şiir somut şiir ayrımında şiirin tanımına doğru

8/14/2019 iir somut iir ayrmnda iirin tanmna doru

1/56

1


2/56

R ve SOMUT R AYRIMINDA RNTANIMINA DORU

Mustafa Durak

GR:Bir yl boyunca Kuramsal U Nokta Somut iirlerDizisi(*), Yeni Biem dergisinde yaymland. Bu dizi

ile ilgili deiik yorumlardan bir ksm bana ulat.Bunlar farkl tepkilerdi. Aslnda bu dizi, iiritanmlamaya altm bir konumamda verdiimgelii-gzel bir iki rneklemeden yola klarakoluturulmutu. Yani amacm tmden kuramsal olarakiiri tanmlamak olduu iin adna "kuramsal"szcn sktrmtm. Adlandrmada "U Nokta"nn yer al nedeni ise rneklerimin iir olanla olmayan

snrnda yer almasn salamak iindi. "Somutiirler"e gelince bu, zaten resim ya da grafik ile iirinkesitirildii bir aland.

iir tanmlanabilirdir:iiri tanmlamaya kalktmzda nesnenin kendisindennce, kiilerin znelliklerinden oluan bir duvarla

karlayoruz. Bir kar ktr balyor. Ve iirintanmlanamazlnn bir n-kabul haline geldiinigryoruz. Sanki iir tanmlanrsa, tanmlanabilirseirin bys ortadan kalkacak, gizi ortaya dklecek,iir sradanlaacak. Ve iir bitecek. Bir korku bu.Yanl bir korku. Bir de, bence hl iiri tanrsala, gizilgce yaslama ifadesi. Oysa tanm bugne dein

hibireyi bitirmi deil. Hatta baz alanlarda tam birtanma ulalabilmek iin aba harcanmakta. Baka bir

2


3/56

yorum da u olabilir bu konuda: tanm bilim alannaadm attr. Bu da iiri bilimselletirme abas olarak

deerlendirilebilir. Ancak eer byle bir bak iindeolanlar varsa, u sylenebilir. Bilimin nesnesi olmakayr, bilimsel olmak ayrdr. Her konuya bilimselolarak yaklalabilir. Bilimsel yaklamlar nesnelerini

bilimsel klmaz. Zoolojinin inceledii hayvanlar,botanikin inceledii bitkiler bu bilimlerin konusudur,nesnesidir ama bu nesneler bilimsel deildir.

Tanm, bir bakma anlamak ve anladmz yerli yerineoturtmak iin yaplmas gereken bir ilemdir. Tanm,hem bir k noktas hem de bir sonu, zet gibi

belirleyici. Tanm, ii bilimsellie aan ilk adm.Tanm ne denli tutarsz olsa bile. Ancak tanm yapannyapt iin bilimsel bir i olduuna ve en azndankendi yapaca tanma hem gvenmesi hem de bir

yandan nerede ak vereceini gzetmesi kouluyla.Zira bilim adam ne denli yetkinliki olursa olsun birzayfl, eksiklii olabilir. Zaten bu eksiklikler ya dafarkl bak alarna yerlemeler deil mi ufuklaraan? O yzden bilim adam da hem ok gl, hem deok zayftr doal olarak. Galiba evrenin dinamizmi de

bu elikiye dayanyor: hi bir ey bozulmaz,

bozunmaz deil. Her ey hem srekli hem de geicidir.eylerin srmesi piramidin u noktasndaki dengeye,denklie bal. Hem var hem de her an yok-olabilir.

Aslnda bilimsel adan iirin tanmyla ilgili znel baklar, engelleri bir yana braksak, tanm iin tmyollar alm, alm olacak m? Hayr. Zira henz

dil'in tanm bile bitirilmi deil. En azndan bu, benimiin byle. Dil tarihine baktmzda dil felsefesinde

3


4/56

yzyllarca szcn nedenlilii/nedensizliitartlm. Dilbilgisinde ise szck ulamlarnn

ayrtrlmas dilin zmlenmesi olarak grlm. Diltanm iin iki ayrm sz konusudur. Sausure ncesi:dil, bir szck listesidir. Saussure ve sonras: dil, birgstergeler dizgesidir. Eer dil bir gstergeler dizgesiolsayd her eyden nce dilin brnsel zelliklerindensz edemezdik, dilin szck srasndaki greliesnekliinden sz edemezdik. Dilin balanm

farkllklarndan sz edemezdik. Dil her koulda benzeryaplar reten donuk bir mekanizmaya dnrd.Zaten Saussure'n en byk amaz dili znesiz birsatran oyununa benzetmesidir. Onu yalnzcaoyuncularn nceden benimsedii kurallar btnneindirgemesidir. Oysa dili konuan, uygulayan, oynayanzne(ler) bu kurallar tarih boyunca hep esnetmitir. Buyzden tanm, bir yandan iinde bu zne kavramn

barndrmal, bir yandan da esneklii dikkate almal.Ama ilk elden u benimsenmeli: dil; tek bir dizge deil,

birbirinden farkl btnlkl kendi iinde ileyendizgeler btndr. Bu dizgelerin her birinin birimlerifarkldr. Yani dil dizgeleri tek bir birimle ifadeedilemez. Her dizgeye ait yaplanma bir ifadeye farlkatklar salar. fade btnne hizmet eder.

SANAT- EDEBYAT-R AYRIMIiirin ne olduunu belirlemek iin ncelikle sanatolan/olmayan arasnda, ardndan edebiyatolan/olmayan daha sonra da iir olan/olmayan arasnda

bir ayrm yaplmas gerekir.

1. Sanatsal olan/olmayan:

4


5/56

Sanat tarihine bakldnda deiik toplumlardasanatsal rnlerin ok eitlendii grlmektedir.

retilen her hangi bir rnn sanatsal saylabilmesiiin temel alnmas gereken lt ne olmaldr? Sanrmbu konuda pek farkl yaklamlar, tanmlar sralamakolanakldr. Paul Valry'nin, R. Jakobson'un; iiri,iirseli tanmlamak iin kullandklar, retici baknnrne dnk olmas, reticinin bir estetik kaygtamas, sanat iin kullanlmas gereken en temel

lttr. yle ya bir kak reticisi, sanat kaygstamyorsa, amac yalnzca kan kak ileviniyerine getirmekse, o zaman ortaya sradan bir kakkar ve bununla yetinir. Oysa yalnzca bu ilev iin

bile ok farkl biimlerin ortaya kmas kanlmazdr.Bu farkll yapan nedir? nsan'n yetenei. Zatensanat da, bu yetenein balad ve bir nesnenin, eyinkullanma ilevinin bittii yerde balyor. Ve bu ilevin

zerine bindiriliyor. Burada belki sanat/zanaat ayrmakla gelebilir: Her ikisinin de k aynidir. Sanat vezanaat arasnda yaratc olma ve yinelenme ltlerikullanlabilir. Bu noktada u soru akla glebilir. Sanatyapt sanatsal ite yinelemeye dtnde sanatolmaktan kar m? Her yaptnda bir yenilik olmasgerekir mi? Dorusu bu ok can yakc bir soru. Evet

zanaat belirli bir tekniin renilmesinden sonrayinelenen eydir. Ancak kimse zanaat saylan alanlardayaratcln sfr olduunu syleyemez. Byle bir sav oalan tmyle donuklatrr. Ve de yaratcl yalnzca

belirli alanlarda var saymamza yol aar. Srekligelitirilen her ite yaratclk vardr.

Dorusu sanatn ne olduu algs tarih iinde ikikavram temelinde biimlenmitir. Bu kavramlardan ilki

5


6/56

benzetme ki zellikle resim sanat sz konusuedildiinde ok temel bir ileve sahiptir. kincisi de

yeniden dzenlemedir ki bu kavram iersine yenidenyorumlama, yaratma ve oyun kavramlaryerletirilebilir. Dorusu her bir kavramn da sanatanlama noktasnda farkllklar ierdiini sylemeliyim.rnein yaratma kavram nceleri benzetmeye dayalolarak anlalmtr. lkellerin bir sz, szc temsilettikleri kii ve nesnelerden ayrdedemedii bilinir. Ki

by ilemi aradaki fark grememe, iki farkl eyiayrtramamaya dayanr. Tpk bunun gibi dinlerdekiresim yasa da ayni anlaya yani temsil eden iletemsil edilen ayniliine dayanmaktadr. Bu konu tektanrl dinler tarihinde nemli bir yere sahiptir.Rnesansla sanat kendi varln hissetmi, kendiyorumunu retmeye balam. Yaratclnn ayrdnavarmtr. resimde her ey gene drtgene varr

diyen Czannea dayandrlan sapma sonras resimsanat yenilik adna bir yeniden dzenlemeyeynelmitir.

