SİNOP BALATLAR KİLİSESİ KAZISI 2012 ve 2013 YILI ÇALIŞMALARI / Excavation of Balatlar Church in Sinop, 2012 and 2013 Seasons

KAZI SONUÇLARITOPLANTISI 1. CİLT

KAZISONUÇLARITOPLANTISI33. 3. CİLT

T.C.KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI

Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü

T.C.KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI

Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü

02-06 HAZİRAN 2014GAZİANTEP

36.KAZI SONUÇLARI

TOPLANTISI1. CİLT

T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayın No: 3446-1Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayın No: 167-1

YAYINA HAZIRLAYANLARDr. Haydar DÖNMEZ

Kapak ve UygulamaYusuf KOŞAR

ISSN: 1017-7655

Kapak Fotoğrafı: Erksin GÜLEÇ 2013 Yılı Üçağızlı Mağara Kazısı

Not : Kazı raporları, dil ve yazım açısından Klâsik Filolog Dr. Haydar Dönmez tarafından denetlenmiştir. Yayımlanan yazıların içeriğinden yazarları sorumludur.

İsmail Aygül Ofset MatbaacılıkSan. Tic. Ltd. Şti., ANKARA-2014

Tel: 0312 310 59 95

YAYIN KURALLARIGenel Müdürlüğümüzce her yıl düzenlenen “Uluslararası Kazı, Araştırma ve Ar-

keometri Sempozyumu’nda sunulan raporlar, bu yıl da kitap olarak basılacaktır. Gön-dereceğiniz rapor metinlerinin aşağıda belirtilen kurallara uygun olarak gönderilmesi, kitabın zamanında basımı ve kaliteli bir yayın hazırlanması açısından önem taşımak-tadır. Bildirilerin yazımında kitaptaki sayfa düzeni esas alınarak;

* Yazıların A4 kağıda, 13.5x19 cm.lik bir alan içinde 10 punto ile, satır aralığı 10 punto olacak şekilde, tirelemeye dikkat edilerek, Times New Roman fontu ile 10 sayfa yazılması,

* Başlığın 14 puntoda bold ve satır aralığı 14 punto olacak şekilde yazılması,

* Metinde ana başlıkların büyük harflerle ve italik, alt başlıkların ise küçük harf-lerle ve italik olarak yazılması,

* Dipnotların metnin altında ve metin içinde numaraları belirtilerek, 8 puntoda satır aralığı 8 punto olacak şekilde yazılması,

* Dipnot ve kaynakçada (bibliyografya) kitap ve dergi isimlerinin italik yazılma-sı,

* Çizim ve resim toplamının 15 adetten fazla olmaması, fotoğrafların CD’ye JPG veya TlFF olarak kaydedilip gönderilmesi, gönderilen resimlerin çözünürlüğü-nün en az 300 pixel/ınch olması,

* Çizimlere (Çizim:..... ), resimlere (Resim:..... ), haritalara (Harita:..... ) olarak alt yazı yazılması ve kesinlikle levha sisteminin kullanılmaması,

* Bildirilere, bütün yazarların mutlaka isim, unvan ve yazışma adresinin yazıl-ması,

* Metin çıktısı ile birlikte metnin mutlaka CD’ye yüklenerek gönderilmesi ge-rekmektedir, CD’deki metin ile metnin çıktısı uyumlu olmadır. Aksi takdirde CD deki metin esas alınacaktır.

Yayınlanacak bildiri sayışının artması, kitapların zamanında basımını güçleştirdi-ğinden, bildirilerinizin sempozyum sırasında teslim edilmesi ya da en geç 1 Ağustos tarihine kadar, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Yayınlar Şubesi Mü-dürlüğü, 2. TBMM Ulus/ANKARA adresine gönderilmesi gerekmektedir.

Yayın kurallarına uymayan ve geç gönderilen bildiriler kesinlikle yayınlanmaya-caktır.

PUBLICATION INSTRUCTIONSThe papers presented in the International Symposium of Excavations, Surveys and

Archaeometry will be published as before.

In order to complete a high-quality print in time, we kindly request you to send the paper texts in the format specified below:

1. Texts should be written in 10 pages on A4 paper, with Times New Roman and 10 type size within a space of 13.5x19 cm. Line spacing should be 10 points.

2. Heading should be written in bold with 14 typesize and with 14 points of line space. Main headings should be written with capitals, sub-headings with lower letters. Both types of headings should be written in italics.

3. Footnotes should be placed at the bottom of the pages, with their numbers in-dicated in the text. Footnote texts should be written with 8 type size and line space of 8 points.

4. Book and periodical titles in the footnotes and bibliography should be written in italics.

5. Total number of drawings and photos should not exceed 15. Photos should be either in JPG or TIFF format with at least 300 dpi solution and sent in a separate file.

6. Captions should be added to drawings (Drawing: ………), photos (Photo: ………) and maps (Map: ………). Plate system should not be used.

7. Authors must indicate their names, titles and contact information in their pa-pers.

8. Digital text of the paper should be added to the print-out and both texts should be identical. Otherwise the digital version will be considered default.

As sudden accumulation of papers makes it difficult to complete printing in time, papers should either be submitted during the symposium or sent to the adress Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Yayınlar Şubesi Müdürlüğü, 2. TBMM Ulus / ANKARA until the 1st of August.

The papers that fail to comply with those instructions or that are sent after the deadline will not be published on no account.

İÇİNDEKİLER

Abdülkadir BARAN, Nil Dirlik, Recep KENDİRCİ Kerkenes (Sorgun-Yozgat) Kazı Çalışmaları 2013 ................................................1

A. Tuba ÖKSE, Ahmet GÖRMÜŞ, Tatsundo KOIZUMI, Özcan ŞİMŞEK Ilısu Barajı - Salat Tepe 2013 Kazısı ..................................................................21

Michael BLÖMER, Engelbert WINTER Dülük Baba Tepesi/Doliche (Gaziantep) 2013 Çalışmalarının Raporu .................37

Osman AYTEKİN Şavşat (Satlel) Kalesi Kazı ve Restorasyon Çalışması 2013 .................................59

Gocha TSETSKHLADZE, Alexandru AVRAM, Suzana AVRAM,Edward DANDROW, Andrew GOODMAN, Ledio HYSI, Andrew MADDEN,Paolo MARANZANA, Jane MASSÉGLIA, Cristina MONDIN, Armin SCHMIDT,Shannan STEWART, Lana WILLIAMS, Simon YOUNG Pessinus, 2013 .................................................................................................73

A. Tuba ÖKSE, Ahmet GÖRMÜŞ, Erkan ATAY, Nihat ERDOĞAN, Erdal ÜNAL Ilısu Barajı İnşaat Sahası 2013 Kurtarma Kazısı ................................................123

Mehmet KARAOSMANOĞLU, Halim KORUCU, Mehmet Ali YILMAZ Altıntepe Urartu Kalesi 2013 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları ...........................137

Turgut H. ZEYREK, Ali Nadir ZEYREK Kastabala Antik Kenti Kazıları–2013 ................................................................153

Burçin ERDOĞU 2013 Yılı Gökçeada Uğurlu-Zeytinlik Kazı Çalışmaları .....................................167

Aykut ÇINAROĞLU, Duygu ÇELİK 2013 Yılı Alaca Höyük Kazı Çalışmaları ...........................................................175

