-
folklor/edebiyat, cilt:20, say:78, 2014/2
179
AH SMAL HATA VE pR SULTAN ABDAL DEY VE NEFESLERNDEN
ALEV-BEKTA KOZMOGONS VE KIRKLAR MECLSNE *
Medine Sivri** - Sibel Kuca***
Aleviliin ne olduu, slam inanndaki yeri, ibadet biimleri ve
sosyal bo-yutlar gerek Aleviler gerekse bu alanda alan aratrmaclar
tarafndan tartlmaktadr. Ancak Alevi-Bektai inancnn zamanla sadece
bir inan si-temi olmann tesine geerek nemli bir kltrel ve toplumsal
faktr olarak gelimesi ve tarihsel sre ierisinde yaananlar,
Alevi-Bektailiin farkl ekillerde alglanmasna, yaklamlarn
eitlenmesine neden olmutur. Bu yaklamlar arasnda Alevi-Bektailii
gerek slam olarak gren, slamdan bamsz bir din olarak kabul eden,
mezhep oldu-unu, tarikat olduunu, sadece kltr ve yaam biimi
olduunu, iilikle ayn olduunu
* Bu makale, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Sosyal Bilimler
Enstits, Karlatrmal Edebiyat Ana-bilim Dalnda Do. Dr. Medine
Sivrinin danmanlnda Sibel Kuann hazrlad ve 13 Ocak 2014de tamamlad
ah smail Hatainin ve Pir Sultan Abdaln Nefes ve Deyilerinde Mitik
Unsurlar adl yksek lisans tezinden haraketle hazrlanmtr.
** Do. Dr. Eskiehir Osmangazi niversitesi, Fen Edebiyat
Fakltesi, Karlatrmal Edebiyat Blm retim yesi, Eskiehir.
*** Eskiehir Osmangazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,
Karlatrmal Edebiyat Anabilim Dal Doktora rencisi.
-
folklor / edebiyat
180
ya da tamamen farkl olduunu, bir Trk dini olduunu savunan
birbirinden uzak birok yaklam vardr. Bu tablo bir elikiler yuma
olarak grlse de aslnda Aleviliin olu-umuna etki eden faktrlerin
eitliliinin ve bu inan sisteminin senkretist yapsnn ak bir
kantdr.
Aratrmaclar farkl ltler zerinden yaptklar aratrmalarda
Alevi-Bektai inan-cn ve oluumunu eitli kkenlere dayandrmaktadr.
Bunlar arasnda eski Trk dinleri, amanizm, Maniheizm, Zerdtlk,
Anadolu mitleri, Budizm gibi pek ok inan ve kl-tr esi yer
almaktadr. smail Onarl, hibir etkeni gz ard etmeden tm bu
yaklam-lar zetler. Onarlnn ifadeleriyle tm tanm ve yaklamlar
zetlemek ve birletirmek gerekirse; Orta Asya Trk illerinde
belirginleip kesinleen Alevilik; Gk-Tanr, Atalar ve Tabiat Kltleri
gibi Trk inanlaryla; amanizm, Budizm, Zerdt, Mani, Mazdek vb.
dinlerin etkisiyle biimlenmi; bilahare, bu retinin ncleri olan,
Trkistan-Ho-rasan-Deylem-Akrat-Dersim hattyla veya
Mekke-Medine-Kfe-Basra-Necef-Badat-Halep-Hatay gzerghyla gelen
evliyalar, erenler, babalar, dedeler, eyhler, pirler, mritler
vastasyla Anadoluya tanmtr. Gei blgelerinde Musevilik-Hristiyanlk-
Hermetizm-Paulikienizm* (Bkz. Kaygusuz, 2006: 173-257) gibi eitli
klt ve kltrleri de zmseyerek, eski Anadolu-Mezopotamya-Msr
uygarlklar bata olmak zere, ok eitli inanlarn, felsefi dncelerin ve
kltrlerin etkilenmesiyle Anadoluda harman-lanm, ayn havuzda yorulup
ekillenmitir. Sonunda slami emsiye altnda bir yaam biimi, bir inan
ve kltr sistemi, bir sosyo-ekonomik toplumsal dzen haline gelmitir
(Onarl, 2006: 15-16).
Grld zere Alevi- Bektai inancnn kkenlerini ortaya koyma abas,
ara-trmaclar kanlmaz olarak birok farkl kaynaa ynlendirmitir. slam,
Orta Asya dinleri, amanizm, iilik, Anadolu ve Mezopotamya mitleri,
Aleviliin bugnk halini almasnda pay olan etkenlerdir. Aleviliin zne
ulamak iin tm bu katmanlar teker teker incelendiinde, asrlar
ierisinde organik balarla birbirlerine getikleri, Alevilik inancnn
tm bu farkllklar kendi potasnda erittii grlecektir. Kadim
medeniyet-lerden bugne kolektif bilincin szgeci ile aktarlan bir
inan ve davranlar btn ile karlalacaktr.
Alevilik elbette ki btn inan sistemleri gibi mitik alarla rldr
ve kendine zg sembolik bir dili vardr. stelik ok katmanl yapsyla
zgn bir mitoloji ina eder. Bu inancn ne derece slam kaynakl, ne
derece Orta Dou kltlerine bal olduu sorusunun yantn, Alevi-Bektai
mitolojisinde, buna bal olarak oluan mitlerde ve kahramanlar-da
bulmak mmkn olabilir. Ancak Alevilikle ilgili aratrmalar 1990l
yllardan beri artsa da bu inan sisteminin mitolojik izah ynndeki
almalar son derece azdr. Oy-saki bu inan siteminde birok mitik
anlat, figr ve derin bir felsefe kendini gstermek-te, kkenleri ve
anlamlar bakmnda incelenmeyi beklemektedir. Aleviliin senkretist
yapsna vurgu yapan ve bu alanda almalar yapan sayl aratrmaclar
arasnda yer alan Irne Mlikoff, yapt Alevilik betimlemesiyle,
kkenleri itibariyle bu inan sis-teminin ok katmanl bir mitolojik
yapy ina etmeye msait olduunu gstermektedir.
* Bizans dneminde gelien heterodoks bir Hristiyanlk mezhebi.
Mazdeizm ile Hristiyanlk arasnda bir orta yol mezhebi olarak
tanmlanr.
-
folklor / edebiyat
181
Mlikoff, Alevilik ile ilgili u gzlemlerde bulunur:Bu, kkeni gebe
bir ulusun, ata inanlarna, yzyllar iinde katlm, kalnt bir
e idi. Yine ardndan, atalarnn yaam tarzna hala bal br Orta-Asya
Trk toplu-luklarnda olduu gibi, gebe airet cemiyetlerinde grlen bir
inanlar mozaiinin bir din senkretizminin, Bektai-Aleviliin temel
bir vasfn oluturduunu, onlar iin ayr bir dini sayg konusu olan
Alinin de, gerekte, eski Trklerin Gk-Tengrisinden bakas olmadn fark
ettim (Mlikoff, 1993:17).
Melikoffun altn izdii Alevilik inancn oluturan temellerle, bu
inancn mitik yanlarn ina eden temeller ayndr. Hatta gemiten bu gne
birer mit olarak gelebil-mi bu senkretik eler, Alevi-Bektai
mitolojisinin zdr. Bu nedenle Alevi-Bektai inancnn bir paras olarak
gelien mitleri incelemek bu inan sisteminin kkenlerine ulatrmas
bakmndan da nemlidir.
Bu ama dorultusunda bu makalede, kozmogoni mitleri ve Krklar
Meclisi anlats ah smail Hatainin ve Pir Sultan Abdaln nefes ve
deyilerindeki yansmalar ile ince-lenecektir. Alevi-Bektai edebiyat
kat kat rl, ok katmanl anlam dnyas ile batni, mistik ve sembolik
unsurlar ieren derin bir yapya sahiptir. Tpk Alevi-Bektai inan
sistemi gibi bu gelenee ait edebi malzeme de tm unsurlaryla ayr ayr
incelendiinde hem edebi z, hem de sembolize ettii inan sisteminin z
ortaya kacaktr. Alevi- Bektai inancnn kapsayc yaps gereince, onun
zn saf bir unsura dayandrmak hata olur. Dolaysyla bu inan
sisteminin znn, kendisini var eden tm renkleriyle senkretizmde
olduunu sylemek mmkndr. Ayn durum Alevi- Bektai edebiyat, Yedi
Ulularn ve dier ozanlarn iir dnyas iin de geerlidir. Alevi
topluluklarnn gemiten bugne tm var olma ve ekillenme srelerinde
dnyaya, doaya, yaama, insana ve kendine dair biriktirdikleri her
alg, her dnce Alevi-Bektai edebiyatnda bir motif olup karmza kmtr.
Zira toplumlarn asrlk gemilerinden getirdikleri bilin krntlar
sembolik figrlerde, motiflerde younlar ve kltrel bellei ak eder. ah
smail Hatai ve Pir Sultan Abdal inceleme alan olarak sememizde
belirleyici olan ana unsur, ayn inan sisteminin farkl
corafyalardaki temsilcileri olmalardr. Bu durum farkl corafya ve
kltrler iinde yaratl anlatlarnn benzeen ve farkllaan unsurlarn
grmeyi de olanakl klacaktr.
Evrenin, nsann ve Meleklerin Yaratl: Alevi Bektai KozmolojisiBtn
inan sistemlerinde, evrenin ve insann yaratl zerine mitler ina
edil-
mitir. Alevi- Bektai inanc da yaratl, kendi inan temelleri
erevesinde bir mitle aklamaktadr. Buna gre, yaratln temelinde de
Hz. Muhammed ve Hz. Alinin bir nurdan olduu dncesi yatmaktadr*.
Ayrca Hz. Muhammed, Veda Haccndan nce
* Ayrca dnyann, insann ve Hz. Peygamberin yaratl ile ilgili
Bkz., Fussillet Sresi, 11. ve 12. Ayet; Maide Sresi, 15. Ayet, Nisa
Sresi, 174. Ayet; Ahzab Sresi, 46. Ayet; Hicr Sresi,85. Ayet;
brahim Sresi, 24. Ayet. Sad Sresi 69.70.71.72. ve 73. Ayetler; Kaf
Sresi, 16. Ayet; Hasan Basri antayn Kurn- Hakm ve Mel-i Kerim, III
Cilt ; Adil Ali Atalayn Kuran Kerim Manzum Meali ve Tefsir zeti ve
Ayn Tab Mehmed Efendinin Kuran Kerim Meali ve Tefsiri Tibyan
Tefsiri III Cilt.