Uyumaz gibi grlebilecek bu deiimlerin, algfarkll bir yana yeniden dzenleme kavramnnda

buluturulabileceini sanyorum. Zira ikona resimleri

arasnda bile tam bir benzerlikten sz edilemeyeceinegre, sanat tpks izlenimi vermekten te zaten hepkendini var etmitir. Albrecht Drerin kendi

portrelerinde say gizli model almas bu bakmdanilgintir. unu anlatmaya alyorum: sanat aynisiniyaptn dnd an bile yeniden dzenleme szkonusudur. Zira varolana yeni bir biim verilmektedir.

Demek ki sanatn tanmnda, her eyden ncekullanlabilir olann zerine yerleen ikinci bir biim,

6


7/56

(estetik/poetik) varolu ifade edilmelidir. Yanireticisinin znelliini (yaratcln) tamaldr.

yleyse sanat, varolan en az iki geden yararlanarak yeni bir dzg oluturmaktr denebilir. Burada ikigenin altn zellikle iziyorum. Zira tek geli sanatolmaz. Yine kak rneini ele alrsak tahta, metal vbgelerden birini oluturur. Kullanmsal biimiyle kakikinci geyi oluturur. Sanatnn ona ykleyeceisanatsal biim de baka bir geyi oluturmaktadr.

Kullanmsal biim aradan kp salt sanatsal amal birformdan sz etmek olas olduuna gre en az iki ge,sanatn varl iin n-kouldur. ge kavram yalnzca

bu rnekte olduu gibi genel olarak deil de rnn paralanabilir, blnebilir, boumlanabilir,ayrtrlabilir birimleri iin de kullanlabilir. Bir de

burada iki ayr dzgy net olarak aa karmalyz:kullanmsal dzg, sanatsal dzg. Bu ikinci dzg,

dnyay yeniden, znel, kendine gre dzenlemedir.Kendini nesneye katmaktr. Yeniden yorumlamadr.Bakalarna yeni bir bak as sunmadr. Elbette

bunlar ok iddial grnebilir. Ama sanatn en yaln biiminde bile bir seme ve yeniden dzenlemeilemleri yer alr. Toparlarsam ve elden geldiinceindirgeyerek sylersem, sanat, seme ve yeniden

dzenleme ilemlerinden gelen bir sonutur. Ve herzaman en azndan ikinci bir dzgleme ierir.

2. Edebiyat olan/olmayan:Yksel Baypnar, somut iiri tantt yazsndaedebiyat'n artk snrlandrlamazln yle ifade

ediyor: "Gemi yzyllarda edebiyat deerlendirmesinde estetik, sanatsal ifade gc, biim

7


8/56

ve ierik belirleyici kriterler olarak kabul edilmesinekarn, modern edebiyat bilimi bu kayglardan uzak

"her trl szl ve yazl dil rnne" edebiyatdamgasn ekinmeden vurmakta ve geni anlamda biryemek tarifi veya telefon rehberini bile edebiyat rnolarak nitelendirebilmektedir!"(1). Evet gerekten dende gelen kimi yazarlarca baz sradan btnlkler

bayapt olarak adlandrlm ya da baz listeler hattafaturalar iirsel bulunmutur. Ancak bu herkese

benimsenecek bir anlay, bir kabul olmaktan ok,herhangi bir yazarn znel bak ve grdr. Vegerekten de biliyoruz ki kimi edebiyat tarihlerindetarihsel ve sylevsel yazlar da yer almaktadr. Budurumu Sheyla Bayrav yle aar: "edebiyatnedebiyat d metinlerden snrlanmas hi bir zamankesin ve inandrc olmamtr. Yazarla zenmeyen,

yazar saylabileceklerini akllarndan geirmeyen

tarihiler, filozoflar, din adamlar edebiyattarihlerinde yer almlardr: Aziz Augustinus, Kardinalde Retz, Pascal, Saint-Simon vb"(2). Sheyla Bayrav

bu durumu sorunsal olarak grr. Oysa galiba aslsorun bu durumu kabul etmek ya da etmemektedir. Ziradeerlendirmesiz, tanmsz bir ulamlandrmanngetirdii, bir karmaklktan baka nedir ki? Hem sonra

byle bir deerlendirmenin, dnemin edebiyat rnneyansyaca da kesindir. unu sylemeye alyorum:

bu tr edebiyat tarihleri, tarihsel eletirinin,gelenekselin iindedir.Sheyla Bayrav edebiyat komu alanlardan ayrmaabalarndaki nerileri yle sralar (3):

8


9/56

a) letilenin yokluu: Sheyla Bayrav bu yaklamlailgili Michel Butor'un Roman zerine Denemeler adl

kitabn, Michel Arriv'nin, bir yazsn kaynak gsterir(ama bu yaznn adn vermez). Mehmet Rifat buzellii gnderilen'in yokluu olarak ifade eder. nceiletilen ya da gnderilen zerinde durmak gerekir.letilen ya da gnderilen [ben de gnderilen teriminiyeliyorum]. Gnderge, gnderen, gnderilen[rfrence-rfrent-rfr]. Bu l terimi Saussure'n

gsterge-gsteren-gsterilen terimleri rneinebakml ama farkl ele almak gerekir. Elma szchem bir gnderge hem de bir gstergenin parasdr.Yani hem bir gsteren hem de bir gnderen'dir. Elmanesnesi gnderilen, Saussure'e gre bu szcnkendisi deil sesel imgesi (image acoustique)gsterilendir. Gnderilen'in yokluunu edebiyatn birzellii sayan anlaya gre edebiyat rn, kesin bir

gereklie dayansa bile, bu gereklii yenidendzenledii, yeniden tasarmlad, yorumlad iinartk belirli bir olay ya da olguya dayandrlamaz.Yani iaret ettii birebir anlatt bir olay ya da olguyoktur. yle ya, gerek bir olay olduu gibi anlatsa,eer sradan bir olay ise: haber, nemli bir olay ise:tarih olur. Olgu konusunda da herhangi bir olguyu

olduu gibi anlatmas, kendisinden hi bir eykatmadan, kendi dzenledii bir dnya iineyerletirmeden anlatmas da bilimseli oluturacaktr.

Aslnda bu yaklam pek de yeni deildir. Paul Valryve R. Jakobson, yaptn kendine dnk, kendisi iinolduunu ifade etmilerdir. Bazlar buna edebiyatn

kurmaca, yapntsal zellii demilerdir. Elbette buedebiyat olan tarihten, gazete haberinden, telefon

9


10/56

rehberinden vb ayrc bir nitelik. Ama yerinde birsaptama olmasna karn soruna gerek asndan

yaklald iin, yani edebiyat olmayan ne karld,asl bak as yapld iin baka terimlere gerek vardiye dnyorum. Evet bu zellik ilk baktaedebiyatn yadsnamayacak bir zellii gibi duruyor.Ama dikkatle bakldnda gnderileni olmayan pekok szck ya da yalan olay ve/ya durum uydurulabilir.Bunlar edebiyat saylamayacana gre bu edebiyatn

temel bir zellii deildir.b) Kapallk: Bayrav kapalln iki biimini sergiler.Birincisi, bir yapta artk bir ey eklenememesi, sonszn sylenmi olmasdr. yani. yazarn son noktaykoydum bitti demesidir. "lmle biten bir trajedide,bir romanda ykye bir ey eklenemez. Ancak hayattakalanlarn yaantlar anlatlabilir. O da yeni bir yapt

olur"(4). Sheyla Bayrav, Tarzan ve Binbir GeceMasallarn, birbiri ardna eklenmeye rnek gsterir.Ama birinde ykler sraya dizilmitir brnde birereve vardr ona gre. Bu tr kapalla Karagzoyunundaki bitirme tekerlemesini, baz iirlerde airinadn sonda anmasn rnek gsterir. kinci tipkapallkta ise "metnin kendi i yapsnda, kurgusunda,

ayrntlarn birbirlerine balanmasnda, blmlerinuyumas"(5) sz konusudur. Ancak bu kavramerevesinde Bayrav metinler-aras etkileime dedikkat eker.

