerinde etkile-ri olmuştur. İslam kültür ve medeniyetinde ortaya koyulan ilmî faaliyetlerin kendisinden sonra gelen ilmî çalışmalara ilham kaynağı olması konusunda birtakım ayırt edici özel-likleri vardır. Bunları şöyle sıralayabiliriz:

Evrensellik: İslamiyet’in yayılma sürecinde diğer millet, medeniyet ve kültürlerle kuvvetli bir iletişim gerçekleşmiştir. Bu durum, ilmî faaliyetlere, gelişim ve değişime açık olmak bakımından bir esneklik ve ön yargısız bir bakış açısı kazandırmıştır. Bu yaklaşım, insanlığa ait birikimin bir araya toplanmasına katkı sunmuştur.

Metodik Çalışma: Gerçeğe ulaşmada, deney, gözlem ve teorinin birlikte kullanılması en sağlıklı yoldur ve bu uyum tarihte ilk kez İslam kültür ve medeniyeti sürecinde ortaya konmuştur.

Akıl ve Bütüncül Tavır: Müslümanlar, ilmî çalışmalarında din ve din dışı gibi bir anlayışa sahip değildirler. Bu çalışmalara daima bütüncül, kucaklayıcı bir yaklaşım hâ-kimdir. Müslümanlar, aklın muhatap olduğu vahye dayalı hakikatler ile deney ve gözleme dayanan araştırma sonuçları arasında hiçbir çelişki yaşamamıştır.

Ahlaki Tavır: Karşılıklı görüşlere saygı, bilginin kaynağının belirtilmesi, iç ve dış ten-kidlerin yapılması, varılan sonuçların paylaşılması, ilmî güvenliği sağlayan başlıca kriter-ler, ölçütler olarak dünya ilim mirasına kazandırılmıştır.

11.yüzyıldan itibaren İslam dünyasındaki ilmî çalışmaları olumsuz etkileyen, sekteye uğratan siyasi olaylar vardır. Bunları şöyle sıralayabiliriz:

• Haçlı Seferleri

• Moğol İstilası

• Endülüs’ün Müslümanların elinden çıkması

Şu bir gerçektir ki Batı’nın bugünkü bilim ve teknolojiye ulaşmasında, bu birikimin oluşmasında en büyük pay, Müslümanlardan elde edilen kültür mirası ve bilgi birikimi-dir. İslam dünyasındaki ilmî ve teknolojik gelişmeler 13. yüzyıldan itibaren, üç coğrafi güzergâh üzerinden Avrupa’ya aktarılmıştır:

•Anadolu

93


• Kuzey Afrika-Sicilya-İtalya

• Kuzey Afrika- Endülüs

Avrupa merkezlerinde kurulan eğitim kurumlarında Arapçadan tercüme edilen eserlerden oluşan müfredat kullanılmıştır. Coğrafi Keşifler, Rönesans ve Reform hare-ketleri ile aydınlanma devam etmiş ve gü-nümüze kadar sürmüştür. Tercümeler vasıta-sıyla bu ortak miras, medeniyetler arası bilgi aktarımına dönüşmüş ve bütün insanlığa mâl olmuştur. Bu birikimin oluşmasında Müslümanların en büyük pay sahibi olduğunu unut-mamak gerekir.

18. yüzyıldan itibaren İslam ilimleri ve Müslüman toplumu ve tarihi üzerinde önemi çalışmalar yapan oryantalistler, İslam kültür ve medeniyetinin birikimini analiz etmiş, yararlanılabilir hâle getirmiş ve bu konuda büyük bir boşluğu doldurmuşlardır.

Müslümanların dünya bilim tarihine etki ve katkılarını maddeler hâlinde şöyle özetleyebiliriz:

• İlmî birikimin korunup devamlılığının sağlanması.

• İlimlerin her yönden gelişiminin sağlanması.

• İlimlerin coğrafi dağılımının sağlanması.

• Yeni ilim dalları, buluşlar ve eserlerin ortaya konması.

Sanayi İnkılâbı’ndan sonra 19 ve 20. yüzyıl-larda, dünyada siyasi tablo değişmiş, egemenlik-ler el değiştirmiş, İslam dünyası bilgi üretmekte yavaşlamıştır ancak hâlihazırda bulunan mede-niyet tecrübesi ve bilgi birikimi, iletişimin hız-lanmasıyla yeni oluşumların doğmasına neden olmuş, ilmî çalışmalar etkin rol oynamıştır.

Oryantalizm: Şarkiyat; Yakın ve Uzak Doğu toplum ve kültürleri, dilleri ve halklarının incelendiği Batı merkezli araştırma alanlarının tümüne verilen isim. Oryantalist ise bu alanda çalışan kişi ve kişiler anlamına gelmektedir.

BİLGİ KUTUSU

Görsel 4.11. Ünlü islam alimi Mesudi.

94


3. İLİM KURUMLARIKur’an-ı Kerim’in ilk emri “Oku!” dur.

( Âlak suresi, 1. Ayet.) Peygamberimiz Hz. Muhammed (sav) “İlim, Çin’de bile olsa gi-dip alınız.” (Beyhâki, Şuabu’l-iman,II/254) hadisi eğitime verdiği önemin kuvvetli bir göstergesidir. Hz. Peygamber (sav), bilgi sa-hibi bir toplum oluşturmak için eğitim-öğre-tim faaliyetlerinin kapsamını geniş tutmuş, her yaştan insanın eğitim almasını sağlamak

için İslamiyet’i kabul etmiş olan bölgelere eği-timciler göndermiştir. Ailelere çocuklarının

yüzme, aritmetik, tıp, soy bilgisi, Kur’an okuma gibi alanlarda yetişmelerini tavsiye etmiş-tir. Peygamberimiz (sav) yabancı dil bilmeyi de önemsemiştir. Sahâbeler arasında Farsça, Rumca, Kıptîce, Habeşçe, İbranice ve Süryanice bilenler de vardır.

3.1. Mescitler

Eğitime çok büyük önem veren İslam’da, ilk öğretim faaliyeti, Peygamberimizin (sav), Bedir Savaşı sonunda harp esirlerini oku-ma-yazma işinde görevlendirmesiyle başlar. Buna göre her esir, okuma-yazma bilmeyen on çocuğa, okuma-yazma öğretmesi karşılı-ğında serbest bırakılmıştır. Peygamberimizin (sav) Mekke’den Medine’ye hicretinden sonra yaptığı ilk işlerden birisi de Mescid-i Nebe-vi’nin yanına yaptırdığı “Suffa” isimli eğitim kurumuydu.

Suffa, gündüzlü ve yatılı olarak Müslümanlara hizmet veren ve tüm masrafları varlıklı kişilerce karşılanan bir eğitim kurumuydu. Suffa’daki eğitim faaliyeti, peygamber mescidi olan Mescid-i Nebevi’den bağımsız değildi. Buradaki ilim faaliyeti sonraki camilere de örnek olmuştur. Pek çok yerde camiler ilim merkezi hâline gelmiştir. Mısır’da bulunan Amr Camii ve El Ezher Camii; Şam’da inşa edilen Emeviyye Camii; Bağdat’taki Mansur Camii bu fonksiyondaki yapıların en seçkin örnekleridir. Endülüs’teki (İspanya) Kurtuba Camii sadece Müslümanlara değil pek çok Avrupalıya da ilim ve irfan yuvası olarak hiz-met vermiştir.

Görsel 4.12. Mescid-i Nebevi.

Görsel 4.13. Mescid-i Nebevi içerden gö-rünüm.

95


3.2. Küttaplar (Kütüphaneler)

Medreselerden önce açılan, medreselerden sonra da var olan bir eğitim kurumudur. Önceleri genel okuma-yazma öğretiminin verildiği mektepler görevini üstlenirken, daha sonra medrese öncesi eğitim veren ilk mektepler konumuna gelmiş, kasaba ve köylere kadar yayılmıştır.

