Title: Sdziowie w II Rzeczypospolitej : okrgi apelacyjne:
krakowski i katowicki
Author: Lech Krzyanowski
Citation style: Krzyanowski Lech. (2011). Sdziowie w II
Rzeczypospolitej: okrgi apelacyjne: krakowski i katowicki. Katowice
: Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego.
Sdziowie w II RzeczypospolitejOkrgi apelacyjne: krakowski i
katowicki
1
2
NR 2795
Lech Krzyanowski
Sdziowie w II Rzeczypospolitej
Okrgi apelacyjne: krakowski i katowicki
Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego Katowice 2011
3
Redaktor serii: Historia
Sylwester Fertacz
Recenzent
Danuta Kisielewicz
Publikacja bdzie dostpna po wyczerpaniu nakadu w wersji
internetowej:
lska Biblioteka Cyfrowawww.sbc.org.pl
4
Spis treci
Wstp / 9
Rozdzia pierwszy
Udzia pruskiego i austriackiego modelu wymiaru sprawiedliwoci w
ksztato-waniu odrbnoci dzielnicowych Grnego lska, Galicji i lska
Cieszyskiegona przeomie XIXXX w. / 15
Spoeczne uwarunkowania ycia publicznego na Grnym lsku, w Galicji
i nalsku Cieszyskim na przeomie XIXXX w. / 15
Organizacja wymiaru sprawiedliwoci w Prusach i w monarchii
austro-wgier-skiej przed I wojn wiatow. Liczebno rodowisk
sdziowskich na Grnymlsku, w zachodniej Galicji i na lsku Cieszyskim
/ 28
Struktura narodowociowa i pochodzenie spoeczne grnolskich oraz
za-chodniogalicyjskich i cieszyskich sdziw na pocztku XX w. /
48
Wzajemne kontakty krakowskich i lskich prawnikw na przeomie XIXi
XX w. oraz podczas I wojny wiatowej, powsta lskich i plebiscytu /
64
Rozdzia drugi
Okolicznoci tworzenia struktur sdowych krakowskiego i
katowickiego okr-gu apelacyjnego w okresie midzywojennym / 73
Organizowanie wymiaru sprawiedliwoci na obszarze krakowskiego i
katowic-kiego okrgu apelacyjnego u zarania II Rzeczypospolitej /
73
Sdziowie krakowskiego i katowickiego okrgu apelacyjnego wobec
idei inte-gracji pastwa polskiego po I wojnie wiatowej / 97
Ksztatowanie granic krakowskiego i katowickiego okrgu
apelacyjnego oraztworzenie ich wewntrznej struktury / 112
Rozdzia trzeci
rodowisko sdziowskie krakowskiego i katowickiego okrgu
apelacyjnegow okresie midzywojennym / 136
5
Liczba sdziw krakowskiego i katowickiego okrgu apelacyjnego oraz
ich te-rytorialna koncentracja w okresie ksztatowania struktury
sdownictwa napocztku lat 20. / 136
Liczebno rodowiska sdziowskiego w krakowskim i katowickim
okrguapelacyjnym w latach 19231939 / 150
Wydajno pracy sdziw krakowskiego i katowickiego okrgu
apelacyjne-go / 168
Rozdzia czwarty
Pochodzenie dzielnicowe i spoeczne sdziw krakowskiego i
katowickiego okr-gu apelacyjnego a dostpno kolejnych szczebli
kariery zawodowej / 201
Przynaleno dzielnicowa sdziw / 201
Pochodzenie spoeczne oraz czynniki naturalne decydujce o
liczebnocirodowiska sdziowskiego w krakowskim i katowickim okrgu
apelacyj-nym / 220
Problematyka dostpu kobiet do sdownictwa / 255
Rozdzia pity
Materialne warunki pracy sdziw w krakowskim i katowickim okrgu
apela-cyjnym / 261
Wysoko pacy sdziowskiej i czynniki j okrelajce / 261
Koncepcje zwikszenia dochodw rodowiska sdziowskiego / 280
Struktura wydatkw rodzin sdziowskich i stopie zaspokojenia
potrzeb mate-rialnych / 289
Rozdzia szsty
Krakowscy i katowiccy sdziowie a kwestia narodowociowa w okresie
midzy-wojennym / 317
Sdy w krakowskim i katowickim okrgu apelacyjnym oraz ich rola w
procesieksztatowania polskiego oblicza ycia spoecznego / 317
Warunki sprawowania zawodu sdziego przez osoby niepolskiego
pochodze-nia / 331
Wymiar sprawiedliwoci wobec podsdnych niepolskiego pochodzenia /
358
Rozdzia sidmy
Polityczne uwarunkowania aktywnoci zawodowej sdziw krakowskiego
i ka-towickiego okrgu apelacyjnego / 368
Formy i rozmiar politycznego zaangaowania sdziw / 368
Walka o zachowanie niezawisoci sdziowskiej jako czynnik
determinujcyudzia sdziw w yciu politycznym / 382
Sdziowie wobec sanacyjnych metod doboru kadr wymiaru
sprawiedliwo-ci / 396
6Sp
istr
eci
Rozdzia smy
Udzia sdziw krakowskiego i katowickiego okrgu apelacyjnego w
pozapoli-tycznych formach ycia publicznego / 417
Zrzeszenie zawodowe sdziw oraz inne stowarzyszenia prawnicze /
417
Pozostae przejawy udziau pracownikw wymiaru sprawiedliwoci w
yciupublicznym / 439
Pozycja spoeczna sdziw oraz presti zawodu w oczach lokalnych
rodo-wisk / 459
Podsumowanie / 471
Bibliografia / 477
Wykaz skrtw / 495
Indeks nazwisk / 497
Summary / 507
Zusammenfassung / 509
7
Spis
tre
ci
Wstp
Powstanie II Rzeczypospolitej, przesdzajce o usuniciu
instytucjibdcych wiadectwem zwierzchnictwa pastw zaborczych nad
ziemiamipolskimi, zmienio diametralnie dotychczasowy charakter ycia
publiczne-go. Stworzyo m.in. wyjtkowo sprzyjajce warunki do rozwoju
polskiej in-teligencji, ktrej przedstawiciele nie musieli, jak
dotychczas, szuka zatrud-nienia jedynie w sferze tzw. wolnych
zawodw, lecz mogli obejmowa takeliczne posady w aparacie pastwowym
lub samorzdowym. Pocztkowo po-da takich stanowisk przekraczaa nawet
liczebno warstw wyksztaco-nych, przynalenych do polskiego krgu
kulturowego. By to czynnik sty-mulujcy rozwj polskiej inteligencji.
Taka tendencja charakteryzujca sidu dynamik trwaa przez cay okres
midzywojenny. Nadal stanowi toprzedmiot bada naukowych1.
Interesujce wydaj si bowiem, po pierw-sze, zmieniajce si rda
rekrutacji kadr inteligencji. Byy one odmiennew pierwszych latach
po odzyskaniu niepodlegoci, gdy wszyscy pracowni-cy umysowi, si
rzeczy, mieli za sob sta w instytucjach pastw zabor-czych, oraz w
pniejszym okresie, gdy prac rozpoczo pierwsze pokole-nie osb
wyksztaconych ju w wolnej Polsce. Ciekawe wnioski pynrwnie z
obserwacji rnic w zakresie dziedzictwa pozaborowego, utrzy-mujcego
si wrd rnodzielnicowego rodowiska inteligenckiego. Pozakonstatacj o
oczywistym wystpowaniu takich odmiennoci u zaraniaII
Rzeczypospolitej, analizy wymaga tempo niwelowania rnic, rnew
poszczeglnych grupach zawodowych i w poszczeglnych czciach
mi-dzywojennego pastwa, a take bilans wzajemnie na siebie
oddziaujcychczynnikw integrujcych i dezintegrujcych. Struktura
spoeczna inteli-gencji, jej preferencje polityczne, aktywno w yciu
publicznym czy wresz-cie materialna strona egzystencji to tylko
niektre z kolejnych zagadnie
9
1 Zob. zestaw nowszej literatury w tym zakresie: A.
MAJKOWSKA-SZTANGE, S. MOCEK: Inteli-gencja w Polsce. Bibliografia
publikacji z lat 19892007. W: Inteligencja w Polsce. Specjalici,
twr-cy, klerkowie, klasa rednia. Red. H. DOMASKI. Warszawa 2008, s.
465500.
poruszanych w publikacjach z ostatnich lat. Poza syntezami
odnoszcymisi do ogu inteligencji coraz czciej pojawiaj si
opracowania charakte-ryzujce poszczeglne kategorie zawodowe
pracownikw umysowych2.
Na tle szybko rozwijajcych si bada nad dziejami polskiej
inteligencjiujemnie wyrnia si deficyt opracowa powiconych sdziom
sdwpowszechnych wanej, cho specyficznej grupie zawodowej. Jeszczew
2000 r. Krzysztof Pol, autor monumentalnego Pocztu prawnikw
polskich,stawia pytanie: Skd si bierze ten brak troski o wasne
korzenie? Czy tonie dziwne w przypadku prawnikw wanie e pod wzgldem
do-kumentacji dorobku czy liczby prac powiconych wybitnym
przedstawi-cielom zawodu ju dawno w kraju znacznie wyprzedzili ich
np. historycy,lekarze, farmaceuci czy ksigarze?3 Wtpliwoci autora,
przynajmniej w od-niesieniu do sdziw, pozostaj aktualne. Ich rol
zawodow analizowali dotej pory, zreszt jedynie na marginesie swych
rozwaa: Magorzata Mater-niak-Pawowska4, Mariusz Mohyluk5 oraz
Grzegorz awnikowicz6. Tematunie wyczerpao rwnie pobiene ujcie Jana
Szarycza7. Kwestia funkcjono-wania sdziw jako grupy zawodowej w
duej mierze pozostaje zatem nie-zbadana, co odnotowa trzeba tym
wyraniej, i rola innych zawodwprawniczych w II Rzeczypospolitej
znalaza ju w literaturze przedmiotuswe odzwierciedlenie8. Staje si
to jeszcze istotniejsze w kontekcie potrze-by bada nad rnorodnoci
wzorcw tradycji pozaborowej. Utrzymywa-nie si ich w okresie
midzywojennym w duym stopniu wynikao z plurali-zmu prawnego
wystpujcego na ziemiach polskich, a ten czynnik miawyjtkowo znaczcy
wpyw zarwno na prac zawodow, jak i na ycieprywatne sdziw.
Prba scharakteryzowania grupy zawodowej sdziw wymaga
wpierwdoprecyzowania sownictwa uytego w tytule. Warto odnie si,
przedewszystkim, do trwajcej przez cay okres midzywojenny dyskusji
nad zna-czeniem sowa sdzia. W przedwojennej prasie prawniczej czsto
ubo-lewano, e jest ono naduywane, wykorzystywane take do
definiowania
10
2 M.in. R. LITWISKI: Korpus policji w II Rzeczypospolitej. Suba
i ycie prywatne. Lublin2007; E. WICKOWSKA: Lekarze jako grupa
zawodowa w II Rzeczypospolitej. Wrocaw 2004;A. CHMIELEWSKA: W subie
pastwa i narodu. Pastwowotwrczy artyci plastycy w II
Rzeczypo-spolitej. Warszawa 2006; H. OLSZAR: Duchowiestwo
katolickie diecezji lskiej (katowickiej)w Drugiej Rzeczypospolitej.
Katowice 2000.
3 K. POL: Poczet prawnikw polskich. Warszawa 2000, s. XVII.4 M.
MATERNIAK-PAWOWSKA: Ustrj sdownictwa powszechnego w II
Rzeczypospolitej. Pozna
2003.5 M. MOHYLUK: Prawo o ustroju sdw powszechnych w pracach
Komisji Kodyfikacyjnej
II Rzeczypospolitej. Biaystok 2004.6 G. AWNIKOWICZ: Idea
niezawisoci sdziowskiej w porzdku prawnym i myli prawniczej
II Rzeczypospolitej. Toru 2009.7 J. SZARYCZ: Sdziowie i sdy w
Polsce w latach 19181988. Warszawa 1988.8 Patrz np.: D. MALEC:
Notariat Drugiej Rzeczypospolitej. Krakw 2002; A. KISZA, Z.
KRZE-
MISKI, R. YCZYWEK: Historia adwokatury polskiej. Warszawa
1995.
Wst
p
profesji, ktre ze stosowaniem prawa nie maj nic wsplnego, np. w
odnie-sieniu do arbitrw sportowych. Jeszcze wikszy protest wzbudzao
posugi-wanie si terminem sdzia na okrelenie funkcjonariuszy wymiaru
spra-wiedliwoci, nieposiadajcych prawniczego wyksztacenia, a
pracujcychm.in. w sdach pokoju, sdach polubownych, rnego rodzaju
trybunaachrozjemczych9. W niniejszym opracowaniu pojcie sdzia
odnosi si b-dzie wycznie do prawnikw zatrudnionych w wymiarze
sprawiedliwocii posiadajcych, po ukoczeniu aplikacji i zdaniu
stosownego egzaminu,nominacj sdziowsk. Zastrzec jednak naley, i nie
wszystkie osobyspeniajce te warunki znajd si w krgu zainteresowa
badawczych.Zgodnie z terminologi uyt w rozporzdzeniu Prezydenta RP
z 6 lutego1928 r. Prawo o ustroju sdw powszechnych (DzURP, nr 12,
poz. 93 zezm.) do sdownictwa powszechnego zaliczano tylko sdy
grodzkie orazsdziw pokoju, sdy okrgowe, sdy apelacyjne i Sd
Najwyszy (art. 1 1). Zgodnie z t dyspozycj analizie poddani zatem
zostan jedyniesdziowie pracujcy w wymienionych wyej instytucjach
(oraz w sdachpowiatowych, ktre zastpiono sdami grodzkimi), pominici
za bdpracownicy sdw administracyjnych, wojskowych, prawa
publicznego.Wyjtek stanowi bd sdziowie sdw pracy z racji
uprzedniego, dugo-letniego zazwyczaj, zatrudnienia w sdownictwie
powszechnym. W ichprzypadku przedmiotem zainteresowania bdzie tu
jednak tylko okres ak-tywnoci w powszechnym wymiarze
sprawiedliwoci.