Mehmet Rifat kitabnda bu kapallk konusunu dahasistemli biimde sunmu. Ama bu zellie "yaznsal

betiin kapall ya da akl" adn vermi. Ve ikiyeayrm "anlatnn kapall", "sylev'in kapall"

10


11/56

a) anlatnn kapall: nce 'anlat'nn tanmn verir:

"eitli eylem bildiren birimlerin (eyleyenler)arasndaki ilikilerden doan bir btndr"(6). Bu birimler "yaptn olgular zincirini oluturan birimlerdir". Mehmet Rifat anlatnn kapalln biryaptn, "bitimli yklem"le son bulmas olarak aklarve bitimli birtimsiz yklemleri rnekler. "varmak,lmek, bulmak yklemleri bitimlidir, 'yrmek,

aramak, aratrmak vb bitimsizdir ve "anlatya aklkkazandrrr" (7).

b) sylevin kapall: 'Sylev'in tanmn da yleverir: "betikteki dil birimlerinin (szsel, yapsal,

szdizimsel) birbirine eklenmesiyle oluan biimseldzeydir"(8), sylevin tamamlan yeni birimlerleoalnn son bulmas demektir. rnek olarak da

Karagz oyunlarndaki

yktn perdeyi eyledin virangidip sahibine haber vereyim heman

dizelerinin, halk ozanlarnn kouklarn, kaside, gazel,sone'lerdeki bitileri gsterir. Ancak bu konuyu yle

bitirir: "Ancak, sylev ve anlat dzeyindeki kapallk sorunu ayni zamanda aklk vb gibi sorunlarberaberinde getirdii iin, bir betiin yaznsalln

yalnzca kapallk niteliiyle belirtmek olanakszdr"(9). Hereyden nce ak yaptlar da edebiyat yaptolabildiine gre bunu edebiyatn bir zellii olarakalmak yanl olur. Olsa olsa edebiyat yaptlarn bu

adan snflandrabilirsiniz, o kadar. Ve bu, edebiyatanlamamz konusunda bize yalnzca yzeysel bilgiler

11


12/56

vermekten teye gidemez. Hatta edebiyatn znanlamamz gletirir.

c)retim: Mehmet Rifat, bu zellii "retimsellik yada yaratclk" olarak sunar. GEREK YAZARYAPIT TOPLUM arasnda bir dei toku evrimiolduunu "bir yandan rerken bir yandan datketil"diini belirtir. Ve "bir yaznsal yaptta iki ynl

bir retim"in sz konusu olduunu syler:

a) "yazarn belli dilsel kurallar erevesinde kalarakgerekletirdii retim (edinim dzeyinde)"b) "bu dilsel kurallarn deiiklie uratlmasylagerekleen retim (kullanm dzeyinde)"(10).

Mehmet Rifat bunu edebiyatn "en geerli zellii"sayar ve yle aar: retimsellik = Yaratclk =oulanlamllk.

Sheyla Bayrav ise bu retimi metinleraras retimolarak ele alr."Edebiyat retimdir, nk yeni yaptlar yaratr"(11).Bir metin, baka metinlerle ilikiden doar. Metninvaroluu baka metinlere dayanr. Dolaysyla metinvarln baka metinlere borludur. Ancak bu borlu

olma yalnzca geici bir borluluk deildir. Biredebiyat metni, baka sesleri, baka metinleri de iinde

barndrr. Dolaysyla bir edebiyat metinleri geleneioluur. Her ne kadar birbirlerine kar da olsalar

birbirlerine eklemlenirler. Bayrav bu balk altndaBakhtine'in monologique/dialogique ve Kristeva'nngno-texte/ phno-texte terimlerine yer verir:

12


13/56

"Ortamn, dnemin kabul ettii lt, inan ve ilkelereuyan, onlar srdren yazlar monologique'tir.

ounluun benimsedii tutum ve davranlar rf veinanlar aan, onlara kar kan yazlar isedialogique'tir"(12).

"Bir dnem yazarlarnn zellikleri arasnda grlenortak yanlardan ve edebiyat d kltr akmlarndanoluup an grnmn yanstan bir "retici-metin"

ile bu retici metne katkda bulunan ya da tepkigsteren birey yapt, yani "olay-metin"(13).

retim?! Bilimsel yazlar da birbirlerinden remezmi?. Onlar da m edebiyat sayacaz?

d) Metinleraras zellikler: Bir metin, alntlarmozaidir yani bir baka metnin dnmdr diyen

Mehmet Rifat, tmce rneinden kalkarak metnin baka metinlerle alnt yoluyla, aprazlanarak bakaanlamlar kazandn, metinsel uzamn boyutlarnngenilediini ifade eder. Ve bir metindeki boyutllar,1- Yazy oluturan konu (ya da birey)2- Yazy oluturan kii3- Yazya dtan giren eler olarak sralar (14).

Grld gibi dtan giren geler yani brmetinlerden alnanlar, metnin bir boyutunuoluturmaktadr. Bir metnin boyutlarndan szedilecekse ister istemez Tahsin Ycelin, AnlatYerlemlerinde ele ald: zaman, uzam boyutlar daele alnmal Tahsin Ycel bunlara metnin yerlemleri

(koordinatlar) der-. Belki bu metinler aras zelliklerbir metnin metinselleme srecinde (uzamsal boyutta)

13


14/56

birimlerin birbirlerine balanmlar konusunda elealnabilecek bir ayrnt olarak kacaktr karmza.

Hem sonra acaba gndelik kullandmz dilde hi biralntya yer yok mu? Diyeceim bu zellik de ancakmetinleri snflandrken bir bak as olarak, birbirinegre sralayabileceimiz baka bir eksen olabilir. Amaedebiyat olan ile olmayan ayracak bir zellik, helehele yetkin bir zellik olmaktan uzaktr.

e) Okunabilme: Bir metnin kendi dnemindeanlalmayp daha sonraki dnemlerde okuyucubulmas arasnda iliki kurularak, metnin okunabilmeyeteneinden sz edilmektedir. Ancak bunun tmdenmetnin kendisine bal bir zellik olduu sylenemez.Zira bugn bile medya pek ok deersiz rn kitlelereyayabilmekte ve benimsetebilmektedir. Dolaysyla bu,o metinden yararlanacak kii(ler)in de ilgisine bal bir

eydir. Metnin yalnzca kendi deerinin yllar sonraortaya kacan dnmek romantik bir safdillikten

baka bir ey deildir. Eer birileri bir eyin deerinisonradan teslim etmilerse, bu, ya tmden raslantsal

bir durumdur ya da karla ilintilidir.

f) oul anlam ya da yananlamlar: Mehmet Rifat,

yan-anlamlar edebiyat metnini oluturan zelliklerdenbiri olarak grrr. Ve bunu oul anlamla denkletirir.Bu konuda Todorov'dan gr aktarr. Doal dillerinst aamas olan edebiyat metni yani "bitimsiz dildizgesi, eitli nesne ve kavramlarn birbirleriylekurduklar sonsuz ilikiler sonucu tek anlam snrnkolaylkla aarak oul anlama ular" (15).

14


15/56

Burada her eyden nce karmza bir anlam sorunukmaktadr. Anlam nedir? Hangi anlamsal yaklama

gre oul anlamdan sz edilmektedir? Anlam'nsnrlar nelerdir? Bu sorular yantlandka edebiyatolan ve olmayan metinle anlam ilikisi daha net ortayakabilir. Dolaysyla bir anlam-bilimsel ve gsterge-

bilimsel aratrmalarn destei olmadan byle birzellii netletirmek doru olmaz. Zira gndelik dildede yan-anlamlar sfr noktasnda deildir. Kald ki bu

yan anlam (connatation) sorunu benim tartmayaatm bir konudur (Bakn: Edimsel Anlam & FazlHsn Dalarca iiri; Fazl Hsn Dalarca; KltrBakanl kitab iinde ve iiri zlyorum; say 34iinde).

Ve doal olarak tek-anlamllk/ok-anlamllk ya daayni anlamda olmasa bile tekil okuma/ oul okuma

tartmalar aklmza geliyor. Bence tmden bak veteknikle ilgili sorun. Dolaysyla edebiyat olanayrmaktan uzak.