Emeviler Dönemi, İslam kütüphaneciliğinin başlangıç devri olarak kabul edilir. Kur’an ve hadis tedvini ile yayın faaliyeti bu dönemde başlamıştır. İlk Emevi halifesi Mu-aviye zamanında Şam’da resmî bir kütüphanenin kurulduğu bilinmektedir. Bazı âlimlerin evlerinde de özel bir kütüphane bulunmaktadır. Halife Muaviye’nin kurduğu kütüphane-de Sahibü’l mesahif olarak bilinen bir kütüphaneci, bir de müstensih (yazıyı çoğaltan, kopya çıkaran) görevlendirilmiştir.

Abbasiler Dönemi’nde, Çinlilerden öğrenilen kâğıt imalatı kitap yazımını kolaylaştır-mış, 8. yüzyılın sonlarına doğru Bağdat’ta bir kâğıt imalathanesi kurulmuştur. Böylelikle telif faaliyetleri artmış, kitap ticareti yaygınlaşmıştır. Bu dönemde, 8. yüzyıldan itibaren Bağdat, Şam, Kahire ve Basra gibi şehirlerde Sûkûl Verrâkîn adıyla bilinen kitap çarşıları kurulmuştur. Abbasiler zamanında, Halife Mansur Dönemi’nde tercüme eserlerin sayısı artmıştır. Sahaflık mesleği o dönemden başlayarak yayılmış olup günümüzde de varlığını devam ettirmektedir.

Bu konu başlığı altında, önemli bir eğitim kurumu olan Beytü’l Hikme’den de sözet-mek gerekir. Beytü’l Hikme, hem tercüme merkezi ve kütüphane olma özelliğiyle ön plana çıkmış olmakla birlikte aklî bilimler üzerinde çalışılan bir eğitim kurumudur. Abbasilerin başkenti, Bağdat’tan Samarra’ya taşındıktan sonra araştırma merkezi olma özelliğini kaybetmiş, kütüphane fonksiyonunu sürdürmüştür. Musul’da Daru’l İlim, Kahire’de Da-ru’l Hikme, Samarra’da Hizanetü’l Hikme de ilimle alakalı kitapların bulunduğu mer-kezlerdir. İslam dünyasının en batı ucu olan Endülüs’te de devlete ve şahıslara ait pek çok kütüphane vardır. 16. yüzyılda İslam dünyasında devlet ve özel kütüphanelerdeki kitap sayısı, Avrupa’daki toplam kitap sayısından çok daha fazlaydı.

Görsel 4.14. İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi.

96


İstanbul’daki Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye Külliyesi’nin bir parçasıdır. Günümüzde ayakta kalan kalan ve fonksiyonunu devam ettiren en büyük el yazması kitap arşividir. Çok zengin bir kitap koleksiyonuna sahip olan kütüphane, hem İslam kültür ve medeniyetinin birikimini barındırmakta hem hem de dünya kültür mirasına katkı sunmaktadır.

3.3 Medrese, Mektep ve Üniversiteler

Medreseler, eğitim–öğretime tahsis edilen ve bu amaçla gerekli şartların sağlandığı mekânlardır. Medrese kelime olarak “ders” kökünden türetilmiştir bu da ilimle olan ilişkisini ifade eder. İslam kültür ve medeniyetinin en önemli ve uzun süre yaşayan eğitim, öğretim ve ilim kurumlardır.

Medreselerin resmî bir kuruluş olarak devlet eliyle kurulması 10. yy.da Türkistan’da Karahanlılar Dönemi’nde gerçekleşmiştir. Medreseler, Gazneliler ve Samanoğulları tarafından daha da geliştirilmiştir. İslam dünyasında medrese teşkilatının gelişmesinde en büyük pay Büyük Selçuklulara (1040-1157) aittir. İlk medrese Tuğrul Bey tarafından Nişabur’da kuruldu. Sultan Alparslan ve Melikşah’ın vezirliğini yapan Nizam-ül Mülk, Bağdat’ta 1065 yılında Nizamiye Medresesi’ni

inşa ettirmiş ve faaliyete açmıştır. Daha sonra Belh, Nişabur, Herat, Isfahan, Basra, Musul gibi merkezlerde de Nizamiye Medreseleri kurulmuştur.

Medreselerde mantık, belagat, tefsir, hadis, fıkıh, kelam ve tasavvuf gibi İslami ilimlerin yanı sıra tıp, farmakoloji ve tabiat bilimleri de okutulurdu. Derslerde müderris

adı verilen medrese hocaları ders vermenin yanısıra tartışmaları idare eder, müzakereci asistanlar da bu eğitim sisteminin içinde yer alırdı. Nizamiye Medreseleri’nin baş müderrisliğini yapmış olan İmam-ı Gazali’nin İhyau Ulumi’d Din adlı eserinde yaptığı müfredat çalışması, ilim dallarının tasnifinde belirleyici olmuştur.

Bağdat’taki Nizamiye Medresesi, İslam ülkelerinde yüksek öğrenim programı uygulayan ilk eğitim kurumudur.

Nizam-ül Mülk’ün İslam kültür ve medeniyeti, özellikle devlet teşki-latı hakkında çok önemli eserleri var-dır. Örneğin, Siyasetnâme adlı eserini Farsça kaleme almış ve bu eser pek çok dile çevrilmiştir.

BİLGİ KUTUSU

Görsel 4.15. Bağdat Mustansiriye Medresesi.

97


Mustansiriye Medresesi, Bağdat’taki Nizamiye Medrese Medresesini örnek alarak 1227’de açılmıştır. Medreseler genellikle aynı plan şemasına sahiptir.

Ortada bir avlu, etrafında öğrenci odaları görevini üstlenen eyvanlardan oluşur. Zamanla konferans salonları, kütüphane, yemekhane, hamam, hastane gibi bölümlerin eklenmesiyle külliyeye dönüşmüştür.

Anadolu Selçukluları Dönemi’nde ülkenin pek çok yerinde medreseler açılmış, bilime ve eğitime önem verilmiştir. Başta Konya, Kayseri, Sivas, Erzurum olmak üzere medreseler inşa edilmiştir. Konya İnce Minareli Medrese, Konya Karatay Medresesi, Sivas Gök Medrese, Erzurum Çifte Minareli Medrese en önemli örneklerdendir.

İlk Osmanlı Medresesi, İznik’in fethinden sonra 1330-1331 yılında Orhan Gazi tarafından kurulmuş olan olan Orhan Gazi Medresesidir. Yine İznik’teki Süleyman Paşa Medresesi de ilk Osmanlı medreselerindendir.

Fatih Sultan Mehmet’in yaptırdığı Sahn-ı Se-man Medresesi ile Kanuni Sultan Süleyman’ın inşa ettirdiği ettirdiği Süleymaniye Medresele-rinden pek çok ulema yetişmiş ve önemli ilmî eserler bırakmışlardır. Osmanlı Devleti’nin yıkı-lışına yakın dönemlerde Bosna vilayetinde yüz elli civarında hadis ihtisası medresesi bulunmaktaydı.

Kuruluşundan itibaren ciddi görevler almış olan medreseler, Türkiye Cumhuriye-ti’nin kuruluşundan sonra, 1925 yılında resmî olarak kapatılmıştır ancak Balkanlar’da ve Anadolu’da hâlen işlevini sürdürmekte olan medreseler vardır.

Rasathaneler: Rasathane kelimesi Arapça rasad (gözetleme) ve Farsça hâne (ev) ke-limelerinden oluşur. İslam tarihinde rasathane, ilk defa düzenli gözlemler yapmak üzere açılan, içinde çoğunlukla Müslüman astronomlar tarafından icat edilmiş gözlem araçları bulunan, matematikçi ve astronomların birlikte görev aldığı bir kurumdur. Rasathanele-rin ihtiyaçları devlet hazinesi ya da ilme meraklı zenginler tarafından karşılanırdı.

Görsel 4.16. Konya İnce Minareli Med-rese.