W latach midzywojennych istniao 8 okrgw apelacyjnych.
Badaniazawone zostay do 2 okrgw: krakowskiego i katowickiego.
Pierwszyz nich obejmowa wojewdztwo krakowskie i cz lwowskiego,
drugi cao wojewdztwa lskiego, czyli przyznane Polsce czci zarwno
Gr-nego lska, jak i lska Cieszyskiego. Szcztkowa jedynie spucizna
ar-chiwalna Ministerstwa Sprawiedliwoci (wikszo akt ulega
zniszczeniuw czasie II wojny wiatowej) oraz mocno zrnicowany zasb
lokalnych ar-chiww uniemoliwiaj, na tym etapie bada, podjcie prby
oglnopol-skiej syntezy. Z kolei prezentacja rodowiska sdziowskiego
nalecego tyl-ko do jednej apelacji nie stworzyaby warunkw do
sformuowania wieluwnioskw, ktre dopiero przy konfrontacji dwch
analogicznych spoeczno-ci, okazay si moliwe. Warto bada
komparatystycznych, zwaszczaw odniesieniu do tematyki lskiej, nie
wymaga dowodzenia, zalety tej me-tody zostay bowiem przekonujco
omwione10. Wszelkie porwnania od-noszce si do sdziw krakowskich i
katowickich w okresie midzywojen-nym wydaj si szczeglnie wakie
naukowo. Obie grupy pracoway przezdugi czas pod rnymi reimami
prawnymi (sdziowie katowiccy pru-
11
9 L. GTTINGER: O ochron tytuu sdziowskiego. Czasopismo
Sdziowskie [dalej: CS]1936, nr 6, s. 319; M. WYCICKI: Z kuluarw
sdowych. Gos Sdownictwa [dalej: GS] 1931,nr 6, s. 356357.
10 M.W. WANATOWICZ: Znaczenie metody komparatystycznej dla bada
nad problematyklsk lat midzywojennych. Zaranie lskie 1984, nr 12,
s. 720.
Wst
p
skim, krakowscy austriackim), co musiao wpywa na petryfikacj
rnicdzielnicowych, dezintegrujcych rodowisko sdziowskie. U zarania
II Rze-czypospolitej wanie maopolscy sdziowie stanowili zdecydowan
wik-szo pracownikw wymiaru sprawiedliwoci na terenie apelacji
katowic-kiej. Wspln tradycj charakteryzujc przybyszw oraz tych
sdziw,ktrzy pozostali w okrgu krakowskim, traktowa naley z kolei
jako czyn-nik potencjalnie scalajcy oba rodowiska. Wzajemne
oddziaywanie tychczynnikw stanowi podstawowy problem badawczy, jaki
chc zanalizowai rozway w niniejszej pracy, oraz jeden z
najwaniejszych jej celw. Wisi z nim kwestie tempa przemian
wiadomociowych w obu grupach za-wodowych, rozmiar akceptacji dla
nowego typu sdziego, jaki lansowaywadze Ministerstwa
Sprawiedliwoci, rnice w prezentowanych posta-wach politycznych oraz
zaangaowaniu w inne przejawy ycia publicznego.Mam ponadto nadziej,
e ukazanie caoksztatu relacji zachodzcych mi-dzy krakowskimi i
katowickimi sdziami pozwoli wczy si do trwajcejju duszy czas
naukowej debaty nad konfrontacj austriackiego i pruskie-go
dziedzictwa pozaborowego; tym razem na paszczynie wymiaru
spra-wiedliwoci.
Odpowied na postawione pytania badawcze wydaje si moliwa
zewzgldu na istnienie stosunkowo obszernej bazy rdowej. Skadaj si
nani przede wszystkim zbiory archiwalne sdziowskich akt osobowych.W
przypadku sdziw maopolskich w komplecie znajduj si one w
kra-kowskim Archiwum Pastwowym. Ich warto jest zrnicowana. Obok
bo-wiem obszernych zbiorw, wyposaonych niejednokrotnie w tzw.
wykazstanu suby, prezentujcy szczegowe dane o yciu rodzinnym i o
prze-biegu kariery zawodowej, znajduj si teczki zawierajce nader
skromnspucizn aktow. Analogicznymi zbiorami nie dysponuje Archiwum
Pa-stwowe w Katowicach. Akta osobowe tamtejszych sdziw,
nieskatalogowa-ne i nie tak obszerne jak krakowskie, pozostaj w
posiadaniu ArchiwumSdu Okrgowego w Katowicach. Uzupeni je zatem
naleao o zbiory aktosobowych znajdujce si w archiwach Sdu
Rejonowego w Cieszynie orazOkrgowej Rady Adwokackiej w Katowicach.
Te ostatnie maj o tyle istotneznaczenie, i bardzo czsto adwokaci w
pocztkach swej kariery wykonywa-li zawd sdziego. Poza zbiorami
informacji personalnych ogromn rol od-grywaj take akta prezydialne
krakowskiego i katowickiego Sdu Apelacyj-nego. Ich obszernym
zbiorem dysponuj oba archiwa pastwowe, przyczym materiay dotyczce
krakowskiego Sdu Apelacyjnego zoone zostayw Oddziale Archiwum
Pastwowego w Spytkowicach. Zasoby placwekw Opolu, Poznaniu i Lwowie
maj znaczenie uzupeniajce. Bardzo pomoc-na okazaa si rwnie
midzywojenna, fachowa prasa sdziowska, naamach ktrej
odzwierciedlone zostay bez maa wszystkie problemy nur-tujce to
rodowisko. Spord czasopism wydawanych w poszczeglnychapelacjach
najbardziej cenny jest Przegld Sdowy, ktry jako jedyny uka-zywa si
przez niemal cay okres midzywojenny, ju od 1919 r. Prezento-
12W
stp
wa warunki pracy sdziw na terenie apelacji krakowskiej. Przez
pewienczas peni rwnie funkcj oficjalnego organu prasowego apelacji
katowic-kiej. Z uwagi na to, i kade pismo sdziowskie zajmowao si
sprawamijedynie wasnej apelacji lub, co najwyej, pozaborowej
dzielnicy, znacze-nie warszawskiego Gosu Sdownictwa lub lwowskiego
Czasopisma S-dziowskiego dla niniejszych rozwaa jest mniejsze. Spor
liczb wanychinformacji przynosi natomiast Gos Prawnikw lskich,
aczkolwiek cza-sopismo to ukazywao si jedynie w latach 19371939, a
ponadto naamach tego periodyku, zgodnie z jego nazw, zamieszczano
publikacjeukazujce specyfik grnolskiego i cieszyskiego ycia
prawniczego, nieograniczajc si do spraw stricte sdziowskich.
Trudn do przecenienia rol, szczeglnie dla bada statystycznych
nadrodowiskiem sdziowskim, odgrywaj, wydawane cyklicznie od 1927
r.,kalendarze sdowe. Zawieraj one bowiem indywidualny wykaz
wszystkichpracownikw zatrudnionych w sdach na terenie caej Polski.
Na ich pod-stawie mona nie tylko okreli liczb sdziw pracujcych w
danym rokuw apelacji krakowskiej i katowickiej, ale wrcz kadego z
nich zdefiniowaz imienia i nazwiska. Wczeniej wydawane kalendarze
prawnicze uka-zyway si w odstpach dwuletnich, a co gorsze, biorc
pod uwag tematpracy zamieszczano w nich jedynie informacje z
apelacji warszawskieji lubelskiej. Dane z kalendarzy sdowych,
uzupenione informacjami zawar-tymi w opracowaniu Tadeusza
Pietrykowskiego, wydanym dla uczczenia15-lecia sdownictwa w
apelacji katowickiej11, pozwalaj bardzo precyzyjnieokreli liczebno
sdziw na tym terenie. W caym okresie midzywojen-nym przez sdy na
lsku Grnym i Cieszyskim przewino si ogem444 sdziw. Podobnie
dokadnej liczby nie da si poda w przypadku ape-lacji krakowskiej.
Nazwiska sdziw pracujcych tu przed 1927 r. trzebabowiem pozyskiwa
ze rde porednich. S one jednak na tyle licznei wiarygodne, e liczba
1600 sdziw zatrudnionych w rnych latach okre-su midzywojennego w
zachodniej Maopolsce wydaje si prawdopodobna.Informacje o okoo 75%
z nich na podstawie akt osobowych i relacji praso-wych mona byo
skwantyfikowa wedug najistotniejszych danych do-tyczcych ycia
rodzinnego, przebiegu kariery zawodowej itp. W przypadkusdziw
apelacji katowickiej podobn kartotek sporzdzono dla blisko70%
sdziw.
Pozyskane informacje pozwoliy mi posuy si, obok metody
kompara-tystycznej, take elementami analizy opisowej, z uyciem
kwestionariuszaosobowego. Zalety tego sposobu prezentacji materiau
opisa ju Jzef Bo-rzyszkowski w swej syntezie powiconej inteligencji
Prus Zachodnich12.Podobiestwo podejmowanej tematyki pozwolio mi
skorzysta z jego do-
13
11 T. PIETRYKOWSKI: Sdownictwo polskie na lsku 19221937.
Katowice 1939.12 J. BORZYSZKOWSKI: Inteligencja polska w Prusach
Zachodnich 18481920. Gdask 1986,
s. 11.
Wst
p
wiadcze i przedstawi cao materiau w ujciu problemowym.
Najpierwzatem ukazane zostan rnice prawniczej tradycji niemieckiej
i austriac-kiej, ujawniajce si ju w samej strukturze sdownictwa na
terenie zachod-niej Galicji i dzielnicy pruskiej. Kolejne rozdziay
prezentowa bd okolicz-noci przejcia wymiaru sprawiedliwoci przez
pastwo polskie, etapytworzenia apelacji krakowskiej i katowickiej,
a take dane statystyczneodnoszce si do obszaru, liczby ludnoci oraz
wielkoci rodowiska s-dziowskiego w obu badanych apelacjach. W
rozdziale pitym zamieszczonezostan informacje o materialnych
warunkach pracy sdziw, w kolejnym o skadzie narodowociowym
pracownikw wymiaru sprawiedliwociw apelacji krakowskiej i
katowickiej. Ostatnie dwa rozdziay dotycz zagad-nie aktywnoci
politycznej sdziw oraz ich zaangaowania w inne przeja-wy dziaalnoci
spoecznej.
Powstanie niniejszej rozprawy okazao si atwiejsze dziki
yczliwemuwsparciu wielu osb. Pragn przede wszystkim wyrazi ogromn
wdzicz-no Pani Profesor Marii Wandzie Wanatowicz, ktrej
merytoryczne uwagii wskazwki wspomagay mnie na kolejnych etapach
tworzenia pracy. Zawszechstronn pomoc przy zbieraniu materiau i
jego opracowywaniu dzi-kuj rwnie Koleankom i Kolegom z zakadw:
Historii Najnowszej19181945 oraz Metodologii i Dydaktyki Historii
Uniwersytetu lskiego.
14W
stp
Rozdzia pierwszy
Udzia pruskiegoi austriackiego modelu wymiaru sprawiedliwoci
w ksztatowaniu odrbnoci dzielnicowychGrnego lska, Galicji i lska
Cieszyskiego
na przeomie XIXXX w.
Spoeczne uwarunkowania ycia publicznego na Grnym lsku,w Galicji
i na lsku Cieszyskim na przeomie XIXXX w.
Ziemie, ktre w okresie midzywojennym utworzyy katowicki i
krakow-ski okrg apelacyjny, przed I wojn wiatow znajdoway si w
granicachNiemiec i Austro-Wgier1. Odmienna przynaleno pastwowa, co
oczywi-ste, odcisna si w postaci rnej tradycji prawnej, obowizujcej
na nie-mieckim wwczas Grnym lsku i w austriackiej Galicji oraz lsku
Cie-szyskim. Nie bya to najwaniejsza ani tym bardziej jedyna
konsekwencjauksztatowania granic w tej czci Europy. Znacznie
trwalsze rnice ujaw-niy si w sferze spoecznej wiadomoci mieszkacw
obu dzielnic,z rn intensywnoci przyjmujcych wzorce kultury polskiej
i obcej. Gr-ny lsk charakteryzowa si znacznie krtszym okresem
cznoci z pa-stwem polskim, obszar ten bowiem ju w redniowieczu
zerwa politycznezwizki z dotychczasow ojczyzn. Z czasem osabieniu
ulegy kontaktykulturalne, gospodarcze, a take np. znajomo
literackiego jzyka polskie-go. Pozostaa natomiast wiadomo zwizkw o
charakterze obyczajowym
15
1 Wyjtkiem od tej zasady by jedynie okrg kielecki, ktry w 1934
r. sta si czciapelacji krakowskiej. Ziemie tworzce okrg kielecki
naleay przed I wojn wiatow do za-boru rosyjskiego. O okolicznociach
wczenia Kielecczyzny do krakowskiego okrgu apela-cyjnego szerzej
bdzie mowa w rozdziale drugim.
oraz religijnym. Ten rodzaj wizi przesdzi o jej ludowym
charakterze.Grnolskie elity intelektualne, finansowe i polityczne
najszybciej ulegyzniemczeniu. W XIX w. nie wykazyway ju adnych
zwizkw z polsko-ci. Gdy wic w drugiej poowie tego stulecia przybra
na sile proces pola-ryzacji postaw narodowych na Grnym lsku,
pocztkowo obj on w ro-dowisku polskojzycznym niemal wycznie ludno
wywodzc si z nizinspoecznych. Wwczas postulaty tej grupy
koncentroway si wok kwestiiobecnoci jzyka polskiego w yciu
publicznym, ewentualnie jeszcze prawnalenych Kocioowi katolickiemu.