Sheyla Bayrav bunu dil zellii olarak belirtir.ncelikle edebiyat alt-dzg (o, "alt-kota" (sous-code)diyor) olarak grenlerin bulunduunu, ancak bu

grn artk sakat bulunduunu syler. Ve yleeletirir:

"Edebiyat dili aksine ortak dilin geici zorlanmaolaslklarndan yararlanmay en geni lde arayan,bu yoldan sonsuz biimler, dzenler bulduu iin de

snrl bir kota saylamayacak (oysa bir kota zorunlu

snrldr) bir dizgedir"(16).

15


16/56

Daha sonra edebiyatn, hem ortak bir dili hem de yan-anlamlar yansttn ifade eder. Ama gerekten

edebiyatla dil ilikisini aka belirlemez.

Sheyla Bayrav, yapt sralamalardan sonra,edebiyat'n dolaysyla sanatn temel ve deimezzelliinin "dndrmesi" ve "mutluluk vermesi"olduunu syler (17). Zaten yaznn sonras da S.Bayrav'n, edebiyat olan ile olmayan ayrma gibi bir

kaygs olmadn yalnzca alanla ilintili gelimelerisergileme abas iinde olduunu anlarz.

g) nsan asndan yazlm bir yaz olmas: NermiUygur, nsan Asndan Edebiyat adl kitabnda"edebiyat yazsn edebiyat yazs klan ey"in insanasndan yazlm bir yaz olduunu syler (18). Onagre bilgisel ierik de, szcklerin seimi de, slup da

edebiyat belirler ama edebiyatn zelliini iyiceyanstmada yetersiz kalr.

nsan iindir edebiyat; insandr edebiyat yaptnokuyan, anlayan, verimlendiren; insana sunulmuturedebiyat, insandr edebiyat deerlendiren (...) Trkonusu, deeri ne olursa olsun her edebiyat yapt

insan asndan yazlmtr.

Bilim yazlar ise kiisiz yazlardr. Konuucu diye biriyoktur ortada. Fiillerinde de belirli kii ekleri yoktur.

"Hemen hemen hi bir ey renmiyoruz yazdankonuann kimlii zerine. Hi kimse ie karmadan

nesneler dile geliyor sanki (...) Dile getirdii ey, bilgiierii, amac ne olursa olsun konuucu insandan

16


17/56

yoksun bir yazdr bilim yazs. nsan as neredeysekalkmtr byle yazda: Hereit duyguyla,

duygusallkla, karla, sevgi ve deerlemeyle ilgisinikesmi gibidir bu yazlar (...) Bildirdiine kendisinikatmayan, nesnenin yapsna katkdan kanan, yantutmayan bir yazarn yazsdr bilim yazs (19)

Ve yle kesinler:

"edebiyat-olmayan tm yazlarn balca zellii,konuan insann bu yazlarn dnda kalmas gerei.(..) Konuucusu olmayan, konuucusunu kapsamayanbir edebiyat yazs tasarlanamaz"(20).

Byle bir tanm edebiyatn insanc, insancl yannznel bir biimde vurgulamaktadr. Ama edebiyat olanaklamaktan uzak olduu aktr. Zira yine insana

sunulan, insan iin olan ve anlatc znelliini,yanlln tayan anlat, tarih yazlarn da edebiyatm sayacaz?

Edebiyat olan, van Fonagy'nin dil ile ilgili biryaklamndan yola karak tanmlamak istiyorum.Klasik iletiim izelgesinde bir kaynak (ileti sunan

kii), bir dzgleme, bir dzg ve bir dzg kanal birde zg ve alc bulunur. Yani kii, dzgsn birkanal aracyla sunar, alc da bunu zgler. . Fonagy(La Vive Voix adl kitabnda) ise szel iletiimde dild, bedensel ifadeyi de ikinci bir dzgleme olarakgrrr. Bylece onun szel iletiim izelgesinde,

birinci ve ikinci dzglemeler bulunur (bunlardan biri

dilsel br dil-d dzglemelerdir). letiimin

17


18/56

salkl yrmesi iin alc iki ayr dzgy de anlamak(zglemek) zorundadr.

Her eyden nce edebiyat dile dayal bir sanattr.Sanat'n seme ve yeniden dzenleme niteliklerini

barndrr. Bir heykelcilikten, bir mimariden, birdekorasyondan, resimden ncelikle malzemesiyleayrlr. Edebiyat, tiyatrodan (oyun metninikasdetmiyorum), baleden, opera vb den de dzgleme

biimleri ve ve bu dzgleme biimlerinineitlenmeleriyle ayrlr.

Peki edebiyat olmayan, edebiyat olan bir metindennasl ayrlr? Elbette yalnzca dzgleme biimleriyle.Edebiyatn annda bir yarar gzetmedii; bir kak, birtabak vb gibi kullanmalk bir ilevi olmadsylenmitir. Oysa edebiyat da dil malzemesinden

yaralandna gre mutlaka bir kullanmalk, bir iletiimyararndan sz edilmesi kanlmazdr. Zaten bunusavlayanlar da edebiyatn yararnn, annda bir yarardeil uzun bir srece bal yarar olduunu ve bunu nekarmak iin edebiyatn, yararc olmadn sylerler.Her malzeme yararl ve yararc olduuna gre bumalzemeye verilen biim (hem biim hem ierik

bakmndan) edebiyat yapar ite. Edebiyat ncelikleifadesini kii, zaman, uzam ve olay yerlemlerine gretasarmlar ya da yazma srecinde bu yerlemlere grekurar. Bu, makro dzgleme biimlerinin yer alddzeydir. ster bilinli, ister kendiliinden ortayaksn bir kurgulama, bir yap vardr. Bu, ifadeye,metne bir btnleme olarak yansrken ayni zamanda

d dnyann yeniden dzenlenmesidir de. Dolaysylahem semeyi hem de yeniden dzenlemeyi ierir.

18


19/56

Edebiyat olmayanda bu seme ve yeniden dzenlemeyer almaz. Bir listedeki eitli sralamalar da bir

dzenlemedir. Ancak daha nce sanat konusunda da belirttim. Allm, ablonlam dzenlemeler,znellii yanstmad iin edebiyat d ilemlerdir.yleyse edebiyat; dilsel, znel bir seme ve yenidendzenleme sanat olarak belirginlemekte. Yenidendzenlemenin iinde makro ve mikro dzgler szkonusudur. Mikro dzgler metin-ii szck

birleimleri ve dolaysyla ortaya kacak anlameitlilikleridir.

Edebiyat olan tanmlamaya kalkarsam, sze dayalznel bir seme ve yeniden dzenleme iemleriniieren greli izgisel bir anlatmdr, diyebilirim. Szedayal olmas onu szel olmayan sanatlardan ayrr.Seme ve yeniden dzenleme ilemleri ise tm

sanatlarda ortak bir zelliktir. Ve ayni zamandaedebiyat olmayan ama szel olanlardan da ayrr.izgisel anlatm zellii ise edebiyat iirden ayrr.Zira iir, edebiyatla sanat ortak biletireninde buluur,ve edebiyat gibi o da szeldir ama en az br sanatlarkadar edebiyata uzaktr. Edebiyattan ayr bir alandr.

3. iirin Tanmna Doruiir Olan/olmayan ayrmna girmeden nce somut iirebakalm.

SOMUT R:Somut iir terimini ilk kez 1953 ylnda yvindFahlstrm (isveli bir aratrmac) bir bildiride

kullanm. Ve musikiyle balant kurmu. Gnmze

19


20/56

ulaan somut iir gelimelerinin gerek balangc iseFransa'ya, ellili yllarn balarna uzanr.

SOMUT IIRIN NCLERI:Stphane Mallarm:Somut iirciler kendilerine milat olarak Mallarm'nin

Zar At (Un Coup de Ds) adl iirini almaktadrlar.Mallarm'nin bu iiri zerine izlenimsel bir betimlemeyle:

"1897 ylnda, Cosmopolis dergisi, tuhaf, allmadkbir yapt yaynlad. Yirmi sayfa iindeki 700 szckberrak bir gkyznde karanlk takmyldzlar gibidizilmiti. Bask karakterleri de ok deiikti: romen,italik, byk, kk harf yazmlar gizemli bir alamuyarnca biraraya gelmi gibiydiler. Bazen tek bir

szck beyaz bir sayfada (tek bana duruyor), bazen

satrlar bir frtnaya kaplm gibi skk, dank bir ekilde bir birini izliyordu. Tmceler ard yok gibi grnyordu, tpk bir delinin bantsz kendikendisiyle konumas gibi"(21).Jullia Kristeva bu iiri "Sz-dizim ve kompozisyon"

balkl yazsnda kabartma tmce sylemi, dinamiksz yitimi, izgisellii ama, belirsiz ile sonsuzun i ie

geirilmesi, ele geirilemeyenin yok edilmesi olarakokumaktadr (22).