-
folklor / edebiyat
182
gerekleen Gadir Humm Hutbesinde, ok ak bir ekilde Hz. Ali ile
bir nurdan olduklarn ve onun ayrlmaz bir paras olduunu ve kendinden
sonra insanlara yalnzca iki ar emanet olarak Allahn kitab Kuran-
Kerimi ve Ehl-i Beytini braktn ak ak dile getirmitir (Bkz. Atalay,
2007: 845-856; Gngr, 2012:104-158; Bozkurt, 2012: 47-66-69). Bu
durumun bizzat Hz. Muhammed tarafndan dile getirildii rivayet
edilir. Buna gre Hz. Muhammed yle buyurmutur:
Ben ve Ali, dem yaratlmadan on drt bin yl nce Allahn yed-i
kudretinde bir nr idik. Allah demi yaratnca bizim nrumuzu onun
sulbne nakletti ve bu nur nesilden nesile Abdulmuttalibe gelinceye
kadar intikal etti. Abdulmuttalibde iki ksm oldu; bir ksm Abdullaha
bir ksm Eb Tlibe geti. Ali bendendir, bende Alidenim (Sarkaya:
2005: 5).
dem yaratlmadan on drt bin yl nce var olan bu nurun oluumu da
yaratln balangc olarak anlatlmaktadr. Aleviler iin ok nemli bir
yeri olan Buyrukta bu konudan yle bahsedilmektedir:
Gnlerden bir gn evrenin yaratcs Ulu Tanr gcn gstermek istedi.
Yksek-al-ak, sa-sol, dou bat, kuzey-gney, yer-gk, gne-ey, yl-gn
gibi kavramlar yaratlr-ken ulu bykl ve byk balamas ile bir de yeil
derya yaratt. Sonra o deryaya bakt. O anda derya coa geldi ve
dalgaland. Darya bir gevher att. Ulu Tanr bu gev-heri ald. Ortadan
ikiye bld. Paralardan bir yeil bir ak nur oldu. Orada yeil kubbe
gibi bir kandil asl duruyordu. Tanr nurlar bu kandile koydu. Yeil
nur Muhammed Mustafann, ak nur Ali el-Murtazann nuru oldu. Ve o
nurlarn her birinden bin bir k yayld. Tm evreni aydnlatt (zm,
2009:224).
Buyrukta bu ekilde bahsedilen yaratl srasndaki kandil, Kurn-
Kerimde, Nr Sresinin 35. Ayetinde u ekilde geer:
Allah gklerin ve yerin nurudur. Onun nurunun temsili udur:
Duvarda bir hcre; iinde bir kandil, kandil de bir cam fns iinde.
Fns sanki inci gibi parlayan bir yl-dz. Mbarek bir aatan, ne douya,
ne de batya ait olan zeytin aacndan tututurulur. Bu aacn ya, ate
dokunmasa bile, neredeyse aydnlatacak (kadar berrak) tr. Nur stne
nur. Allah diledii kimseyi nuruna iletir. Allah insanlar iin
misaller verir. Allah her eyi hakkyla bilendir.
(http://kuran.diyanet.gov.tr/Kuran.aspx#24:35)
Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl adl kitabnn Nr maddesinde,
bu konuya dair yle bir aklama yapar:
Ik, ule. (Tas.) a) Allah: Allah semlarn ve yeryznn nurudur. (Nr,
24/35) (Tarft.) b) Allahn isimlerinden biri, Allahn zhir
ismiyletecell etmesi, yani tm eyann sretlerinde kendini gsteren
ilah varlk. c) Maddenin kalbten uzaklatrd ilh feyzi ve din
bilgileri aa karmada ara olan k. (Kn. Tehnev, II, 1294) nrul-envr:
Iklarn . Hak Tel. (Kn.) Allahn nru: Halka doru yolu gstermesi,
maddelerin nru: Hakkn delilleri. kalblerin nru: Hak tarafndan
insann kalbine atlan ve hakk btldan ayrd etmeyi salayan k (Furkan,
l). (Serrc, Luma, 548.) nr-i muhammed: Hakkat- Muhammediye. Hak Tel
nce Hz. Peygamberi yaratt, sonra dier varlklarn tmn onun nrundan
yaratt. nr-i nbvvet: Hz. Peygamberin nru. Allah en nce bu nru
yaratt. Bu nr Hz. demden balayarak
-
folklor / edebiyat
183
Hz. Muhammede gelinceye kadar her peygambere intikal etti. En
son hakk sahibi olan Hz. Peygambere gelip onda karar kld.
Mustafa nrunu evvel kld-var Sevdi onu ol kerim u kr-grAllah Hz.
demi yaratnca: Mustafa nrunu alnnda kodu Bil Habbm nrudur bu nr
dedi (S. elebi)Bir hadiste: Allahn ilk yaratt ey, benim nrumdur.
Buyrulmutur. (Acln,
Keful-haf, I, 265. Cl, el-nsnul-kmil, II, 37. Mucem.) (Uluda,
1991:376-377).Henz yer, gk ve hibir mahlkat yok iken Allah
kudretini gstermek iin yeil ve
engin bir deniz yaratr (zm, 2009:224). Denize baktnda ise deniz
coar ve iinden bir gevher, yani z karr. Allah bu gevheri alr ve
ikiye bler. Mitin buraya kadar olan ksmn Hatai u deyiinde
anlatmtr:
Akn tecellisi n baa geldiGevher eriyb derya ca geldiarh-i felek
anda nbie geldiDem bu demdir dner devran Hu deyu (Birdoan,
2001:116)Hatai buraya kadar olan ksm, deryann yaratlmasn ve coup
bir gevher meydana
getirmesini, iirsel diliyle bu ekilde anlatmtr Anlatnn devamnda
Allah, aa kan bu gevheri alr ve ikiye bler. Biri yeil, biri ak iki
nur oluur ve Allah bu nurlar asl bir yeil kandile koyar. Bu
kandilin ismi deyilerde kudret kandili olarak karmza kar (Bkz.
Bozkurt, 2012: 23-34). rnein Hatai Kudret kandilinde parlayup duran
/Mu-hammed Alinin nurudur vallah (Birdoan, 2001:58) diyerek bir
deyiinde bu anlatya gnderme yapmtr. Pir Sultan Abdal bu nurlardan
yle bahseder:
Yer youken gk youken var olanAr yznde kandildeki nur olanGhi
merkez olup ghi yer olanAlidir ah Merdan Alidir
(Korkmaz,1996:121)
Pir Sultan Abdaln, Hz. Aliye vg dzd bu deyite grld zere
kandil-deki iki nurdan biri Hz. Alidir. Yeil nur Hz. Muhammed, ak
nur ise Hz. Alidir. Allah bu nurlar kandile koyduunda tm lem bu
nurla aydnlanr. nana gre bu hadise, dem yaratlmadan on drt bin yl
nce gereklemitir. Pir Sultan Abdaln yukardaki deyiinde, Hz. Alinin
yer gk youken var olma durumu, yukarda aktardmz Hz. Muhammedin
hadisi kabul edilen Ben ve Ali, dem yaratlmadan on drt bin yl nce
Allahn yed-i kudretinde bir nr idik. inanna dayanmaktadr. Pir
Sultan Abdal yine baka bir deyiinde bu duruma gnderme yaparak Dnya
kurulmadan oturan posta /Bir ismi Muhammed bir ismi Ali (Korkmaz,
1996: 199) ifadesine yer verir. Hatai ve Pir Sultan Abdaln gkteki
kandil ve nur hakknda hemen hemen ayn deyii syledikleri tespit
edilmitir. Hataiye atfedilen deyi u ekildedir:
-
folklor / edebiyat
184
Bir kandilden bir kandile atldmTrab olub yeryzne saldmBir zaman
Hak idim Hak ile kaldmGnlme od dt yandm da geldim (Birdoan,
2001:81)Pir Sultan Abdal da neredeyse ayn deyii sylemitir:Bir
kandilden bir kandile asldmToprak oldum yeryzne
saldm................. akmayla akldm.zme od dt, yandm da geldim
(Korkmaz, 1996: 357)Bu benzerlii etkileime balamak mmkndr. Zira bu
drtlkler ayn olsa da iin-
de bulunduklar iirlerin btn ayn deildir. Her iki ozan da farkl
bir btnln par-as olarak bu deyii sylemitir. Ancak benzerliin bu
kadar belirgin olmas ve yaadk-lar dnemler ve szl kltr nedeniyle her
iki ozann da iirleri zerine tartmalar sz konudur. Bu durum, daha
erken dnemde yaamas ne deniyle byk ihtimal Hataiye ait olan bu
deyiin Anadoluda Pir Sultana da isnat edildii ihtimalini
dndrmektedir.
Kandildeki nur motifi bizleri ayrca Hz. Muhammedin gne, Hz.
Alinin ise ay olmas inancna gtrr. Bu inan en iyi ekilde ozanlarn
deyilerinde grnr. Hatai Ey Alidir gn Muhammed bilene /Gerek isen
ikrarna dur imdi. (Birdoan, 2001:68) szleriyle bu inan dile
getirir. Pir Sultan Abdal ise benzer bir ekilde Ay Alidir gn
Muhammet /Okunur doksan bin ayet (Korkmaz, 1996:141) der.
Anlatnn buraya kadar olan ksmnda deniz, yani su ve nur
yaratlmtr. Bunlarla birlikte lemlere nur olan Hz. Muhammed ile Hz.
Ali yaratlmtr. Fakat anlat bu ka-daryla kalmaz. Ik ve suyun ana
madde olduu bu yaratl miti, meleklerin yaratl ile devam etmektedir.
Bu yeil ve ak nurlardan Hz. Muhammedin ve Hz. Alinin ru-hunun
yaratlmasnn ardndan, Allah bir melek yaratr ve adn Cebrail koyar.
Yaratc, Cebraile; Sen kimsin? Ben kimim? diye sorar. Cebrail; Sen
sensin, ben de benim diye cevap verince, Yaratc onu helak eder.
Tanr alt bin yl sonra bir melek daha yara-tr ve adn yine Cebrail
koyar. Cebrail ayn soruya yine doru cevab veremez. Bunun zerine
Tanr umasn buyurur ve Cebrail alt bin yl boyunca uar. Cebrail bir
kez daha soruya cevap veremeyince tekrar alt bin yl umaya mahkm
edilir. Artk mecali kalma-mtr ki o anda kudret kandilini grr.
Kandile doru gider. Kandilden ieri girince bir vcut olmu, biri
yeil, biri ak iki nur grr. Ak nurdan gelen ses Cebraile; Sen
yaratansn, ben yaratlanm. diye cevap vermesini syler (Kalafat,
1998: 296, ayrca bkz. Bozkurt, 2012: 24-25). Anlatnn bu ksm Pir
Sultan Abdaln dizelerinde yledir:
Alidir cmle tm dillerde sylenenKisbetini krallardan
brnenCebraile nur iinde grnenAllah bir Muhammed Alidir Ali
(Korkmaz, 1996:201)Benzer ekilde Hatainin de deyilerinde Cebrailin
kandildeki nur ile karlamas
anlatlmaktadr. Bunu rneklemek iin aadaki Hatai deyii
incelenebilir:
-
folklor / edebiyat
185
Ben Aliyi grdm arta durunca,Yerin gn binasn kurunca,Alinin srrna
kimse ermedi,Cebraile bir kez sual sorunca (Birdoan, 2001:41)Ozannn
arta grdm dedii ey; Hz. Alinin kandildeki nurudur. Cebraile so-
rulan sual ise, Allah tarafndan sorulan Sen kimsin? Ben kimim?
sorusudur. Ancak Hatainin deyiinde, Cebraile bir kez sorulunca
bilinemeyen ey, Hz. Alinin srrdr. Burada Alevi-Bektai inancnda ska
karmza kan Hz. Alinin, Tanrnn doksan do-kuz isminden biri olan
Aliye atfla, sembolik olarak tanrlatrlmas sz konusudur. Hatai bu
deyiinde, Allah yerine onun doksan dokuz isminden biri olan Aliyi
rtk, sembolik bir dille anmtr.