Od czasw Kulturkampfu bowiem wy-znawanie tej religii stao si na
Grnym lsku jeszcze jednym czynnikiemwzmacniajcym poczucie odrbnoci
narodowej, atwo pozwalajcym pol-skojzycznym Grnolzakom odrnia si od
niemieckiego, ale rwno-czenie ewangelickiego najczciej otoczenia.
Tym tumaczy naley zresztpopularno wrd polskojzycznej ludnoci partii
Centrum, utrzymujcsi, mimo i ugrupowanie to oferowao wycznie
program ochrony prawjzykowych, nie za politycznych. Dopiero pod
koniec XIX w. oferta tej par-tii okazaa si niewystarczajca wobec
coraz powszechniej formuowanychpolskich da o charakterze
jednoznacznie narodowym2.
Wanie kwestia narodowociowa pod koniec XIX w. zyskaa na Gr-nym
lsku rang jednej z tych, ktre w najwikszym stopniu
ksztatowaymiejscowe ycie polityczne. Stao si tak ze wzgldu na wysok
czstotli-wo jej podejmowania, co z kolei byo w peni zrozumiae,
biorc poduwag choby wczesn liczebno mwicych po polsku
Grnolzakw.Wedug wynikw ostatniego przed wybuchem I wojny wiatowej,
pruskiegospis powszechnego, przeprowadzonego 1 XII 1910 r., w
rejencji opolskiejmieszkao ogem nieco ponad 2 207 000 mieszkacw.
Spord nich1 169 340 osb zadeklarowao posugiwanie si na co dzie
jzykiem pol-skim. Do dwujzycznoci przyznao si wwczas 88 798 osb,
natomiastdo wycznego uywania jzyka niemieckiego 884 045 osb.
wiadczyoto o przewadze ludnoci polskojzycznej, stanowicej 53%
mieszkacw re-jencji, wobec 40% Niemcw. Wyniki tej statystyki,
skonfrontowane z dany-mi pochodzcymi z wczeniejszych jeszcze spisw,
wskazyway na stopnio-we zmniejszanie si rodowiska polskojzycznego.
W 1890 r. liczyo ono58%, a w 1900 r. 56% ogu mieszkacw. Mimo
wszystko nadal lud-no polskojzyczna liczebnie przewaaa, szczeglnie
w tych powiatach,ktre w 1922 r. przypady Polsce. Przykadowo, w
powiecie lublinieckim
16R
ozdz
ia
pier
wsz
y:U
dzia
pr
uski
ego
iau
stri
acki
ego
mod
elu
wym
iaru
spra
wie
dliw
oci
...
2 I. IHNATOWICZ, A. MCZAK, B. ZIENTARA, J. ARNOWSKI: Spoeczestwo
polskie od X do XXwieku. Warszawa 2005, s. 478479; M. PATER:
Polskie postawy narodowe na lsku w XIX wie-ku. Cz. 2: 18711890.
Wrocaw 1993, s. 105106; IDEM: Polskie drogi na lsku w XIX wieku.W:
Od Wiosny Ludw do powsta lskich. Red. W. WRZESISKI. Bytom 1998, s.
6062;M.W. WANATOWICZ: Tosamo lska w ogldzie historycznym. W:
Dynamika lskiej tosamoci.Red. J. JANECZEK, M.S. SZCZEPASKI.
Katowice 2006, s. 3839; T. KULAK: lsk w polskiej mylipolitycznej do
1918 roku. W: Podzia lska w 1922 roku. Okolicznoci i nastpstwa.
Red.A. BROEK, T. KULAK. Wrocaw 1996, s. 38.
odsetek ludnoci polskojzycznej sign w 1910 r. 79%, w powiecie
tarno-grskim 66%, pszczyskim 86%, rybnickim 77%. Ludno
polsko-jzyczna stanowia, niezmiennie, dominujc grup we wsiach,
natomiastmiasta byy najczciej skupiskami ludnoci niemieckiej (wrd
mieszka-cw Katowic byo 85% Niemcw, w Krlewskiej Hucie 54%, w
Bytomiu 60%)3.
Omawiajc stosunki narodowociowe na Grnym lsku przed wy-buchem I
wojny wiatowej, celowo posuguj si okreleniem ludnopolskojzyczna.
Uywanie polskiej mowy w wielu wypadkach nie musiaodowodzi w peni
skrystalizowanej wiadomoci narodowej. Stae przeby-wanie na terenie
mieszanym narodowo oraz codzienne kontakty z osobamiinnego
pochodzenia wytworzyy tu bowiem specyficzn mentalno, ty-pow dla
ludzi pogranicza. Jednym z jej komponentw by brak uwiado-mionej
przynalenoci narodowej, mimo posugiwania si jzykiem polskimjako
jzykiem macierzystym. W miejsce tej wsplnoty
niejednokrotniewkraczaa nawykowa wi lokalna, pozwalajca Grnolzakom
silnie iden-tyfikowa si z otoczeniem, w ktrym wystpoway osoby mwice
coprawda innym jzykiem, ale kierujce si takim samym systemem
wartocii identycznie oceniajce rzeczywisto spoeczn. Oczywicie,
trudno tegotypu postaw generalizowa. Wraz ze wzrostem rozwoju
polskiego ycia na-rodowego stopniowo zwiksza si rwnie odsetek osb o
w peni wy-ksztaconej polskiej wiadomoci. Mimo to cz po polsku
mwicychGrnolzakw charakteryzowaa sabo wizi o charakterze
narodowym.Rekompensowany by w mankament dbaoci o zwizki na
paszczyniereligijnej, integrujce obz katolicki w opozycji do
wyranie mniej licznej,ale mimo wszystko dostrzegalnej na Grnym lsku
spoecznoci ewange-lickiej. Wobec tego za, e wczeni ewangelicy
najczciej byli potomkamiosb napywowych i przynosili ze sob
obyczajowo i sposb patrzenia nawiat odmienny od wzorcw grnolskich,
og przybyszw na tym tere-nie przyjmowany by raczej nieufnie, a
miejscowa spoeczno miaa wy-ran tendencj do zamykania si przed
obcymi. Taki stan panowa rw-nie w okresie midzywojennym, jakkolwiek
i tu zastrzec si trzeba, i zbytdaleko idce generalizowanie tych
zachowa prowadzi moe do nieupraw-nionych wnioskw zarwno w
odniesieniu do okresu poprzedzajcego wy-buch I wojny wiatowej, jak
i nastpujcego po niej. wiadczy o tym mog
17
Spo
eczn
euw
arun
kow
ania
yci
apu
blic
zneg
o...
2 Sdziowie...
3 P. WEBER: Die Polen in Oberschlesien. Eine statistische
Untersuchung. Berlin 1914,s. 6065; Polsko Grnego lska wedug
urzdowych rde pruskich a wyniki plebiscytu.Oprac. K. FIRICH.
Warszawa 1921, s. 26; M. KOROWICZ: Grnolska ochrona
mniejszoci19221937 na tle stosunkw narodowociowych. Katowice 1938,
s. 1214; W. LESIUK: Ukad sinarodowociowych na Grnym lsku do 1945 r.
Materiay i Studia Opolskie 1984, T. 54,tabela 2, s. 2627, tabela 4,
s. 30; IDEM: Stosunki narodowociowe na lsku Opolskim w XIXi XX
wieku w wietle podstawowych rde statystycznych. Materiay i Studia
Opolskie 1987,T. 60, s. 14; G. HITZE: Carl Ulitzka (18731953) oder
Oberschlesien zwischen den Weltkriegen.Dsseldorf 2002, s. 6164.
choby spory i na og bezkonfliktowy napyw Wielkopolan na
pocztkuXX w. Jedn z przyczyn niedostatku wiadomoci narodowej
wrdmwicych po polsku Grnolzakw by deficyt miejscowej
inteligencjiposugujcej si tym jzykiem. Obz polski mia w tym czasie
jednolicieplebejski charakter, a polszczyzna, syszalna w chopskich
chatach i w ro-botniczych osiedlach, nie gocia na miejscowych
salonach. Elita umysowaGrnego lska utrzymywaa swj niemiecki
charakter. Z reguy tej narodo-woci byli urzdnicy, nauczyciele,
redni i wyszy dozr techniczny, a take co szczeglnie interesujce z
punktu widzenia tematu pracy rodowi-sko prawnicze4.
Dominacja inteligencji niemieckiej na Grnym lsku nie bya
zaskocze-niem. Wadze II Rzeszy, w ktrej rang nadrzdnego hasa zyska
postulatwewntrznej jednoci pastwa, zainteresowane byy obsadzaniem
stano-wisk urzdniczych jedynie osobami dajcymi gwarancj absolutnej
lojalno-ci wzgldem aparatu rzdzcego. Takie kryterium, stosowane do
niemalwszystkich posad pastwowych wymagajcych cenzusu
akademickiego,z samej zasady wykluczao polskojzycznych Grnolzakw z
udziauw zarzdzaniu krajem. atwiejszy by dostp do tzw. wolnych
zawodw,mniej zalenych od sfer urzdniczych, jednak take wrd ich
reprezentan-tw mwicych po polsku Grnolzakw wystpowao niewielu.
Trudnobyo zreszt spodziewa si innego rozwizania, jeli wemie si pod
uwa-g, e polskojzyczni Grnolzacy pojawiali si sporadycznie na
wyszychuczelniach, z wyjtkiem wrocawskiego seminarium duchownego. O
swo-istej niechci do podejmowania studiw zadecydowao wiele
przyczyn;trudno wrd nich okreli t najistotniejsz. Z pewnoci wanym
czynni-kiem bya powtarzalno przekazywanych z pokolenia na pokolenie
wzor-cw zachowa spoecznych. Osoby z wyszym wyksztaceniem rzadko
wy-stpoway w polskojzycznych rodzinach na Grnym lsku, a w
chwiliwyboru przyszego zawodu mody czowiek siga zwykle po
sprawdzoneprzez starsz generacj wzorce, podejmujc prac fizyczn.
Oczywicie,aspekt materialny takiego wyboru rwnie nie by bez
znaczenia. Studiawysze oddalay w czasie perspektyw uzyskania
pierwszego zarobku, codla wielu, niezbyt majtnych mieszkacw okrgu
przemysowego, byo de-cydujce. Z czasem postawa taka stawaa si
modelem podanego zacho-wania. Pozwalaa szybko rozpocz prac
zarobkow, a nie wizaa si z ko-niecznoci opuszczenia, choby na jaki
czas, okrgu przemysowego.Odpowiadaa take stereotypowej opinii, i
wobec wielkiej wartoci i etosu,jaki wie si z solidnym i uczciwym
wykonywaniem pracy fizycznej, za-
18R
ozdz
ia
pier
wsz
y:U
dzia
pr
uski
ego
iau
stri
acki
ego
mod
elu
wym
iaru
spra
wie
dliw
oci
...
4 M.W. WANATOWICZ: Midzy regionalizmem a separatyzmem lskim. W:
Regionalizm a se-paratyzm historia i wspczesno. lsk na tle innych
obszarw. Red. M.W. WANATOWICZ. Kato-wice 1995, s. 1516; EADEM:
Inteligencja na lsku w okresie midzywojennym. Katowice 1986,s.
87.
wd grnika lub hutnika pozwala najatwiej zyska szacunek
otoczeniai poczucie satysfakcji5.
W warunkach stworzonych przez pastwo niemieckie wybr kariery
za-wodowej by decyzj o podtekcie zarwno narodowym, jak i
politycznym.Polski mieszkaniec Prus, rozwaajc kwesti podjcia
wyszych studiw,wybiera najczciej, z racji geograficznej bliskoci,
Wrocaw, ewentualnieLipsk, Berlin lub Monachium. Niezalenie od
dokonanego rozstrzygniciatrafia do jednego z centrw kultury
niemieckiej, ktrego oddziaywanie na-rodowe byo na tyle silne, i w
okresie pobierania nauki student by sku-tecznie germanizowany.
Zapewne wanie obawa przed utrat narodowejtosamoci dla wielu
stanowia przyczyn porzucenia myli o rozpoczciustudiw wyszych.
Potwierdzaa to choby do czsto podejmowana przezpolskojzycznych
Grnolzakw decyzja o wyborze nauki w seminariumduchownym we
Wrocawiu, w tym czasie jedynej szkole wyszej, w ktrejjzyk polski by
obecny w salach wykadowych. Studia teologiczne pozwa-lay utrzyma
wasn orientacj narodow, co byo wyjtkowe w systemiepruskiego
szkolnictwa wyszego. Wynikao to z uwiadomienia sobie spe-cyficznej
sytuacji, w jakiej absolwenci seminarium wrocawskiego mieli
wy-konywa prac duszpastersk. Poniewa wikszo katolikw na tym
tere-nie mwia po polsku, tym jzykiem musieli posugiwa si take
kapani.Si rzeczy zatem podczas nauki w seminarium wrocawskim nie
tylko niesprzeciwiano si uywaniu jzyka polskiego, ale nawet
wspierano wysikichtnych do jego poznawania. Oczywicie, przyjcie
tezy, i moliwoposugiwania si jzykiem polskim bya jedyn przyczyn
popularnoci stu-diw teologicznych wrd Grnolzakw, byoby bardzo
ryzykowne, po-mijaoby bowiem ca sfer zaangaowania religijnego. Mimo
wszystko jed-nak kwestia uywania polszczyzny w czasie studiw nie
bya zupeniemarginalna. W seminarium wrocawskim wpywaa np. na
zmniejszaniekompleksw narodowych, ktre rwnie mogy odciga
polskojzycznychGrnolzakw od podejmowania studiw wyszych. Przyczyn
ich nieobec-noci na uniwersytetach byo duo wicej. Pomimy w tym
miejscu prbzdefiniowania wszystkich; nawet wymienienie tylko kilku
podstawowychpowodw wystarczy, by potwierdzi najwaniejszy skutek
tego zjawiska brak polskojzycznej ludnoci wrd miejscowych warstw
wyksztaconych(nie liczc duchowiestwa). Taka sytuacja nie wystpowaa
w innych dziel-nicach nalecych do pastwa pruskiego. W roku
akademickim 1907/1908spord 617 studentw polskiego pochodzenia,
pobierajcych nauk w nie-mieckich akademiach i uniwersytetach, 446
pochodzio z Wielkopolski,127 z Prus Zachodnich, a tylko 44 ze lska;
w roku akademickim
19
Spo
eczn
euw
arun
kow
ania
yci
apu
blic
zneg
o...