Mallarm, kendisi, bu iir anlayn yleaklamaktadr:

"Her ey, bir duraksama olacaktr; her ey btnn

paralara ayrlmas, paralarn yer deitirmesi ve paralar arasndaki iliki olacaktr. Bunlarn tm,

20


21/56

ritmik btnsellie katkda bulunacak, o da iirinsessizliini getirecektir. iirin boluklarnda yaayan

sessizlik, her yapsal ge tarafndan kendinceaklanacaktr; anlamlandrlacaktr. Sessizlikte hibir ey olmann gizemi yani dnce, insann stnepatlayacaktr"(23).

Mallarm'nin bu iiri, biimsel olarak uzamsal altzeminde iiri ne karmadr. O bunu da,

a) sayfann kullanm (iir tek bir sayfaya bal olarakdeil de karlkl iki sayfada okunabilmektedir.Bylece uzam snrlarn zorlamaktadr),

b) deiik tipte harflerin kullanlmas,c) dizelerin konumlandrl,d) sayfa zerindeki beyazlklarn ilevselletirilmesiile gerekletirir.

e.e. cummings:Somut iircilerin kendilerine yakn bulduklar baka birair de e.e. cummings'tir: Bu airin baz iirlerinitrkeye kazandran Gven Turan onun zelliini,"garip harf ve bask dzenlemesi" yapmak konumadilinin ritmini yakalamak olarak belirler:

"btn o tek harfli dizeler ve garip dzenlemeler'tipografik 'cambazlklar adna deil, Amerikaningilizcesinin, halkn konuma dilindeki doal syleyiritmini yakalamak iin kullandn grrz"(24).

Augusto de Campos, e.e. cummings iin unlar yazar:

"Dnyazyla kontrapuantay minyatre uygular (..)Szc yaz birimi olmaktan karp biimsel, grsel,

21


22/56

sesil gelerini ortaya koyar. Szckleri srayla yineleyerek ya da sray tersine evirerek

kontrapuantaya dayal gerek bir goblen ii iler (..)bunlar balamadan bir araya getirmekle yldzl birgecenin yaratt etkiyi veren bir dn yaz kurmuolur.(..) Amerikal ozan, yldz ltsnn grnbakmndan simgesel bir edeerine ulamak amacylabyk harfi szck iinde devindirerek: parlak(paRlak, pArlak, Parlak, parLak) ya da kimi harflerin

yerine soru imi koyarak: yldz (yl???, yld??, yld?)nndeki izleksel sorunu daha byk bir inceliklezer (25).

iirin resimle ilinti kurmas konusunda akla gelebilecek baka bir ad da Guillaume Apollinaire'dir. AncakCampos bu aire scak bakmamaktadr. ncyneliler olarak da unlar sralanmaktadr: Futurisme

(Marinetti), Dadaclk, Sic (Albert-Birot), De Stijl(Theo van Doesburg), somut ncs tasarm (CarloBelloli), harfi iir "lettrisme" (I. Isou, R. Altman)

Somut iirin zellikleri, lkeleri, savlar:1. iirin kaynana dn: Somut iirciler; iirin enilkel biimine, kaynana dnn, somut iirle olaca

savndadrlar.

Bob Cobbing, "Duygusal patlama, gvdeden kansesler, bir de soluma: aln size ilkel trk", demektedir(26).Sten Hanson (isveli) da somut iiri "iirin yuvaya,kaynana dn, konuulan sze dilin tartmyla

havasna ayrca insan vcuduna, btn bunlardaki

22


23/56

trensel alkanlklara, byye yaklamas"(27), olarakgrmektedir.

2. iiri nesneletirmek: Somut iirciler iin iir birnesne olmaldr. iirsel metin yalnzca kendi kendininyerini tutar, kendini gsterir. Kendisinden baka bir eydeildir. Somut iirciler, iirin eyliini ne karmaksavndadrlar. iiri nesneye, eye indirgerler.Augusto de Campos: "somut iir, kendi iinde de ,

kendi bana da bir 'nesne'dir; dsal nesnelerin ya dazel duygularn bir yorumu ve onlarn bir yorumcusudeildir(28),Gomringer ve Fahlstrom'un sav da "iiri baklsn,kullanlsn diye yaplm bir nesne olarak dorudandoruya grlr klmak"tr (29).Siegfried Schimidt yaplann etkisini yledeerlendirir: "en aymaz okur bile szc szckolarak bir anlam-bir "nesne" olarak grmek zorundakalyor.

3. Biimcidir: Somut iirciler metin zerinde gezinenbak zgrletirebilmek iin grsellie yneldiler. Buda zorunlu olarak biimin ne kmasn getirdi.

Rosmarie Waldrop: "Coumcularn, ierii yap sayanrgensel biim anlayna, ieriin yapy, biimibelirlemesini ngren anlaya kar kyor, ierii

yap belirliyor: somut iirde anlatmclk deilbiimcilik ar basyor(30). Biim=ierik/ierik=biim

4. iiri oluturan gelerine karmak

23


24/56

a) yeni imgeler elde etmek iin dilsel geleriparalamak

b) szcn saydamlna son vermek: bir yaz iindeszckler izgisel olarak var olduklar ve bu biimdeokunduklar iin birbirlerine ulanrlar ve birbirlerinirterler ya da saydamlaarak grnmezleirler.

Rosemarie Waldrop: "Bildik biimler allagelmiortamlar iinde gze arpmaz, grnmez olur.

Szckleri pek grmeyiz, okur geeriz; diyeceim,dorudan doruya anlamlarna, ieriklerine bakarz.Somut iir -ho, her iir yle ya- ite bu saydamlakar kar"(31).

b1) Basm abarts (Basm iirleri, basm edimleri,Abece lekli izimler Hansjrg Mayer)

5. Verili dzene kar: Somut iir kendisinden ncekiiir anlayna her adan kar karken dilin getirdiiverili, hazr dzeni de reddetmek savndadr. Bunoktada Mondrian'n szn hatrlarmak konununanlalmas asndan nemlidir: "Dilin snrn amakiin onu bireysellikten kurtarmalyz. Szcnakln, metnin dengesini aramalyz. lksel olantm szel biimden syrlmaktr"(32).

Hasan Blent Kahraman bu sav yle eletirir: "somutiir, irsel yapnn kurulu/verili dzenini amak ister vebu araytan doarken, ikinci aamada kendi yapsnmeydana getiren dzenin belirleyici etkisiyleolumaktadr. Bylece bir yandan resimsel gereklieve almlanma boyutuna yaklarken, bir baka yandan

onunla arasna, batan beri getirdii ve iirolmasndan kaynaklanan snr koymaktadr. Bu

24


25/56

noktada, bir baka soru alabilir ve resimle,basm/yazm olgusu arasndaki iliki sorgulanabilir.

Denebilir ki, basm ilevi ve szck, eer herhangi birbiimde 'anlam' ierecekse, bu gene ncedenbelirlenmi bir dzenin kullanlmasndankaynaklanmaktadr. Ksacas, somut iir , tpk 'iir'

gibi anlam katn bozup yeniden oluturmayaalrken, gene bir dzenin iinden geerek varolabilmektedir (33).

6. Szdizimsel deitirimlere bavurarak ortayakabilecek arpc bileimleri sunmak: Brion Gysin(Tanca) 'I am that I am' gibi be szcklk birdeyimden, szdizimsel deiikliklerle 120 ye varandeiik biim, dolaysyla anlam tretiyor (nerme,soru, kuku, dnmce, deilleme, silme). Gysin iiranlayn da yle dile getiriyor: "Ozann ii

szckleri syleyilerin iinde zincire vurmak deil,onlar salvermek. Kim demi ozan dnmeli diye?Ozan dediin rmal, szckleri rtmal"(34).