Cebrail ile ilikili blmn ardndan, anlatda dier meleklerin yaratl
bahsi yer alr. Tanr drt melek daha yaratr. Bunlar Mikail, srafil,
Azrail ve Azazildir. Melekler birbirlerine; Sen kimsin? Ben kimim?
diye sorduklarnda, Cebrail onlara kim oldukla-rn anlatr ve hepsine
Allahn kudretini ve kandildeki nuru gsterir. Kandilin artk yedi
kaps vardr. Meleklere her kapda bin bir gn hizmet etmeleri emri
gelir. Azazil bin bir gn hizmet ettikten sonra kap alp ieri
girince, bir ses ona nura secde etmesini syler fakat Azazil, bu nur
yaratlm olduu iin secde etmez. Buna ramen dier kaplar-da da hizmet
vermeye devam eder. Son kapdaki hizmeti bitip de son kap aldnda,
benliine yenik derek buraya tkrr. Bu tkrkten bir tasma meydana
gelir ve ey-tann boynuna aslr (Kaplan, 2011: 154-156). Deyilerde
Azazile de yer verilmektedir. Hatai aadaki deyiinde Azazilin secde
klmayndan bahseder. Fakat deyite Azazil deme secde klmamtr.
demde Hakk buldulardeme secde kldlarAzazil secde klmadDolat
tavk- lanete (Birdoan, 2001: 138)
Burada Hatainin dem yani ilk yaratlan olarak Hz. Ali ve Hz.
Muhammedi yani onlarn nurunu kastettii dnlebilir. Ancak Snni slam
inancnda yaratlan ilk insan Hz. demdir ve anlatya gre Azazil Hz.
deme secde etmemitir. Hatainin bu deyi-inde deme secde klma
motifini kullanmas, Alevi-Bektai kozmogonisinde insann yaratlnn
farkl ekillerle grlmesinden kaynaklanmaktadr. nsann yaratlna
ili-kin yorumlar ve kabuller birden fazladr. Bu noktada Alevi
Bektai inancnn senkretist yapsnn mitlere yansmas daha belirgin bir
hal almaktadr.
nsann yaratlnn anlatld mitlerden biri, insann balangta var olan
nur ile yaratld ynndedir. Buna gre Allah, kendi nurundan Hz.
Muhammed ve Hz. Aliyi yaratm, bu nurdan da btn mahlkat yaratmtr.
Pir Sultan bunu aka deyiinde yanstmaktadr:
Mevla n yarattt Ahmeti nurdandem olan gelir nura evrilir Byle
kurulmutur bu arh- devranMansur olan gelir dara evrilir (Korkmaz,
1996: 135)
-
folklor / edebiyat
186
Deyite grld zere, ncelikle yaratlan Ahmet yani Hz. Muhammedtir.
dem ise bu nurdan yaratlmtr. Hatainin deyilerinde ise nur motifi sk
sk karmza ksa da ounlukla Hz. Ali ve Hz. Muhammed ve onlarn yaratl
ile ilikili olarak kullanlmtr. Nur ve k kelimeleri insann yaratl
ile ilgili olarak kullanlmamakla birlikte aadaki deyiindeki nr
ifadesi dikkat ekmektedir:
Nr bad hakden halk oldumKendi kendim ana rahminde buldumMddet
tamam oldu dnyaya geldimBu ibret nmay cihandan aldm (Birdoan, 2001:
77)Buradaki ate anlamndaki nr kelimesinin, kandildeki nura ve a
gnderme
yapt dnlebilir. Buna karn Hatainin, insann yaratlna ilikin balk
kelime-sini kullanld ok sayda deyii vardr. Zira Alevi-Bektai
inancnda da Snni inan-ta olduu gibi amurdan (balk veya toprak
eklinde de ifade edilmektedir) yaratlma inancn benimseyen yaklamlar
da mevcuttur. Buna gre; Cebrail yeryznden toprak getirir. Toprak,
su ve havay yourup hamur yaparlar. Yeil kandilin nuruna benzetirler
ve kandilin iine koyarlar. Tanr ona akl, nefis ve can verince dem
adn verdikleri ilk insan meydana gelir (Kalafat, 1998:297; Bozkurt,
2012: 26-27). Fakat burada bal-ktan yaratlan vcut, nurdan yaratlan
ise can, yani ruhtur. Topraktan yaratl miti de hem Hatainin, hem de
Pir Sultan Abdaln deyilerinde grlmektedir. Hatai yle der:
Hatai midim kesmezsem HaktanBizi var eyledi o dem de yoktanBalmz
yuurmutur topraktanTrabiyem yerde bittim ezelden (Birdoan, 2001:
85)Hatai yoktan varoluu vurgulam, ayn zamanda da topran bir element
olduunu,
yaratn son olarak balktan olduuna Balmz yuurulmutur topraktan
ifadesiy-le dikkat ekmektedir. Bu yaklam yorumlanrken dikkat
edilmesi gereken nokta, sz edilen temel elementlerdir. Buna gre ilk
aamada toprak, su ve hava vardr. Bu nedenle yalnzca toprak deil,
amurdan bahsedilmektedir. Fakat bu amur, daha sonra kandil-deki
nura konulur yani a ya da bir dier deyile atee konulur. Bylelikle
drt ana element yani anasr- erbaa (ate, hava, su, toprak) tamamlanm
olur. Pir Sultan Abdal da balktan yaradl u deyiinde yle
rnekler:
Krklar Ar stnde kurdular cemiMehabbet halk olup srdler
demiBalktan yaratt Allah demiBen ol vakit ann belinde idim
(Korkmaz, 1996: 133)Pir Sultan Abdal, bu deyiinin btnnde daha ok
tenash inancn dile getirmek-
tedir. Deyiin bu drtlnde ise, yaratlta demin soyundan gelecei
iin onunla birlikte olduuna dikkat eker ve balktan yaratl anlatr.
Topraktan yaratl motifi Alevi-Bektai inancnda da zikredilir. Fakat
bu grte de asli unsur olarak nur, insann zn, cann oluturan
maddedir.
nsann yaratlna ilikin sonuncu yaklam ise, Krklar Meclisi mitine
dayanr. Bu
-
folklor / edebiyat
187
inana gre; insan kendi znden kendisini halk etmitir ve Krklar
Meclisi de aslnda ruhlarn yaratld Bezm-i Elesttir*. Burada seilmi
varla yani Gruh-u Naciye yaratann z tutturularak insan yaratlmtr
(Dnmez, 2012: 194). Gruh-u Naci figr her iki ozannn deyilerinde de
farkl ekillerde gemektedir. Pir Sultan Abdal;
Muhammed Alidir Gruh-u NaciBana giymiler elifi tacYrek yaraldr,
sen ver ilacYeti Allah, ya Muhammed, ya Ali (Korkmaz,1996:
285)deyiinde Gruh-u Naciyi, Hz. Muhammed ve Hz. Ali ile
eletirmitir. Gerekte
de bu gruhun Hz. Muhammed ve Hz. Ali bata olmak zere On ki
mamlar ve Krk-lardan oluan seilmiler olduuna inanlr. Dolaysyla
seilmi gruha yaratcnn z katlarak insan yaratlmtr. Hatai de bu
gruhun semahna gnderme yaparak unlar sylemitir:
Naci derler bir gruha uradmHepsi birbirinden tutmu eliniMeknmz
nerde deyu syledimMekn tutmu muhabbetin gln (Birdoan, 2001: 71)
nsann kendi znden kendisini yaratt inancnn temelinde, insann
yaratann bir tecellisi olduu dncesi yatmaktadr. Aleviler, Gruh-u
Naciden, yani gnahlar-dan kurtulmu topluluktan, olduklarna
inanrlar. Buna gre Hz. demin ruhu olu it Peygambere gemitir. it
Peygamber cennetteki Naciye Ana ile evlenmitir. Onlardan doanlara
Frka-i Naciye kavmi denmitir. Bu nurun geldii soy Hz. Muhammedle
eh-libeytte birlemitir (Gke, 2010: 354). Alevi-Bektai inancnn en
nemli ve en byk anlatlarndan olan Krklar Meclisi, bu nedenle
yaratla ilikin unsurlar barndran bir mittir. Ancak Krklar Meclisi,
Alevi-Bektai inancnn gerek dnce dnyasna, gerekse pratiklerine
yansyan pek ok unsuru kapsayan geni bir mittir.
Kozmogoni mitleri, bu mitlere inanan insanlar iin varln
bilgisini ve gizemini ve-rir. Bu nedenle inanlar, ritleri ve varl
alglay eklini etkilerler. Alevi-Bektai inan-cndaki yaratl
mitlerinin senkretist yap iindeki kklerine indiimizde, bu inan
siste-minin temelini oluturan dnce dnyas da temellendirilmi
olacaktr. Gustav Jungun btn insanlkta ortak olarak bulunduunu ve
insanln gemie ait btn izlenimleri, kavraylar ieren ortak bilindna
(Grsel, 2007: 79) dayanan arketipi inceleme bu temellere inmek iin
en uygun yntemdir. Bu erevede mitlerdeki temel unsurlar ve dnce
tespit edilerek, Alevi-Bektai inancnn etkileimde bulunduu kltrel
unsur-larla karlatrmal olarak deerlendirilmelidir.
* Meclis, mahabbet ve sohbet toplants. (Tas.) Hakkn: Ben sizin
Rabbnz deil miyim diye sorduu, ruhlarn da: Evet, yledir. eklindeki
cevap verdikleri meclis (bk. Araf, 7/172). Bu olay, insanlar
yeryznde yaratlmadan evvel Allah ile insan ruhlar arasnda meydana
gelmitir. Bezm-i ev edn: Kendinden geme makam, mukaddes beeri
ruhlarn, Hilik (L-ey) makamna ykselmesi, tasavvuf yoluna girenlerin
hl ve vecd mertebeleri. (Ferheng) (Dr. Sleyman Uluda, Tasavvuf
Terim-leri Szl, Marifet Yaynlar, stanbul, 1991, s. 97.)
-
folklor / edebiyat
188
Arketipi yntemle, yaratl mitlerinde, kkenine inilmesi gereken en
nemli un-sur, yaratln z olan maddedir. Alevi- Bektai inancnda
yaratln z nur veya ktr. Bu inan sisteminin btnnde ve yaratl mitinde
karmza kan nur ya da k Gnostik bir anlaytr. Gnostisizm, eski
Yunanda bilgi anlamna gelen, tanrsalln isel bilgisi olarak
kullanlan gnosis kelimesinden hareketle olumutur. Hristiyan, Yahudi
ve pagan inanlarn, ayrca eski Msr ve Yunan mitolojilerini, Zerdtl
birletiren, inancn deil bilginin kurtarc ve tanrsal olduunu savunan
mistik bir felsefedir (Mer-we, 1995:8). Gnostisizme gre; her eyden
evvel tm boluu kaplayan bir k vard ve tm var olanlar bu n yaylmas
ile ondan yaratld. nsann yaratl ise yine kla gereklemitir.