Görsel 4.17. İznik Süleyman Paşa Medresesi.

98


İslam dünyasında ilk rasathane Abbasi Halifesi Memun (813-833) tarafından kuru-lan Şemmasiye Rasathanesi’dir. Yine Halife Memun Dönemi’nde kurulan diğer önemli bir bilimsel kurum Kâsiyûn Rasathanesi’dir ki İslam âlimi Birunî, burada güneş ve ay gözlemlerinin yanı sıra bazı yıldız ve gezegenlerin gözlemlerinin de yapıldığından bah-setmektedir. Özellikle Kâsiyûn Rasathanesi ile birlikte astronomik gözlemcilik kurum-sallaşmıştır.

1259 tarihinde (13.yy.) İlhanlı Hükümdarı Hülagü tarafından İran’da kurulan Merâ-ga Rasathanesi gözlemevi olmanın yanı sıra astronomi ve matematik derslerinin de ve-rildiği bir bilim üniversitesi niteliğindeydi. Bu rasathanenin bir özelliği de milletlerarası bir kurum hâline gelmiş olmasıdır.

Sultan 3. Murat tarafından 1575 yılında(16.yy.) İstanbul Tophane Tepesi’nde ünlü matematikçi ve astronom Takiyüddin el Raşit’e kurdurulan İstanbul Rasathanesi, teknik olarak çok ileri düzeydeydi.

Anadolu’da da çeşitli rasathaneler kurulmuştur. Anadolu Selçukluları Dönemi’nde 1272 tarihinde Kırşehir’de kurulan Cacabey Medresesi ve Rasathanesi ile Beylikler Dev-ri’nde Kütahya’da kurulan Vacidiye Medresesi ve Rasathanesi özellikle vurgulanmaya değer ilim kurumlarıdır.

Avrupa’da 16. yüzyılda başlayan bilimsel gelişmelere İslam dünyasındaki bu rasatha-nelerin katkısı çok olmuştur. Günümüzde gözlemevi adıyla bilinen rasathaneler, astrono-mi bilimine ve evrenin yakından tanınmasına katkı sağlamaktadır.

Mektep: Mektep kelimesi sözlükte “yazmak” anlamına gelen ketb kökünden gelir, mekân ismi olan “okul” demektir. Hz.Peygamber (sav) Devri’nden beri, okuma, yazma ve Kur’an öğretilen okullara “küttab” denilmiştir.

Hz. Ömer’in halifeliği zamanında bu tür eğitim kurumları yaygınlaşmış, mektep ya-pımı ve öğreticilere maaş bağlanması gibi yenilikler gerçekleştirilmiştir. Karahanlılar, Selçuklular ve Osmanlılar zamanında bu eğitim kurumlarına Sıbyan Mektebi denilmiş-tir. Osmanlılar zamanında bu mekteplere ayrıca Mahalle Mektebi ve Taş Mektep gibi isimler de almış, hocalarına da muallim denilmiştir.

Abbasiler Dönemi’nde mektep, mekteb-i felsefe gibi bir branşı vurgulamak amacıyla da kullanılmıştır.

Osmanlı Dönemi’nde, 18. yy. Islahat Hareketleriyle birlikte teknik bilgi ihtiyacını karşılamak amacıyla mesleki ve teknik eğitim veren orta ve yüksek öğretim kurumları hayata geçirilmiştir. 19.yy.dan itibaren ise mektep kavramı bugünkü “okul” karşılığında kullanılmaya başlanmıştır.

99


Sultan 3. Mustafa Dönemi’nde 1773’te kurulan Mühendishane-i Bahr-i Hümayun hem İstanbul Teknik Üniversitesi hem de Deniz Harp Okulu’nun temelini oluşturur ki Batılı tarzda kurulan ilk mekteplerdir.

19.yy.dan itibaren Islahat Hareketleri ne-ticesinde Mekteb-i Tıbbiye (Tıp Fakültesi), Mekteb-i Mülkiye (Siyasal Bilgiler Fakülte-si), Sanayi-i Nefise Mektebi (Güzel Sanat-lar Fakültesi), Daru’l Fünun-u Âliye (Fen Fakültesi-Edebiyat Fakültesi) ve Muallim Mektebi gibi bugüne de ışık tutan çok önemli mektepler açılmıştır.

Üniversiteler: İslam kültür ve medeni-yetinin kurumsal yapısı yüzyıllar içinde de-ğişmiş, gelişmiş, bu gelişime bağlı olarak ilim ve eğitim kurumları da kendilerini yenileyip, geliştirmiştir. Bu yenileme ve dönemin şat-larına uygun olarak güncellenme, toplumun ihtiyaçlarından kaynaklandığı gibi karşılaşı-lan diğer kültür ve medeniyetlerin etkisiyle de olmuştur. İslam dünyasında Medreseler, yüksek öğretim kurumları olarak işlevlerini devam ettirmişlerdir. Külliyeler, medreseleri de içinde barındıran yapılar topluluğu ola-rak ilim kurumları içinde önemli bir yere sahiptir ki İstanbul Bayezit Camii ve Külliyesi, İstanbul Süleymaniye Camii ve Külliyesi özellikle zikredilmeye değer.

Endülüs’te, Endülüs Emevileri Dönemi’nde Kurtuba şehrinde üniversite kurularak, ilim ile uğraşan talebelerin doğuya gitme ih-tiyacı azaltılmıştır. İspanya’da bu dönemde özellikle tıp okulları, hastaneler ve sağlık ile ilgili çalışmalar oldukça gelişmiştir. Örneğin Müslümanların sahip oldukları tıp bilgisini Batıya aktardıkları kaynaklarda mevcuttur. İtalya, İspanya ve Fransa’da kurulan üniver-sitelerde, Müslümanların ilmî çalışmalarının ve yazdıkları eserlerin tercümelerinin yapı-lıp, bunlardan yararlanıldığı bilinmektedir.

Görsel 4.18. İstanbul Süleymaniye Cami ve Kül-liyesi.

Külliye: İslam kültür ve medeniyetin-de, cami, medrese, türbe, kütüphane gibi yapıların bir arada inşa edildiği yapılar topluluğudur.

BİLGİ KUTUSU

‘‘ Allah’tan kulları içinde ancak ilim sahibi olanlar korkar.’’ (Fâtır suresi, 28. ayet.)

DÜŞÜNELİM

100


İtalya’daki Bologna ve Napoli Üniver-siteleri, Almanya’daki Tübingen Üni-versitesi ile İngiltere’deki Oxford ve Cambridge Üniversitelerinin kuruluş temelinde , ünlü İslam âlimi İbn-i Si-na’nın öğretilerinden yararlanılmıştır. Bu üniversiteler ayrıca antik Yunan kültürü de dahil olmak üzere felsefe, tıp gibi alanlar başta olmak üzere pek çok alanda Arapçadan diğer Avrupa dillerine eser tercümesinin yapıldığı merkezlerdir.

Fatımiler Dönemi’nin ünlü eser-lerinden olan Mısır’daki Camiatu’l-

Ezher (El Ezher Camii ve Külliyesi) günümüzde ‘‘İslam Bilimleri Üniversitesi” olarak faaliyetini sürdürmektedir. Fatih Sultan Mehmet’in İstanbulun Fethi’nden sonra inşa et-tirdiği Sahn-ı Seman Medreselerinin devamı ise bugünkü İstanbul Üniversitesidir. Bu ilim kurumları yüzyıllardır saygınlıklarını ve ilim dünyasına katkılarını devam ettirmekte-dir.

Üniversiteler dışında, sivil toplum kuruluşları, bilimsel araştırma enstitüleri ve mü-zeler de İslam dünyasında ilmî faaliyetleri yürüten diğer kurumlardır. Topkapı Sarayı bahçesinde Has Ahırlar olarak bilinen bölümde, 2008 yılında İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi kurulmuştur. Burada, İslam-bilim tarihi çalışmalarının yanı sıra, dünyaca ünlü bilim insanlarınca da çalışmalar yürütülmekte, geçmiş dönemlerin özgün aletleri, kaynak eserlerdeki çizimlerine uygun olarak, aslına uygun bir şekilde yeniden imal edilip sergilenmektedir.