7.Okuru retici, dinamik klmak: Somut iirciler'inbir sav da somut iir ile okuru zgrletirmek, okurlametin arasndaki ilikiyi glendirip bir yandan okuru

dinamikletirmek, bir yandan da iirigncelletirmektir. izgisel okumann okurudaralttn dnp onu metin uzamnda yolculuakarrlar. Soldan saa ya da sadan sola izgiselokuma; yerini bir yandan ayni anda birden ok

balang noktas seeneklerine ve yaratmna brakr:"Okur iire diledii yerden balayabilecek, kendi

kendisine bulduu (ya da okura kendisini'yazdran/okutan') bir dizi alglama aamasndan

25


26/56

geerek iirin iinden bir ka tane iir dahatretebilecektir. (..) 'ak yapt olmaktan kurtularak,

dorudan doruya kendi yapsal zelliklerinden, kendivarolusal zelliklerinden kaynaklanan bir ak yapta,bir ak ulu yapta dnmelidir"(35).

Sunduklar imgeler, imgelerin yapsna ilikin bilinlialgya yneliktir. Bylece bir yandan da okuru metninileyiine ekmeye, zihinseli somutlamaya

almaktadrlar. Schimidt'in aklamas yle:"grlr gerekliin duyumlanmasn bir yana itiparalarn (dil birimleri ile metin yaplarn) izleke

gelitirmeye ynelen, yanstmac olmayan, retici birsanat"(36).

8.Okuma sreci, hzl iletiim: izgisellikten kurtulanokuma, metin uzamna yaylarak ayni anda birden ok

eyi grme, topluca grebilme olanana kavuur.Dolaysyla okuma sreci daha ksa bir sredeyaplabilir. Ve metin-okur iletiimi de hzlanm olur.Gomringer somut iirin yalnln iletiim srecininhzlandrlmasna balar. Ve okuma sreci nesne-metinde nem kazanr. (Bu bir bakma teknolojikadaki hzl bir tempo iine sktrlm insana denk

dmektedir. Grselliin, medyatik gdleme sonucukstrlm insann bir gereksinimidir srat). MichelFano: "letiim iin srenin zorunlu olduu kesindiyelim; ne var, gnmzde srenin belli birdorultuda gelimeyi salayan nesne olarak

grlmedii de ortada (...) Joyce ile cummings, anndaanlamsal bir bttnle ulamakla, paralarndan biri

kavranarak yaptn tmyle anlalmas zorunluluunune srmekle, dizi kavram geince insann ister

26


27/56

istemez and biim ruhbilimi ilkelerini yapttayeniden ele geirmekle, sz geen kavramn yaznda

dourduu sonular ustalkla ortaya koydular"(37).

9. iirin resme tanmasna kardr:Gomringer ve Schimidt izimsel sanatn snrlarnzorlayan tipografik cambazlklara kardrlar. Buyzden de tura ve hat sanatn somut iir dndatutmaktadrlar. Ayni bak asndan Campos da,

Mallarm ve e.e. cummings'i olumlarken Apollinaire'idlar. Zira Guillaume Apollinaire izgiyi dardaniire tamaktadr. Szckleri resmin iine tad iinkendisine yakn bulmaz. "Apollinaire'in "izerken"katt incelik ile grsel "glmece"ye karn, bu tutum,hatlarn barndrabilecei dinlii, grsel varsllalp gtrr"(38).

10. Binitirme teknii: Somut iirin kullandtekniklerden biridir. Szcklerin szdizimsel yenidendzenlenileri yansra; harflerin, iaretlerin, imlerin,ifadelerin i ie geirilmesi; szn, iletiimin birbirizerine binitirlmesi somut iir tekniidir. Bu

binitirilmeyle ortaya kan yeni biim, gelerin kendiilerinde olmayan yeni bir anlamlandrmaya yol

aabilecei gibi iletiimsizliin ifadesi deolabilmektedir.

SOMUT R TPLER:1. Binitirimsel iir:Birbirinden farkl (iirsel) metinlerin birbiri zerine

binitirilmesiyle elde edilen iirdir. Bu tr iirlerde

metinsellerin kavaklarndan, rastlamlarndan ilgin

27


28/56

anlamlandrmalar beklenir. Ya da bir btnlk bakabir btnln iinde gizlenebilir.

ALDATILAN BR TCCAR KOCANINFKES

Bu pabular onun mu ha?japon ksele mi acaba

Bu don da onun ha!pamuklu mu acaba?

Bu saati o mu verdi?nerden bulmu acabaOnun oldun demek ha!

kaa ald acaba

Tark GNERSEL

Bu iirde koyu yazlan ifadelerle koyu yazlmayan

ifade kartl vardr. Bu kartlk ak ve gizli(iinden) konuma olarak okunabilir. Koyu karakterliyazm fkeyi ifade ederken, iinden konumalarmaddiyat bak yanstmaktadr. Bylece akifadelere gizli ifadeler bindirilmitir. iir bu iki ifade

biimi arasndaki dengeyi dengesizlii yanstmaktadr.Dengeyi yanstyor zira her iki ifade biimi de drder

dizedir. Dengesizlii yanstyor zira fke dili doalhaliyle akcdr, sreklidir. fke ifadelerinin arasnasoru ifadesi, yani dnmeyi yanstan bir ifadegirdiinde fkenin iddeti der. fke, fke olmaktankar. Ki burada fke drt kez kesintiye uramaktadr.Bu iirdeki fkede ortaya kan sapmayla paraya,maddi olana dknln, fke heyecann bile

doallndan kardn ileri srmektedir air. Veburada bu konumdakilerle alay iletmektedir.

28


29/56

2. Edimsel iir: Bu, binitirme ileminin sesel

malzemeyle yaplmasdr. Bu ad, Bernard Heidsieck'inkendi almalarna takt addr."Deiik metinlerin ya da ses yumaklarnn st stebindirilmesiyle 'ayr duyarlk katmanlarn uyarpayaa kaldrma'y baarr, ayrca ada yaamneitli ynlerini alayc, gldrc ya da aratrc

gzle ele alr. 'konuurken yaptmz el kol

devimlerini, kullandmz szckleri, bararlarmz sorgulamak. Bunlarn iyeliinikazanmak, olmad havaya uurmak. Bunlara anlamkazandrmak... yaamn soluunu, gizemini yeniden

yakalayarak teknokratlarn elindeki ileysel[=mekanik] dnyaya can vermek' amacn gden 'birtren, kuttren ya da baka bir olay'dr. Heidsieck'in

iirleri, 'kesilip eklenerek, stste konarak, sesin

abukluuyla, grlyle oynanarak' banttayaplyor"(39).

3. Grafik iir:Bir grafik biimini andran iir.

rnek 1:

dnmn iareti

1944 1945sava savasava savasava sava

sava savasava mays

29


30/56

savasava

savasavasavasavasava

ernst jandl ( iir-lik say: 18, 1995 iinde)

Bu iirde ikili bir ileti vardr. Savan bitiinin tarihi1945 mays olarak belirirken. 1944 ylnn tmaylarnn, 1945 ylnn ilk drt aynn ad savaolmutur. Yani insanlar bu aylarn gzelliiniyaayamamlarlardr. Siyasiler bu aylar sava

boyasna, kana bulamlardr. Bu aylarda yaam iptaletmilerdir. Ve belki de mays ayndan sonra braklan

boluun suskunluk, savan maddi ve zihinselykmlarnn zararnn srmesi olarakanlamlandrabiliriz. Bu balamda belki de iki grafikstunun biimi savata bir bacan yitirmi bir askeri,

bir sivil kiiyi resmediyordur.

rnek 2:

BEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN BENBEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN BENBEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN BENBEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN BENBEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN BENBEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN

BEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN BENBEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN

30


31/56

BEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN BEN sen

Josef Hirsal; Bencillik; Uurum Kitab iinde

4. Yldz (Constellation) iir:iirde dizenin egemenliinden kurtulup sayfa zerindedizeleme(me)yi bir takm yldz haline getirmek. Bu

bir bakma resim-iirin balangcdr. Gkteki takmyldzlaryla iirsel biimin buluturulmas bana

Thophile Gautier zerine yaptm lisans tezinihatrlatyor. Bu tez almamda Thophile Gautier'nin biim asndan, franszca ve yabanc szcklerle, birgecede parlayan yldzlar gibi bir iir oluturduu

benzetmesini yapmtm. Belki iir tarihine dikkatle bakldnda Thophile Gautier'nin somut iirkonusunda nemli bir dnm noktas olduugrlebilir. Somut iir tekniklerinden bazsn

kullandn dndm Behet Necatigil de byle birne karmann, parlty vermenin ardndadr:"Szcklerin aralarn atm, szcklerden deiikkombinezonlarda baka baka anlam dizilerikarmay denedim. Bir deniz fenerinin tek odaktan

yayd ve nesnenin trl yanlarn, grnmlerinigsteren n demetleri gibiydi bunlar"(40). Bu konuda

nemli bir rnek olan Mallarm'nin Zar Atm iiriuzun olduu iin bir rnek olsun diye yle bir eyyazlabilir:

EGO s sesEG sisE s e x en ss

EY e y sixEyi go siz

31


32/56

Mustafa DURAK: SpeREGOsZ

6. Yaz-biimsel iir (tipogram):Harflerin, yaz biimlerinin deitirilmesiyle farkl birgrnt, derinlik kazanan iirsel btnlk.

ey derkenarn krgn muskas: z

dndmkrlmaz ki elindeki akkor su:

Teki ektiim her kipte ektiin tetikbizindir, sizimdir, onlarm,makas.