2*
5 EADEM: Z zagadnie awansu spoecznego Grnolzakw w Polsce
niepodlegej. W: Studiai Materiay z Dziejw lska. T. 13. Red. S.
MICHALKIEWICZ. Katowice 1983, s. 97; R. ERGE-TOWSKI: Studenckie
organizacje Polakw na Uniwersytecie Lipskim w latach 18721919.
Wrocaw1982, s. 4245; F. SZYMICZEK: Stowarzyszenia akademickie
polskiej modziey grnolskiej weWrocawiu 18631918. Wrocaw 1963, s.
171174; G. HITZE: Carl Ulitzka..., s. 7980.
1910/1911 na 680 studentw 444 byo z Wielkopolski, 170 z Prus
Za-chodnich, a 66 ze lska; w roku akademickim 1911/1912 na
uczelniachpruskich pobierao nauk 91 lzakw. Upoledzenie pod tym
wzgldemokrgu przemysowego miao charakter stay6.
Zupenie innym rytmem toczyo si ycie spoeczne w Galicji.
Obszarten w granicach Polski pozostawa znacznie duej, odgrywajc
nawet przezdugi czas rol centrum narodowego. By to czynnik
decydujcy o nieprzy-stawalnoci funkcji spoecznych penionych przez
ludno obu konfronto-wanych terytoriw. Rnice midzy nimi zaowocoway
nie tylko innym sys-temem prawnym obowizujcym w kadej z dzielnic,
ale przede wszystkimodmiennym poziomem wiadomoci narodowej. W
zaborze austriackimwprawdzie ludno chopskiego pochodzenia miaa w
XIX w. podobne pro-blemy z odczuwaniem swej tosamoci narodowej jak
polskojzyczni robot-nicy na Grnym lsku, ale ju znaczca liczebno
polskich warstw wy-ksztaconych sytuowaa zachodni Galicj na wyranie
wyszym poziomie.Ruch polski na tym terenie mg si rozwija bez adnych
przeszkd,szczeglnie po uzyskaniu praw autonomicznych. Nastpio to na
podsta-wie dyplomu padziernikowego z 1860 r., a nastpnie patentu
lutowegoz 1861 r., rozdzielajcego sfer spraw pozostawionych w
gestii wiedeskichwadz centralnych oraz tych, ktre odtd nalee miay
do kompetencjiorganw autonomicznych. Ustrj Galicji uzupeniay ustawy
uchwalone21 XII 1867 r., dotyczce: reprezentacji pastwa, praw
obywateli, zakresuwadzy sdziowskiej, rzdowej i wykonawczej. Cao
tych przepiswwypeniaa ramy specyficznego, austriackiego modelu
polityki narodowo-ciowej, zakadajcego nadanie szerokich swobd
poszczeglnym grupomnarodowym. W tym zakresie by on diametralnie rny
od modelu pruskie-go, podnoszcego zalety skrajnego scentralizowania
wadzy7.
Przepisy ksztatujce samodzielno prawn Galicji wyczay
wyraniesdownictwo spord dziedzin przekazanych ustawodawstwu
krajowemu8.W tym sensie trudno mwi o bezporednim wpywie autonomii
na wy-
20R
ozdz
ia
pier
wsz
y:U
dzia
pr
uski
ego
iau
stri
acki
ego
mod
elu
wym
iaru
spra
wie
dliw
oci
...
6 M. MICISKA: Inteligencja na rozdroach 18641918. Warszawa 2008,
s. 16; J. BORZYSZ-KOWSKI: Inteligencja polska w Prusach Zachodnich
18481920. Gdask 1986, s. 42; M.W. WANA-TOWICZ: Z zagadnie awansu
spoecznego Grnolzakw..., s. 99.
7 S. GRODZISKI: Samorzd gminny i powiatowy w Galicji epoki
autonomicznej. KrakowskieStudia Prawnicze 1992, s. 7790; A.
NOWAKOWSKI: Samorzd terytorialny w Galicji na przeomieXIX i XX w.
Samorzd Terytorialny 1993, nr 12, s. 93100; J. CHLEBOWCZYK: O
prawie dobytu maych i modych narodw. Kwestia narodowa i procesy
narodotwrcze we wschodniej Europierodkowej w dobie kapitalizmu (od
schyku XVIII do pocztkw XX w.). WarszawaKrakw 1983,s. 334339,
343348; K. GRZYBOWSKI: Galicja 18481914. Historia ustroju
politycznego na tle hi-storii ustroju Austrii. KrakwWrocawWarszawa
1959, s. 188191; B. WINIARSKI: Ustrj praw-no-polityczny Galicyi.
WarszawaLublind 1915, s. 2224; R. SCHNUR: Einflsse desdeutschen und
des sterreichischen Rechts in Polen. BerlinNew York 1985, s.
10.
8 Ugrupowania polskie tu po wprowadzeniu autonomii byy
zainteresowane rozszerze-niem jej zasad take na ustawodawstwo w
zakresie ustroju i organizacji wymiaru sprawiedli-woci. Patrz: I.
PANNENKOWA: Walka Galicji z centralizmem wiedeskim. Dzieje
rezolucji Sejmugalicyjskiego z 24 wrzenia 1868 r. Lww 1918, s. 75,
125127.
miar sprawiedliwoci tej dzielnicy. Zarwno struktura sdownictwa,
jaki akty prawa materialnego oraz procedura procesowa okrelane byyw
Wiedniu. Przepisy autonomiczne miay za to bardzo istotny wpyw
nabudowanie pozycji obozu polskiego na tym terenie, jego wewntrzn
spo-isto i poziom tosamoci narodowej, co z kolei przekadao si np.
naliczb polskich sdziw w austro-wgierskim wymiarze
sprawiedliwoci.Istotnym czynnikiem w tym procesie byo swobodne
posugiwanie simow polsk, ktra od 1869 r. staa si jzykiem urzdowym w
Galicji.Edukacja w jzyku polskim powszechna bya jeszcze przed
wprowadze-niem autonomii, m.in. wskutek dziaa podjtych przez
rektora Uniwersyte-tu Jagielloskiego, Jzefa Dietla. Przepisy prawne
z pocztku lat 60. XIX w.naday polskim inicjatywom w tej dziedzinie
nowy impuls, umoliwiajcwydanie w 1867 r. ustawy o narodowym jzyku
nauczania, a take tworzcRad Szkoln Krajow, zawiadujc edukacj w
jzyku polskim. W 1869 r.uchwalono oglnopastwow ustaw, wprowadzajc
8-letni obowizekszkolny. Na jej podstawie, cztery lata pniej, Sejm
Krajowy wyda ustawyszkolne dla Galicji. W latach 80. XIX w. szkoa
ludowa przypadaa w tejdzielnicy na nieco ponad 2 tys. mieszkacw, a
szkoa rednia na200 tys. Pomimo tego jeszcze przez wiele lat
analfabetyzm w Galicji by zja-wiskiem powszechnym, ktre dotyczyo
take lepiej rozwinitej, zachodniejczci tej ziemi. Wedug danych z
1890 r. w samym Krakowie byo 29,3%analfabetw (10 lat wczeniej 36%),
we Lwowie 37,2% analfabetw,natomiast w mniejszych miejscowociach
wskanik ten by jeszcze wyszy,np. w Biaej siga 52%, w Chrzanowie
41%, w Kronie 61%, w No-wym Sczu 69%, a w ywcu 55%. Pod tym wzgldem
duo lepsza sy-tuacja wystpowaa na lsku Cieszyskim, take nalecym do
Austro--Wgier. W Bielsku w 1890 r. odsetek analfabetw siga 16%, w
Cieszynie 23%, we Frysztacie 30%. Nawet jednak te wskaniki wyranie
odbie-gay od charakteryzujcych dzielnic prusk, gdzie walka z
analfabetyzmemzacza si duo wczeniej i przyniosa znacznie lepsze
efekty. W rezultaciew okresie midzywojennym stopie wyksztacenia sta
si jednym z istot-nych elementw ambicjonalnego sporu Grnolzakw i
Galicjan. Kom-pleksy tych pierwszych, wynikajce z niedostatku
umiejtnoci posugiwa-nia si literackim jzykiem polskim, byy
rekompensowane dum z brakuanalfabetyzmu i pyncego std poczucia
wyszoci cywilizacyjnej. Galicjaskuteczn walk z analfabetyzmem nie
moga si pochwali, co nie ozna-czao jednak braku jakichkolwiek
sukcesw w dziedzinie edukacji. Wpro-wadzenie autonomii stworzyo
bowiem unikatowe warunki do zakadaniaszk nauczajcych w jzyku
ojczystym uczniw, co w praktyce oznaczaouruchamianie placwek
polskich bd ukraiskich. W zachodniej Galicji9,
21
Spo
eczn
euw
arun
kow
ania
yci
apu
blic
zneg
o...
9 Okrele zachodnia Galicja i wschodnia Galicja w niniejszym
tekcie uywamw odniesieniu do granic okrgw sdowych sprzed I wojny
wiatowej. W tym sensie obszarzachodniej Galicji utosamiany jest z
okrgiem podlegajcym jurysdykcji krakowskiego Sdu
a wanie t cz obj pniej krakowski okrg apelacyjny,
powstawayniemal wycznie szkoy polskie, gdy odsetek ludnoci
ukraiskiej by tamniewielki10.
Struktura ludnoci staa si obok autonomicznych przepisw
pod-stawowym czynnikiem zapewniajcym Polakom rozwj narodowy i
spoecz-ny. Wedug danych spisu powszechnego z 1910 r. w obu czciach
Galicji,gdzie mieszkao ponad 8 mln osb, do narodowoci polskiej
przyznawaosi 58,6% ogu, za Rusinw11 uwaao si 40,2%, a z narodowoci
nie-mieck identyfikowa si nieco ponad 1% osb. Wyniki te maj
jedyniecharakter szacunkowy, poniewa spisy austriackie nie
posugiway si kryte-rium narodowym, zastpujc go badaniem wyznania i
jzyka ojczystego. Po-wysze dane uzyskane zostay wanie na podstawie
statystyki jzykowej.Bardziej miarodajna wydaje si struktura
wyznaniowa, choby z racjiuwzgldniania ydw. Zgodnie z ni w 1910 r.
ludno rzymskokatolickastanowia 46,5%, grekokatolicy 42,1%, a
wyznawcy religii mojeszowej 10,9%. Nieznaczcy, sigajcy zaledwie
0,5%, by w Galicji odsetek ewange-likw. W omawianym okresie ponad
90% galicyjskich ydw przyznawaosi do narodowoci polskiej, jako e
formularze spisowe nie uwzgldniaynacji ydowskiej. Biorc to pod
uwag, naley stwierdzi, e prezentowanastatystyka narodowa zawyaa
liczb Polakw. Blisze prawdy, cho z capewnoci take obarczone
stereotypowym uoglnieniem, bdzie utosa-mianie osb polskiego
pochodzenia z wyznawcami religii rzymskokatolic-kiej. Dodajmy, i
przytoczone tu dane obejmuj cay obszar Galicji, tymcza-
22R
ozdz
ia
pier
wsz
y:U
dzia
pr
uski
ego
iau
stri
acki
ego
mod
elu
wym
iaru
spra
wie
dliw
oci
...
Krajowego Wyszego, natomiast obszar wschodniej Galicji z okrgiem
lwowskiego SduKrajowego Wyszego, jakkolwiek w skad tego ostatniego
wchodzia take Bukowina. Pomi-jam natomiast wszelkie polityczne
kontrowersje zwizane z obu terminami. Nie podejmujrwnie jako
nienalecych bezporednio do tematu rozwaa dotyczcych
wzajemnychrelacji poj Galicja i Maopolska. Na ten temat zob.: L.
MROCZKA: Spr o Galicj Wschod-ni 19141923. Krakw 1998, s. 910; H.
BATOWSKI: Pojcie polityczne Galicji Wschodniej. W:Ukraiska myl
polityczna w XX wieku. Red. M. PUASKI. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Ja-gielloskiego. Prace Historyczne, nr 103. Krakw 1993, s. 34, 43;
L. KANIA: Polacy wobecpolitycznych aspiracji mieszkacw Galicji
Wschodniej u progu niepodlegoci II Rzeczypospolitej.W: Midzy Europ
naszych pragnie a Europ naszych moliwoci. Red. J. FARY, T.
SIKORSKI,P. SOWISKI. T. 1. Gorzw 2007, s. 159; J. KOWALIKOWA: Sowo
Galicja dawniej i dzi, czylihabent sua fata verba. W: Inteligencja
poudniowo-wschodnich ziem polskich. Red. H. KUREK,F. TERESZKIEWICZ.
T. 2. Krakw 1998, s. 211219.
10 I. HOMOLA: Nauczycielstwo krakowskie w okresie autonomii
(18671914). W: Inteligencjapolska XIX i XX w. Studia. Red. R.
CZEPULIS-RASTENIS. T. 2. Warszawa 1981, s. 8586;M. DANIELAK: lsk,
Galicya, W. Ks. Krakowskie. Krakw 1894, s. 810; F. RACZEK: Galicja,
jejpikno i historia. Londyn 1979, s. 37; L. FINKEL, S. GBISKI:
Historya i statystyka MonarchiiAustryacko-Wgierskiej. Cz. 1. Lww
1897, s. 87; B. WINIARSKI: Ustrj..., s. 28, 3031;M. MICISKA:
Inteligencja..., s. 193.