Nurettin KOÇHAN, Korkmaz MERAL Kyzikos 2013 .................................................................................................191

Francesco D’ANDRIA Phrygia Hierapolis’i (Pamukkale) 2013 Yılı Kazı ve Restorasyon Çalışmaları ....203

Nurettin ÖZTÜRK, Berna KAVAZ Zeyti̇nli̇ada 2013 Kazı Çalışmaları ve Arkeopark Projesi ...................................223

Atilla ENGİN, Engin ÖZGEN, Olcay ZENGİN KOŞAN,Filiz AY ŞAFAK, Aydoğan BOZKURT Oylum Höyük, 2013 ........................................................................................235

Timothy MATNEY, John MACGINNIS, Dirk WICKE, Kemalettin KÖROĞLU “Sixteenth Preliminary Report on Excavations at Ziyaret Tepe (Diyarbakır Province), 2013 Season” ................................................................255

Hüseyin Sabri ALANYALI Side 2013 Yılı Kazı ve Araştırmaları .................................................................273

Numan TUNA, Nadire ATICI, İlham SAKARYA, Elizabeth S. GREENE, Justin LEIDWANGER Burgaz (Palaia Knidos) 2013 Yılı Çalışmaları ....................................................299

Göksel SAZCI Maydos Kilisetepe Höyüğü Kazısı 2013 Sezonu Çalışmaları .............................319

Halime HÜRYILMAZ, Derya YALÇIKLI Gökçeada-Yenibademli Höyük 2013 Yılı Kazıları .............................................335

Remzi YAĞCI Soli / Pompeiopolis 2013 Kazıları ...................................................................351

Atila TÜRKER Devret Höyük 2013 Yılı Kazısı ve İlk Sonuçlar ..................................................363

Ayşe F. EROL Ordu İli Fatsa İlçesi Cıngırt Kayası Kazısı 2013 ................................................383

Abuzer KIZIL, Taylan DOĞAN Euromos 2013 Yılı Çalışmaları.........................................................................401

Emin YENER, Aslı SARAÇOĞLU, Aynur CİVELEK, Yalçın GÜLÇİN,Osman AYDIN, Şadiye ATICI, Mehmet Nuri TOKGÖZ 2013 Yılı Tralleis Kazıları ................................................................................425

Işın YALÇINKAYA, Harun TAŞKIRAN, Metin KARTALKadriye ÖZÇELİK, M. Beray KÖSEM, Gizem KARTALYavuz AYDIN, Murat KARAKOÇ, Betül FINDIK, Eşref ERBİL 2013 Yılı Karain Mağarası Kazıları ..................................................................441

IX

Elif GENÇ, Birgül YILDIZ-KÖSE, Çağan KÖSE 2013 Yılı Kuriki Höyük Kazısı ..........................................................................459

Şengül Dilek FUL, Murat TEKİN, Canan HANOĞLU,Emine Saka AKIN, Tekin SUSAM, Servet YAPRAK Sebastopolis Antik Kenti 2013 Yılı Kazı Çalışmaları .........................................475

C. Brian ROSE Gordion 2013 .................................................................................................491

Recai KARAHAN, Mehmet KULAZ, Eylem GÜZEL Eski Ahlat Şehri Kazısı (2013) ..........................................................................499

Gülgün KÖROĞLU, Filiz İNANAN, Eda GÜNGÖR ALPER Sinop Balatlar Kilisesi Kazısı 2012 ve 2013 Yılı Çalışmaları ..............................511

M. SEYER und MITARBITER Limyra 2013 ..................................................................................................535

Harun TAŞKIRAN, M. Beray KÖSEM, Kadriye ÖZÇELİK,Yavuz AYDIN, Eşref ERBİL 2013 Yılı Suluin Mağarası Kazısı ......................................................................555

Turan EFE, Erkan FİDAN, Deniz SARI, Murat TÜRKTEKİ Küllüoba Kazıları 2013 ....................................................................................573

Özlem ÇEVİK, Osman VURUŞKAN Ulucak Höyük 2012-2013 Yılı Kazı Çalışmaları ...............................................583

Armağan ERKANAL-ÖKTÜ, Nazlı ÇINARDALLI-KARAASLAN,Neyir KOLANKAYA-BOSTANCI Panaztepe 2013 Yılı Çalışmaları .....................................................................601

Rana ÖZBAL, Fokke GERRITSEN, Mücella ERDALKIRAN, Hadi ÖZBAL 2013 Yılı Barcın Höyük Kazıları .......................................................................615

Taner KORKUT Tlos 2013 Kazı Etkinlikleri .............................................................................631

X

511

SinoP BalaTlar KiliSESi KazıSı 2012 VE 2013 Yılı Çalışmaları

Gülgün KÖROĞLU*Filiz İNANAN

Eda GÜNGÖR ALPER

Sinop şehir merkezinde bulunan Geç Roma, Erken Bizans, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerine ait evreleri kapsayan en önemli tarihî eserlerden biri olan ‘Balatlar Kilisesi’ arkeolojik kazıların başlamasıyla birlikte kente gelen turistler için de önemli bir ziyaret yeri hâline gelmiştir. Burası surlardan son-ra gerçek kimliğiyle tanımlanabilen yegâne yapı olması açısından çok dikkat çekicidir. Çevresi yoğun yapılaşmaya maruz kalmış yapı kalıntısından gü-nümüze iki büyük haç planlı yapı ile dikdörtgen planlı büyük bir salon ulaş-mıştır. 2010 yılında başlayan kazı çalışmaları hâlen bu üç yapı kapsamında sürdürülmekte ve sadece yapının değil, kent tarihinin de bilinmeyen pek çok yanını ortaya çıkarmaya devam etmektedir. Roma imparatorluk hamamları-nın ne denli büyük yapılar olduğu göz önünde bulundurulursa günümüzde ‘Balatlar Kilisesi’ olarak tanınan hamam olarak inşa edilip daha sonra kilise, manastır ve mezarlık olarak kullanılan yapı kalıntısının sadece küçük bir bö-lümünün toprak üstünde görülebildiği, büyük bir bölümünün ise hâlen top-rak altında olduğu anlaşılır. Mevcut yapının çevresinde yapılan araştırmalar yapının kuzey, kuzeybatı ve doğu yönde büyük ek mekânlara sahip olduğu-nu göstermiştir (Çizim: 1).

* Prof. Dr. Gülgün KÖROĞLU, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Edebiyat Fa-kültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Bomonti-Şişli İstanbul/TÜRKİYE. [email protected]

Öğr. Gör. Dr. Filiz İNANAN, Uludağ Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, sanat Tarihi Bölü-mü, Bursa/TÜRKİYE.

Arş.Gör.Dr. Eda GÜNGÖR ALPER, Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arke-oloji Bölümü, İzmir/TÜRKİYE.

512

Bakanlık temsilcisi olarak 2012 yılı kazı çalışmalarına sanat tarihçisi Atilla Can, 2013 yılı çalışmalarına ise Serkan Camcı eşlik etmiştir1. Kazının giderleri Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, DÖSİMM ve Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Rektörlüğü tarafından karşılanmıştır. Çalışmala-rımız Sinop Valiliği İl Özel İdaresi, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Sinop Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü ve Sinop Belediye Başkanlığı tarafından da manevî olarak desteklenmektedir.