Görsel 4.19. İstanbul Üniversitesi tarihi kapısı.

101

1. KUR’AN VE SÜNNETTE İLİM

Kur’an’a göre ilim; Allah’ın (cc) vahiy yoluyla gönderdiği, içinde asla şüphe ve zan bulunmayan bilgiye denir. Bu bilgiye sahip olup amel edene de âlim adı verilir. Kur’an-ı Kerim’e göre Allah (cc) görünen ve görünmeyen her şeyin bilgisine sahiptir ve insana bilmediklerini öğretendir. Kur’an-ı Kerim ve hadis-i şeriflere göre hayatın amacı, ilim ile elde edilen iman sonucu, iyi işler yapmaktır.

İlmin önemli bir güç olduğu, İslam toplumları tarafından erken dönemlerden iti-baren kavranmış olup bu gücün temelinde ilmin kaynağı Allah’a (cc) yakınlık vardır. İslam kültür ve medeniyeti bu sayede geniş coğrafyalara ulaşmış ve dünyayı aydınlat-mıştır.

2. İLMÎ HAYATIN GELİŞİMİ VE DÜNYADAKİ ETKİLERİ

2.1. Kur’an-ı Kerim’in Cem İle Çoğaltılması: Kur’an; okumak, muhafaza etmek anlamında olup hitabete dayalı bir metin özelliğine sahiptir. Söz sanatlarının bütün inceliklerini barındırdığı için hafızada tutmak kolaylaşmış, böylelikle muhafazası da münkün olmuştur. Kur’an hafızlar tarafından ezberlenerek korunmuştur.

Hz. Ebubekir’in (ra) halifeliği döneminde, vahiy katiplerinden bir kayıt oluşturul-muş, Kur’an metinlerinin karşılaştırmalı kontrolü yaptırılıp Mushaf adıyla iki kapak arasında toplatılmıştır. Ortaya çıkan Mushaf-ı Şerif, Hz. Ebubekir’in (ra) vefatından sonra halifelere emanet edilmiştir. İlk nüshadan çoğaltma işlemi Hz. Osman’ın (ra) halifeliği döneminde gerçekleştirilmiştir.

2.2. Hadislerin Tedvin ve Tasnifi: Hadis; kelime anlamı olarak söz, haber demek-tir. Açık anlamıyla; Hz. Peygamber’in (sav) sözleri, fiilleri, takrirleri ile sahabelerin dine aykırı olmayan davranışlarını onaylaması, Hz. Peygamber’in Kur’an-ı Kerim’den anladıklarını söz ve davranışlarıyla ifade etmesidir. Hadis kelimesi “sünnet” terimiyle eş anlamlıdır ancak sünnete oranla daha geniş bir anlama sahiptir.

Tedvin; Dinî terim olarak tedvin, yazılı şeyleri bir araya getirme, düzene koyma, kitap yazma, kaydetme anlamına gelmektedir. Siyer ve Megâzi kaynakları, hadis il-minin doğuşunda etkili olmuş ve hadislerin tedvinini hızlandırmıştır. Hadis ilmiyle uğraşan âlimlere muhaddis adı verilir. Muhaddislerin titiz çalışmaları sonucu altı ayrı hadis derlemesinden oluşan geniş bir külliyat meydana getirilmiştir. Bu külliyata Kütübü’s Sitte adı verilir.

ÖZET

102

2.3. Tercüme Hareketleri: İslam dünyasında felsefi düşüncenin oluşumunda, komşu kültür ve medeniyetlerle ilişkilerin, bilgilerin karşılaştırılmasının önemli bir rolü vardır. Fetihlerle birlikte Müslümanlar, kendi coğrafyalarının dışında eski felsefi kültürlerle karşılaştılar ve başta Yunanca olmak üzere çeşitli dillerdeki felsefi ve bilim-sel eserleri Arapçaya tercüme ettiler. Bu hareketlilik özellikle Emeviler Dönemi’nde başlamış, Abbasiler Dönemi’nde de devam etmiştir.

Antik Çağ kültürünün en önemli merkezleri İskenderiye, Harran ve Cündîşâpur olup, buralardaki kütüphane, rasathane, tercümeevi ve tıp okulu, ilmî çalışmalara hiz-met etmiştir. Abbasi Halifesi Harun Reşid ve oğlu Halife Memun Dönemlerinde yapı-lan tercümelerde bilginin yayılışı ve aktarımı hızlanmıştır.

Beytü’l Hikme (Beytü’l Hikmet), Abbasi Halifesi Memun tarafından Bağdat’ta 830 yılında yaptırılan “Bilimler Akademisi” olup çevirmenliğin atası olarak da bilinir. Gü-nümüzde ise “Bilgelik Evi” olarak kabul edilmektedir.

İslam dünyası 8-13. yüzyıllarda dünyada ilmî faaliyetlerin merkezi konumuna gel-miştir.

3.4. İlmî Araştırmalar ve Telif Faaliyetleri: Müslümanlar fethettikleri bölgelerde kendilerinden önce yaşamış olan kültür ve medeniyetlerin bıraktığı kültür mirasından yararlanmıştır.

Müslümanların ilmî çalışmalarını yaparken özen gösterdikleri bir durum vardır ki bu da insanlığa faydalı olmak ve çalışmaların gerçek hayata uyarlanabilir olmasıdır. İslam âlimleri varlık- bilgi nazariyelerine bağlı kalarak yeni bir kozmoloji ortaya koymuşlardır.

Abbasiler Dönemi’nde Bağdat ilmî çalışmaların merkezi olup bu faaliyetler Beytü’l Hikme’de yoğunluk kazanmıştır.

2.5. İlmî Faaliyetlerin Diğer Medeniyetlere Etkileri: İslam medeniyetinin ken-dinden sonraki kültürler üzerindeki etkileri göz ardı edilemez. İslam kültür ve medeni-yetinde ortaya koyulan ilmî faaliyetlerin kendisinden sonra yapılan çalışmalara ilham kaynağı olması konusunda birtakım ayırt edici özellikler vardır. Bunları; Evrensellik, metodik çalışma, akıl ve bütüncül tavır, ahlaki tavır olarak sıralayabiliriz.

18. yy.dan itibaren oryantalistler, İslam kültür ve medeniyetinin birikimini analiz etmiş ve yararlanılabilir hâle getirmişlerdir. Sanayi İnkılabı’ndan sonra 19 ve 20.yüzyıl-larda dünyada siyasi tablo değişmiş, İslam dünyası bilgi üretmekte yavaşlamıştır.

103

3. İLİM KURUMLARI

Kur’an-ı Kerim’in ilk emri “oku!” dur. “İlim Çin’de de olsa gidip alınız.” hadisi, Hz. Peygamber’in (sav) eğitime verdiği önemin kuvvetli bir göstergesidir. Peygamberi-miz (sav) yabancı dil bilmeyi de önemsemiştir.

3.1. Mescitler: Eğitime çok önem veren İslam kültüründe, ilk öğretim faaliyeti, Peygamberimizin (sav) Bedir Savaşı sonunda harp esirlerini okuma- yazma işinde görevlendirmesiyle başlar. Peygamberimiz (sav), Mekke’den Medine’ye hicret ettikten sonra yaptığı ilk işlerden birisi, Mescid-i Nebevi’nin yanına yaptırdığı “Suffa” isimli eğitim kurumudur.

3.2. Küttaplar (Kütüphaneler): Medreselerden önce açılan, medreselerden sonra da var olan bir eğitim kurumudur.

Emeviler Dönemi, İslam kütüphaneciliğinin başlangıç devri olarak kabul edilir. Bazı âlimlerin evlerinde de özel bir kütüphane bulunmaktadır.