11 Wzrost wiadomoci narodowej Rusinw pod koniec XIX w.
spowodowa, i oni samicoraz czciej okrelali si mianem Ukraicw. W
niniejszych rozwaaniach posugiwa sibd zatem tym drugim pojciem.
Zob. Z. PUCEK: Galicyjskie dowiadczenie wielokulturowoci,a problem
wizi spoecznej. W: Galicja i jej dziedzictwo. T. 2: Spoeczestwo i
gospodarka. Red.J. CHOPECKI, H. MADUROWICZ-URBASKA. Rzeszw 1995, s.
11.
sem z punktu widzenia tematu pracy bardziej interesujce s
liczbyobrazujce stosunki narodowociowe w zachodniej czci dzielnicy.
Obszarten za znacznie odbiega od wskanikw charakterystycznych dla
caej Ga-licji. W zachodniej czci w 1910 r. notowano a 88,6% osb
wyznaniarzymskokatolickiego, 3,2% grekokatolikw, 7,9% wyznawcw
religii moje-szowej i 0,3% ewangelikw. Wobec identyfikowania si
wielu ydw z na-rodowoci polsk odpowiednia statystyka dla zachodniej
Galicji wykazy-waa a 96,1% Polakw, 2,8% Ukraicw i 0,9% Niemcw.
Nieco inaczej przedstawiay si w tym czasie stosunki narodowe
nalsku Cieszyskim, przede wszystkim ze wzgldu na niszy tu
odsetekydw (osb wyznania mojeszowego byo zaledwie 3%), a znacznie
wy-szy Niemcw i Czechw. W 1910 r. posugiwanie si jzykiem polskim
za-deklarowao tu 54,8% mieszkacw, czeskim 27,1%, niemieckim 18,1%.
I w tym przypadku zastrzec trzeba, i podawane liczby odnosz sido
caoci lska Cieszyskiego, a tylko jego cz w okresie midzywojen-nym
znalaza si w granicach Polski, a co za tym idzie staa si
czcikatowickiego okrgu apelacyjnego. Obraz polskiej w przyszoci
czcilska Cieszyskiego nieco odbiega od danych odnoszcych si do
caocitej ziemi, wobec niszej w powiatach bielskim i cieszyskim
liczby Cze-chw, a wyszej Polakw12.
Niezalenie od kontrowersji zwizanych z wiarygodnoci
austriackichspisw ludnoci przyj mona, i na og oddaway one
rzeczywisty stanistniejcy w Galicji zachodniej. Zgodzi si wic
trzeba, e w drugiejpoowie XIX w. teren ten charakteryzowa si wyran
dominacj ywioupolskiego. Za prawdziwy naley uzna rwnie pogld o
wielokulturowocicechujcej XIX-wieczn Galicj, jednak z zastrzeeniem,
e wniosek ten od-nosi si zwaszcza do jej wschodniej czci. Tam jego
konsekwencj byyprocesy spoeczne, podobne do tych wystpujcych na
Grnym lsku, tak-e majcym charakter wielokulturowy. Ju jednak w
zachodniej Galicji prze-jawy owej wielokulturowoci wystpoway
rzadziej, co wynikao z ksztato-wania rzeczywistoci spoecznej przez
zdecydowanie dominujc tamliczebnie grup polsk. Jeli dodamy do tego
przywileje bdce skutkiemautonomii, a uwidaczniajce si w swobodnym
dostpie do wszelkich urz-dw oraz moliwoci ksztacenia si w jzyku
polskim i posugiwania sinim przez aparat administracyjny, a take
codzienny dostp do najznako-mitszych wytworw polskiej kultury
materialnej i duchowej (co ju, oczy-
23
Spo
eczn
euw
arun
kow
ania
yci
apu
blic
zneg
o...
12 K. NOWAK: Leon Wolf (18831968). Biografia polityczna.
Katowice 2002, s. 30; K. ZAMOR-SKI: Ludno Galicji w latach
18571910. W: Informator statystyczny do dziejw
spoeczno-gospo-darczych Galicji. Krakw 1989, s. 71, 92; A. STPNIAK:
Kwestia narodowa a spoeczna na lskuCieszyskim pod koniec XIX i w
pocztkach XX wieku (do 1920 roku). Katowice 1986, s. 4666;E. ROMER,
I. WEINFELD: Rocznik Polski. Tablice statystyczne. Krakw 1917, s.
18; Historia Polskiw liczbach. T. 1. Warszawa 2003, s. 190191; E.
HANSLIK: Biala. Eine deutsche Stadt in Galizien.WienTeschenLeipzig
1909, s. 228; L. FINKEL, S. GBISKI: Historya... Cz. 2, s. 31, 40;B.
WINIARSKI: Ustrj..., s. 44.
wicie, zasug autonomii nie byo), to powstay w ten sposb obraz
yciaspoecznego w zachodniej czci Galicji jawi si bdzie jako
diametralnierny od istniejcego na Grnym lsku13.
Stan polskiej wiadomoci narodowej by w zachodniej Galicji
niezmien-nie bardzo wysoki, potgowany jeszcze nieznacznym co
prawda, ale ist-niejcym przecie antagonizmem polsko-ukraiskim i
polsko-ydowskim.Antagonizm polsko-ukraiski ujawnia si zwaszcza w
postaci swoistej ry-walizacji o pozycj poszczeglnych narodowoci w
strukturze Austro--Wgier. W tym sensie nadanie Galicji autonomii
traktowa mona jakoczynnik integrujcy obie spoecznoci, cho,
paradoksalnie, rwnoczeniekierujcy je przeciw sobie. Powstaa
specyficzna tylko dla Galicji sytuacjapodwjnej zalenoci: Polakw od
wadz wiedeskich, Ukraicw za odadministracji polskiej we Lwowie, a
dopiero w dalszej kolejnoci od cesa-rza. Czynnikiem wiodcym przeciw
sobie spoeczno polsk i ukraiskby z pewnoci rwnie stopie dostpu do
najbardziej eksponowanychposad. Te w zdecydowanej wikszoci
zajmowali Polacy, co wywoywaowrd ich rywali poczucie dyskryminacji.
Niewielka w Krakowskiem liczeb-no mniejszoci narodowych spowodowaa
jednak, i w antagonizm niemia takiej siy jak w dzielnicy pruskiej,
ksztatowa te wiksz otwartospoecznoci galicyjskiej, szczeglnie wyran
w porwnaniu z cechamiGrnolzakw. Rnice w tym zakresie miay te zwizek
z wystpowa-niem na Grnym lsku przede wszystkim ludnoci miejskiej,
wiejskiej zaw Galicji, gdzie wiele maych miasteczek w XIX w.
przybrao formy typowowiejskiej egzystencji. Nieznaczny odsetek
mniejszoci narodowych dopro-wadzi ponadto do tego, i nie wytworzya
si tu liczna grupa tzw. osb tu-tejszych, absorbujcych cechy dwch
lub wicej yjcych obok siebiespoecznoci. Taka kategoria znana bya z
kolei na Grnym lsku, a takedostrzegalna we wschodniej czci Galicji,
gdzie odsetek Ukraicw byduo wyszy, a analfabetyzm, rwnie
przyczyniajcy si do zaistnieniaomawianego zjawiska znacznie
powszechniejszy. Mimo i zarwnow przypadku Grnego lska, jak i
Galicji mamy do czynienia z pograni-czami, a te zwykle cechuje
wiele podobiestw14, to jednak w odniesieniu dointeresujcych nas
ziem zdecydowanie przewaay rnice. Oczywicie, tegowniosku nie mona
absolutyzowa. atwo wszak dostrzec rwnie cechyupodabniajce do siebie
obie spoecznoci, takie jak: szacunek dla wadzypastwowej, karno
wobec prawa i instytucji strzegcych porzdku pu-blicznego, wynikajca
z denia do ycia we wsplnocie ch tworzenia or-ganizacyjnych ram
spoecznej egzystencji. W obu regionach rnego rodza-
24R
ozdz
ia
pier
wsz
y:U
dzia
pr
uski
ego
iau
stri
acki
ego
mod
elu
wym
iaru
spra
wie
dliw
oci
...
13 L. KRZYANOWSKI: Ruchy migracyjne na Grnym lsku w XIX i
pierwszej poowie XX w.a wielokulturowo tego obszaru w okresie
midzywojennym. W: Procesy migracyjne: teoria, ewolu-cja i
wspczesno. Red. L. KACPRZAK, J. KNOPEK. Pia 2008, s. 271273.
14 Por. Z. BUDZYSKI: Pogranicze jako przedmiot bada
historycznych (wprowadzenie). W:Dwa pogranicza. Galicja wschodnia i
Grny lsk. Red. Z. BUDZYSKI, J. KWAK-KAMISKA. Rze-szw 2003, s.
912.
ju stowarzyszenia gospodarcze, kulturalne, religijne itp.
stanowiy stayi czsty element krajobrazu spoecznego15.
Jedn z najwaniejszych cech odrniajcych polskojzycznych
Grno-lzakw i mieszkacw zachodniej czci Galicji bya skonno do
uto-samiania si z odmiennymi wymiarami polskiej tradycji. W okrgu
prze-mysowym obowizujcym wzorcem bya plebejska czy te
ludowaspucizna, natomiast w Maopolsce w XIX w. wci pozostawaa
aktualnatradycja szlachecka, a nawet magnacka. Wizao si to
niewtpliwie z pozy-cj spoeczn zajmowan przez obie grupy poddane
analizie, ta za czstobya wypadkow posiadanego wyksztacenia. Na
Grnym lsku odnotowa-no deficyt Polakw z akademickim cenzusem.
Zupenie inaczej ksztatowaasi pod tym wzgldem sytuacja w Galicji.
Nadanie temu obszarowi przywi-lejw autonomicznych wizao si rwnie ze
spolszczeniem uniwersyte-tw: Jagielloskiego i Lwowskiego, a take
Politechniki Lwowskiej. Uniwer-sytet Jagielloski obra jzyk polski
jako wykadowy w 1861 r., chopocztkowo z niewielkimi ograniczeniami.
Do 1870 r. jzyk niemiecki zo-sta z Uniwersytetu Jagielloskiego
cakowicie usunity. W 1871 r. jzykpolski na rwni z ukraiskim zacz
obowizywa we wszechnicy lwow-skiej, a od 1877 r. take na
politechnice w tym miecie, ktrej przyznanowwczas peni praw
akademickich. Na obu uniwersytetach zmianie ulegarwnie tematyka
studiw zostaa bardziej dostosowana do narodowychoczekiwa suchaczy.
W ostatniej wierci XIX w. wzrs poziom nauczaniaprzedmiotw
humanistycznych, w tym prawa. Z punktu widzenia niniej-szych rozwaa
wane byo to, e wykady prawnicze prowadzili profesoro-wie bdcy
wczeniej praktykujcymi sdziami. Dotyczyo to m.in.
JzefaBossowskiego, Tadeusza Dziurzyskiego czy Juliusza Makarewicza.
Zmianyte spowodoway szybki wzrost liczby polskich studentw,
podniosy takeprzecitny poziom ich wyksztacenia. Moliwo nauki we
wasnym jzykui po stosunkowo niewygrowanej cenie (nieobejmujcej
wszak niebagatel-nych kosztw dojazdu i kosztw utrzymania si z dala
od domu) spowodo-waa, e liczba inteligencji w Galicji zacza wyranie
wzrasta. Dotyczyo tow rwnym stopniu zachodniej, jak i wschodniej
czci dzielnicy. Ju w la-tach 80. XIX w. inteligencj w Galicji
szacowano na kilkanacie tysicyosb, a w 1890 r. na 63,5 tys.16 Z
punktu widzenia przyszych potrzebpastwa polskiego nie by to moe
wskanik szczeglnie imponujcy, tym
25
Spo
eczn
euw
arun
kow
ania
yci
apu
blic
zneg
o...
15 M. JANOWSKI: Inteligencja wobec wyzwa nowoczesnoci. Dylematy
ideowe polskiej demo-kracji liberalnej w Galicji w latach 18891914.
Warszawa 1996, s. 6869; K. GRNBERG,B. SPRENGEL: Trudne ssiedztwo.
Stosunki polsko-ukraiskie w XXX wieku. Warszawa 2005,s. 176, 180,
195196; J. CHOPECKI: Galicja skrzyowanie drg. W: Galicja..., s.
2831, 3637;J. WDZ, K. WDZ: Galicyjska tosamo mozaikowa czy mozaika
tosamoci galicyjskich. W: Ga-licja..., s. 5658; I. IHNATOWICZ, A.
MCZAK, B. ZIENTARA, J. ARNOWSKI: Spoeczestwo...,s. 546547.
16 Dane za: J. ARNOWSKI: Struktura spoeczna inteligencji w
Polsce w latach 19181939. War-szawa 1964, s. 102.
niemniej w kocu XIX w. oceniano go jako bardzo wysoki. Wielu
wcze-snych publicystw dowodzio wrcz istnienia nadprodukcji
inteligencjiw Galicji, co doprowadzi miao nieuchronnie do
bezrobocia w tej warstwiespoecznej. Mimo tego niebezpieczestwa,
ostatecznie niespenionego zewzgldu na rozwj polskich instytucji
ycia publicznego, chtnych do po-dejmowania studiw wyszych nie
brakowao. Stopniowo wzrastaa liczbastudentw. W 1914 r. na
Uniwersytecie Jagielloskim byo 3 tys. studen-tw, na Uniwersytecie
Lwowskim 5,5 tys., a na Politechnice Lwowskiej 200 studentw17.
Z punktu widzenia interesw narodowych proces nabywania
wyksztace-nia przez polskie elity w Galicji by tym cenniejszy, e
absolwenci wyszychuczelni nie tracili kontaktu z kultur polsk.