KAZI ÇALIŞMALARI (Çizim: 2)

Kazı çalışmaları, en üst seviyedeki Geç Osmanlı Dönemine ait Rum Or-todoks Manastır’ına ait mezarlığının kazılmasıyla başlamıştır. Yapı 1924 yı-lındaki mübadeleye kadar manastır kilisesi ve Ortodoks Hıristiyan hâlk için mezarlık alanı olarak da kullanılmıştır. Mezarlığının sadece Balatlar ile sınırlı kalmadığı yapının çevresine yayıldığı, yeni inşaatlar sırasında gün ışığına çı-karılan mezarlardan dolayı da anlaşılmaktadır. Manastırın mezarlığı olarak I no.lu mekân kullanılmıştır. Bu mekânın 17. yüzyıldan önce de Rum Orto-doks manastır kilisesi olduğu anlaşılır. Meryem Ana ve Başmelek Mikail’e adanmış olan manastır kilisesinin 17. yüzyıl ilk yarısında çöken tonozunun ve tahribat gören resimlerinin yenilendiği, kilisedeki yazıt ile belgelenmiştir. 14-16.yüzyıllarda Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı Dönemine ait özellikle seramik buluntularının kazılar sırasında ele geçirilişi yapının dinî fonksiyonlu kulla-nımının yanı sıra başka işlevler için de kullanıldığına işaret eder niteliktedir. Kazılarda ortaya çıkarılan bir evre 12-14. yüzyıllara aittir. Bu dönemde yapı topluluğunun dinî amacın yanı sıra sivil amaçlar için de kullanılmış olduğu

1 Kazı çalışmalarımıza emeği geçen tüm bilim insanlarına, öğrencilerimize ve Sinoplu dostla-rımıza içtenlikle teşekkür ederiz (İsmet Ağaryılmaz, İzzet Duyar, Kemalettin Köroğlu, Domi-nique Kassab Tezgör, Esra Keskin, Feray Korucu, Ayşe Alev Direr Akhan, Saadet Gündoğ-du, Fethi Ahmet Yüksel, Ümit Yıldırım, Hüseyin Sami Öztürk, Durmuş Gür, Sanem Soylu Yılmaz, Gökben Ayhan, Selen Buse Altıntaş, Nihan Erim, Canan Böbrek, Emre İncesu, Belkıs Meha Abufaur, Burak Akbay, Ali Celeptaş, Alperen Buğur, Duygu Irmak, Nesim Doğuş Ye-lekçi, Duygu Şenel, Dila Tütüncüoğlu, Ogün Geylan, Ömer Türk, Kadir Toğan Özdoğan, İbrahim Güler, Çağlar Koca, Şahika Merve Akçap, Hilal Küntüz, Gizem Ogan, Ezgi Köpük, Fulden Andaç, Dilara Toprak, Özlem Osmanoğlu, Hazal Çatalbaş, Burcu Kenar, Murat Gey-ve, Hale Çelik, Özlem Eyüp, Nermin Kalkınoğlu bu yıl ekipte yer almışlardır. Sinoplu fotoğ-raf sanatçıları Tülin Dizdaroğlu ve Yrd.Doç.Dr. Evrim Sönmez çalışmalarımız sırasında kazı fotoğraflarımızı çekerek çalışmamıza büyük katkılarda bulunmuşlardır).

513

anlaşılır. Erken Bizans Döneminde yapı topluluğunun bazı bölümleri, yeni serbest bırakılan tek tanrılı dine hizmet etmesi amacıyla kilise ve manastıra dönüştürülmüştür. Roma hamamının sıcaklık bölümü (caldarium) olan VIII No.lu mekân kilise, batısındaki haç planlı ılıklık (tepiderium) bölümü ise avlu (atrium) olmuştur. İlk inşa edildiği Geç Roma Döneminde büyük bir hamam ve spor yapısı (palaestra) olan kompleks şehir surlarının dışında yer alır. Anıt-sal boyutlara sahip olduğu anlaşılır. Şehir hâlkının yanında gemi ile şehre ticaret için gelen denizciler tarafından da kullanılmış olmalıdır.

Yapının alternatif olarak taş ve tuğla dizilerinden oluşan kalın duvarları, ilk inşa edildiği dönemden sonraki kullanım evrelerinde, değişen kullanım ihtiyaçlarına göre kesilip oyularak şekillendirilmiş ve 20. yüzyıl sonlarına de-ğin kullanılmıştır. 2010 yılında başlayan kazı çalışmalarımız yapıdaki farklı dönemlere ait kullanım evrelerindeki değişimleri ve buluntularıyla birlikte ortaya çıkarmayı hedeflemektedir.

2012 ve 2013 yılları kazılarında iki haç planlı yapının yanı sıra hamamın palaestrası olduğu düşünülen dikdörtgen planlı X No.lu mekânda sürdürül-müştür.

VIII No.lu Mekân

Geç Roma Döneminde (2/3. yüzyıl) hamam olarak inşa edilen yapı toplu-luğunun alt katında, ısıtma sistemi (hipokaust) bulunan Lâtin haçı planlı olan biriminin (VIII No.lu mekân) hamamın caldarium’u olduğu kazılar sonucu belirlenmiştir. Yapının güney haç kolu büyük havuz, diğer haç kollarının iki yan tarafında ise karşılıklı küçük havuzlar 2011 ve 2012 yılı kazılarında or-taya çıkarılmıştır (Resim: 1 ve 2). Haç planlı yapı, Geç Roma İmparatorluğu döneminde Hıristiyan inancın serbest bırakılıp daha sonra da resmî din ilân edildiği 4-6 yüzyıllarda kiliseye dönüştürülerek kullanılmıştır. Caldariumun kiliseye çevrildiği dönemde doğu haç kolu kilisenin en kutsal kabul edilen birimi olduğundan, doğu haç koluna bir apsis ve templon eklenmiş olmalıdır. Ancak bu kısım henüz kamulaştırılmadığından bu alanda kazı çalışması ya-pılamamaktadır. Haç planlı yapının kuzey, batı ve doğu haç kolundaki Roma

514

Dönemine ait karşılıklı küçük havuzları doldurularak gömü yeri olarak kulla-nılmıştır. Özellikle apsisin yer aldığı doğu haç kolundaki mezarlarda çok sa-yıda bebek ve küçük çocuk aynı mezar içine gömülmüştür (Resim: 3). Yine bu dönemde orta mekâna kripta için dikdörtgen biçimli çukur açılmıştır. Yapının kuzey ve batı haç kollarında bulunan kapılarının çerçeveleri bu dönemde ke-silerek genişletilmiş olmalıdır. Roma mimarî geleneğinde simetri anlayışının hâkimiyeti göz önünde bulundurulursa, yapının orjinalinde doğuda da bir geçişin olması gerektiği anlaşılır.