Abbasiler Dönemi’nde, Çinlilerden öğrenilen kâğıt imalâtı kitap yazımını kolay-laştırmış, 8.yüzyılın sonlarına doğru Bağdat’ta bir kâğıt imalathanesi kurulmuştur. Böylelikle telif faaliyetleri artmış, kitap ticareti yaygınlaşmıştır. Bağdat, Şam, Kahire ve Basra gibi şehirlerde Sûkûl Verrakin adıyla kitap çarşıları kurulmuştur. Beytü’l Hik-me çok önemli bir eğitim kurumu olup, hem tercüme merkezi hem kütüphane hem de aklî bilimler üzerine çalışan bir ilmî kurumdur.

İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi, Osmanlı Dönemi’nden günümüze kalan ve fonksiyonunu devam ettiren en büyük el yazması kitap arşividir.

3.3. Medrese, Mektep ve Üniversiteler

Medreseler: Eğitim öğretime tahsis edilen ve bu amaçla gerekli şartların sağlandı-ğı mekânlardır. İslam kültür ve medeniyetinin en önemli ve uzun süre yaşayan eğitim, öğretim ve ilim kurumlarıdır.

Resmî bir kuruluş olarak devlet eliyle kurulması, 10.yy.da Türkistan’da Karahan-lılar eliyle gerçekleşmiştir. Medrese teşkilatının gelişmesinde en büyük pay Büyük Sel-çuklulara aittir. İlk medrese Tuğrul Bey tarafından Nişabur’da kuruldu. Sultan Alpars-lan’ın veziri Nizam-ül Mülk’ün Bağdat’ta kurduğu Nizamiye Medresesi’nin benzerleri daha sonra Belh, Nişabur, Herat, Isfahan, Basra, Musul gibi merkezlerde de inşa edil-miştir. Medrese hocalarına müderris adı verilir.

104

Anadolu Selçukluları Dönemi’nde ülkenin pek çok yerinde medreseler açılmış, bilim ve eğitime önem verilmiştir. Konya İnce Minareli Medrese, Konya Karatay Med-resesi, Sivas Gök Medrese, Erzurum Çifte Minareli Medrese çok önemli örneklerdir.

İlk Osmanlı medresesi İznik’teki Orhan Gazi Medresesidir. Fatih Sultan Mehmet’in yaptırdığı Sahn-ı Seman Medresesi ile Kanuni Sultan Süleyman’ın inşa ettirdiği Süley-maniye Medresesinden pek çok ulema yetişmiştir.

Rasathaneler: İslam dünyasında ilk rasathane Abbasi Halifesi Memun tarafından İran’da kurulan Şemmasi Rasathanesi’dir. Diğer önemli bir kurum ise Kâsiyun Rasat-hanesi’dir ki aynı döneme aittir. İlhanlı hükümdarı Hülagü tarafından İran’da kurulan Meraga Rasathanesi ise gözlemevi olmanın yanı sıra bir bilim üniversitesi niteliğin-deydi.

Anadolu Selçuklu Dönemi’nde de Anadolu’da rasathaneler kurulmuştur. Örnek olarak 1272 tarihli Kırşehir Cacabey Medresesi ve Rasathanesi ile Beylikler Dönemi’ne ait Kütahya Vacidiye Medresesi ve Rasathanesi’ni verebiliriz.

Osmanlı Dönemi’nde Sultan 3. Murat’ın 1575’te kurduğu İstanbul Rasathanesi ise teknik olarak çok ileri bir düzeydeydi.

Mektep: Hz. Peygamber (sav) Devri’nden beri okuma, yazma ve Kur’an öğretilen okullara küttab denilmiştir. Hz. Ömer Dönemi’nde bu tür eğitim kurumları yaygınlaş-mıştır. Karahanlı, Selçuklu ve Osmanlı Dönemleri’nde bu eğitim kurumlarına sıbyan mektebi denilmiştir. Osmanlılar zamanında Mahalle Mektebi, Taş Mektep gibi isim-ler de kullanılmış, hocalarına muallim denilmiştir.

Osmanlı Dönemi’nde 18.yy. Islahat Hareketleriyle birlikte teknik bilgi ihtiyacını karşılamak amacıyla mesleki ve teknik eğitim veren orta ve yüksek öğretim kurumları hayata geçirilmiştir. Sultan 3. Mustafa Dönemi’nde 1773’te kurulan Mühendishane-i Bahr-i Hümayun hem günümüzdeki İstanbul Teknik Üniversitesi hem de Deniz Harp Okulunun temelini oluşturur ki batılı tarzda kurulan ilk mekteplerdir.

Üniversiteler: İslam kültür ve medeniyetinin kurumsal yapısı yüzyıllar içinde de-ğişmiş, gelişmiş ve buna bağlı olarak ilim ve eğitim kurumları da kendini yenileyip, geliştirmiştir. Külliyeler, medreseleri de içinde barındıran yapılar topluluğu olarak, ilim kurumları içinde önemli bir yere sahiptir. İstanbul Bayezit Camii ve Külliyesi ile İstanbul Süleymaniye Camii ve Külliyesi özellikle belirtmeye değer.

105

Endülüs’te, Endülüs Emevileri Dönemi’nde Kurtuba şehrinde üniversite kurula-rak, ilim ile uğraşan talebelerin doğuya gitme ihtiyacı azaltılmıştır. İspanya’da bu dö-nemde özellikle tıp okulları, hastaneler ve sağlıkla ilgili çalışmalar oldukça gelişmiştir. Müslümanların sahip oldukları tıp bilgisini batıya aktardıkları kaynaklarda mevcuttur.

Fatımiler Dönemi’nin ünlü eserlerinden olan Mısır’daki Camiatu’l Ezher (El-Ez-her Camii ve Külliyesi) günümüzde “İslam Bilimleri Üniversitesi” olarak faaliyetini sürdürmektedir.

Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’un Fethi’nden sonra inşa ettirdiği Sahn-ı Seman Medreseleri’nin devamı bugün “İstanbul Üniversitesi”dir.

Üniversiteler dışında sivil toplum kuruluşları, bilimsel araştırma enstitüleri ve mü-zeler de İslam dünyasında ilmî faaliyetler yürüten kurumlardır. Topkapı Sarayı bah-çesinde Has Ahırlar olarak bilinen bölümde, 2008 yılında “İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi” kurulmuştur ve ilmî çalışmaları hâlen devam etmektedir.

106

1. Allah’ın (cc) vahiy yoluyla gönderdiği, içinde şüphe ve zan barındırmayan bilgiye sahip olup amel eden kişiye ne isim verilir?

A) KüttabB) ÂlimC) İrfanD) Hikmet

2. “Hiç bilenle bilmeyen bir olur mu?” (Zü-mer suresi, 9.ayet.) Bu âyette anlaılmak istenen nedir?A) İnsanın diğer canlılardan en önemli

farkı akıl sahibi olmasıdır.B) İslamiyet bir ilim dinidir.C) Bilgi sahibi olmak ayrıcalıklı olmaktır ve belirleyicidir.D) İslam bir ilim medeniyetidir.

3. Kur’an-ı Kerim ilk kez hangi halife döneminde cem edilmiştir?

A) Hz. OsmanB) Hz. ÖmerC) Hz. AliD) Hz. Ebubekir

4. Mushaf nedir? A) Kuran-ı Kerm’in cem ettirilip iki kapak arasına yerleştirilmiş ilk hâlidir.

B) Kur’an metinlerinin karşılıklı kontro-lünün yapılmasıdır.

C) Kur’an-ı Kerim’in tamamıdır.D) Kur’an-ı Kerim’in korunmasıdır.