Laldaboath isimli, yaratk yaratc bir tanr vardr. Birok tanr ve
tanrann olduu bu inanta Laldaboath bir gn Benden baka tanr yoktur.
der ve kendisinden stn bir g olmadn syleyerek varsa kendisine
gsterilmesini ister. Bunun zerine;
Gn en yksek katlarndan yeryzne bir k hzmesi der ve Laldaboath bu
k halesi iinde belli belirsiz bir insan sureti grr ve ok utanr. Bu
insan lahi Nurun demi olarak bilinen kiidir, hasetlen deliye dnen
Laldaboath, arkhon-larna talimat vererek kendi demlerini yaratmaya
soyunur ve sonunda o da bir dem yaratm olur. Ancak yaratlan insann
ruhu eksiktir. Bunun zerine Sophia nasl Laldaboatha nefesiy-le yaam
verdi ise, deme de yine nefesiyle ruh fler ve dem ile Havvann
Hikayesi ismiyle gnmze kadar gelmi olan efsaneye geilmi olur
(Martin, 2010:43).
Ik motifi, her iki anlatda da benzer ekilde kullanlmtr. Alevi
Bektai inancndaki k, nur inan ayn zamanda da yar Gnostik bir din
olarak kabul edilen Maniheizmden gelmektedir. Maniheizm iin k temel
figrdr. Bunu isminden dahi aka grebiliriz. Mani, Aramicede k,
aydnlatan anlamna gelen mana kelimesinden gelmektedir (Oymak, 2009:
67-97).
Topraktan yaratl ise hem brahimi dinlerde kabul edilen, hem de
kadim uygarlk-larn mitlerinde de olduka yaygn olan bir yorumdur.
Baz Altay ve Yakut Trklerine ait yaratl destanlarnda Tanr ilk
insann amurdan eklini yapm ve ona lmsz bir ruh armaan etmitir. (Aa,
2004: 17) Alevi- Bektai inancnda toprak yorumunun da bulunmas, slam
dncesinin yan sra gemiten gelen eski Trk inanlarnn izine de
baldr.
Krklar Meclisi Miti ve Deyilere YansmasAlevi-Bektai inancnn hem
dnsel temelini, hem de ibadetlerinin anlamn kav-
rayabilmek, Hz. Ali algsn doru konumlandrabilmek iin Krklar
Meclisi mitini bil-mek ve doru zmlemek gerekir. Krklar Meclisi ve
Mirc, Alevi-Bektai inancndaki Tanr algsn, Hz. Muhammedin bu inan
iindeki yerini ve Hz. Aliye yklenen tanrsal zellikleri bizlere
gstermektedir. Krklar Meclisi ise benzer bir ekilde Hz. Ali algsn
ve evren tahayyln sembolletirmektedir. Ayrca Alevi-Bektai inancnn
en nemli ibadeti olan ayin-i cemin de kkenini bizlere vermektedir.
Krklar Meclisinde gerekle-en Krklar Cemi; Alevilerin, soydan
birinci doumu olan anadan doma yerine, ikrar vererek (tigbend
balamak da denilir) yola girdikleri ve bir mride balandklar
ikinci
-
folklor / edebiyat
189
ve gerek doum olarak kabul ettikleri babadan doma olgusunun
gerekletii yerdir. Aleviler iin asl olan bu ikinci doumdur.
Talipler yola girdikleri an bu cemde doarlar. lmeden nce bir kez
daha lrler. Burada, on iki nesnenin balanmas sz konusudur; kendi
aybndan baka kimsenin aybn grmemesi ve zerini rtmesi iin gzn
ba-lanmas, kt ve irkin eylerin duyulmamas iin kulan balanmas,
dilden meydana gelebilecek btn kt eylerden saknmak iin dilin
balanmas, elden gelebilecek btn ktlklerden korunmak iin elin
balanmas, Hakktan bakasna gnl bala-mamak iin gnln balanmas, akln
gitmemesi iin hrsn balanmas, nefsin kt arzu ve isteklerine yenik
dmemek iin nefsin balanmas, Hakk ve hakikat karsnda her zaman
boynun bkk olmas iin boynun balanmas, kimseyle kavga etmemek,
fkelenmemek ve daval olmamak iin gazabn balanmas, namussuzluk
yapmamak, ehvetten kurtulmak ve harama gitmemek iin belin balanmas,
ktye gitmemek iin ayan balanmas, itikadn muhkem olmas ve
Hakk-Muhammet-Ali yolundan ayrl-mamak iin sdkn balanmasdr (Bkz.
Gngr, 2012: 60-61).
Alevi-Bektai inanc iin Mircn ve Krklar Meclisinin anlatmnda mam
Cafer Buyruu ya da ksa adyla Buyruk isimli kitap temel olarak kabul
edilir. Mirc mi-tinin Aleviler bakmndan ayrc zellii, Krklar Meclisi
ksmdr.* Mit genel hatlaryla u ekildedir:
Hz. Muhammed, Peygamberliinin onuncu ylnda ei Haticenin lmnden
son-ra 621 tarihinde Recep aynn 27inci gecesi amcas Ebu Talibin kz
Haninin evinde yatarken melek Cebrail gelip Hz. Muhammede, Allahn
kendisini yanna davet ettiini syler.** Hz. Muhammed, yatandan
kalkar. Cebrail ile beraber Kbe-i Beytullaha gi-derler. Kbe-i
Beytullah tavaf ettikten sonra orada beklemekte olan Burak
ismindeki bir binitine binip Kudse, Mescidl Aksaya varrlar. Burada
Buraktan inip Mirc adndaki dier binitine binip gklere ykselirler.
Birinci gk katnda Mircdan inip Leflef adndaki baka bir binite binip
sekizinci gk katna kadar bu binitle gelirler. Ri-vayete gre,
sekizinci gk kapsna geldiklerinde Cebrail, ben buradan teye
gidemem, gidersem yanarm, der. Hz. Muhammed, Cebrail ile Leflefi
orada brakp yalnz bana Allah ak ile Arullahtan ieri girer. Giderken
yolunun zerinde bir aslann yatmakta olduunu grr. Aslan, Hz.
Muhammedi grnce haykrr, kkrer. Hz. Muhammed kor-kup titremeye
balar. O anda Allahtan bir nida gelir: Korkma ya Habibim! Aslan
senden bir nian, bir armaan istemekte diye bir ses duyunca, Hz.
Muhammed parmandaki (hatemini) yzn karp aslana atar. Aslan hatemi
azna alp yoldan ekilip gider.***
* Alevilerin inancna gre bu meclis, Alevi ibadetinin nasl olmas
gerektiinin belirlendii yerdir.** Aslnda bu yolculuk o kadar ksa
bir srede gereklemitir ki, Hz. Muhammed gidip geldikten sonra hala
yatann scakl gememitir. *** Burada hatemin simgesel bir boyutu
vardr. Yedinci kap arn sonudur. Yani bu, artk akln ve dncenin dna
tamak demektir. Bu kapdan getikten sonra Hz. Muhammedin yzn aslana
vermesinin anlam; dnyadaki tm maddi eylerin hepsinden tamamen arnp
manevi boyutta Allahn huzuruna kmasdr. Orada artk maddi dnyadan
hibir nesne yoktur. Tamamen kendi zyle oradadr. Batn dnyann srrna
bu kapdan geerek girer. Bu kapnn bekisi de Allahn aslan Hz. Alidir.
Bu nedenle Hz. Peygamber; Ben ilim ehriysem Ali benim kapmdr.
demitir. Burada inana gre; Allah ile Hz. Muhammed arasnda doksan
bin kelam edilmitir. Gayb bilgisi, srlar bilgisi yani ilmi
-
folklor / edebiyat
190
Snni inanta grlmeyen bu mitik olay, Alevi-Bektai inancnda
belirgin bir motif haline dnmtr. Hz. Alinin Allahn aslan sfatn
almas da bu anlatya dayanr. Aslan motifi bu balamda sk sk ah smail
Hatainin ve Pir Sultan Abdaln deyilerin-de kullanlmtr. Hatainin
Mustafa grd seni arslan sfatl bir melek/ Sahib-i mirac hem tac
livasn ya Ali. (Birdoan, 2001:247) dizeleri bunlara bir
rnektir.
Hz. Muhammed yoluna devam edip Sidretul-Mntehya*, Allahn
huzuruna va-rr. Allah ile doksan bin kelam konuur. Konumalar
bittikten sonra Hak tecelli edip Hz. Muhammede grnr. Hz. Muhammed
eilip secde eder. Arz niyazda bulunur. Allahu Tel: Ya Habibim,
aramzda sohbet muhabbet hsl oldu, senin tarklanman lazm, deyip
Cennet ah Rdvan Meleke emreder. Rdvan Melek, cennetten ba atal bir
tark asa getirir. Hz. Muhammed, secde halinde iken Allahu Tel kendi
mbarek eliyle Hz. Muhammedi ta-rklar. Sonra Allahu Tel, Hz.
Muhammedin yemesi iin cennetten bir sofra getirtir. Sofrada
st-elma-bal-arap vardr. Hz. Muhammed, st-elma-baldan alr araptan
almaz. St sevgiye; elma dostlua; bal aka; arap cokuya misaldir. Hz.
Muhammed, alacan alr, greceini grr vakit tamam olur. Allaha ak
niyazda bulunup Allahn huzurundan ayrlr. Rdvan Melekle sekiz
cenneti gezer. Sonra gk kaps sekizinci kapdan kar Cebrail ve
Leflefle buluur. Geldikleri gibi geri dnyaya dnerler. (Bozkurt,
2012: 88-89)
Krklar Meclisi ya da Krklar Cemi miti, esasen Hz. Muhammedin
Mircdan d-n yolunda yaadklardr. Hz. Peygamber, Mircdan dnerken
Minada bir ev grr. Dnr, burada bir ev yoktu, der. Gaipten bir ses:
Ya Muhammed! O eve var, o eve gir-meye al, der. Bunun zerine Hz.
Muhammed o evin kapsna gelir. Kap kapaldr. e-ridekiler: Kimsin, ne
istiyorsun? Diye sorduklarnda, Hz. Muhammed: Ben Peygamber-dim. An
kapy ieri gireyim, der. erdekiler: Peygamber bizim iimizde, sen git
Pey-gamberliini halkna yap, derler. Hz. Muhammed bu szleri duyunca
geri dner. Oradan ayrlrken, gaipten bir ses gelir: Ya Muhammed!