Podnoszenie poziomu umy-sowego nie grozio wic, jak w innych
dzielnicach, wynarodowieniem, prze-ciwnie studia w polskich
orodkach przycigay do narodowego krgukulturowego take niektrych
Ukraicw lub ydw. Nie by dzieem przy-padku spory odsetek zupenie
spolonizowanych przedstawicieli tych nacjiwrd galicyjskiej
inteligencji, take prawniczej. Zwaszcza dotyczyo to osbwyznania
mojeszowego i mieszkacw wikszych miast. ydzi i Ukraicyzamieszkujcy
mae miejscowoci asymilowali si zwykle w duo mniejszymstopniu,
niezalenie od swego statusu spoecznego. Typowe dla
spoecznociydowskiej denie do uzyskania wyszego wyksztacenia
przyczyniao siznacznie do zwikszenia liczby studentw. Na pocztku XX
w. 23% galicyj-skiej inteligencji byo pochodzenia ydowskiego. W
1910 r. w miejscowychszkoach wyszych uczyo si ogem 2 tys. osb
wyznania mojeszowego.Ksztacenie w jzyku polskim w galicyjskich
uczelniach nie miao swego od-powiednika ani w warunkach panujcych w
dzielnicy pruskiej, ani na pozo-staych ziemiach polskich. Tylko w
zaborze austriackim istniaa szeroko roz-budowana polska
administracja, sdy wyrokujce w tym jzyku i liczneurzdy. Student
Uniwersytetu Jagielloskiego bd Uniwersytetu Lwowskie-go, miejscowy,
ale czsto rwnie przybywajcy zza kordonu, nie tylko wicmia moliwo
ksztaci si w jzyku polskim, ale rwnie otrzymywa gwa-rancj
zatrudnienia w rnych instytucjach. O tym czysto merkantylnym
aspekcie studiowania zapomina nie wolno, poniewa w wielu
przypadkachby on przynajmniej tak istotny przy podejmowaniu decyzji
o dalszej nauce,jak patriotyczne porywy serca. Wszystkie te
czynniki przesdziy o popular-noci studiowania w Krakowie lub we
Lwowie (jakkolwiek wybierano rw-nie Wiede, Czerniowce lub Graz), a
w konsekwencji o budowaniu pot-nej grupy miejscowej inteligencji. Z
tych te powodw w chwili tworzenia
26R
ozdz
ia
pier
wsz
y:U
dzia
pr
uski
ego
iau
stri
acki
ego
mod
elu
wym
iaru
spra
wie
dliw
oci
...
17 IDEM: O inteligencji polskiej lat midzywojennych. Warszawa
1965, s. 5051; D. MYCIEL-SKA: Drogi yciowe profesorw przed objciem
katedr akademickich w niepodlegej Polsce. W: Inteli-gencja polska
XIX i XX wieku..., s. 247, 277279; I. HOMOLA: Nauczycielstwo..., s.
8485;I. IHNATOWICZ, A. MCZAK, B. ZIENTARA, J. ARNOWSKI:
Spoeczestwo..., s. 483; F. RACZEK: Gali-cja..., s. 37; L. FINKIEL,
S. GBISKI: Historya... Cz. 1, s. 8788; M. MICISKA:
Inteligencja...,s. 1819.
niepodlegego pastwa polskiego obsada instytucji wymagajcych
cenzusuakademickiego oraz jednoznacznie polskiego nastawienia bya
moliwa nie-mal wycznie siami Maopolski18.
Spory odsetek polskiej inteligencji przed I wojn wiatow
cechowatake struktur spoeczn lska Cieszyskiego. Bya to z
oczywistychwzgldw grupa mniej liczna od inteligencji galicyjskiej,
cho z racji geo-graficznej bliskoci w stosunku do Grnego lska moga
ona, w przypad-ku znalezienia si w jednym organizmie pastwowym,
odegra istotn rolczynnika zasilajcego okrg przemysowy w polskie
warstwy wyksztacone.Cieszyska inteligencja korzystaa z wikszoci
tych samych dobrodziejstwpolityki narodowociowej Habsburgw, ktre
stay si udziaem Polakww Galicji. Jeszcze w latach 80. XIX w.
warstwy wyksztacone w tej czciAustro-Wgier byy nieliczne. Tym
niemniej gwarantowana przez ustawo-dawstwo austriackie moliwo
zakadania polskich szk stwarzaa dogod-ne warunki do rozwijania
edukacji i ycia narodowego. Nie przeciwdziaayim stosunkowo
nieliczne grupy mniejszociowe Czesi i Niemcy, bardziejmobilizujc do
tworzenia kolejnych polskich organizacji spoecznych.Wrd nich istotn
rol odegray zwizki czce w swych programachhasa edukacyjne i
patriotyczne. Do takich naleay np. Jedno, dzia-ajca od 1886 r.,
przede wszystkim wrd modziey gimnazjalnej, czy ko-rzystajcy z jej
dowiadcze Znicz, skupiajcy polskich studentw.Czonkami obu tych
organizacji byo wielu przyszych sdziw i adwoka-tw, znanych ze swej
pracy zawodowej i aktywnoci spoeczno-politycznejw okresie
midzywojennym (np. Jerzy Balon, Ignacy agan)19.
Analizujc rne przejawy ycia publicznego, zarwno na lsku
Cie-szyskim, jak i w zachodniej czci Galicji, nie wolno zapomina
takeo kulturotwrczej roli Krakowa, rzutujcej na caoksztat
miejscowych sto-sunkw spoecznych. Z racji skupienia w tym miecie
najwaniejszych pol-skich szk, urzdw i instytucji kulturalnych wanie
Krakw by niekwe-stionowanym centrum ycia narodowego. W ostatniej
wierci XIX w.zdystansowa w tej roli nawet Lww, gdzie konkurencja ze
strony na-pywajcych z prowincji Ukraicw nie pozwalaa na realizacj
tak ambitne-go programu narodowego, jaki pojawi si w zachodniej
Galicji. W Krako-wie dominowaa ludno rzymskokatolicka (w 1910 r.
stanowia blisko
27
18 A. WIDERSKA: Trwa cho przemino. W: Kopiec wspomnie. Krakw
1959, s. 152153;T. GSOWSKI: Struktura spoeczno-zawodowa ydw
galicyjskich na pocztku XX w. Biuletynydowskiego Instytutu
Historycznego 1988, nr 12, s. 7274; IDEM: Galicja ydowski
ma-tecznik. W: Galicja..., s. 130; I. IHNATOWICZ, A. MCZAK, B.
ZIENTARA, J. ARNOWSKI: Spoecze-stwo..., s. 526528.
19 M. FAZAN: Polskie ycie kulturalne na lsku Cieszyskim w latach
1842/481920.WrocawWarszawa [b.r.w.], s. 8796; A. TARG: Zarys
historii Znicza. W: Ksiga o lsku, wy-dana z okazji jubileuszu
35-letniego istnienia Znicza. Red. A. TARG. Cieszyn 1929, s.
210230;J. GOLEC, S. BOJDA: Sownik biograficzny ziemi cieszyskiej.
T. 1. Cieszyn 1993, s. 28; K. NOWAK:Leon Wolf..., s. 2026.
Spo
eczn
euw
arun
kow
ania
yci
apu
blic
zneg
o...
70% ogu mieszkacw), a w tej czci Galicji, bez wikszego bdu,
lud-no rzymskokatolick utosamia mona ze rodowiskiem polskim.
Pozo-sta, liczc blisko 30%, cz spoecznoci Krakowa stanowili ydzi,w
duym stopniu zasymilowani z kultur polsk, co powodowao, i Kra-kw
koca XIX w. sprawia wraenie miasta pozbawionego jakichkolwiekobcych
naleciaoci narodowych. Do niego wic chtnie przybywalimieszkacy
okolicznych miejscowoci, a nawet Polacy z innych zaborw,by
podejmowa tu nauk lub by wzmocni przez kontakt z kulturpolsk wasne
poczucie dumy narodowej. W dynamicznie rozwijajcymsi grnolskim
okrgu przemysowym z kocem XIX w. rwnie pojawiysi due aglomeracje
miejskie, niemajce jednak moliwoci zaoferowaniapolskojzycznym
mieszkacom takich atrybutw ycia narodowego, kt-rych imponujcym
zbiorem dysponowa Krakw. Na Grnym lsku trwaa przez cay omawiany
okres nierozstrzygnita rywalizacja Bytomia, Raci-borza, Gliwic,
Opola, Krlewskiej Huty o miano metropolitalnego centrum.W
zachodniej Galicji pod tym wzgldem adnych dylematw nie byo.W
konsekwencji krakowska inteligencja stanowia elit ksztatujc
wzorceycia towarzyskiego, obyczajowego, a take narodowego, rzutujce
na cadzielnic. Nieprzypadkowo posada sdziego lub adwokata
urzdujcegow Krakowie bya obiektem marze prowincjonalnego prawnika.
Mona za-ryzykowa twierdzenie, i wzorce kultury szlacheckiej
zaakceptowane przezkrakowsk inteligencj z tego wanie powodu
zyskiway tak du popular-no w caej Galicji. Na Grnym lsku aden
miejski orodek w podobnysposb nie promieniowa, niezalenie od tego,
e najczciej odsetek znaj-dujcej si w nim polskiej inteligencji by
znikomy20.
Organizacja wymiaru sprawiedliwociw Prusach i w monarchii
austro-wgierskiej przed I wojn wiatow
Liczebno rodowisk sdziowskich na Grnym lsku,w zachodniej Galicji
i na lsku Cieszyskim
Funkcjonujce w zaborze austriackim i w dzielnicy pruskiej
odmiennesystemy prawne dopeniay obrazu rnic dzielcych obie czci
przyszejPolski. Bdce wynikiem suwerennych decyzji pastw przepisy
prawne obo-wizujce w Prusach i w monarchii austro-wgierskiej
inaczej ksztatoway
28R
ozdz
ia
pier
wsz
y:U
dzia
pr
uski
ego
iau
stri
acki
ego
mod
elu
wym
iaru
spra
wie
dliw
oci
...
20 Statystyka miasta Krakowa. T. 12. Krakw 1912, s. 44;
Mieszczastwo polskie w Krako-wie. Oprac. M. LANG. Lww 1914, s.
1622; A. KROSKI: Ustrj komunalny miast. Warszawa1917, s. 18; M.
JANOWSKI: Inteligencja..., s. 25; M. TURSKI: Czasy gimnazjalne. W:
Kopiec..., s. 72;K. KAROLCZAK: Struktura spoeczna Krakowa na
przeomie XIX i XX wieku. W: Galicja...,s. 210216; I. IHNATOWICZ, A.
MCZAK, B. ZIENTARA, J. ARNOWSKI: Spoeczestwo..., s. 492493.
rwnie pozycj sdownictwa powszechnego. Gwnym aktem
prawnymdecydujcym o ustroju niemieckiego wymiaru sprawiedliwoci pod
koniecXIX w. bya ustawa z 27 I 1877 r. o ustroju sdownictwa
DeutschesGerichtsverfassungsgesetz (Reichs-Gesetzblatt [dalej: RGB]
1877, Nr. 4),z ktr poczone byy przepisy o procedurze cywilnej,
uchwalone 30 I1877 r. Ustawy te, wydane niedugo po zjednoczeniu
Niemiec, zapewniyjednolit w skali caej Rzeszy struktur sdownictwa.
Ich symboliczny celsprowadza si do tworzenia wartoci integrujcych
pastwo. Przepisyo ustroju sdownictwa jeszcze przed I wojn wiatow
zostay kilkakrotnieznowelizowane, ustawami z 17 V 1898 r. w
przedmiocie zmian ustawyo ustroju sdownictwa i procedury karnej
(RGB 1898, Nr. 21) oraz z 1 VI1909 r. w przedmiocie zmian ustawy o
ustroju sdownictwa i procedury cy-wilnej (RGB 1909, Nr. 30). Z
kolei doprecyzowanie niektrych przepiswomawianego prawa nastpio w
ustawie wykonawczej z 24 IV 1878 r.21
Sdami I instancji, zgodnie z treci 12 ustawy z 1877 r., byy
instytu-cje okrelane w nomenklaturze niemieckiej mianem
Amtsgerichte, a w tu-maczeniu polskim do dowolnie jako sdy okrgowe,
obwodowe, powiato-we lub urzdowe. Dla jednoznacznoci wypowiedzi w
niniejszej pracynazwane zostay sdami okrgowymi. Sprawy rozstrzygane
byy w nichprzez pojedynczych sdziw (Einzelrichter), zgodnie z 22
ustawy, chow pierwszych latach po wprowadzeniu reformy sdownictwa,
wyjtkowo kolegialnie. Sdami II instancji byy tzw. Landgerichte, ktr
to nazw tuma-czono jako sdy ziemiaskie, ziemskie lub krajowe. W tym
przypadku uy-wa bd okrelenia sd krajowy. W tym sdzie, ktrym kierowa
prezes,funkcjonoway odrbne izby: cywilna i karna, z dyrektorami na
czele. Sdykrajowe orzekay w kompletach liczcych 3 sdziw. Zbrodnie
niepodle-gajce waciwoci sdw krajowych przekazywano sdom
przysigych,funkcjonujcym na podstawie 7999 ustawy z 1877 r. Orzekay
onew skadzie 3 sdziw fachowych oraz 12 przysigych, losowanych
spordobywateli. Przy sdach krajowych dziaay specjalne senaty
handlowe.W systemie powszechnego wymiaru sprawiedliwoci w Prusach
istniayrwnie Oberlandesgerichte, czyli sdy nadziemiaskie lub wysze
sdy kra-jowe. Uywa tu bd tej drugiej nazwy. Byy one instancj
odwoawcz odwyrokw sdw krajowych, orzekajcych jako sdy I instancji.
Wysze sdy
29
Org
aniz
acja
wym
iaru
spra
wie
dliw
oci
...