5. Osmanlı Döneminde yapılan ilk medrese hangisidir?

A) Konya Karatay MedresesiB) Kırşehir Cacabey MedresesiC) Kütahya Vacidiye MedresesiD) İznik Orhan Gazi Medresesi

6. Hadis ilmiyle uğraşan kişiye ne ad ve-rilir?A) MuhaddisB) CerhC) MegaziD) Müderris

7. Çevirmenliğin atası olarak kabul edilir, Abbasi halifesi Memun tarafından yak-laşık 830 yılında Bağdat’ta yaptırılan “Bilimler Akademisi”dir. Bu bilgiler aşa-ğıdaki kurumlardan hangisine aittir? A) İlmü’l FelekB) Beytü’l HikmeC) İlm-ü ahkâm en encümD) İhsau’l Ulum


HAY

AT B

OYU

ÖĞR

ENM

E

107

8. Aşağıdakilerden hangisi 11.yy.dan iti-baren İslam dünyasındaki ilmî çalış-maları olumsuz etkileyen olaylardan değildir?A) Haçlı SeferleriB) Moğol İstilasıC) Endülüs’ün Müslümanların elinden çıkmasıD) Viyana Kuşatması

9. Hz. Peygamber’in(sav) Hicret’ten son-ra Mescid-i Nebevi’nin yanına yaptır-dığı eğitim kurumu aşağıdakilerden hangisidir?

A) Beytü’l HikmeB) Sahibü’l MesahifC) SuffaD) Müstensih

10. “Hz. Peygamber’in (sav) sözleri, fi-illeri, ve takrirleri ile sahabelerin dine aykırı olmayan söz ve davranış-larını onaylaması, Hz. Peygamber’in Kur’an-ı Kerim’den anladıklarını söz ve davranışlarıyla ifade etmesidir.” tanımı aşağıdaki şıklardan hangisine aittir? A) Farz B) Mushaf-ı Şerif C) Hadis D) Tedvin

11. Hz. Muhammed’in (sav) hayatını konu edinen “siyer” ilminin bir konu-su olarak Hz. Peygamber’in (sav) sa-vaşları ile ilgili bilgileri içeren kitap-lara ne ad verilir?A) TedvinB) MegaziC) HadisD) İlmü’l Felek

12. “İlim öğrenmek, her Müslümana farz-dır.”

(İbn Mace, Mukaddime, 17.)Hz. Ali’ye de(ra) “ilim kapısı” ünvanı verilmiştir. Bu ünvanın veriliş sebebi aşağıdakilerden hangisidir?A) Derin bilgi sahibi olduğu içinB) Son halife olduğu içinC) Halife olduğu içinD) Güvenilir bir insan olduğu için

13. Hz. Muhammed (sav), vahyin başlan-gıcından bitişine kadar Kur’an’ın bö-lümlerini ,sahabeden seçilen vahiy ka-tiplerine yazdırmış; Kur’an, sahabeden hafızlarca ezberlenerek muhafaza edil-miştir. Bu hafızlara verilen isim nedir?A) SuffaB) İhsau’l UlumC) İlmü’l FelekD) Kurra ve Hamaletü’l Kur’an

HAY

AT B

OYU

ÖĞR

ENM

E

108

1. ÜNİTE 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

C D B D C A B D C A

DOĞRU SAYISI YANLIŞ SAYISI

2. ÜNİTE 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

C A C B A A A D C D

11 12 13 14 15 16 17 18 19

B A D B C A C B D


3. ÜNİTE 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

C D D A D D D B A A

11 12 13 14 15

A C D A A


4. ÜNİTE 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

B C D A D A B D C C

11 12 13

B A D


CEVAP ANAHTARI

109

AA

akademisyen: Öğretim üyesi.

akıbet: Sonuç, netice.

alamet-i farika: Ayırıcı nitelik, ayırıcı özellik.

alternatif: Seçenek.

amil: Etken, etmen, sebep, faktör.

antik: Eski Yunan ve Roma uygarlıkları dönemi, antikite, antik dönem.

antropoloji: İnsanın kökenini, evrimini, biyolojik özelliklerini, kültürünü inceleyen, araştıran bilim dalı.

arabesk: Araplara özgü olan şey. İslam ve Türk tezyinatında girift (karışık) süsleme anlamına gelir.

arz: 1. Hz. Peygamber’in (sav) her sene, o ramazan ayına kadar gelmiş olan bütün sure ve ayetleri Cebrail’e (as), Cebrail’in de kendisine okumasıdır.

2. Piyasaya mal sürülüp, talebin (isteğin) karşılanması.

asimilasyon: Farklı kökenden gelen azınlıkların veya etnik grupların kültür birikimlerini, kimliklerini baskın bir yapı içinde eriterek yok etme süreci ve bu sürecin sonu.

asr-ı saadet: Hz. Muhammed’in (sav) peygamberlik görevini yaptığı dönem, İslam’ın Hz. Peygamber (sav) önderliğinde en güzel şekilde yaşandığı zaman dilimi.

avasım: İslam devletleriyle, Bizans İmparatorluğu arasındaki müstahkem (korunaklı) sınır bölgelerine verilen isim.

Bbahşetmek: Karşılıksız olarak vermek, bağışlamak, sunmak.

batıl: İnançlar bakımından gerçek olmayan, temelsiz, çürük.

berat: Nişan, rütbe, ferman.

beyt’ül-mal: Devlet hazinesi.

cerh ve ta’dil: Hadisleri nakledenleri, dinî ve ilmî yönden eleştirisini konu edinen ilim dalı.

SÖZLÜK

110

C-Çcihanşümul: Evrensel.

cihet: Yön, taraf.

cüzi: Cüze ait, bir şeyin bütünüyle değil, bir parçasıyla ilgili. Az miktarda.

çığır: Tarz, yol, yöntem.

çini: Türk-İslam sanatında; renkli, küçük cam ve taş parçalarının belli bir düzende bir araya getirilmesiyle oluşturulan bezeme, süsleme.

Ddiğerkâm: Çıkar gözetmeksizin başkalarına yardım ve iyilik etmeye çalışan, başkalarını düşünen, kendini başkalarının yerine koyup hassasiyet gösterebilen.

dinamik: Canlı, etkin, hareketli.

dış ve iç tenkit: Hadis metninin dışında ve haricinde olana dış tenkit; metnin kendisinden hareketle yapılan tenkide, eleştiriye ise iç tenkit denir.

düstur: 1. Genel kural. 2. Yasaları içine alan kitap.

Eefdal: Çok faziletli, çok üstün.

ebru: Belli bir karışımla hazırlanmış suyun üzerine serpilen boyalarla şekil oluşturup, üzerine kâğıt kapatılarak, desenlerin kâğıda çıkmasıyla gerçekleştirilen geleneksel Türk ve İslam sanatının bir dalı.

eklektik: Seçmeci. Değişik sanat üsluplarının seçilerek bir arada uygulanması.

ekol: Herhangi bir bilim sanat kolunda farklı nitelik ve özellikleri bulunan yöntem, akım, okul.

emir: Bir kavim veya memleketin başı, başkan, bey, reis.

emperyalizm: Bir milletin, sömürü temeline dayanarak, başka bir milleti siyasi ve ekonomik egemenliği altına alıp yayılmacı bir politika izlemesi. Yayılmacılık.

evrensel: Bütün insanlığı ilgilendiren, âlemşümul, cihanşümul.

111

Ffarisi: İran dili; İran dili ve halkıyla ilgili.

fazilet: Olgunluk, erdemlilik.

figür: Resim ve heykel sanatlarında varlıkların biçimi.

fizikötesi: Metafizik.

fütüvvet: Dinî ve mesleki birlik, esnaf teşkilatı.

G-Hgirift: Birbiri içine girmiş, karmaşık.

had: Cenab-ı Hakk’ın, Kur’an-ı Kerim’de insanların hareket ve davranışları için belirlediği sınır.

hâkim: Sözünü geçiren, egemen.

harem: Müslüman saray, konak ve evlerinde yabancı erkeklerin giremediği, yalnız kadınlara mahsus bölüm.

haremeyn: Müslümanlarca kutsal sayılan Mekke ve Medine şehirleri.

harp: Savaş.

hat (hüsn-i hat): Arap yazısının güzel ve kurallı bir şekilde yazılması sanatı. Güzel yazı.

hatayi: Stilize edilmiş çiçek motifleriyle yapılan süsleme.

hikmet: Bilgelik, Allah’ı gereği gibi bilme, tanıma.

hilafet: Halifelik, İslam tarihinde devlet başkanlığı kurumu.

hisbe: İslam hukukunda şehir halkının şeri emir ve yasaklara uymasını sağlamakla görevli olan, şehirdeki ticari davalara ve bazı kamu davalarına bakan belediye teşkilatı.