Geri dn o kapya tekrar var, denilir. Hz. Muhammed, bu sz zerine
geri dner, yine o evin kapsna gelir, tekrar kapy vurur. erdekiler:
Kimsin, ne istiyorsun? dediklerinde Hz. Muhammed: Ben resulm, an
ka-py ieri gireyim, der. erdekiler: Resul bizim iimizde. Sen gir
Resulln mmetine yap, derler. Hz. Muhammed, tekrar geri dner, oradan
ayrlrken, gaipten gelen o sesi tekrar duyar. O ses: Ya Muhammed,
sen benlikle, paye ile o eve giremezsin. zn aa-dan aaya indir, geri
dn, o kapya tekrar var, denilince, Hz. Muhammed geri dner. O evin
kapsna gelir, kapya vurur. erdekiler: Kimsin, ne istiyorsun?
dediklerinde Hz.
ledn sz konusudur. Burada Allah ile Hz. Muhammedin konutuu
Kurandr. 6666 ayettir. Bu yolun gzelliidir. Bu doksan bin kelamn
altm bini insanlara ifa edilmi, geri kalan otuz bin kelam ise Hz.
Alide sr olmutur. Srr hakikat onun bilgisi dhilindedir. Allahn Hz.
Aliye hikmet vermesi: Bakara Sresi, 269. Ayetin hadis ile
aklamasnda; Hz. Mu-hammed buyurdu ki: Hikmet on paraya blnd dokuzu
Aliye verildi, geri kalan bir paray da Ali insanlardan daha iyi
bilir diye buyurdu. Kaynak: Alaaddin Ali bin Hsameddin Muttaki
Hindi. Kitabn Ad: Mntehablkenz, Cz 5, Sayfa 32. Yasin Sresi, 12.
Ayete gre; Allahu Tel btn ilimleri veli-lerin ah olan Hz. Alide
toplar.(Bozkurt, 2012: 41 ve 51)* Tm sliklerin seyirlerinin,
amellerinin ve ilimlerinin sona erdii nokta ki, byk berzah adn da
alr. (Kn.) (Dr. Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet
Yaynlar, stanbul, 1991, s. 432.)
-
folklor / edebiyat
191
Muhammed: Hadimi fukaraym. Yoksullarn hizmetisiyim, an kapy ieri
gireyim, deyince kap alr. Hz. Muhammed ieri girer. Yer gsterirler,
oturur. Hz. Muhammed bakar ki ierdekilerin hepsi bir kyasta, by
kim, k kim bilemez. Siz kimler-siniz? Size kimler derler? Bynz kim?
Knz kimler? der. erde bulunanlar: Biz krk kiiyiz. Bize Krklar
derler. Bymz kmz birdir, krkmz birdir, bi-rimiz krktr. Selman
eydullahta, sen onu da burada bil, derler. Hz. Muhammed onun da
burada olduuna dair bir nian ister. Rivayete gre, o anda Hz.
Muhammedin nne bir tas konur. Krklardan biri kolunu ap bir neter
vurur. Neterin at kesikten bir damla kan kar. kan kan gelir Hz.
Muhammedin nndeki tasn iine der. Krklarn her birinden de birer
damla kan gelip tasn iine der. Bir damla kan da dardan gelip tasn
iine der. Bu bir damla kanda eydullahta olan Selmann kandr. Tasta
bulunan kanlar birbirine karr. Krklardan koluna neter vuran er: Her
damla kan geldii yere dnsn! deyince, her damla kan tasn iinden
ayrlp geldikleri yere dnerler. Bu olaydan sonra Hz. Muhammed,
bunlarn krk, krknn bir olduunu anlar. Selman eydullahtan dner, h,
deyip ieri girer. Hz. Muhammedi Krklar Ceminde grr. Kekln Hz.
Muhammede uzatp bir eydullah ister. Hz. Muhammed, Selmann keklne
bir zm tanesi koyar. Selman, Hz. Muhammedten bu zm tanesi Krklara
pay etmesini ister. Hz. Muhammed, bir zm tanesini krk kiiye pay
etmenin mglnde kalr, o anda Ce-nab Allah, cebraile emredip, ya
Cebrail, Habibim Krklar Ceminde mgl durumda kald. Tez yeti
Cennetten bir tabak al, Kevser havuzundan da bir tas su al gtr
Habibi-min nne koy, diye buyurur. Cebrail, Cennetten bir tabak,
Kevser suyundan da bir tas su alp Krklar Cemine gelir. Taba ve
Kevser suyunu Hz. Muhammedin nne koyar. Hz. Muhammed, yine mgln
gideremez, ne yapacan bilemez. O anda, gaipten bir el gelir, bir zm
tanesini taban iine koyar, ehadet parma ile zm ezer, Kevser suyunu
da katp engr eyler. Hz. Muhammed, hatemini o gaipten gelen elde
grr. Hay-ret eder. Krklarn bir o engrden ier, cmlesi mest olur.
Krklar kalkp semah dnmeye balarlar. Hz. Muhammed de o engrden ier.
O da kalkp semaha girer. Semah dnerken bandan emresi der. Krklar ol
emreyi krk pare edip bellerine balarlar. Semahtan sonra Tevhit yapp
Allah birlerler. Bylece Krklar Cemi sona erer. Hz. Muhammed,
Krklardan ayrlp evine gider. Sabah olunca, Hz. Ali, Hz. Muhammedin
hatemini par-mandan karp nne kor. Hz. Muhammed, hatemini Miracta
yoluna yatan aslana vermiti. Sonra Krklarn Ceminde gaipten gelen
bir zm tanesini ezip engr eden o elde grmt ve imdi de Hz. Alinin
parmandan karp kendisine verdiini grnce, bunlarn hepsinin Hz.
Alinin ileri olduunu anlar ve yle der: Saddak ya Ali, sana erdim,
srrna eremedim, diye buyurur.
Sabah olunca Hz. Muhammed, Miracn ashabna anlatr. Miraca
gittiine inanan mminler Hz. Muhammede: Ya Allahn Resul bize Hakkn
srrndan haber ver, derler. Hz. Muhammed, onlara der ki: Hakkn srr
Hakikattir. Hakikat ise Ali bin Ebu Ta-libtedir. Gidin Aliye talib
olun ki, Hakkn srrna vakf olasnz, diye buyurur. Mmin olan canlar
gidip Aliye ikrar verip talip olurlar. Daha sonra
Pir-Mrit-Rehber-Mrebbi edinirler. Msahip balanp Hak yoluna
girerler. Grlp sorgulanp kul hakkndan ar-nrlar. Bylece Hak Muhammed
Ali yolu kurulmu olur.
-
folklor / edebiyat
192
Bu yolu Hz. Muhammed Miractan getirmitir. Bu yolu aklayan Necm
Sresi 1-2-3-4 Ayetleri yle buyurmakta: Batt yldza and olsun ki
sahibiniz Muhammed. O ne aztt, ne de saptt. O hevesine uyup da sz
sylemez. Onun syledii her sz kendisine bildirilen vahiydir ki
kendisine Allah tarafndan vahyedilmitir, diye buyurmakta. Bu ayet,
Hz. Muhammedin Miracn ashabna anlattnda Hakkn srrn soranlara
sy-ledii szleri tasdik niteliindedir. Yani Hakkn srrnn Alide
olduudur. nk Necm Sresi 1den 18e kadar olan ayetler ile sra
Sresi:1. Ayeti Mirac hakkndadr.
Alevilerin ibadet yolu Allahn Tariki Mstakimidir. Yani Allahn
doru yoludur. Bu hususta Fatiha Sresi: 6-7. Ayetler; Enam Sresi:
153. Ayet; Ahkaf Sresi:31. Ayet bunu dorulamaktadr. (Bozkurt, 2012:
89-92)
Hatai, Anadoluda cem trenlerinde Miralama ksmnda okunmas
nedeniyle Miralama olarak anlan deyiinde, Mirc ve Krklar Meclisi
mitini detaylaryla ak-tarmaktadr. Bu ksm ise Hatainin Miralamasnda
u ekilde anlatlr:
Krklarn birine neter urulduAkt kan cmleden isbat olunduHak
Muhammed anda mevcut bulunduH Allah ard rfan H deyu (Birdoan, 2001:
117)
Hatai, Krklarn ezilen bu erbetten imelerini ve el ele vererek
ryan bryan se-maha girmelerini, Hz. Muhammedin de onlarla birlikte
semah dnmesini yle anlatr:
Bir zm danesi ol ah elindeKrklara verildi ksmet gnndeHak
Habibullaha mirac yolundaeyenlillah dedi Selman H deyu
Ol zm danesi getrd SelmanKrklar da ol demde olmutu ryanMuhammed
erbetten nu etti ol anSaki kadeh sundu Peyman H deyu
Krklar iti ol erbetten mest oldu ah- Merdan cmlesinden st
olduSetirpu baland kemer best olduSemaa girdiler ryan H deyu
(Birdoan, 2001: 117)
Deyiteki Setirpu baland kemer best oldu ifadesi ile Krklar semah
srasnda Hz. Muhammedin sarnn dmesine gnderme yaplmaktadr. Sark der
ve krk para olur. Krklarn her biri, bu sarn bir parasn alarak
beline dolar. Hz. Muhammed, Krk-lara pirlerini ve rehberlerini
sorduunda, Krklar; Pirimiz ah- Merdan Alidir; kukusuz, tartmasz ve
rehberimiz, Cebrail Aleyhisselamdr derler. Bunun zerine Hz.
Peygam-ber, Hz. Alinin orada olduunu fark eder ve ona oturmas iin
yer gsterir. Bu srada, Hz. Alinin parmanda, aslann azna verdii
nian- mhr grr (Smer, 2011: 65-67).
-
folklor / edebiyat
193
Bu mitte yaratln gerekletii nokta, Krklar Meclisi ve semahdr.
Krklar, Gruh-u Naci mitinde bahsedilen seilmi gruhtur. Semahlar
srasnda insan yaratl-mtr. Gruh-u Nacinin zne tanrsal z katlarak
insan var edilmitir.
Tm bu anlatlanlarn dnda, Krklar Meclisi mitinde her zaman
deinilmese de, zellikle kltrel kaynaklarda grlen bir detay Hz.
Aliye yklenen tanrsal zellii bir st noktaya tamaktadr. Halk arasnda
yaygn olarak kabul gren ekliyle Mircda Hz. Muhammed, Tanr ile
aralarnda bir perde var iken grrler. Hz. Muhammed duy-duu sesin Hz.
Alinin sesi olduunu fark eder ve perde aldnda Hz. Aliyi grr
(Yalnkaya, 2002: 13). Bu ksm Seyyin Gaybinin erhu Hutbetil-Beyn adl
eserinde yle anlatlr:
Abdullah b. mer eyidir: Ben iittim Rasul Hazretine sual
eylediler ki, Ya Rasulallah mirac gicesi Hak Tel sana ne dilce hitb
etdi? Rasul Hazreti: Bana Ali b. Eb Tlib l-gatyla hitab kld ve
gnlme bunu ilham eyledi kim, eyitdim: Ya Rabbi, bana hitab iden sen
misin yohsa Ali midir? Rabbim bana eyitdi: .Ya Ahmed ben Adem olu
olunmazam. Ve pheli nesnelerle sfatlanmazam. Seni benim nurumdan
yaratdm. Ve Aliyi senin nurundan yaratdm ve an senin gnln sarayna
muttal kldm ve senin gnlne Aliden sevgil kimse bulmadm, dahi sana
ann diliyle hitab eyledim (Sarkaya, 2009:240-241).