2012 yılı kazılarında ağırlık VIII No.lu mekândaki çalışmalara verilmiş-tir. Bu kapsamda 2010 ve 2011 yıllarında açılan açmalarda derinleşerek çalış-malara devam edilmiştir. Yapının tümü yüzeyden -2 m. derinliğe kadar olan seviyede Geç Osmanlı Dönemine ait (18-19 ve 20. yüzyılın ilk çeyreği) Hıris-tiyan mezarlarıyla doludur. Bu mezarlarda yapılan çalışmalar sırasında cam bilezikler, boncuklar, koku şişeleri, Çanakkale seramikleri ile Avrupa’dan ithâl porselen parçaları ele geçirilmiştir. Mezarlık seviyesinin altında yapının tonozuna ait düzensiz kalın bir katman hâlinde kiremit, tuğla, kireç taşları, sıva ve harç kalıntıları bulunmuştur. Özellikle VIII g açmasında ele geçiri-len tonozun iç yüzeyini kaplayan sıvalı yüzeylere ait parçalarda beyaz zemin üzerinde kırmızı, yeşil ve siyah boya ile yapılmış stilize bitkisel desenlerde resim izleri bulunmaktadır. Erken Bizans’tan Orta Bizans Dönemine kadar geçen sürede yapının ne amaçla kullanıldığı bilinmemektedir. VIII No.lu biri-min bu ara dönemde tonozlarının çökmüş olduğu ve kullanılmadığı anlaşılır. Güney haç kolundaki moloz yıkıntı içinden 11. yüzyıla ait bronz Bizans sik-kesi ele geçirilmiştir. Bu buluntu güney haç kolundaki kilise kalıntısının son kullanım evresine ait olmalıdır. Yapının duvarlarının üst bölümleri ve tonoza ait yıkıntılar 3 m.ye yakın bir molozun birikmesine neden olmuştur. Bu biri-kintinin üzerinde 18-20. yüzyıl ilk çeyreği arasına tarihlenen Rum Ortodoks mezarlık evresi vardır.

Haç kollarının birleştiği merkezdeki kareye yakın dörtgen planlı bir ze-min 2012 yılı çalışmalarında tamamen ortaya çıkarılmıştır. Düzgün zeminin (0 kodundan 3.35 m. derinde) üst üste 3 ayrı sıva tabakasıyla kaplı olduğu gö-rülmüştür. En üst seviyedeki kireç harcıyla kaplı çimento benzeri bir sıvanın

515

altında, içinde bol tuğla kırıkları olan başka bir sıva tabakası vardır. En altta ise kare tuğlaların olduğu gözlenmiştir. Jeofizik çalışmalarının gösterdiği ve-riler yardımıyla tam merkezde bir çukur alan saptanmış, zeminin dikdört-gen biçiminde kesilmesiyle oluşturulmuş, dikdörtgen biçimli çukurun gömü için ve rölik sandığı için kullanıldığı belirlenmiştir. Roma Dönemi hamamı-nın sıcaklık bölümünün altında bulunan bu bodrum kat, içinde sıcak buharın dolaşması için pişmiş toprak tuğladan örülmüş yüksek ayaklı ve kemerli bir sisteme (hipokaust) sahiptir. Yapının 4 ya da 5. yüzyılda kiliseye çevrildiği dö-nemde apsisle aynı eksende (doğu-batı) olan orta mekânın merkezindeki bu alan zeminin düzgün bir şekilde kesilip delinmesiyle ve hipokaustun kemer aralarının doldurulup sıvanmasıyla küçük bir hücre şeklindeki bir kriptaya dönüştürülmüştür. Bu hücrenin kuzey tarafında doğu-batı doğrultusunda bir dar bir set vardır. Çukurun üst seviyesinde çok sayıda insan kemikleri olmak-la birlikte daha aşağıda dikdörtgen biçiminde özel olarak oluşturulmuş me-zar çukuruna gömü yapılmıştır. 2013 yılı kazı çalışmaları sırasında mermer-den yapılmış bir rölik mahfazasının kapağına ait akroter parçası bulunmuştur (Resim: 4). Ortodoks ve Katolik Hıristiyan inancında önemli bir yeri ve değeri olan kutsal kalıntıların korunduğu mahfazalarının form ve boyutları çeşitlilik gösterebilmektedir. Erken Bizans Döneminde yaygın olarak kullanılan taş ya da mermer rölik mahfazaları kutu, sandık ya da dikdörtgen prizması biçimli gövdesi olan lâhit şeklindedir. Bu tipteki rölikerlerin kapakları genellikle siv-ri çatı formunda olup çoğunun dört köşesinde akroter biçimli çıkıntılar bu-lunur. Kazı çalışmaları sırasında gün ışığına çıkarılan parça lâhit formlu bir rölik mahfazasının akroter bölümüdür2. 8.7 cm. yükseklik, 8.5 cm. genişlik ve

2 Ortodoks ve Katolik Hıristiyan inancında önemli bir yeri olan Grekçe leipsanon, Latince reli-quia olarak adlandırılmış geriye kalan, kalıntı anlamına gelen ve Türk sanat tarihi terminolo-jisine rölik terimiyle yerleşmiş olan kelime ile kutsal kişilerden geriye kalan fiziksel kalıntılar anlatılmak istenmektedir. Kutsal kişilerin kalıntıları sadece Hıristiyanlık için değil tüm tek tanrılı dinler açısından da değerli kabul edilmiştir . Sadece kutsal kişilerin kemik, saç ve sakal gibi bedenlerine ait parçalar değil, onlarla temas eden giysi, kumaş, kullandığı eşyalar ile onların parçaları, mezarını aydınlatan kandilin yağı, toprak, su ve benzeri nesneler de birer rölik olarak kabul edilmişlerdir. Böylece iki farklı rölik türü vardır. Asıl rölik kutsal kişilerin kemik ve saç gibi fiziksel kalıntılarını, ikinci derecede rölik ise (temas rölik) kutsal kalıntılarla temas eden ya da aynı alanda kalarak kutsallaşan nesneleri temsil eder. İkinci derece rölikler kutsal kişinin fiziksel varlığıyla bir arada olduğundan dolayı kutsallaşmışlardır.

516

10.9 cm. uzunluğa sahiptir. Akroterin her iki yüzünde kazıma olarak yapılmış haç tasvirleri vardır. Kapağın altında, sandukaya oturması için şekillendiril-miş çıkıntı bulunur.

Yapının güney haç kolu, diğerlerine göre daha uzundur (Resim: 5). 2012 yılında yapının güney haç kolunda (VIIIg), duvarlarına ait taşları sökülerek alınmış kareye yakın dörtgen biçimli bir plana sahip, tek nefli küçük bir şapel kalıntısı ortaya çıkarılmıştır. İki sütunlu bir templonu olan şapelin zeminin-de, batısındaki eşik taşında ve duvar temel çukurlarında Roma Dönemine ait tuğla ve işlenmiş taş levhâların devşirme olarak kullanılmış olduğu görülür. Devşirme taşlar, mermer levhâlar ve tuğlalarla zemini döşenmiş olan küçük kilisenin apsisi Roma yapısının doğu duvarındaki basamağın kesilip oyul-masıyla oluşturulmuştur. Templonun iki sütunu güneybatı yönde devrilerek döşemenin ezilmesine sebep olmuş, sütunlardan biri 3 parçaya bölünmüş, diğeri ise kuzeybatı yöne sağlam bir şekilde devrilmiştir. Bu şapelin hemen kuzeyine bitişik olan kare planlı bir yapının kalıntıları belirlenmiştir. Özellik-le bu alanda gerçekleştirilen kazılarda zeminde çok sayıda mezar ortaya çı-karılmıştır. Erken Bizans Dönemine ait mezarlar için havuzun tabanı kesilmiş ya da oyulmuştur. Bu alanda bulunan üç adet mezarda çoklu gömü olduğu görülmüştür.