Enis BATUR

7. Resim-iir (pictogram):iirdeki harf, hece, szck ya da szcklerleoluturulmu biim, ieriin resmini verir.

rnek 1:

DUVAR:HHHHHHHHHHHHHHHHHHH

DUVARDAN ATLAYAN KOYUNLAR:M

MHHHHHHHHHHHHHHHHHHH M

32


33/56

M M

Gkhan TOK (zlek say: 8 iinde)

rnek 2:menapoz

belki de sarn bir dudakykacak inat menapoz duvarn

slak salar anlarla ykanmpck bornozuyla uzand yatandao mein kamsyla gelse de zamanszan dam deil d d

a am m

l la a vicdan

Fergun ZELL (zlek say: 19 iinde)

rnek 3:

KADINLAR

hangisine dokunsama y o

d rl

Erhan KUZHAN (zlek say : 23/24 iinde)

rnek 4:

33


34/56

"SSSSSEEEEENNNNN"

Mehmet Sarsmaz (Bir Yeni Biem say: 35 iinde)

Mehmet Sarsmaz'n iiri, bir haykrn, bir ln, yada bir uzun sesleniin resmedilii gibidir. fade balameksikliinden dolay anlamsal iki uta yorumlanabilir:olumlama ve olumsuzlama. sevgi ve yaknma. Seningnderileni ben dnda bir kii olabilecei gibi ben

dndakileri temsil eden baka/s da olabilir. Elbette harfin beer kez yazlm olmas da seslenmedekises gelerini eitleme dolaysyla uzatmdaki(yinelemedeki say) olarak bir ritim, denge kaygsndansz edilebilir.

rnek 5:

Hseyin Alemdar'n "Ten ksiri" iiri vagina biimindedizilmitir:

TEN KSR

yen kasndan

azm oramatatlandran szanviner erguvan

slak rengitenslak lk

kadn akkokusu svs

ldm

34


35/56

fesleenieisafl

!!!bekaret1992

Hseyin ALEMDAR (Yeni Biem say 14 iinde)

rnek 6:

susku susku suskususku susku suskususku suskususku susku suskususku susku susku

Eugen Gomringer ( Uurum Kitab iinde)

Bu rnekte ise suskunluun, sessizliin resmi sayfann beyazndan ve belki de suskunun grltsndenyararlanlarak izilmitir. Bu rnek baka tip somutiirlerin kavanda yer alr. rnein burgasal(anaphorique) iir tipinin de rnei olarak alnabilir.

rnek 7:szcklerszcklerszcklerszcklerszcklerszckler

szcklerszckler

35


36/56

ben szckler senben ben szckler sen sen

ben ben szckler sen senben ben szckler sen senben ben szckler sen sen

ben ben szckler sen sen ben ben szckler sen sen

Vaclav HAVEL (Gndoan Edebiyat say 5 iinde)

Bu iir iki trl okunabilir. Szckler ben ve senarasnda bir engel duvar olutururlar. Ben ile seniayrrlar. Ya da ben ile sen birliktelii sz tavanavurdurmaktadr, zira oluturulmu resim bir fskiyeolarak grlebilir. Sonuta szckler birletirir veayrr.

Bu tip iirin baz rneklerinde ok daha ileri gidilerekizgi-bulmacaya varlr. Ian Hamilto Finlay'in'Seurat'ya sayg's her hangi bir resmin ortaya kmasiin birletirelecek saylar ieren bulmaca gibidir.Hasan Blent Kahraman konuyla ilgili yazsnda buiiri yle amlar:

a) Seurat'nn yaptn, yani noktalar biraraya getirmeabas

b) iiri okuyan da iine ekerek bir ok "anlam veilev" katman oluacaktr

Dolaysyla "Bir yanda, Seurat'nn bir gstereniolarak, gerekten de gsterenin tekil olmadn

vurgulayacaktr. Arkasndan, Seurat'nn yaptnirdeleyerek gerekliin saf olmadn belirleyecektir.

36


37/56

iiri okurunun oluturmasn isterken, izleyenin hembir iirsel gereklik oluturmasna n ayak olacak,

hem bir iir okumasn salayacak, hem de birresimsel dille onu ili- dl edecektir. Bu durmda,somut iirin, tpk bilinen anlamyla iirin yapt gibi,szcn verili/kurulu dzenin bir uzants olduundan sz edilemez." dedikten sonra "somut iirin ancakkendi gerekliiyle ele alndnda anlam kazanan bir'nen' olduunun somut rnei"(41) ve kbizmin

yaptnn baka bir boyutta yaplmas olarakdeerlendirir.

8. Burgasal iir:iir iinde yer alan szckler birbiri iinde birbirlerinegeri dnerek ilerler ya da bir btn olutururlar. Burneklerin heykel ya da mimari ile ilikisi brlerinegre daha belirgindir.

rnek 1:olumsuz eytiim 1

hayr iinde evethayr iinde evet iinde hayrhayr iinde evet iinde hayr iinde evet

hayr iinde evet iinde hayr iinde evet iinde hayrhayr iinde evet iinde hayr iinde evet iinde hayriinde evethayr iinde evet iinde hayr iinde evet iinde hayriinde evet iinde hayr

Helmut Heissenbttel (Uurum Kitab iinde)

37


38/56

Ve imdilik somut iir konusunu De Campos'tan biralntyla kapatabiliriz:

"Olanca eitliliiyle somut iir, bireysel zgrln,dardan buyuran her trl yetkenin kkne kibrit suyudklmesi gereinin, toplumda bakalaryla ortaklaa

yaayan bir canl olarak insann, dirimsel bir etkinlikolarak iletiimin, baka deyile, iinde yaadmz bubrokratik-teknokratik ada kiiolunun kafasndanhi karmamas gereken nesnelerin altn iziyor"(

42).iir olan/olmayan:Gndelik yaammzda iire dayal benzetmelerde"iir" niteleyeni, "ok gzel"in yerine geer.Dolaysyla poetik, estetik duygulanmn en unoktasn oluturur: "iir gibi konutun!", "iir gibikadn!" vb rneklerinde olduu gibi iir, znel olarak

ulalabilecek en gzeli anlatr. Dolaysyla iir, belkiher alanda en gzelin gstergesidir. Ancak gzelinkendine dayanak setii malzemeye gre alt alanlaraayrlageldiini biliyoruz: nesne-malzeme heykeli,izgi-malzeme deseni, renk-malzeme resmi, dil-dses-malzeme mzii, dilsel ses-malzeme iiri verir.Burada dilsel malzeme ile dil d sesel malzemenin

birlikteliinden oluan trk, ark vb adlarla ortayakan biimleri mziksel ile iirselin karm saymakgerekir. Ve bu karm ne denli olumlu olursa olsunhem iiri hem de mzii gerileten biimlerdir. Vetmden kullanmsaldr. Bu tr etkinlikler mzikte ya daiirde varlacak u noktalarn genele ulatrlmas ya daortalamaya sunulmasdr. Dolaysyla katksz iir,

dilsel ses malzemesiyle oluturulur. Ancak dilselmalzeme ile baka bireimler de ortaya ktna gre

38


39/56

iiri br btnlklerden nasl ayracaz. Necla Aytr,iir Dili adl yazsnda "Dilbilime baklrsa iir dili

yle dursun, yazn dili diye bir ey yoktur", der (43)ve gereke olarak da kendine zg biemi veszckleri olmadnn ileri srldn ifade eder.Elbette bunu dilbilimin bir suu olarak gstermekyanl olur. Zira biliyoruz ki dilbilimde doal dilindnda baka dillerden de sz edildii bir gerektir.zellikle franszcadaki "langue" ve "langage"

terimlerinin bu tr ayrmlarda ie yaradn biliyoruz.ieklerin dili, sinema dili, beden dili, iaret dili vb.Burada iir dilinden sz etmeye kalktmzda donuk

bak asndan apayr bir dzg biimi farkl gstergedizisi ve dizgesi bekleniyor. Oysa ayni malzemeyle

birden ok dzg kurabilmek olasdr. te yazn ve iiralannda gerekletirilen de budur. Ayni malzemeyle

birden ok dzg oluturulmas iiri yapar.