21 B. STELMACHOWSKI: Rzut oka na ustrj sdownictwa i postpowanie
cywilne na ziemiach za-chodnich oraz na Grnym lsku. W: Encyklopedia
prawa obowizujcego w Polsce. Red.A. PERETIATKOWICZ. Cz. 5: Zarys
ustroju sdownictwa i postpowania cywilnego. Pozna 1926,s. 37; S.
GOB: Organizacja sdw powszechnych. Opracowana systematycznie z
uwzgldnieniemrozwoju historycznego, sdownictwa szczeglnego oraz
ustroju adwokatury, prokuratorii generalneji notariatu. Krakw 1938,
s. 5463; J. SCHMIDT: Historia wymiaru sprawiedliwoci oraz
wizien-nictwa w Gliwicach. Gliwice 2006, s. 15; M.
MATERNIAK-PAWOWSKA: Struktura sdw powszech-nych w pierwszym
dziesicioleciu II Rzeczypospolitej. W: Przez tysiclecia: pastwo
prawo jednostka. Red. A. LITYSKI, M. MIKOAJCZYK. T. 2. Katowice
2001, s. 178179; EADEM: Ustrjsdownictwa powszechnego w II
Rzeczypospolitej. Pozna 2003, s. 122123.
krajowe pracoway w skadzie 5 sdziw zawodowych. Rol sdu
najwy-szego spenia Sd Rzeszy (Reichsgericht) z siedzib w Lipsku22.
Jego wy-dziay, cywilny i karny, rozstrzygay rewizje wytoczone
przeciw wyrokomsdw niszych instancji (take sdw przysigych), a w
sprawach karnychby to rwnie sd waciwy do orzekania w procesach o
zbrodni stanui zdrad kraju, o ile czyny skierowane byy przeciw
cesarzowi. Sd Rzeszyorzeka w skadzie 7 sdziw. Poza struktur
sdownictwa zwyczajnegoznajdoway si m.in. sdy administracyjne,
gminne i przemysowe; ichdziaalno nie mieci si jednak w ramach
zakrelonych tytuem niniejszejpracy23.
Struktura wymiaru sprawiedliwoci w pastwie austro-wgierskim
r-nia si od uksztatowanej w Prusach, jakkolwiek odmiennoci te nie
miayfundamentalnego znaczenia. Pojawiay si ju jednak na etapie
systemuprzepisw prawnych, okrelajcych t sfer wadzy. W monarchii
habsbur-skiej, inaczej ni w Prusach, trudno wskaza jeden podstawowy
akt prawnykonstytuujcy wymiar sprawiedliwoci. Raczej przywoa trzeba
co najmniejkilka ustaw i rozporzdze, z ktrych kade, czciowo,
definiowao ksztatprawny sdownictwa. Budowa nowoczesnej struktury
wymiaru sprawiedli-woci zapocztkowana zostaa w 1855 r., gdy
wprowadzono przepisy ujed-nolicajce w skali caego pastwa liczb i
struktur sdw. Dnia 20 XII1867 r. uchwalono ustaw zasadnicz o wadzy
sdziowskiej (DziennikUstaw Pastwa [dalej: DzUP], nr 144). Nastpnie
przyjto ustaw dotyczcpostpowania dyscyplinarnego przeciw urzdnikom
sdziowskim i nie-dobrowolnego przenoszenia tyche na inne miejsce i
w stan spoczynkuz 21 V 1868 r. (DzUP, nr 46), wreszcie ustaw z 1
VIII 1895 r. o wykony-waniu sdownictwa i waciwoci sdw zwyczajnych w
sprawach cywil-nych (norma jurysdykcyjna DzUP, nr 111, ustawa
zaprowadzajca normjurysdykcyjn DzUP, nr 110). Norma wesza w ycie 1
I 1898 r. wrazz ustaw o postpowaniu sdowym w cywilnych sprawach
spornych. Kolej-nymi aktami prawnymi tworzcymi miejscowy wymiar
sprawiedliwoci
30R
ozdz
ia
pier
wsz
y:U
dzia
pr
uski
ego
iau
stri
acki
ego
mod
elu
wym
iaru
spra
wie
dliw
oci
...
22 W niniejszej pracy zaakceptowano tumaczenie niemieckich nazw
poszczeglnychsdw, uywane przez wikszo autorw; zob. np. J. POLEWKA:
Pocztki i rozwj adwokaturypolskiej na Grnym lsku. Katowice 2005, s.
26; S. RENIOWSKI: Historia ustroju lska. Katowi-ceWrocaw 1948, s.
234; M. MATERNIAK-PAWOWSKA: Struktura..., s. 179; EADEM:
Ustrj...,s. 125. U zarania II Rzeczypospolitej zupenie inaczej na
co warto zwrci uwag tuma-czono nazwy niemieckich sdw na amach
Przegldu Sdowego [dalej: PS] 1919, nr 5,s. 23. W proponowanym przez
Przegld Sdowy ujciu Amtsgerichte oznaczay sdy krajo-we,
Landgerichte sdy ziemiaskie, Oberlandesgerichte sdy nadziemiaskie.
Z koleiwedug S. PAZY (Historia prawa w Polsce na tle porwnawczym.
Cz. 2. Krakw 2002, s. 185)Amtsgerichte to sdy urzdowe, Landgerichte
sdy krajowe, Oberlandesgerichte wyszesdy krajowe.
23 Sdownictwo na ziemiach b. zaboru pruskiego. PS 1919, nr 5, s.
2326; S. PYROWICZ:Reforma sdowa w Niemczech. Cz. 1. Gazeta Sdowa
Warszawska [dalej: GSW] 1908, nr 6,s. 8788; S. ZALESKI: Istota i
zakres prawa nadzoru Sdu Najwyszego. GSW 1926, nr 1,s. 46; M.
MOHYLUK: Prawo..., s. 9293; M. MATERNIAK-PAWOWSKA: Struktura..., s.
179.
byy: ustawa organizacyjna sdowa z 27 XI 1896 r. (DzUP, nr 217)
orazrozporzdzenie austriackiego ministra sprawiedliwoci o tzw.
instrukcjisdowej z 5 V 1897 r. (DzUP, nr 112). W pniejszym czasie
przyjte zo-stay jeszcze: ustawa o wykonywaniu jurysdykcji w wyszych
sdach krajo-wych i w Najwyszym Trybunale Sdowym i Kasacyjnym z 24
II 1907 r.(DzUP, nr 41) oraz cesarskie rozporzdzenie o uleniu sdom
z 1 VI1914 r. (DzUP, nr 118), nowelizujce ustaw organizacyjn oraz
norm ju-rysdykcyjn; t ostatni m.in. poprzez dodanie 7a, w ktrym
wprowadzo-no zasad jednoosobowego orzekania w sdach
okrgowych24.
Struktura austriackiego wymiaru sprawiedliwoci oparta na
powyszychaktach prawnych nie rnia si zbytnio od obowizujcej w
Prusach, acz-kolwiek przed I wojn wiatow podobiestwa w tej
dziedzinie nie byyspecjalnie eksponowane, poniewa nie wynikay z
nich adne istotne kon-sekwencje. Dopiero po wczeniu w skad pastwa
polskiego obszarw na-lecych dotd do dzielnicy pruskiej i
austriackiej zbieno w dziedziniesdownictwa zauwaono, gdy okazaa si
ona okolicznoci znacznie przy-spieszajc integracj prawn tych ziem.
Podobiestwa dostrzegano zarw-no w dziedzinie podstawowych zasad
regulujcych tok procesu, np. jawno-ci i ustnoci rozpraw, jak i w
zakresie struktury wymiaru sprawiedliwocioraz zasad nadzoru. Sdami
I instancji w Galicji byy sdy powiatowe z na-czelnikiem na czele.
Okrgi sdw powiatowych mocno rniy si swwielkoci, co rzutowao rwnie
na wielko obsady personalnej. Zwyklew sdzie powiatowym
zatrudnionych byo, poza naczelnikiem, 35 zawo-dowych sdziw. Do sdw
odwoawczych zgodnie z brzmieniem 3normy jurysdykcyjnej naleay sdy
krajowe oraz sdy krajowe wysze,ktrych istnienie przewidywa 4 normy
jurysdykcyjnej. Pierwsze z nichorzekay w skadzie trzyosobowym w
sprawach cywilnych lub czteroosobo-wym w sprawach karnych. Sdy
krajowe mogy rwnie odgrywa rolsdu I instancji w sprawach karnych za
czyny nieprzekazane do orze-kania innym sdom, a w sprawach
cywilnych gdy warto sporu prze-kraczaa 1 000 koron. W sprawach
zagroonych kar wysz ni 5 lat po-zbawienia wolnoci, a take o
przestpstwa popenione z pobudekpolitycznych od 1873 r. orzeka
usytuowany przy sdach krajowych sdprzysigych. Zasiadao w nich 12
przysigych, decydujcych o winiepodsdnego. Kar wymierza za sdzia
zawodowy. Sdy krajowe umiejsco-wione byy w krajowych miastach
stoecznych, w Galicji w Krakowie i weLwowie. Sdami speniajcymi
wikszo zada sdw krajowych, acz nie-usytuowanymi w miastach
stoecznych, byy natomiast tzw. sdy obwodo-we. Z kolei wysze sdy
krajowe orzekay w kompletach picioosobowych.
31
24 H. SCHAUER: Die Gerichtsorganisations Gesetze und die neue
Geschftsordnung. Wien 1898,s. 718; J. WINDAKIEWICZ: Ustawa o
wykonywaniu sdownictwa i o waciwoci sdw zwyczajnychw sprawach
cywilnych (norma jurysdykcyjna). Warszawa 1926, s. VIIXI; Norma
jurysdykcyjnaw brzmieniu zmienionem nowelami. Zestawi M. RICHTER.
Przemyl 1920, s. 1420; M. MOHY-LUK: Prawo..., s. 91.
Org
aniz
acja
wym
iaru
spra
wie
dliw
oci
...
Mogy odgrywa rol zarwno sdu I instancji (w tzw. sporach
syndykac-kich), jak i odwoawczego, gdy sprawa w I instancji bya
rozstrzygana przezsd krajowy, albo sdu III instancji, gdy sprawa
bieg instancyjny rozpoczy-naa od sdu powiatowego. Norma
jurysdykcyjna przewidywaa w funkcjisdu III instancji Najwyszy
Trybuna Sprawiedliwoci z siedzib w Wied-niu. Jeden z jego senatw
rozstrzyga, w siedmioosobowym skadzie, szcze-glne sprawy dotyczce
Galicji25.
Tradycje sdownictwa Niemiec i Austro-Wgier oraz wysoki poziom
roz-woju instytucji ycia spoecznego w obu tych pastwach sprawiy, i
sieplacwek wymiaru sprawiedliwoci bya tam stosunkowo gsta. W
Niem-czech potrzeba ujednolicenia sdownictwa w drugiej poowie XIX
w. zde-rzaa si z mocno zakorzenion tu odrbnoci polityczn, bdc
efektemwielowiekowego funkcjonowania w rnych organizmach
pastwowych.Skutkiem tego w Rzeszy obowizywao jednolite prawo, ale
ju nie funkcjo-noway identyczne struktury sdownictwa. Te, bdc
spucizn po czasachpoprzedzajcych zjednoczenie Niemiec, a do wybuchu
I wojny wiatowejcharakteryzoway si duymi dysproporcjami. Zasada,
wedug ktrej stara-no si po 1877 r. ksztatowa struktur sdownictwa,
zakadaa, e sdokrgowy bdzie znajdowa si w kadym powiecie, sd krajowy
w rejen-cji, a wyszy sd krajowy w kadej prowincji. Mimo to
poszczeglneokrgi sdowe mocno rniy si zarwno pod wzgldem swej
powierzchnioraz liczby mieszkacw, jak i liczby funkcjonujcych na
danym obszarzesdw. Przykadowo, w Prusach funkcjonowao a 15 wyszych
sdw kra-jowych, a w okrgu kadego z nich dziaao od 3 do 9 sdw
krajowych,ktrym z kolei podlegao rednio okoo 10 sdw okrgowych. Ju
jednakw Bawarii funkcjonowao tylko 5 wyszych sdw krajowych, a w
Turyngiiczy Hesji zaledwie po jednym. Wiele z wyszych sdw krajowych
nadzo-rowao tylko jeden sd krajowy, w ktrego okrgu z kolei mogo
znajdowasi tylko kilka sdw okrgowych. Co charakterystyczne, spora
czsdw okrgowych utworzona zostaa w 1878 r. tu po wejciu w ycienowej
ustawy o ustroju sdownictwa. W pniejszym czasie struktura wy-miaru
sprawiedliwoci okazaa si do stabilna i ju do koca I wojnywiatowej w
Niemczech kolejne sdy zakadano wyjtkowo. Pod tym wzgl-dem sytuacja
w dzielnicy pruskiej rnia si bardzo mocno od panu-jcej w Galicji,
gdzie proces tworzenia nowych sdw trwa waciwie bezprzerwy26.
W monarchii habsburskiej og instytucji tworzcych sdownictwo
nad-zorowa Trybuna Sprawiedliwoci w Wiedniu. Trybunaowi
bezporedniopodlegao 9 sdw krajowych wyszych. Zmiany wprowadzone w
poowieXIX w. dotyczyy przede wszystkim niszych szczebli sdownictwa.
Byy od-
32R
ozdz
ia
pier
wsz
y:U
dzia
pr
uski
ego
iau
stri
acki
ego
mod
elu
wym
iaru
spra
wie
dliw
oci
...
25 L. FINKEL, S. GBISKI: Historya... Cz. 2, s. 1819; M.
MATERNIAK-PAWOWSKA: Ustrj...,s. 105111; S. GOB: Organizacja..., s.
5152.