2013 yılında şapel yerinde bırakılarak batısı ve kuzeyindeki alanda de-rinleşilmiştir. Bu birimin orijinalinde Roma hamamı caldariumunun büyük havuzu olduğu ortaya çıkarılmıştır. Duvarların alt kısmında ve zemininde kalın bir tabaka hâlinde Horasan harç sıva bulunmaktadır. Zeminini dikdört-gen formlu büyük mermer plâkalarla kaplı olduğu anlaşılan havuz içinde çok sayıda kırık mermer parçası ve taban harcını oluşturan yüzey üzerinde mermerle kaplı olduğunu gösteren izler belirlenmiştir. 2010-2013 yıllarında kazı alanında bulunan mimarî plâstik elemanlar güney haç kolundaki şapel çevresine toplanarak bu mekân içerisinde açık bir sergileme alanı oluşturul-muştur. Havuza ait olduğu anlaşılan sıva izleri ile havuz kenarını oluşturan duvarın tuğla kalıntıları belirlenmiştir. Tıpkı doğu haç kolunda olduğu gibi daha geç bir kullanım evresinde eklenen kare biçimli iki adet taş örme paye

517

ya da ayak kalıntısı da bu alanda ortaya çıkarılmıştır. Bu ayakların üst örtüyü desteklemek için sonradan eklenmiş olması mümkündür. Bu evrede payele-rin aralarına duvar örülerek haç kolu tamamen kapatılmıştır.

Latin Haçı planlı VIII No.lu mekânın kuzey (VIIIb 1-4 açmaları) ve batı kollarında (VIIIc 1,2,5,6 açmaları) kareye yakın dörtgen formlu havuzlar yaklaşık 50 cm. derinliğe sahiptir. Havuzun duvarları ve zemini içinde tuğ-la kırıkları olan pembe renkli yaklaşık 5 cm. kalınlıkta bir harç tabakası ile kaplıdır. Kazılar sırasında bu harçlı yüzeylerin renkli mermerlerle kaplanmış olduğunu gösteren çok sayıda 1.25 cm. kalınlığında kırık mermer levhâların parçalarına ulaşılmıştır. Harçlı tabaka ile havuz tabanı arasındaki dolguda profilli mermer parçaları ile cam ve taştan yapılmış yaklaşık 0.50 cm. boyutla-rında mozaik taneleri ele geçirilmiştir.

Kazı çalışmalarının ilerlemesinden sonra VIII No.lu mekânın batısında-ki haç planlı salona geçilmiştir. İki mekân arasında kapının eşik taşı vardır. Geç dönemde kapının çerçevesi düzenli olmayan bir şekilde kesilerek kapı açıklığı büyütülmüştür. Eşik taşı, biri dikdörtgen diğeri köşeli U şeklinde ke-silmiş iki parçanın birleştirilmesiyle oluşturulmuş dikdörtgen şeklindedir. Ortasındaki dikdörtgen biçimli açıklığa renkli mermerden bir blok yerleşti-rilmiş olmalıdır. Ancak bu alan boşaltılmış olarak bulunmuştur. Bu alanda yapılan temizlik çalışmaları sırasında bir mobilya ya da kutuya ait olabileceği düşünülen üzerinde kazıma ve kabartma zencerek desenleri işlenmiş kemik bordür parçaları, fildişi plâkalar (Resim: 6), Doğu Roma İmparatoru I. Iustini-anus Dönemine (6. yüzyıl) ait bronz sikke ile birlikte ele geçirilmiştir.

I No.lu Mekân

I No.lu mekân, Orta Bizans Döneminde ve Geç Osmanlı Dönemine ait Rum Ortodoks Manastırı’nın kilisesi olarak kullanılmıştır. Bu alanda resto-rasyon başlatılması planlandığından zemininde kazı yapılmaksızın sadece te-mizlik yapılmıştır. Gerçekleştirilen jeofizik çalışmalarında zeminde mezarlara ait olması muhtemel anomaliler belirlenmiştir. Roma hamamından günümü-

518

ze üst örtüsüyle ulaşan yegâne yapısıdır. Roma hamamının soyunmalık bölü-mü (apodyterium) olması muhtemeldir. Kilisenin zemini, restorasyon çalışma-larının tamamlanmasından sonra kazılacağından burasının gerçek kimliği ve kullanım evreleriyle ilgili ayrıntılı bilgiler henüz bulunmamaktadır. Yapının kuzeyinde bulunan yuvarlak kemerli geçiş, kilise olarak kullanıldığı dönem-de moloz taşla örülerek kapatılarak sadece pencere açıklığı bırakılmıştır.

II No.lu Mekân

Orta Bizans ve Geç Osmanlı Dönemine ait Rum Ortodoks Manastırı’nın kilisesi olarak kullanılmış olan I No.lu mekânın narteksini oluşturan dörtgen planlı alan II No.lu mekân olarak adlandırılmıştır. II No.lu mekânın zeminin-de yapılan ilk çalışmalarda (yaklaşık 2.50 m. seviyelerinde) Geç Osmanlı (18-20. yüzyıl) Döneminde ait Ortodoks Hıristiyan inancındaki bireylere ait gö-mülerle karşılaşılmıştır. Bu mezarların kaldırılmasından sonra yaklaşık 3.50 m. seviyelerinde (gömü alanı olarak II. tabaka olarak adlandırılan seviyede) buluntuları sayesinde 12-13. yüzyıllara tarihlendirilebilen mezarlar gün ışı-ğına çıkarılmıştır. Mezarların içlerinde sedef ve steatit’den yapılmış haç sar-kaçlar ele geçmiştir (Resim: 7). 12-13. yüzyıla tarihlendirilen mezarların hem II, hem de III No.lu alanlarda gün ışığına çıkarılması Geç Osmanlı Dönemine ait manastırın kilisesi olan I No.lu mekânın kilise olarak ilk kullanım evresi-ni daha erkene taşımamızı olanaklı hâle getirmiştir. Bu yapıda 1985 yılında bir çalışma gerçekleştiren Bryer ve Winfield’da Palaiologos etkili (Geç Bizans Dönemi) resimlerle süslenmiş olduğunu belirtikleri kilisenin resimlerinde iki ayrı evre olduğunu yazmışlardır3.

II ve III No.lu mekânlarda olduğu gibi tüm kazı alanında ortaya çıkarılan gömülerde uygulanmış olan gömü geleneği, 4. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar geçen süreçte benzer özellikler göstermektedir. Mezarlar Roma hamamının birimlerinin zemini oyularak, duvarları kesilerek basit moloz ya da düzen-li kesilmiş taş ve Roma yapısından sökülen tuğlaların üst üste dizilmesi ya

3 A. Bryer – D. Winfield, The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I, Washington D.C., 1985.

519

da örülmesiyle yapılmıştır. Mezarların üzeri kayrak taşları ya da çevreden toplanmış iri ve yassı taşlarla örtülmüştür. İskeletlerin başı batıda, ayakları doğuya gelecek şekildedir. Mezarların çoğunda 2-3 ya da daha çok sayıda birey yan yana ya da üst üste gömülmüştür. Kafatasları çoğunda mezarın batı kesimindeki en son gömülen iskeletin başının çevresine düzenli bir şekilde yerleştirilmiştir. Bazı mezarlarda ise kemikler tümüyle karışmıştır. En erken Hıristiyan mezarları, Roma yapısının ilk kiliseye dönüştürüldüğü 4-6. yüzyıl-lar arasına tarihlendirilir. Erken dönem mezarlarında gömü hediyesi bulun-madığından tarihlendirme konusunda zorluk çekilmektedir.