Burada bir ayra ap iir ncesi oluum ya daoluturumlardan sz edilebilir. Bir ya da bir ka szckve/ya hi sze dklmemi bir durumsal birleimairde yakalanm bir iir etkisi yaratr. Ancak, bu szedklmemi ham biim iir ncesi iirsi biimdir.

Tanm: iir, izgisel ve de izgisel olmayandzglerin ayni yerde birletirilmesidir.

Kaynaklar ve notlar:(1) Yksel Baypnar; Tuhaf Bir iir Anlay- Somutiir; Gndoan Edebiyat say. 5; 1993 iinde (s: 65)(2) Sheyla Bayrav; Dilbilim ve Edebiyat Eletirisi;

Dilbilim 1; 1976 iinde (s: 47)

39


40/56

(3) Daha sonra Mehmet Rifat da "Yaznsal Betikstne Aratrmalar" adl kitabnda edebiyatn bu

zelliklerine yer verir. (bkz: Mehmet Rifat; Yaznsalbetik stne Aratrmalar; Hilal matbaaclk; istanbul;1976)(4) Sheyla Bayrav; ayni yaz; (s: 48-49)(5) Sheyla Bayrav; ay; (s: 49)(6) Mehmet Rifat; Yaznsal betik stne Aratrmalar;Hilal matbaaclk; istanbul; 1976 ( s: 20)

(7) Mehmet Rifat; Ayni kitap (s. 20-21)(8) Ayni yazar, ayni kitap; (s:20)(9) Ay; ak; (s: 22)(10) Ay; ak; (s. 24-25)(11) Sheyla Bayrav; ay; (s: 49)(12) Sheyla Bayrav; ay; (s: 50)(13) Sheyla Bayrav; ay; (s: 51)(14) Mehmet Rifat; ayni kitap; (s: 25-26)

(15) Ay; ak; (s:23)(16) Sheyla Bayrav; ay; (s: 52)(17) Ayni yazar; ayni yaz; ayni sayfa(18) Nermi Uygur; nsan Asndan Edebiyat; stanbulniversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar; stanbul;1969(19) Ay; ak; (s:13)

(20) Ay; ak; (s:14)(21) Guy Michaud; Mallarm, L'homme et L'oeuvre;Hatier- Bovin; Paris; 1953; s: 169,70)(22) Julia Kristeva; La Rvolution du LangagePotique; Seuil Points; Paris; 1974)(23) alntlayan: Hasan Blent Kahraman; Ut PicturaPoesis; Sanat Dnyamz say: 51 iinde s: 46)

40


41/56

(24) Gven Turan; Duygulu ve Bozguncu: e.e.cummings; Dn ve Bugn eviri 1; BFS yaynlar;

stanbul; 1985 s: 64)(25) Augusto de Campos ve brleri; Tanmlayan Noktalar-evrel izgi-Somut iir; Uurum KitabSomut iir zel Says; 3-4 Uurum Yaynclk;Ankara; 1986 iinde (s: 28)(26) Bob Cobbing; Sesli Somut iir 1950-1970;eviren: Blent Kandiller; Uurum Kitab iinde s: 18)

(27) Ay; ay; (s:17)(28) alntlayan Hasan Blent Kahraman ayni yaz; (s:43)(29) Paul de Vree; Grsel iir; Uurum Kitab iinde;(s: 13)(30) Rosmarie Waldrop; Somut iir in Bir TemelBulma Giriimi; eviren: Yurdakul Kavas UurumKitab iinde; (s:32)

(31) Ay; ayni yaz; s: 31)(32) Bernard Teyssedre; iir Kuramcs olarakMondrian; eviren: Mustafa Durak; Biem say: 1;

Nisan 1990 iinde s: 14 )(33) Hasan Blent Kahraman; ay; (s: 46)(34) alntlayan: Bob Cobbing; Sesli Somut iir 1950-1970; eviren: Blent Kandiller; s: 19)

(35) Hasan Blent Kahraman; ay; (s: 45 )(36) alntlayan: Paul de Vree; Grsel iir; UurumKitab iinde (s: 14)(37) Augusto de Campos ve brleri; ay; (s: 28)(38) Ay; ay; (s: 27)(39) Bob Cobbing; Sesli Somut iir 1950-1970;eviren: Blent Kandiller; (s: 20)

(40) Behet Necatigil, Btn Eserleri 5 (Dzyazlar 1)Cem yaynevi, stanbul 1983 s: 57; alntlayan:

41


42/56

Hilmi yavuz; Yazn zerine; BalamYaynlar; istanbul 1987)

(41) Hasan Blent Kahraman; ay; (s: 50)(42) Augusto de Campos; Tanmlayan Noktalar- evrelizgi- Somut iir; eviren: Blent Kandiller; (s: 22)(43) Necla Aytr; iir Dili; Kuram Kitap 1; 1993iinde (s: 43)

Ayrca bakn:

Umut Balc ve Yasemin Daranck; Almanca YaznTerimleri Szlklerinde Somut iirin Tanm;ukurova niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi; say:34; 2007 s:102-117

* Ek: Kuramsal U Nokta Somut iirler

42


43/56

KURAMSAL

U NOKTA

SOMUT IIRLER

43


44/56

Mustafa Durak:NEREYE KOYMALI NOKTAYI?

OLASILIKLAR NDE BR OLASILIK O DA, BENDE.

44

.

.

.


45/56

Mustafa Durak:BEYNM, YREM VE CNSELLM!

45

.


46/56

Mustafa Durak:SZN NN KESEN BEN!

46

.


47/56

Mustafa Durak:TM HUZURSUZLUUM,TM ONURUM: BEN!

47

.


48/56

Mustafa Durak:Y K VARSIN. TERKETME BEN,BEYNMDEK AULU,ACIMASIZ KIYMIK!

48

.


49/56

Mustafa Durak:SEN'N OYNATTII YREKLE

SAVRULDU BEDEN.

49

.


50/56

Mustafa Durak:YREK YATAN ANLAMAZ.

50

.


51/56

Mustafa Durak:HEP DEVNGEN. YEN'C VE AIK.

TUTUCU BEN'E DRENGEN.

51

.


52/56

Mustafa Durak:BEYN YREK ATIMASININSZ DNLEMEZ TANII.

52

.


53/56

Mustafa Durak:YAAMIN OLMAZSA OLMAZI.

CENNET VE CEHENNEMNEN U NOKTASI.

53

.


54/56

Mustafa Durak:TM GERGNLN ARDINDAN

ALAR MISIN, GLER MSN,BELL DEL.

54


55/56

Mustafa Durak:LM!?

NOKTASIZ KALMAK MI ?YA O(U)LUM?

Kuramsal U Nokta Somut iirler Dizisi: 1-12

Mustafa Durak:1. NEREYE KOYMALI NOKTAYI?

OLASILIKLAR NDE BR OLASILIKO DA, BEN DE.

2. BEYNM, YREM VE CNSELLM!

3. SZN NN KESEN BEN!

4. TM HUZURSUZLUUM, TM ONURUM: BEN!

5. Y K VARSIN. TERKETME BEN,

55


56/56

BEYNMDEK AULU, ACIMASIZ KIYMIK!

6. SEN'N OYNATTII YREKLE SAVRULDU BEDEN.

7. YREK YATAN ANLAMAZ.

8. HEP DEVNGEN. YEN'C VE AIK.TUTUCU BEN'E DRENGEN.

9. BEYN YREK ATIMASININSZ DNLEMEZ TANII.

10. YAAMIN OLMAZSA OLMAZI.CENNET VE CEHENNEMN

EN U NOKTASI.

11. TM GERGNLN ARDINDANALAR MISIN, GLER MSN,

BELL DEL.

12. LM!? NOKTASIZ KALMAK MI ?YA O(U)LUM?

56

şiir somut şiir ayrımında şiirin tanımına doğru

Documents