Allah, Hz. Muhammede, kendisinin de en sevdii, onun nurundan
yaratt Hz. Alinin diliyle hitab eder ve onlarn ayrlmaz bir nur
olduklarnn ve bir olduklarnn da vurgusu yaplr. Bylece Hz. Aliye
tanrsal zellik atfedilen bu ksm, Hatainin hece vezni ile yazlan
Miralamasnda anlatlmasa da, aruz vezni ile yazlan deyilerinde u
ifadeler grlmektedir.
Doksan bin kelam dant iki gnl dostunaTevhidi armaan verdi
yeryznde insana (Birdoan, 2001: 190)Hz. Muhammed, Hakkn ve evrenin
srrn Mircda renmi olur. Deyie gre
Mircdan insanla getirilen en nemli ey ise Tevhiddir. Hem bu
dizeler, hem de Krklar Meclisinde vurgulanan birlik anlay, bu mitin
temelinde tevhidin olduunu gstermektedir. Deyie ve mite gre; Mircda
doksan bin kelam konuulmutur. Bunun otuz bini srr- hakikat olup Hz.
Alide kalr, altm bini de eriat olup yeryzne iner.
Mirc ve Krklar Meclisi mitlerinde Hz. Aliye yklenen anlamlar,
Mircn sonra-snda yaananlar olarak Hatai tarafndan yle anlatlr:
Aliye tavef eyledi mhr nne koyduSen bir srr- vilayetsin dedi
Saddak Mustafa
Evvel sensin ahir sensin cmle sana baldrTevvellaym sana ezel ya
Aliyl Murtaza (Birdoan, 2001: 91)Hatainin bu drtlkte, yalnzca
Allaha ait olduuna inanlan evvel ve ahir
sfatlarn Hz. Ali iin kullanmas dikkate deerdir. Hatai, bu sonuca
Krklar Meclisi mitinden varmtr ve bir anlamda bu fikirlerine Hz.
Muhammedi de dhil etmitir. Hz. Muhammed, Hz. Aliye srr- vilayet
diye hitap etmektedir. Vilayet kelimesinin buradaki anlam evliyalk,
Allaha yakn olmadr. Hz. Ali ise bu halin srrdr. Ayrca Hataiye gre;
Hz. Muhammed, Mircdan sonra Hz. Aliye her zaman dostu olduunu
-
folklor / edebiyat
194
sylemitir. Mirc mitinde Hz. Aliye atfedilen nem, Buyrukta da
anlatlmaktadr. Rivayete gre;
Ashaplar dediler ki: Ya Resulullah, Hda akna, bize Hakk sphane
ve taala haz-retlerinin sizlere beyan eyledii ne ise beyan eyle ki
bizler de iitelim dediler. (...) krar edip talip oldular. Resul
hazretleri buyurdu ki: - Ya ashaplar, hakikat Ali hakkndadr. Varn
Hazreti Aliye iradet getirin, dedi. (...) Erkan koydular. eriat
zahir oldu. Tarikat ve hakikat srroldu. eriat Muhammedin oldu.
Tarikat ve hakikat Alinin anna geldi (Buyruk, 1989: 13-14).
ah smail Hatainin, deyilerinde Mirc ve Krklar Meclisine byk bir
yer ayr-d grlmektedir. Biri hece vezni, dieri aruz vezni ile olmak
zere iki deyiinde ba-tan sona bu anlatlara yer verilmektedir. Bunun
dnda da pek ok deyiinde Krklar, dolu, esrimek, aslan gibi baz
motiflerle bu anlatlara gnderge yapmtr. Pir Sultan Abdal Divannda
ise Mircn ve Krklar Meclisinin, Hataide olduu kadar detayl bir
anlatmna, bir miralama deyiine rastlanmamtr. Fakat Pir Sultan
Abdaln da bu anlatlara deyilerinde yer verdii grlmektedir. Aadaki
iki drtlk bunlarn banda gelir:
Muhammed Mirada davet gnndeArslan hamle kld rah nndeKim idi
grnen arslan donundaVar m Hac Bekta Veliden gayr
Muhammed Miractan indii demdirKrklarn srd semada cemdirZhre
yldzn douran kimdirVar m Hac Bekta Veliden gayr (Korkmaz, 1996:
331)
Pir Sultan Abdal bu dizelerinde, aslan motifinden ve Krklarn
semahndan bah-setmektedir. Ancak mitin kahraman Hz. Ali, Hac Bekta
Veliye dnmtr. Ozana gre; aslan donunda Hz. Muhammedin yoluna kan,
alnnda Zhre yldz tayan kii Hac Bekta Velidir. Mitin tm kaynaklarnda
Hz. Aliye iaret edilirken, Pir Sultan Abdaln burada Hac Bekta
Veliyi kullanmasnn tek bir izah olabilir. Buna gre de; ozan, Hz.
Alinin, Hac Bekta Velinin bedeninde varln srdrd inancna gnder-me
yapmaktadr. Zhre yldzna dikkat ekilmesi de, Hac Bektan Horasan
erenlerini, kendisinin Hz. Alinin srr olduuna inandrmaya alt
menkbeye iaret etmektedir. Bu menkbeye gre; Hac Bekta Veli,
alnndaki Zhre yldz iareti ile Horasan eren-lerini ikna etmitir.
*
Pir Sultan Abdaln;
* Zhre Yldz; Nbvvet mhr nianesidir. Hz. Muhammedte bu mhr iki
omzunun arasnda; Hz. Alide iki ka arasnda; Hz. Hasan Efendimizin
iki dudann arasnda; Hz. Hseyin Efendimizin boy-nunda bir hilal
gibi; Hac Bekta Veli Efendimizin avucunun ortasnda idi ve bu nur
Hac Bekta Veliye kadar devam etmitir. Gnmzde talip, dedesini elinin
iini bunun iin per.
-
folklor / edebiyat
195
Krklar Ar stnde kurdular cemiMehabbet halk olup srdler
demiBalktan yaratt Allah AdemiBen ol vakit ann belinde idim
(Korkmaz, 1996: 133)
deyii de Krklarn ve cemlerinin anlatld deyilerine bir rnektir.
Pir Sultan Abdaln deyilerinde bahsedilmesine ramen Hatainin
deyilerinde Mirc ve Krklar Meclisi-nin farkl bir nemi olduu aktr.
Sadece Pir Sultan Abdal deil, pek ok Alevi- Bek-tai ozannn, zerine
deyiler dedii bu olguyu ilk defa dile getirenlerden birisi ah
smaildir. Hatta tasavvuf edebiyatndaki Miraname geleneinin ah smail
ile balad- sylenir (Trkmen, 2004: 319).
Krklar Meclisi, hem Hz. Aliye ilahlk nispet eden yaklamlarn
deerlendirilmesi bakmndan, hem de Alevi-Bektai tasavvufunun
anlamlandrlmas bakmndan nem arz etmektedir. Mirc ve Krklar Meclisi
mitlerindeki Hz. Ali karakteri, tpk bu mitlerin ken-disi gibi
olaanst elerle bezenmitir. Bu anlatlar, tpk mitler gibi Metafiziin
ve teolojinin ortaya koyduklarn yapay yollardan dramatik bir biimde
ifade(Eliade, 2009: 399) ettikleri iin, mitik olarak
nitelendirilebilir. Hz. Ali de bu mitik anlatnn en nemli
karakterlerindendir. Krklar Meclisinde ve Mircda tanrsal zellikler
atfedilen Hz. Ali figr, esasen bu inan sisteminin Tanr ve kutsal
algsn vermektedir. Vahdet-i vcut ve vahdet-i mevcut felsefelerinin
sentezi ile ekillenen Alevi-Bektai dnne gre insan, Tanrnn bir
yansmasdr. Bu sentezin zn anlayabilmek iin Alevi-Bektai
tasavvu-funda nemli etkileri olan Hallac- Mansurun felsefesine
baklabilir. Onun felsefesini ise Enel- Hakk (Ben Hakkm) sz zetler.
Dneminde ok tartlan ve Mansurun idam edilmesine yol aan bu szn
zahiri ve batini yn doru okunmaldr. Mansura gre, Her eyde olduu
gibi kalpte de kabiliyet miktarnca tecelli eden Hak Teldr.(zcan,
2002: 7) Bu dn Mansurun etkisiyle Alevi-Bektai retisine getii gibi
ozanlarn dizelerine de yansmtr. Pir Sultan Abdaln aadaki deyii buna
bir rnektir:
Enelhak dedik de ekildik daraAdap erkan bize doru yol olduGeldi
zebaniler sual sormaaYardmcmz da Merdan Ali oldu (Korkmaz,
1996:408)Son derece ince bir izginin te tarafnda kalan bu alg,
farkl anlat ve inan rnek-
leriyle, geni topluluklar arasnda yayldka yorumlar eitlenmi ve
Tanr-insan, yar Tanr yar insan gibi kavramlar bu inan iinde olanakl
klmtr. Mirc miti de bu yorumlara aktr. Zira Hz. Aliyi balangca
oturtmu, ezeli ve ebedi addetmitir.
Krklar Meclisinde yaananlar rit zellikleri de gsterir. Ancak bu
mit ezelden beri Aleviler tarafndan gerek olarak kabul edildii iin
bugn onlarn temel ibadetle-ri olan cem srasnda, bu gerekliin
canlandrlmas sz konusudur. Ksacas bu bir Alevi-Bektai ritidir.
Krklar Meclisinde olanlar, Alevi-Bektai inancnn tasavvufi
yo-rumundan izler tar. Buradaki temel nokta birliktir. Krklarn biri
krk, Krk birdir. Hz. Muhammed de Krklarla yekvcut olup semah dner.
Tm bunlar vahdet-i vcut anlaynn simgelemi halidir. slam
tasavvufunun neredeyse tm kollarn bir ekilde etkilemi olan vahdet-i
vcut, Alevi-Bektai dncesinin de asl kaynaklarndandr.
-
folklor / edebiyat
196
Mitoloji biliminin olanaklar altnda deerlendirildiinde de bu
anlatlarn mitik ol-duklar ve Alevi-Bektai inancnn mitolojik ynn
oluturduklar grlr. Alevi- Bek-tai mitolojisinin bu mitler konusunda
yaad etkileim ve bu mitlerin kkenleri deer-lendirilmek istenirse
Mirc ve Krklar Meclisinin temellerini ayr ayr aramak gerekir. Mirc,
ge ykselme motifi olarak birok dinde ve mitte yer almaktadr. Hz.
sann lmeyerek ge ekildii, On ikinci mam Hz. Muhammed Mehdinin de ge
ekildii ve kyametten nce tekrar yeryzne inecei, Hz. Musann da ge
ykselmese de Tur Danda tpk Hz. Muhammed gibi Allah ile konutuu
bilinmektedir. Ancak kadim mitlere yneldiimizde ge ykselmenin ok
farkl formlaryla karlarz. Ge yk-selen ya da deen arabalar, Tanr
tarafndan ge arlan, ykseltilen Tanr, yar Tanr kahramanlar olduka
fazladr. rnein Hint mitolojisinde, babas Vinuyasa ve annesi Somti
olan bir kahramann dnyaya geleceinden bahsedilir. Bu kiinin ge
deecek bir arabas vardr (Kiraz, 2001: 236). Bu gibi rnekler birok
uygarln mitolojisinde grlr. Fakat slam inancndakine en yakn Mirc
motifi Zerdtlkte grlr. Otuz yanda Peygamber olan Zerdt de, tpk Hz.