II no.lu mekân doğu batı doğrultusunda 5.90 m., kuzey güney doğrultu-sunda 3. 60 m. ölçülerine sahiptir. Bu alanda 4.40 m. seviyelerinde çoğunu günlük kullanım kaplarının oluşturduğu sırsız kırık seramik malzemenin ala-nın taban seviyesinin doldurulmasında kullanıldığı görülmüştür. Dikdörtgen plana sahip bir birim olan bu mekânda yapılan çalışmalarda mekânın kuzey ve güney duvarlarında 60 cm. çapında genişliğe sahip yuvarlak kemerli ka-nalların olduğu görülmüştür (Resim: 8). Güneydeki kanal III No.lu mekânın altına doğru uzanmaktadır. Kuzeydeki ise X No.lu mekânın a7-a6 açmaları-nın altına doğru ilerlemektedir. Roma Dönemi hamam kompleksinin ısıtma veya su sistemiyle bağlantılı olan yuvarlak kemerli açıklıklar ve yine kazı ça-lışmaları sonrasında mekânın güney tarafında bulunan 2.60 m. uzunluğunda içten 76 cm. genişliğinde olan ve doğu yönüne doğru belirli bir eğimde yapı-lan suyolu? 2013 yılı kazı sezonunda ortaya çıkarılan en önemi mimarî kalıntı grubunu oluşturmuştur.

III No.lu Mekân

VIII No.lu mekânın (Roma Dönemi caldariumu’nun) batısında, tepiderium (ılıklık) olarak kullanılmış olması muhtemel haç planlı yapının kuzey ve gü-ney yönünde karşılıklı havuzlar (III ve IVc) vardır. Bizans Döneminde VIII No.lu yapının kiliseye çevrildiği dönemde bu bölüm avlu (atrium) olarak kullanılmak üzere doldurularak düz ve geniş bir alan elde edilmiş olmalıdır. Tepidarium’un kuzey havuzu olan III. No.lu mekân kuzey-güney doğrultuda

520

2.31 m., doğu-batı yönünde 5.74 m. ölçülerindedir. Bu alandaki kazı çalışma-larında en üstte Geç Osmanlı Dönemi ve Orta Bizans Dönemine ait mezarlar bulunmuştur. Farklı seviyelerdeki mezarlar havuzun Erken Bizans’tan Geç Osmanlı Döneminde kadar gömü alanı olarak kullanıldığını göstermiştir. Bu mezarların üst seviyede olanları taş sıralı basit toprak gömü şeklindedir. Gele-neğe uygun olarak mezar içinde çok sayıda birey gömülmüştür. Alt seviyede ise daha erken döneme yani Orta Bizans Dönemine ait mezarlar için havuzun tabanı ya da kenarları oyularak mezar çukurları oluşturulmuştur. İlerleyen çalışmalarda mezarların kaldırılmasından sonra gerek duvar üzerinde, gerek-se havuz tabanında horasan harcı sıva kalıntıları ortaya çıkarılmıştır. Taban seviyesinde çıkan zemin kaplamada kullanılmış mermer parçaları ve mermer plakaların harç üzerinde yarattığı izler mekânın havuz olarak kullanıldığını göstermektedir.

Haç planlı yapının IVa plan karesi ile III No.lu plan karesi arasında moloz taştan yapılmış duvar görünümündeki mimarî elemanın sonradan doldurul-muş bir alan olduğu ve buranın gerçek bir duvar olmadığı anlaşılmıştır. Bu sebeple III No.lu mekân içerisinde daha rahat bir çalışma ortamı yaratabil-mek için bu alan kazı sezonun ilk günlerinde ortadan kaldırılmıştır. Kaldırı-lan duvar görünümlü basit yıkıntının altından yine farklı dönemlere ait (Geç Osmanlı ve Orta Bizans) mezarlar ortaya çıkarılmıştır. Duvar örgü elemanı olarak Roma Dönemine ait çok sayıda devşirme malzemenin kullanıldığı gö-rülmüştür. Alan içerisinde yapılan çalışmalar sonrasında açılan mezarlar tüm belgeleme işlemleri tamamlandıktan sonra kaldırılmıştır. Batı duvara bitişik şekilde olan mono blok bir taştan yapılmış büyük su oluğu ortaya çıkarıl-mıştır (Resim: 9). Geç Osmanlı döneminde in situ olarak bulunduğu yerden alınan bu büyük taş objenin iki uzun yan tarafına iki sıra taş konulup içi daral-tılarak, gömü için kullanılıp üzeri beş yassı taş blokla kapatılmıştır.

IVc No.lu Mekân

2012 yılında yapılan kazı çalışmaları sonrasında sınırları belirlenen IVc mekânındaki Roma Dönemine ait havuzda, 2013 yılı kazı sezonunda çalışma

521

yapılmıştır. Muhtemelen Erken Bizans Döneminde geniş ve düz bir zemin elde etmek için havuz kenarları kırılmış, havuza ait çukur da 3-5. yüzyıllar arasına tarihlendirilen günlük kullanıma ait sırsız seramik parçalarıyla dol-durulmuştur. Havuzun güneydoğu köşesinde bulunan yine erken döneme tarihlendirilen küçük ebatlı bir mezar içinde yapılan çalışmalarda da yaklaşık 45 adet bebek ve küçük çocuğa ait iskeletle karşılaşılmıştır.

IVe No.lu Mekân (Resim: 10)

Roma Dönemi hamamının tepidariumu olarak düşünülen haç planlı ya-pının batı kesiminde gerçekleştirilen çalışmalarda kuzey ve güneyde yarım daire biçiminde eksedralar ortaya çıkarılmıştır. Kuzey duvarda olan eksedra muhtemelen geç dönemde kesilerek bir geçide dönüştürülmüştür. Güney duvardaki eksedrada kesilmiştir. İki eksedra arasındaki zemine ait döşeme-nin çökerek tahribata uğradığı görülmektedir. Çöken kısım toprak ve taşla doldurulmuştur. Burası temizlendiğinde bir bodrum kat ortaya çıkarılmıştır. Kareye yakın dikdörtgen bir plana sahip bu mekânın üzerinin orijinalinde çapraz tonozla örtülü olduğu fakat daha geç bir dönemde tavanının çöktüğü anlaşılır. Mekânın doğu yönündeki sağır duvar sonradan örülmüş olmalıdır. Batı tarafında ise kapı benzeri bir açıklığın olduğu görülmüştür. Ancak bu kı-sım açmanın batı sınırında kaldığı için mimarîsine ait kesin bir bilginin veril-mesi 2013 yılı çalışmaları sonucunda da mümkün olmamıştır. Büyük ve derin bir açıklık hâline gelen mekânda gerek zemin gerekse duvarlarda yaptığımız gözlemler kaba kireçli sıva ile (harç) kaplı bu mekânın ince bir işçilikle oluş-turulmuş bir alan olmadığını göstermiştir. Mekânın zemininde ikisi 120x93 cm. ölçülerinde, üçüncüsü ise daha küçük boyutlu olan yuvarlak formlu çu-kurların pithoslar için kullanılmış olması mümkündür. Bu çukurların sonraki dönemde açıldığı düşünülmektedir.