I-İıslahat: Bir şeydeki aksaklık ve eksiklikleri düzeltmek için yapılan işler, yenilikler, reform.

içtihad: Dinî konularda kıyas yoluyla yeni sonuçlar elde etme, hüküm çıkarma.

112

ihsan: Bağışlama, bağışta bulunma, iyilikte bulunma.

ihtida: Doğru yola girme, diğer dinleri terk edip İslam dinini kabul etme, hidayete erme.

infak: Karşılıksız yardım, sadaka verme.

inkişaf: Gelişme, açılma.

irşat: Rehberlik etme, yol gösterme, kılavuzluk yapma.

isar: Bir şeyi veya bir kimseyi diğerine üstün tutma, diğerkamlık, özgecilik.

isra: Gece yürüyüşü. Hz. Peygamber’in (sav), Miraç gecesinde (620), Kâbe’den, Kudüs’teki Mescid-i Aksa’ya Allah’ın (cc) izniyle götürülmesi.

istikamet: Hak yolda olma, hak yola girme, doğruluk, dürüstlük, adalet, dürüstçe yaşama.

istiklal: Bağımsızlık

ittifak: Anlaşma, uyuşma, bağlaşma.

itidal: Aşırı olmama, gerektiği kadar olma, ölçülülük.

Kkadim: Geçmişi eskiye dayanan, ezelî.

kadı: Hukuki anlaşmazlıkları ve davaları İslam fıkhına göre karara bağlamak için devletçe tayin edilen görevli, hakim.

kesbetmek: Kazanmak, elde etmek.

klasik: Üzerinden çok zaman geçtiği hâlde değerini yitirmeyen, türünde örnek gösterilen eser.

kozmoloji: Kâinat kanunlarını inceleyen bilim dalı, evren bilimi.

kozmopolit: Çeşitli milletlerden olan insanları içine alan.

küllî: Bütüne ait, bütünle ilgili, bütünü kapsayan.

külliyet: 1. Bütünlük, tümlük. 2. Çokluk, bolluk.

113

Mmedinetü’s-selam: Güvenli, emniyetli şehir.

mefhum: Bir sözün veya kelimenin taşıdığı anlam, ifade ettiği mana, anlam, kavram.

meşk: Hüsn-i hat, tezhip, musiki gibi sanatların eğitim ve öğretiminde takip edilen, ustadan çırağa doğru işleyen, geleneksel öğretim metodu.

meşru: Dince yasaklanmayan, kanun ve geleneklere uygun olan şey.

meşveret: Bir konu hakkında tecrübeli kimselere, o konuyla ilgili danışma, fikir alma, müşavere etme.

metot: Yöntem.

mevla: Rab, efendi, seyit, malik, lütuf ve ihsanda bulunan, Allah(cc).

minyatür: Genellikle el yazması kitaplarda yer alan, derinlik ve ışık-gölge tekniklerinin uygulanmadığı, küçük boyutlu, şematik resim.

misyonerlik: Evrensel dinler ve özellikle Hristiyanlık bağlamında, dinin yayılması amacıyla yapılan sistemli çalışmalar.

muhaddis: Hadisleri öğrenip, rivayet etmekle ilgilenen kimse.

mukayese: Benzeterek veya karşılaştırarak değerlendirme, kıyaslama.

muvaffak: Başarılı.

müellefe-i kulub: Gönüllerinin İslam’a ısındırılması arzu edilen kişileri ifade eden fıkıh terimi.

müreffeh: Refah içinde yaşayan, gönençli.

müşavere: Fikir alışverişi, danışma.

Nnas: Herhangi bir konuda Kur’an’da veya hadislerde bulunan ve üzerinde tartışılması dinen caiz olmayan delil hükmündeki kesin ifade.

nizam: Kural, düzen, tertip.

nüsha: Bir yazıdan çıkarılan suret, yazılı bir şeyin eşi, tıpkısı.

114

Ootorite: Siyasi veya idari güç.

oryantalist: Doğunun din, dil ve kültürleri ile uğraşan kimse, şarkiyatçı.

Ppapirüs: Eski Mısır’da kullanılan bitki liflerinden yapılma kâğıt.

perspektif: Bakış açısı.

patrikhane: İstanbul ve diğer bazı bölgelerdeki Ortodoksların ruhani merkezi.

Rrealite: Gerçeklik.

referans: Tavsiye, referans.

revak: Yapılarda avlu duvarına bitişik, önü avluya açık, üstü örtülü galeri şeklindeki mekân.

risalet: Allah (cc) ile insanlar arasında, dünya ve ahiretle ilgili ihtiyaçlarının giderilmesi amacıyla yapılan elçilik görevi.

rumi: Birbirine bağlı kıvrımlı dallar ve uçlarındaki yapraklardan oluşan, Türklerin Orta Asya’dan bu yana kullandıkları, stilize hayvan figürlerinin de kullanıldığı süsleme biçimi.

S-Şsahaf: Genellikle kullanılmış ve eski kitap alıp satan kitapçı.

sahih: Gerçek, doğru, hakiki.

sahibü’l mesahif: Kitapların sahibi, kütüphane görevlisi.

sanat: Akla ve kalbe en iyi şekilde hitap edecek şekilde duygu ve düşüncelerin ifade edilmesi.

sembolizm: Çeşitli sanat ve ilimlerde amacı ifade etmeye yarayan semboller sistemi, simgecilik.

selamlık: Eskiden saray, konak ve evlerde erkek misafirlerin kabul edildiği bölüm.

115

sıla-i rahim: Anne-baba, akraba ziyareti.

sicil: Resmî belgelerin kaydedildiği kütük.

sofa: Evlerde oda kapılarının açıldığı genişçe yer, hol.

sosyolog: Toplum bilimci.

sûfi: Dünyaya olduğundan fazla değer vermeyen, derviş.

surre: Osmanlı padişahlarının, her yıl hac zamanı, Mekke ve Medine halkına dağıtılmak üzere özel bir alay tertip ederek gönderdikleri para ve hediyeler.

şark: Doğu.

şerh: Bir metni, bir kitabı ayrıntılarına inerek açıklama, yorumlama.

şiar: Duyuş, düşünüş ve inanıştaki ayırıcı özellik.

şirk: Eş koşma, denklik. Allah’a (cc) inanmakla birlikte başka varlıkları da tanrı kabul etme.

şura: Danışma kurulu, meclis, kurultay, danışma yapılan yer.

şurta: İslam devletlerinde, şehirlerde emniyet ve asayişi sağlamakla görevli teşkilat.

Ttaassup: Bağnazlık.

tagallüb: Zorla hüküm sürme, zorbalık etme.

tahlil: Çözümleme.

tahrifat: Bir şeyin aslını bozma, değiştirme.

teorisyen: Kuramcı, alışılmışın dışında yeni bir buluş ya da görüş ortaya koyan.

terkip: Birleşim, birleştirme, bir araya getirme.

tezhip: El yazması kitap, levha ve murakkaların bezenmesinde altın tozu ve çeşitli renklerin kullanılmasıyla uygulanan süsleme.

tezyinat: Bir şeyin üzerine yapılan süslemeler, süsleme, bezeme.

116

U-Üumran: Bayındırlık, mamurluk, uygarlık, ilerleme.

uygarlık: Medeniyet, medenilik, bir ülkenin, bir toplumun, maddi ve manevi varlıklarının tümü.

üslup: Tavır, tarz.