Muhammed gibi ge ykselmi, Tanr ile konumu, dinin buyruklarn alm,
meleklerle tanm, cenneti ve cehennemi gr-mtr. Anlat yledir:
Rivayetlere gre Zerdt 30 yanda Peygamber olmutur ve yanna
mmetinden bir ksmn alarak Belhe gitmitir. Yolda karlarna kan Gaitya
nehrini Zerdtn gster-dii mucize ile yryerek gemilerdir. Daha sonra
Avaital gl civarnda 45 gnlk bir ibadetten sonra bir gece Miraca
kmtr. te bu nehrin kysndadr ki, dier dinlerin Cebrailine tekabl
eden Vohumenah Zerdtn yanna gelerek ona dnyadan el ekme-sini
tlemitir. Zerdt Vohumenahtan sonra dier btn meleklerle de grtkten
sonra Ahura Mazdann huzuruna kmtr (Can, 1998: 282).
Zerdtlkteki Mirc ile hem Snni hem de Alevi-Bektai slam
yorumundaki Mirc arasndaki benzerlik dikkat ekicidir. Eski bir ran
dini olan Zerdtln, ge-litii corafya itibariyle de Alevi-Bektai
inancn etkilemi olmas olduka yksek bir ihtimaldir. yle ki birok
aratrmac, Aleviliin senkretist yaps iinde Zerdtle byk bir yer
vermektedir.
Krklar Meclisi mitinin kkenlerine inerken ayn zamanda da cem
ritinin temeline ulalm olacaktr. Zira Krklar Meclisi dorudan cem ve
semah ile ilikili olarak olu-mu bir anlatdr. Fuat Bozkurta gre cem
trenlerinin kayna konusunda iki byk tez vardr. Bunlardan ilki, Eski
Trk inanlarna dayandrlr, dieri ise Maniheizme. lk sava kant olarak,
eski Trk lenlerinin cem trenine benzemesi gsterilir. rnein Ouz Han,
eitli durumlardan sa dnd zaman byk lenler yapar ve bu lenler-de
deerli talarla sslenilir, dokuz bin koyun, dokuz bin sr kesilir,
kmz ve rak iilir. Bu lenler Alevi-Bektai cemlerinde olduu gibi 12
saysna gre dzenlenir. Bozkurt bu tez iin ikinci kantn, Radloffun
Sibirya Trkleri arasnda yapt bir aratrmadan hareketle sunar.
Radloff, Sibirya Trklerindeki kurban trenlerinden bahseder. Akam
saatlerinde olan bu trenlerde insanlar bir ate etrafnda toplanrlar.
Daha sonra tulumla-rndaki ikilerini kararak konuklarna sunarlar.
Trende ilahiler sylenir. Yakutlar ara-snda yaplan s-ah treni ise
bir aman treni olarak cem trenindeki amancl eleri
-
folklor / edebiyat
197
gsterir. Bu trende kadnlar ve erkekler toplanrlar. Topluca kmz
ierler. Birbirlerinin ellerinden tutup Hu, hu diyerek dans ederler.
Trendeki aman bazen yalnz bana oynarken bazen kendisine dokuz kadn
ve dokuz erkek elik eder (Bozkurt, 2005: 103-105). Borkurta gre;
bir dnem Maniheizme inanm Trkler, amanist trenlerini bu inan altnda
srdrm olabilir. Ayrca Yesevilik ve Vefailik gibi Trkmen
tarikatlarn-da da bu gelenek yaam, Babailik tarikat araclyla da
Alevilie aktarlmtr.
Melikoff ise Krklar kelimesi zerinden bu miti amanizme dayandrr.
Trk des-tanlarnda ska rastlanan il-tan (krk ten)larn amanizme
ilikin olduunu belirtir. Krklar ifadesi de buraya dayanmaktadr.
aman ruhlar olan il-tanlar ou kez gen kz (krk kz) olarak dnlrler
(Melikoff, 1998: 48).
SONUAlevi-Bektai kozmogonisi, Snni slam inanndaki yaratl inanlar
ile ciddi
farkllklar ortaya koymaktadr. Alevi-Bektai yaratl mitlerinde
grlen evrenin ve in-sann yaratl, Snni inanta yer almamaktadr. Snni
anlatlara gre; ilk yaratlan Hz. dem iken, Alevi-Bektai inancna gre
Hz. Muhammed ve Hz. Ali ok daha nceleri bir nur olarak yaratlm ve
tm yaratln kayna olmutur.
Mitoloji incelemelerinde en nemli mitler olarak kabul edilen
yaratl mitleri, ait olduklar uygarln, kltrn yaps hakknda ok nemli
ipular iermektedir. Bu mit-lerde ana maddeler n plana kmaktadr.
Buna gre Alevi-Bektai inanc, Snni slam anlayndan farkl olarak
yaratl arlkl olarak k ve su zerine kurmutur. nsann yaratl a,
evrenin yaratl suya dayandrlmaktadr. Ancak belirtmek gerekir ki
birinden farkl pek ok Alevi-Bektai inan yorumu olduu gibi insann
yaratl sz ko-nusu olduunda da ayrlklar gzlenir. Baz kabullere gre
insann yaratl vcut olarak topraktandr. Fakat nur bu grte de asli
unsur olarak insann zn, cann oluturan maddedir. Hz. Ali ve Hz.
Muhammedin nurundan canlar yaratlmtr.
Farkl yaratl mitlerinin kkenlerinin izi srldnde nur ve k
motiflerinin; Hristiyan, Yahudi ve pagan inanlarn, eski Msr ve
Yunan mitolojilerini ve Zerdt-l birletiren Gnostisizm mistik
felsefesine ve Gnostik bir din olan Maniheizme da-yand grlmektedir.
Snni slamda da grlen topraktan yaratl ise sadece slami bir unsur
olarak bu inan iine yerlememitir. Eski Trk toplumlarndan Altay ve
Yakut yaratl destanlarnda da Tanr insan amurdan yaratmtr. Topraktan
yaratl motifi deyilerde daha ok ah smail Hatainin dizelerinde
grlmektedir. Hatai insan yaratl- iin sk sk balktan yaratlmaya yer
vermitir. Pir Sultan Abdaln deyilerinde; hem nurdan yaratlma, hem
de balktan yaratlma ifadesine rastlanrken, Hatai, nurdan yara-tl
daha ok Hz. Ali ve Hz. Muhammed iin kullanmtr. Pir Sultan Abdaln ve
ah smail Hatainin deyilerinde mitik gndermelerin byk lde rtmesine
ramen insann yaratl noktasnda bir farkllk olduu aikrdr. Bu farkllk,
Alevi-Bektai inancnda da var olan bir eitliliin yansmasdr.
Farkllamann nedeni ise, elbette ki yine Aleviliin ok katmanl
senkretist yapsdr. Her iki ozan da farkl corafyalarda, farkl
etkileim unsurlarn bir araya getirmitir. Hatainin bulunduu
corafyada, Alevi-lik zerindeki ii etkisi ok daha fazladr. laveten
corafya gerei, eski Fars inanlar da
-
folklor / edebiyat
198
bu blgedeki Alevilik yaklamn etkilemitir. Anadolu Alevilii ise,
kendi zgn yap-sn bu corafyann miras ile oluturmutur. Pir Sultan
Abdal da, bu kltrel zenginliin etkisini Hataiden daha ok
hissetmitir. Ayrca Safevi corafyas, sahip olduu Trk-men nfusu ve
eski Trk inanlar ile olan etkileimin n plana gemesini salayacak bir
kltr ortam oluturmutur. Hatainin deyilerinde topraktan yaratln n
planda olmasn eski Trk destanlarnn etkilerine balamak mmkndr.
Mirc ve Krklar Meclisi anlatlar ise, Alevi-Bektai inancnn
sembollemi teme-lidir. Hz. Aliye yklenen anlamlar, Tanr algs, insan
algs, tevhit ve vahdet vurgusu, Krklar Meclisinin cem ayinlerinin
dayandrld kken oluu bu kanya varmamz iin yeterlidir. Krklar Meclisi
ile Alevi-Bektai inancnda keskinletirilen Hz. Ali algs, bir bakma
Alevi-Bektai tasavvufunun yansmasdr. Zira vahdet-i vcut ve vahdet-i
mev-cut anlaylarnn sentezinden oluan bu tasavvufi yaklam Hz. Ali
rneinde insan, can ve yaratlan, Allahn bir yansmas olarak grm ve
dier bir ifadeyle yaratlan ile yaratann birliini kabul etmitir. Bu
nedenle, Alevi-Bektailerin kblesi insandr ve okunacak en byk kitap
da insandr. Tm bu bilgileri salamas bakmndan Krk-lar Meclisi miti
de, kozmogoni mitleri gibi Alevi-Bektai mitlerinin
sacayaklarndandr. Krklar Meclisi mitinin arketipleri tespit edilmek
istendiinde, cem ve semah olgular ile balantl bir kken araynda
bulunmak doru olacaktr. Bu dorultuda bakldn-da, Krklar Meclisinin
kkeni, amanizm bata olmak zere, eski Trk inanlarnda ve Maniheizmde
bulunmutur.
Bir kltrn kozmogonisini ortaya koymak, o kltrdeki insanlarn
evren, insan ve yaam algsn anlamaya yardmc olur. Sistemli bir
yaratl, balang formu sunma-syla dier tm varlklarn kavrann da
etkiler. Bir dier ifade ile yaratl mitlerindeki temel dnce o kltrn
dier tm mitlerine de yansr. Bu durumu Alevi-Bektai mit-lerinde
grmek mmkndr. Ana hatlaryla ortaya koymaya altmz Alevi-Bektai
kozmogonisi bu inann nceledii unsurlar, en temel dncesi olan Allah,
Muham-med, Ali lemesini sunmaktadr. Alevilikteki insann tanrsal bir
zden geldii dn-cesinin temelleri yaratl anlatsyla atlmtr. Bu
anlatnn temelinde yer alan dnce, tm Alevi-Bektai retisine ve
felsefesine yansmtr. Benzer ekilde Krklar Meclisi miti de,
Alevi-Bektai inancnn ve mitolojisinin ana erevesini izmek bakmndan
nemli bir yerde durmaktadr. Bu kltr iindeki insanlarn Tanr ve insan
alglarn, tev-hidi, vahdet-i vcut ve vahdet-i mevcut felsefelerini,
yani bir btn olarak Alevi-Bektai tasavvufunu bu mit zerinden
anlamak mmkndr. Tm bunlara ek olarak bir kltrler ve inanlar mozaii
olan Alevi-Bektai inancnn kkenleri ve senkretist yaps da bu mitik
ereve zerinden ortaya kmaktadr.