IVd No.lu Mekân (Resim: 11)

IVe No.lu mekân, kuzey yönde yuvarlak bir kemerle IVd No.lu mekâna bağlanmaktadır. Burada yaratılan giriş koridoru, IV d No.lu mekân içerisin-

522

de 1.50 m. kadar içeriye uzanmaktadır. Mekân içerisinde kuzey yöne doğru bakan girişin önünde yer alan eşik taşının 1.50x40 cm ölçülerinde olduğu gö-rülmüştür. Yine aynı mekân içerisinde girişin sağ ve sol taraflarında girişin yaratmış olduğu dikdörtgen planlı hücre biçimli iki mekân tespit edilmiştir. Girişin doğu yönünde bulunan hücrenin 1.58 x1.30 m. batı yönünde bulu-nan hücrenin ise 1.20 x 1.00 m. ölçülerinde olduğu görülmüştür. Mekânın batı yönünde 6.22 m. uzunluğunda bir ölçüye sahip bir duvar ortaya çıkarılmış-tır. Genişlik ölçüleri açmanın batı yönünde çalışmalar tamamlanmadığı için netleştirilememiştir. IVd No.lu mekânın kuzey doğu ve güneydoğu duvar-ları üzerinde mekânın alt seviyelerinde kırmızı, mavi, yeşil, beyaz damarlı bir mermer görünümünü veren duvar resimleri kalıntılarına rastlanmıştır. Bununla ilgili olarak resimleri korumak için acil önlem alınmıştır. Hidrolik kireç harcı ve dere kumu karışımı restoratörler tarafından basit önlem olarak resimlerin duvarlardan ayrılmaya başladığı noktalar üzerine resimlerin ilk te-mizliği yapıldıktan sonra duvarlar üzerine tatbik edilmiştir. 5.36 m. derinliğe sahip bu mekânın geç evreye ait tabanı ortaya çıkarılmıştır. Kuzeyinde basit toprak gömü tarzında küçük bir bebek mezarı bulunmuştur. Bu alanda yoğun miktarda 12-13. yüzyıla ait seramik parçaları çok miktarda bronzdan yapılmış ‘Y’ biçimli fitil tutucusu, kurşundan yapılmış ortası delikli fitil tutucusu, cam kandiller, çubuklu kandiller, pencere camı parçaları, kemik süsleme bordür-leri, pişmiş topraktan yapılmış figürünler bulunmuştur.

Vc ve VI No.lu Mekân (Resim: 12)

Vc ile VI No.lu mekânlar arasında, daha geç bir dönemde (muhtemelen 13. yüzyıl?) yapılmış 1.70 çapında, 0.60 m. derinliğinde yuvarlak biçimli dış konturları olan bir ocağa ait büyük bir çukur belirlenmiştir. Uzun zaman kul-lanıldığı anlaşılan ocağın taşla düzleştirilmiş tabanı üzerinde yoğun kireç ta-bakası, yanmış toprak ile sıva kalıntılarının olduğu görülür. Bu büyük ocağın yemek pişirme işleminden daha çok işlik ya da mermeri yakarak kireç elde etmek amacıyla kullanılmış olması mümkündür.

VI No.lu mekân olarak adlandırdığımız dar koridorlara sahip bölüm,

523

Roma hamamında servis işleri için hizmetkarlar tarafından kullanılan hipo-kausta, ocağa ya da başka bir bölüme geçiş sağlayan bir birim olmalıdır. Bu-rada bulunan yuvarlak kemerli dar bir dehliz, doğudaki birkaç basamaktan sonra yapının güneydoğusuna doğru eğimli bir şekilde devam etmektedir. Bu koridorun önüne muhtemelen geç bir dönemde eklenmiş olan moloz taşla örülmüş duvar 2013 yılı çalışma sezonunda kısmen kaldırılmıştır. Ancak bu-rası kazı alanının kamulaştırılmamış yan parseline doğru çıktığı anlaşıldığın-dan buradaki koridor takip edilememiştir.

X No.lu Mekân:

Roma Dönemi hamamının dikdörtgen planlı palaestra olması muhtemel ve planda X No.lu mekân olarak adlandırdığımız alan üzerinde 2012 yılında başlanan kazı çalışmalarına 2013 yılında da devam edilmiştir. d9/d8/d7/d6/d5/d4/c8/c7/c6/c5 plan kareleri ile a8/a7/a6/a5/a4/a3 plan kareleri üze-rinde 2013 yılı çalışmalarının yoğunluk kazandığı alanlar olmuştur. 2.30- 2.50 m. seviyelerinde Geç Osmanlı Dönemine ait (17-20. yüzyıl) ait Rum Ortodoks mezarlığı belirlenmiştir.

Mezarlar üzerinde gerekli çalışmalar yapıldıktan sonra bu alanların bel-geleme işlemleri tamamlanmıştır. Özellikle d8 ve d9 No.lu plan kareler içe-risinden yapıya girişi sağlayacak mekânın mimarî kalıntıları kısmen ortaya çıkarılmıştır. Bu giriş kısmının büyük bir kısmı komşu parselde kaldığından mimarînin bütünü ortaya çıkarılamamış, bununla ilgili doğru bilgiye henüz ulaşılamamıştır.

X No.lu mekân a3-a4 No.lu plan karelerde yapılan çalışmalarda burası-nın VIII No.lu mekâna giriş sağlayan bir alan olduğu tespit edilmiştir. Geç döneme ait olduğu sanılan büyük kemerli girişte yapılan temizlik ve seviye indirme çalışmaları sırasında alt seviyelerde orijinal girişin eşik taşı ortaya çıkarılmıştır (Resim: 13). Sonraki dönemlerde (Bizans ya da Osmanlı dönem-lerinde girişin ihtiyaç doğrultusunda genişletildiği anlaşılmıştır. Yuvarlak biçimli girişin iki yanına yaklaşık 1 m. uzunluğunda iki duvar çıkıntısı ek-

524

lenmiştir. Bunlarının kapı üzerine yapılan sundurma ya da yağmur saçağı için yapılmış olması muhtemeldir. Girişin güney kesiminde duvar yüzeyinde bulunan Horasan harcına ait sıva kalıntıları burasının bir su toplama yeri ya da bir sarnıç olarak kullanıldığı fikrini akla getirmektedir.

I no.lu mekânın (Roma Döneminde apodyterium?, Bizans ve Osmanlı Dönemi kilisesi) X No.lu mekânla bağlantısını sağlayan yuvarlak kemerli bir geçiş, sonradan moloz taşla doldurularak örülmüş ve burada bir pencere oluşturulmuştur. Burasının geçiş olarak kullanıldığı döneme ait eşik taşı ola-bilecek mermer blok hâlen alt seviyelerde görülebilmektedir.