üsluplaştırma: Stilize etme. Bitki ve hayvanların doğadaki biçimlerini, ayrıntılarını yok ederek betimleme sanatı.

Vvahiy: Peygamberler aracılığıyla insanlara, hayatın hangi ilkelere göre yönlendirilmesi ve nelere uyulup nelerden sakınılması gerektiğini bildiren ilahi bilgi, bu bilginin gönderiliş tarzı.

vahiy katibi: Hz. Peygamber’e (sav) vahyedilen ayet ve sureleri, vahyin başlangıcından kesilmesine kadar yazan sahabeler.

vakıf: Bir malın mülkiyeti vakfeden kişide kalmak üzere, yararlanma hakkını insanların hizmetine sunma.

vecibe: Ödev, boyun borcu, vazife.

Veda Hutbesi: Hz. Peygamber’in (sav) Veda Hacc’ında okuduğu hutbeler.

vücub: Yapılması gereken, lüzumlu, vacip olma, terkedilmesi caiz ve mümkün olmama.

Zzaviye: Bir şeyhin yönetiminde tasavvuf eğitiminin verildiği mekân.

zira: Arşın, metrik sisteme geçilmeden önce kullanılan uzunluk ölçüsü.

117

• ABALI, Dr. Nurullah; AKBABA, Dr. Şeref; ANCIN, M. Cüneyt; AYTEKİN, Mahmut; ÇAKMAK, Enver; IŞIK, Vahdettin, İslam Kültür ve Medeniyeti Ders Kitabı, MEB Yayınları, Ankara.

• Dini terimler Sözlüğü, Sayfa 102.

• ELİAS, Norbert; Uygarlık Süreci, Cilt 1, Sayfa 114.

• ERÜNSAL, E, İsmail, Osmanlılarda Sahaflık ve Sahaflar, Sayfa 38, İstanbul 2013.

• GÖKALP, Ziya, Hars ve Medeniyet, Sayfa 15, Eylül,1918.

• GÖKALP, Ziya, Hars ve Medeniyet, Sayfa 60, Eylül 1918.

• İBN-İ HALDUN, Mukaddime, Cilt 1, Sayfa 202.

• KOÇ, Prof.Dr. Turan, İslam ve Sanat, Sayfa 27, İSAM Yayınları, İstanbul, 2008.

• ÖZLER, Mevlüt, İslam Ansiklopedisi, Cilt 41, Sayfa 18-20, Yıl 2012.

• TDV İslam Ansiklopedisi, Kumaş Sanatı, Cilt 26, Sayfa 368-369.

• www. İslam ve insan.com.

• www.hikmet.net /İslam’dasavaşhukuku.

• www.irfanmektebi.com/İslam’dayönetim/2016.

• www.irfanmektebi.com/emanet/2016.

• www.kırşehir.gov.tr.

• www.dinibil.com/Kur’an’dainsanınevrenleilişkisi.

• www.İslamikariyer.com/İslamtoplumununekonomikyapısı/SezaiKarakoç.

• www.Kur’anfihristi.net.

• https://sorularlaislamiyet.com./çalışmakvehelalkazanç.

• www.analizmerkezi.com/islamvetoplum

• www.bayburtdiyanet.gov.tr/islamdagüven/2017.

• www.islamveinsan.org/islamdadayanışmaveyardımlaşma.

• www.enfal.de.com/islamdakardeşlik.

• www.Diyanetvaaz.Bedirhaber.com/örnekvaaz/iyiliğiemretme.,

• http://sorularlaislamiyet.com/hisbe.

KAYNAKÇA

118

• www.islamveinsan.com./hakveadaletigözetme.

• www.kitaplar.ankara.edu.tr.

• www.sonpeygamber.info.

• www.sonpeygamber.info/Prof.Dr.AbdullahKahraman.

• www.sorularlaislamiyet.com/mescit.

• www.islamtarihi.info./2017/endülüs.

• https://gonulyonar.worldpress.com/islammedeniyetiniçevreleyenkültüralanlarıileetkileşimler.

• www.dinibil.com/islamdailimkurumları.

• https://sorularlaislamiyet.com/islamdailim.

• dhgm.meb.gov.tr/yayımlar,dergiler/millieğitimdergisi/143/17htm/mustafasaral/kuruluşundan ortadankaldırılışınakadarolansüreçiçerisindemedreseler.

• www.zafersen.com/Türkislamtarihinderasathaneler.

• https://TDV.islamansiklopedisi.org/mektep.

•https://vahadergisi.wordpress.com/islamkültüründesanatanlayışı/ibrahimsarıcan,seyfetti-nerşahin.

• www.islamquest.net/tr/archive/30ekim2018.

• Tartışmalı İlmî Toplantı, İslam’da Sanat Anlayışı, 07-09 Kasım 2014/ANTALYA.

• www. TDV.islamansiklopedisi.info/cilt36/sayfa92.

• www.dergipark.gov.tr/islamsanatınınözgüvenvesosyalleşmedekietkisi/sayfa23/mustafayıl-dırım.

• www.aybu.edu.tr/prof.dr.mustafasıtkıbilgin/sayfa8-9.

• www.edebifikir.com.tr/52.sayı/islamveedebiyat/cahitdoğan.

• www.türkiyekültürportalı.com/taşişçiliği.

• www.unutulmuşsanatlar.com/madensanatı/2014.

• www.dergipark.gov.tr/islamdaşehirveşehrinsosyaldinamikleri/dr.mustafademirci.

• www.tyb.org.tr/şehir,kültürimedeniyet/ferhatkoç.

• www.isamveri.org/tarihseltecrübedensosyolojikpratiğeşehrinmedeniyetkodları/celalettinçelik.

119

• www.islamdüşünceatlası/şehirveözellikleri.

• www.TDVislamansiklopedisi/hamam/mustafauzun,nurettinalbayrak/cilt15,sayfa432.

• www.islamansiklopedisi.info/mezarlık/nebilbozkurt/cilt29,sayfa520.

• www.beyaztarih.com/kudüstarihi/islaminancındakader/doç.dr.eldarhasanoğlu.

• www.milligazete.com.tr/selametşehribağdat.

• www.dergipark.gov.tr/mısırınmüslümanlartarafındanfethi/sayfa451/ademapak.

• www.TDVislamansiklopedisi/kurtuba/hüseyinfevzikurtoğlu,mahmut.h.şakiroğlu/cilt26, sayfa451.

• www.yeniakit.com/islamşehriistanbul/hüseyinöztürk.

• www.haberkültür/medeniyetlerittifakınedir.

• www.doğruluş.com/tarihebakış/mehmetniyaziiletarihşuuruüzerinesohbet.

• www.jaststudies.com/makaleler/sosyalsorumluluk/ismailakyüz.

• www.TDVislamansiklopedisi/hamam/mustafauzun,nurettinalbayrak/cilt15,sayfa432.

• www.islamansiklopedisi.info/mezarlık/nebilbozkurt/cilt29,sayfa520.

• www.beyaztarih.com/kudüstarihi/islaminancındakader/doç.dr.eldarhasanoğlu.

• www.milligazete.com.tr/selametşehribağdat.

• www.dergipark.gov.tr/mısırınmüslümanlartarafındanfethi/sayfa451/ademapak.

• www.TDVislamansiklopedisi/kurtuba/hüseyinfevzikurtoğlu,mahmut.h.şakiroğlu/cilt26, sayfa451.

• www.yeniakit.com/islamşehriistanbul/hüseyinöztürk.

• www.haberkültür/medeniyetlerittifakınedir.

• www.doğruluş.com/tarihebakış/mehmetniyaziiletarihşuuruüzerinesohbet.

• www.jaststudies.com/makaleler/sosyalsorumluluk/ismailakyüz.

İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİ 1 - aok.meb.gov.traok.meb.gov.tr/kitap/aol-kitap/Islam-Kultur-ve... · İslam medeniyetinin temellerini Kur’an-ı Kerim oluşturmuştur. İslam medeniyeti,

Documents