KAYNAKA Aa, Mehmet (2004). Yaratl Mitleri, amanizm ve Tasavvuf
Balamnda D, Mahrumiyet ve Hapis, Milli Folklor, S:62, s. 8-18.Adil,
Ali Atalay (ubat 2007 1. Basm). Kuran Kerim Manzum Meali ve Tefsir
zeti, stanbul: Can Yaynlar 280.
-
folklor / edebiyat
199
Birdoan, Nejat (2001). ah smail Hatai Yaam ve Yaptlar, stanbul:
Kaynak Yayn-lar.
Buyruk, Tam ve Hakiki mam Cafer-i Sadk Buyruu (1989). stanbul:
Mizah Yaynclk.Bozkurt, Fuat (2005). Toplumsal Boyutlaryla Alevilik,
stanbul: Kap Yaynlar.Bozkurt, Nizam (Haziran 2012 1. Bask).
Kandildeki Nurlar 40 Ayet 40 Hadisle Hz
Alinin Faziletleri Kurandan Seme 700 Ayet, Ankara: mit Ofset.
Can, Cahit (1998). Zerdtlk, Zerdt ve Hukuk (Avesta), Ankara
niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, C: 15, S: 1-2, s.
273-288.antay, Hasan Basri (1980 ). Kurn- Hakm ve Mel-i Kerim, III
Cilt. stanbul: Elif
Ofset. Dnmez, Banu Mustan (2012). Alevi Cem Ritellerinde
Canlandrlan Krklar Sylen-
cesinin iir- Mzik-Dans ile likisi, Uluslararas Sosyal Aratrmalar
Dergisi, S: 3, s. 191-
194.Eliade, Mircae (2009). Dinler Tarihine Giri, ev.: Lale
Arslan, stanbul: Kabalc Ya-
ynevi. Gke, Kaya (2010). Alevilii Yaamak veya Alevi Olmak, Trk
Kltr ve Hac
Bekta Veli Aratrma Dergisi, Say:56, s.353-356.Gngr, Baki ( Ekim
2012, 1. Basm). Alevilik Kzlbalk Ehl-i Beyt, stanbul: Hac
Bekta-i Veliye Gnl Verenler Sosyal Kltrel Eitim Dernei Yaynlar.
Grses, brahim (2007). Jungcu Arketip Teorisi Balamnda Tasavvufi
yklerin Deerlendirilmesi: Simurg rnei, Uluda niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi,
C:16, s. 77-96.Kalafat, Yaar (1998). Anadolu Trk Halk Sufizminde
Zazalar, Dinler Tarihi Aratr-
malar I. Ankara: Dinler Tarihi Dernei Yaynlar, s. 285-304.
Kaplan, Doan (2011). Alevilikte Muhammed-Ali Tasavvuru: Bir Ten ki
Ba ya da
ki Ten ki Ba Sembolizminin Kltrel Temeli, Kltr Corafyamzda Hz.
Muhammed Ulus-
lararas Sempozyum Bildiriler Kitab I. Ankara: Diyanet leri
Bakanl Yayn-lar, s.147-159.
Kaygusuz smail (2009), Mslmanlk ve Hristiyanln nan retilerinde
teki Ger-ekler,
Su Yaynlar, stanbul 2006.Kl, Mustafa Cemil (ubat 2007). Alevi
badetlerinin slamdaki Yeri, stanbul: Etik
Yaynlar.Kiraz, Celil (2001). Hz. Muhammed (sav)in nceki Kutsal
Kitaplarda Mjdelenmesi (Tebrt) Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, C:10, S:1, s.231-260.Korkmaz, Esat (1996). Pir Sultan
Abdal Divan, stanbul: Ant Yaynlar.Martin, Sean (2010). Gnostikler-
lk Hristiyan Sapknlar. stanbul: Kalkedon Yaynlar.Mehmed Efendi, Ayn
Tab (1963 2. Bask). Kuran Kerim Meali ve Tefsiri Tibyan Tefsiri
-
folklor / edebiyat
200
III Cilt. ev. Sleyman Ffir, stanbul: Btn Kitabevi.Melikoff, rne
(1998). Hac Bekta Efsaneden Geree, stanbul: Cumhuriyet Kitap.
(1993). Uyur dik Uyardlar, ev. Turan Alptekin. stanbul: Cem
Yaynevi.Onarl, smail (2006). Arap Alevlii (Nusayriler) stanbul:
Etik Yaynlar.Oymak, skender (2009). slami Kaynaklara Gre Maniheizm,
Frat niversitesi la-
hiyat Fakltesi Dergisi, S:14, s. 67-97.zcan, Hseyin (2002)
Bektailikte Dr Kavram Ve Hallac- Mansr Etkisi, Folklor/Edebiyat,
C:8, S: 29.Sarkaya, Saffet (2009). Alevi nan Kltrnde Hz. Muhammed,
Gemiten Gnmze
Alev- Bekta Kltr. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.Sarkaya, Saffet
(2005). erhu Hutbetil-Beynda Ehl- Beyt ile lgili nan Motifleri,
Araylar -nsan Bilimleri Aratrmalar, S.13, s. 1-11.Sunar, Cavit
(Eyll 2003, 2. Basm). Tasavvuf Felsefesi Veya Gerek Felsefe,
stabnul: Anadolu Aydnlanma Vakf Yaynlar.Smer, Derya (2011).
Alevi-Bektai Mira Syleminden Cemin Simgesel Temsillerine Hakkn
Birlik Bilinci, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, S: 57,
s.
57-84.Travers Van Der Merwe (1995). Strange Fire The Rise of
Gnosticism in the Church, Des Moine: Conscience Press.Trkmen,
Fikret (2004). ah smail Hataynin Anadolu Alev-Bektalii ve Alev-
Bekta Edebiyat zerindeki Etkileri, I. Uluslararas ah smail Hatai
Sempozyum Bildirileri,
Ankara.Uluda, Sleyman (1991). Tasavvuf Terimleri Szl. stanbul:
Marifet Yaynlar. zm, lyas (2009). Yeil Kubbede Asl Kandil: Nur-
Muhammedi Kltrel Kay-
naklarna Gre Alevilikte Hz. Muhammed Tasavvuru, Dini Aratrmalar,
C: 12, s. 205-233.Yalnkaya, Ayhan (2002). Medet Pirim Ali Yeti!,
Ankara niversitesi Siyasal Bil-
giler Fakltesi, Gelime ve Toplum Aratrmalar Merkezi Tartma
Metinleri, No:41.
GENEL A KAYNAKLARIhttp://kuran.diyanet.gov.tr/Kuran.aspx#24:35
Aktif ziyaret tarihi: 05.03. 2014.
-
folklor / edebiyat
201
zet
AH SMAL HATA VE PR SULTAN ABDAL DEY VE NEFESLERNDEN ALEV-BEKTA
KOZMOGONS VE KIRKLAR MECLSNE
Gerek modern dnyada gerekse ilkel dnemlerde insanln en temel
sorusu evrenin ve insann neden ve ne ekilde var olduudur. lkel
toplumlarda henz bilimsel bilgi retememi olan toplumsal dn, sahip
olduu hayal gc, dnme ve imgelem yetenekleri ile evreni ve yaratl
olaylarn alglamaya almtr. Bu aba sonucunda, kltrel doku ile
balantl, kutsallk atfedilen kurgular olarak mitler ina edilmitir.
nsana dair pek ok soruyu konu edinen mitler arasnda kozmonogoni
mitleri, evrenin ve insann yaratln anlatr ve btn dinsel ve mitik
yaplar ierisinde nemli bir yere sahiptir.
Kozmogoni mitlerinde, iinde gelitikleri toplumun en nemli
karakterleri ve yaratln z olarak kabul edilen kutsal madde yer alr.
Bu mitlerin ierdii detaylarla, iinde doduk-lar ekin hakknda nemli
ipular verdiklerini sylemek mmkndr. Bu balamda, geni slam kltr
iinde Alevi-Bektai inancnn zgn yerini tespit etmek asndan yaratl
mitlerinin detayl bir ekilde incelenmesi nemlidir. Pek ok kltrn ve
inancn etkileimi ile bir din senkretizmi rnei olan Alevi-Bektai
inanc mitik yaps ile de dikkat ekmek-tedir. Pek ok mitin ve mitik
karakterin yer ald bu yap ierisinde kozmogoni mitleri ve yaratl
balamnda Krklar Meclisi miti Alevi-Bektailiin ok katmanl senkretist
yapsn sergilemesi asndan nemli bir yere sahiptir. Bu mitlerde Alevi
Bektai inancnn etkile-im iinde bulunduu birok kltrn izleri
grlmektedir. Bu almada, yaratl mitleri ve Krklar Meclisi miti
zerinden Alevi Bektai inancnn senkretist yapsn ortaya koymak
amacyla, bu inancn yansmalarn sergileyen ah smail Hatai ile Pir
Sultan Abdaln nefes ve deyileri incelenmitir. Aleviliin geni ve ok
katmanl yaps iinde deyi ve nefesler snrlayc ve yol gsterici
tutamalar olmutur. Bu hedefler dorultusunda deyi ve nefesler
irdelenirken arketipi eletiri ve sosyolojik inceleme yntemleri
kullanlmtr.
Anahtar kelimeler: Alevilik, kozmogoni, yaratl miti, Krklar
Meclisi, mitoloji.
Abstract
FROM THE FOLK POEMS AND NEFES OF SHAH ISMAIL HATAI AND PIR
SULTAN ABDAL TO ALEVI- BEKTASHI COSMOGONY AND
KIRKLAR MECLS
The most basic question of the humanity has been why and how the
universe and human were created both in the modern world and in
primitive times. The social thought, which has not yet produced
scientific knowledge, has tried to perceive the universe and
creation with its imagination, thinking and imaginary skills. As a
result of this perception effort, myths have been built as the
fictions to which sanctity was attributed in connection with
cultural structu-re. Cosmogony myths among myths concerning so many
questions about human describes the creation of the universe and
human, and they have an important place within religious and mythic
structures.
-
folklor / edebiyat
202
The most important characters of the society and the sacred
substance which is conside-red as the essence of creation take
places in cosmogony myths. It is possible to say that those myths
provide important clues about the culture in which they were born
with their details. In this context, it is important to study
creation myths in detail with regards to determining the place of
the Alevi- Bektashi belief in wide range of Islamic culture.
Alevi-Bektashi beli-ef, an example of religion syncretism by the
interaction of many cultures and beliefs, draws attention with also
its mythic structure. Cosmogony myths and the myth of Krklar
Meclisi in the context of creation has an important place in terms
of revealing the syncretist structure of Alevi-Bektashi belief
within this mythical system in which so many myths and mythical
characters take place. In this study, folk poems and nefes of Shah
Ismail Hatai and Pir Sul-tan Abdal, poets who exhibits the
reflection of this belief, have been analysed with the aim of
revealing the syncretist structure of Alevi-Bektashi belief through
the creation myths and Krklar Meclisi myth. Folk poems and nefes
has been boundary and guiding handles in the large and
multi-layered structure of Alevism. To that end, archetype
critisism and socio-logical research methods were used when
analyzing words and breaths.
Keywords: Alevism, cosmogony, creation myth, Krklar Meclisi,
mythology.