X No.lu mekânın kuzeybatısında belirlenen duvar çıkıntısı güneye doğru dönmekte olup muhtemelen bir eşik taşıyla birleşmektedir (Resim: 14). Orta-da kalan bölümde kalın bir tabaka hâlinde Horasan harcı vardır. Burası büyük salonun ana girişi ya da henüz işlevini çözemediğimiz başka bir mimarîye ait bir bölüm olmalıdır. Kamulaştırmaların gerçekleştirilip açmanın genişletil-mesinden sonra ayrıntılı olarak çalışılacaktır.

ALANDA GERÇEKLEŞTİRİLEN DİĞER ÇALIŞMALAR

Ahşap Koruma Çatısı

İsmet AĞARYILMAZ

VIII. No.lu mekânda 2010 yılı kazıları sırasında ortaya çıkarılan Geç Os-manlı Dönemine ait din adamı mezarlarının bulunduğu alanın üzeri Samsun Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nun kararı ile ahşap bir sundurma ile örtülmüştür.

Mimarî Plâstik Elemanların Değerlendirilmesi (Esra Keskin)

Kazı alanındaki çalışmalar sırasında ele geçirilen tüm mimarî plâstik ele-manlar tek tek incelenip, yazılı ve görsel kayda geçirilmiştir. Sütun gövdeleri,

525

sütun başlıkları, payeler, eşik taşları, silmeler, levhâlar, kapı-pencere söveleri, süpürgelikler, bantlar, plâkalar vs. belgelenmiştir. Böylelikle restorasyon aşa-masında yapının dönemi içerisindeki mimarî özellikleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bir araya getirilen eserler VIII No.lu mekânın güney kesiminde sergilenmiştir.

2013 yılında bir pencere dolgusunda moloz taşların arasında ele geçirilen mermerden yapılmış küçük bir lâhit biçimli olan rölik mahfazasının kapağına ait akroter parçası bu yılın en ilgi çekici envanterlik eseri olmuştur. Benzerleri çoğunlukla 6. yüzyıla tarihlendirilen bu röliker parçası VIII No.lu salonda-ki Erken Bizans Dönemi kilisesinin kriptasında muhafaza edilmiş olmalıdır. Daha geç bir dönemde in situ bulunduğu yerden çıkarılarak parçalanmış ol-malıdır. Bu taş sandık içinde İsa’nın çarmıhına ait küçük bir ahşap parçası ya da Hıristiyan inancı için kutsal kabul edilen bir kutsal kişinin kemik ya da eşyası saklanmış olmalıdır.

Heykel ve Figürinler

Zeynep Erdem KOÇEL

Kazı alanında mermer ve pişmiş topraktan yapılmış küçük boyutlu insan ve hayvan figürleri bulunmuştur. Ele geçirilen bütün parçalardan eserlerin bilinçli olarak kırıldığı anlaşılmıştır. Bir erkek başı, bir erkek figürüne ait ba-cak parçaları, parmaklar, pişmiş topraktan yapılmış aslan yelesi, arslan pen-çesi, sfenks ayağı, bir hayvan tasvirine ait dirsek ve ayak parçası ve bir insan figürüne ait kol ve ayak kemiği bulunan parçalar arasında yer almıştır.

X No.lu mekânın kazılması sırasında karışık toprakta bulunan Roma Dö-nemine ait camdan yapılmış iki minik kameo yüzük kaşı üzerinde de Eros figürü işlenmiştir.

526

Çanak Çömlek Buluntularıyla İlgili Çalışmalar

Dominique KASSAB TEZGÖR

Eda GÜNGÖR ALPER

Filiz İNANAN

Alandan karışık olarak erken Roma Döneminden - Geç Osmanlı Döne-mine kadar geçen tüm dönemlere ait çok sayıda seramik, cam, kemik, bronz ve demirden yapılmış malzeme ortaya çıkarılmıştır. Geç 5. yüzyıl ithâl siyah firnisli kâse ve tabak parçaları Klâsik ve Helenistik Dönemlere ait daha ba-sit firnisli kâseler, Roma Dönemine ait terra-sigilatta kandil, testi parçaları, aralarında Helenistik döneme ait amforalar, Geç Roma Dönemine ait kırmızı astarlı seramikler yoğun olarak bulunmuştur.

Orta Bizans Dönemine ait beyaz hamurlu mal grubuna ait kaide ve amorf gövde parçalarının çoğunu 12 - 14. yüzyıla ait Konstantinopolis ve Marmara bölgesinde üretilmiş şeffaf sır altına yeşil ve kahverengi boya bezemeli çanak parçaları oluşturmaktadır. Kırmızı hamurlu gruplarda ise ‘Ege kapları’ olarak tanımlanan ince sgraffito, kazıma, astar boyama, çok renkli kazıma ve Zeuk-sippos mal gruplarının yoğunlukta olduğu ait kaide, ağız ve gövde parçaları vardır. Ortaçağda kullanılmış sırsız günlük kullanım kapları arasında küp, testi ve pişirim kapları bulunmaktadır.

Pişmiş topraktan yapılmış Osmanlı İmparatorluğunun farklı dönemlerine ait lüleler Gökben Ayhan tarafından değerlendirilmektedir.

Antropolojik Çalışmalar

İzzet DUYAR

2012 ve 2013 kazı çalışmaları sırasında çok sayıda mezarın tespiti yapılıp ve bu mezarlar üzerinde gerekli çalışmalar yapılıp belgelenmiştir. Bu mezar-

527

lardan 13. yüzyıla ait dört mezar farklılık arz ettiği görülmüştür. İki mezarın karışık bebek, diğer iki mezarın ise karışık çocuk-yetişkin bireylere ait mezar olduğu tespit edilmiştir. Hıristiyan inancıyla paralel ölü gömme gelenekleri-nin devam ettiği mezarlarda bireylerin çoğunlukla iki elleri karında birleşik pozisyonda gömüldüğü görülmüştür. Bazı mezarlarda ise bireylerin bir eli karında bir eli göğüste olacak şekilde gömüldüğü tespit edilmiştir. Açılan me-zarlarda incelenen iskeletlerde belirgin omurga hastalıkları, meslekî uğraşla-ra bağlı oluşan deformasyonlar olduğu görülmüştür.

528

Çiz

im 1

: Kaz

ı ala

nı v

e çe

vres

i

529

Çizim 2: 2012-2013 yıllarında kazı çalışmaları gerçekleştirilen plan kareler

530

Resim 1: 1-VIII No.lu salon batıdan doğu haç koluna (ap-sise) bakış

Resim 2: VIII No.lu mekân batı haç kolu

531

Resim 5: VIII No.lu mekânın güney haç kolundaki şapel ve mezarlar

Resim 3: VIII No.lu mekân kuzey ve doğu haç kolları

Resim 4: 2013 yılı kazılarında ele geçen mermerden yapılmış küçük bir la-hit biçimindeki rölik mahfazasının akroter parçası

532

Resim 6: Bizans Dönemi kemik obje parçaları Resim 7: Orta Bizans Dönemi mezarlarında bulunan haç sarkaçlar

Resim 8: II No.lu mekândaki kanallar ve IVc mekanındaki Roma Dönemi havuzu

533Resim 11: IVd No.lu mekân

Resim 10: IVe mekânı

Resim 9: Taş su oluğu

534

Resim 12: X No.lu mekân a3-a4 plan karelerindeki geçit ve eşik taşı

Resim 13: X No.lu mekân ad8-d9 plan karelerindeki mimarî kalıntılar

656