26 Handbuch fr die Provinz Schlesien. Breslau 1876, s.
169205.
powiedzi na podstawowy postulat wczenie formuowany, zmierzajcy
dotego, by zapewni mieszkacom wygodny dostp do sdu, zwaszcza I
in-stancji. Wymagao to stworzenia odpowiednio gstej sieci tych
placwek.Statystyki, jakie w tej dziedzinie publikowano w kolejnych
latach, dowo-dziy jednak, i zaoenie to udao si zrealizowa tylko w
niewielkim stop-niu. Mimo zainicjowania reformy utrzymay si due
dysproporcje podwzgldem liczby sdw I instancji w poszczeglnych
krajach koronnychPrzedlitawii (potwierdzaj to dane zamieszczone w
tabeli 1.).
TABELA 1. Liczba trybunaw I instancji w austriackich krajach
koronnych w 1874 r.
Kraje koronneObszar
(w milachkwadratowych)
Liczba trybunawI instancji
Mile kwadratowe,na ktre przypadaprzecitnie jeden
trybuna I instancji
Liczba ludnoci, naktr przypadaprzecitnie jeden
trybuna I instancji
Austria Dolna 344 6 57 325 708
Austria Grna 208 4 52 181 894
Salzburg 124 1 124 151 410
Styria 390 3 130 377 103
Karyntia 180 1 180 336 400
Triest, Gorycja,Gradyska, Istria
138 4 34 145 514
Kraina 173 2 86 231 636
Tyrol i Vorarlberg 509 5 101 175 781
Czechy 902 16 56 319 129
Morawy 386 6 64 332 982
lsk 89 2 44 255 790
Galicja 1 364 10 136 541 801
Bukowina 181 1 181 511 964
Dalmacja 222 4 55 110 699
RDO: Archiwum Pastwowe w Krakowie, Oddzia w Spytkowicach, Sd
Apelacyjny w Krakowie, sygn. 163a II, Spra-wozdanie komisji
prawniczej w sprawie ustanowienia nowych trybunaw I instancji w
Galicji zachodniej z 1 maja1875 r., s. 2.
Wymienione w tabeli trybunay I instancji byy w rzeczywistoci
sdamikrajowymi lub obwodowymi. Na terenie caej Austrii w 1911 r.
dziaay 964sdy powiatowe, w tym w Galicji blisko 200. Dodajmy do
powyszego ze-stawienia, i na jednego sdziego przypadao w Galicji 19
576 potencjal-nych podsdnych, co byo drugim pod wzgldem wielkoci
wskanikiemw skali caej Austrii. Wyszy wskanik, bo sigajcy 20 498
osb na jedne-go sdziego, odnotowano wwczas jedynie na Bukowinie. W
innych krajachkoronnych wskaniki te byy znacznie nisze, np. w
Salzburgu, Karyntii, Ty-rolu i Dalmacji spaday nawet poniej 10 tys.
osb na jednego sdziego27.
33
3 Sdziowie...
Org
aniz
acja
wym
iaru
spra
wie
dliw
oci
...
27 Archiwum Pastwowe w Krakowie [dalej: APKrak.], Oddzia w
Spytkowicach [dalej:Spyt.], Sd Apelacyjny w Krakowie [dalej:
SAKr.], sygn. 163b, Prezydium c.k. Sdu Krajowego
Niemal od chwili uzyskania autonomii wadze Galicji z uwagi na
jejupoledzenie w zakresie dostpu do instytucji wymiaru
sprawiedliwoci rozpoczy starania o tworzenie kolejnych sdw, aby
odpowiednie wska-niki osigny tu przynajmniej poziom przecitnych
wielkoci wystpujcychw Przedlitawii. Potrzeby w tej dziedzinie byy
spore. Galicja na mocy roz-porzdzenia ministrw spraw wewntrznych,
sprawiedliwoci i finanswz 24 IV 1854 r. (DzUP, nr 111) podzielona
zostaa na okrgi administracyj-ne: lwowski i krakowski. Ten ostatni
sta si zarazem okrgiem sdowym,nad ktrym piecz przej Sd Krajowy
Wyszy w Krakowie. Podlegay mu,zgodnie z brzmieniem 16 powyszego
rozporzdzenia, tzw. trybunay I in-stancji, czyli sdy krajowe bd
obwodowe, rozlokowane w Krakowie, No-wym Sczu, Rzeszowie i
Tarnowie. W kolejnych latach liczba sdw wzra-staa, szczeglnie po
oddzieleniu administracji politycznej od sdowej i powejciu w ycie
rozporzdzenia ministra sprawiedliwoci z 15 II 1867 r.o utworzeniu
sdw powiatowych wiejskich w okrgu krakowskiego SduKrajowego Wyszego
(DzUP, nr 36). Liczba sdw powiatowych w zachod-niej Galicji signa
wwczas 55. Nadal jednak na tle innych krajw ko-ronnych Austrii byy
to wskaniki nisze od przecitnych. To przedewszystkim przesdzao o
koniecznoci podejmowania dalszych zabiegww celu tworzenia nowych
placwek wymiaru sprawiedliwoci28.
Najczciej przytaczanym argumentem przemawiajcym za konieczno-ci
zakadania nowych sdw, poza oczywistym ich brakiem w Galicji,
bywzgld na przywizanie miejscowych mieszkacw do monarchy.
Podkre-lano, e ludno niezadowolona z powodu ogranicze w dostpie do
sdusw zo przeleje na inne agendy pastwa. Lojalno wobec wadzy
moeprzeksztaci si w otwarte jej kontestowanie. Niemae znaczenie
miay turwnie ambicje poszczeglnych miast galicyjskich, ktre za
wszelk cenchciay sta si siedzibami choby sdu I instancji. Ta
okoliczno bowiemzapewniaa znaczny i szybki awans cywilizacyjny. Z
punktu widzenia wadzpodstawowym kryterium byo centralne pooenie w
okrgu, niezbdne dozlokalizowania tame sdu powiatowego. Szczeglnie
wysoko ocenianorwnie umiejscowienie miasta przy wygodnej i solidnie
zbudowanej dro-dze, wyposaonej, o ile bya taka potrzeba, w stabilne
mosty lub caoroczneprzeprawy rzeczne. Nierzadko o usytuowaniu sdu
ostatecznie przesdzaywzgldy lokalowe. Miasto, ktre gotowe byo
bezpatnie odda lub taniowydzierawi sdowi odpowiedni budynek, mogo
liczy na przychylnowiedeskiej administracji. Brak odpowiednich
lokali dla sdu i mieszka
34R
ozdz
ia
pier
wsz
y:U
dzia
pr
uski
ego
iau
stri
acki
ego
mod
elu
wym
iaru
spra
wie
dliw
oci
...
Wyszego [dalej: SKW] w Krakowie z 2 V 1911 r. do Wydziau
Krajowego we Lwowie,s. 14; sygn. 163a II, Sprawozdanie komisji
prawniczej w sprawie ustanowienia nowych try-bunaw I instancji w
Galicji zachodniej z 1 V 1875 r., s. 2.
28 APKrak., Spyt., SAKr., sygn. 163b, Prezydium c.k. SKW w
Krakowie z 21 V 1911 r. doWydziau Krajowego we Lwowie, s. 111; I.
HOMOLA: Kwiat spoeczestwa... (Struktura spoecz-na i zarys pooenia
inteligencji krakowskiej w latach 18601914). KrakwWrocaw 1984,s.
22.
dla urzdnikw zadecydowa o odmowie ulokowania sdu powiatowegow
Wielopolu Skrzyskim, w Alwerni czy w apanowie, a z kolei w 1878
r.przesdzi o utworzeniu sdu powiatowego w Radomylu Wielkim. W
tymostatnim przypadku nastpio jedynie przeniesienie sdu z Zassowa
do no-wej siedziby. By to zreszt czsto stosowany zabieg. W 1890 r.
przeniesio-no rwnie sd powiatowy z Krynicy do Muszyny, a w 1906 r.
ze lemie-nia do Suchej29.
Skuteczn metod przekonania rzdu do idei utworzenia sdu
powiato-wego byo zazwyczaj zyskanie poparcia ze strony
prominentnych galicyj-skich politykw. Ich gos ostatecznie mg okaza
si decydujcy dla nie-znajcych miejscowych stosunkw urzdnikw
wiedeskich. Modne staosi zatem wysyanie przez zainteresowane miasta
delegacji lub adreswhodowniczych do posw i urzdnikw galicyjskich. W
duej mierze takiewanie metody zadecydoway np. o sugestii komisji
prawniczej, kierowanejdo Sejmu Krajowego w 1875 r., by poleci
wadzom wiedeskim kandyda-tury Wadowic, Jasa, Nowego Targu,
Kolbuszowej i Bochni jako przyszychsiedzib sdw powiatowych bd
obwodowych. Sporadycznie sigano poargumentacj historyczn,
uwypuklajc wielowiekow przeszo miastajako szczeglny tytu do
ubiegania si o siedzib sdu (np. sprawa cka),gdy za brakowao
argumentw przemawiajcych na korzy danej kandy-datury, wwczas
skupiano si na krytyce rywala, wykazujc np. panujctam droyzn czy
oglne zacofanie (np. sprawa Zakopanego lub spr mi-dzy Szczurow a
Ujciem)30.
Moliwo znacznej rozbudowy systemu sdowego w Galicji pojawiasi u
schyku XIX w., a bya zwizana z wprowadzeniem w monarchii
habs-burskiej z dniem 1 I 1898 r. nowej procedury cywilnej.
Przygotowujcsi do przeprowadzenia reformy, jeszcze w lutym 1897 r.
Wydzia Krajowy,realizujcy wnioski pynce z sdw krajowych wyszych w
Krakowiei Lwowie, podda pod obrady Sejmu galicyjskiego projekt
powoania sdwobwodowych w Biaej, Nowym Targu oraz w Tarnobrzegu lub
w Mielcu.Jednolite w tej kwestii stanowisko zadecydowao o
zaakceptowaniu stosow-nej uchway przez wadze w Wiedniu, aczkolwiek
powolna procedura urz-
35
3*
Org
aniz
acja
wym
iaru
spra
wie
dliw
oci
...
29 APKrak., Spyt., SAKr., sygn. 163c, Prezydium c.k. Sdu
Obwodowego [dalej: SOb.]w Tarnowie z 6 IX 1878 r. do c.k. SKW w
Krakowie, [b.p.]; Wydzia Krajowy z 10 IV 1905 r.do c.k. SKW w
Krakowie, [b.p.]; sygn. 163a I, Zwierzchno gminna Alwerni z 30 XI
1911 r.do c.k. Ministerstwa Sprawiedliwoci w Wiedniu, [b.p.];
Sprawozdanie c.k. SKW w Krakowiez 21 V 1913 r. w sprawie
ewentualnego utworzenia sdu powiatowego w Wielopolu, [b.p.];Gustaw
Nowotny penomocnik JW. Teofili hr. Komorowskiej z 5 II 1891 r. do
prezydiumSKW w Krakowie, [b.p.]; Sprawozdanie komisyi prawniczej z
7 XII 1887 r. o petycyi gminyZakliczyn wzgldem utworzenia Sdu
powiatowego tame, [b.p.]; M. JAROSZ: Wdrwki pociekach wspomnie.
Warszawa 1963, s. 39; M. MICISKA: Inteligencja..., s. 152.
30 APKrak., Spyt., SAKr., sygn. 163a I, Ks. Tomasz Korab
Boziowski z 7 III 1896 r. doprezesa c.k. SKW w Krakowie, [b.p.];
Zwierzchno gminna Czarnego Dunajca z 26 VI 1882 r.do Ministerstwa
Sprawiedliwoci, [b.p.]; Ksigi gruntowe. Gazeta Lwowska, 24 VI 1886,
nr 94,s. 8.
dowa nie pozwolia uruchomi tych sdw obwodowych przed wybuchemI
wojny wiatowej31. Na pocztku XX w. tempo tworzenia nowych plac-wek
sdowych w zachodniej Galicji znacznie zmalao, na co wpyway,z jednej
strony, ograniczenia budetowe, z drugiej za brak spektakular-nych
zmian prawnych uzasadniajcych kolejn reform. Struktura
wymiarusprawiedliwoci w tej czci monarchii habsburskiej bez
wikszych zmianprzetrwaa zatem do koca I wojny wiatowej. Do
konsekwentnie trzyma-no si zasady, e sdy powiatowe powinny
funkcjonowa w liczbie co naj-mniej dwch w kadym powiecie
politycznym. Nierzadko, z koniecznoci,akceptowano stan, w ktrym
granice powiatw politycznych i okrgwsdw powiatowych krzyoway si.
Odpowiednio dua bya rwnie liczbasdw obwodowych, w Krakowie za
istnia pojedynczy w skali zachodniejGalicji sd krajowy i sd krajowy
wyszy32.
Wszystkie te zmiany struktury wymiaru sprawiedliwoci w
Galicjiuksztatoway tu stosunkowo gst sie sdw. Wedug danych z 1914
r.dzielnica ta podzielona bya na dwa okrgi, nad ktrymi piecz
sprawowaysdy krajowe wysze. Ich siedziby mieciy si w Krakowie (dla
zachodniejGalicji) i we Lwowie (dla Galicji wschodniej). Podlegay
im sdy krajowelub obwodowe, ktrych byo wwczas ogem 17: w Galicji
zachodniej 6,w Galicji wschodniej 11. Zachodniogalicyjski sd
krajowy umiejscowionyby w Krakowie, miejscowe za sdy obwodowe w
Jale, Nowym Sczu,Rzeszowie, Tarnowie i Wadowicach. Z kolei we
wschodniej Galicji sd kra-jowy funkcjonowa we Lwowie, a sdy
obwodowe w Brzeanach, Czort-kowie, Koomyi, Przemylu, Samborze,
Sanoku, Stanisawowie, Stryju, Tar-nopolu i Zoczowie. Dodatkowo na
Bukowinie, podlegajcej lwowskiemuWyszemu Sdowi Krajowemu, istnia Sd
Krajowy w Czerniowcach oraz
36R
ozdz
ia
pier
wsz
y:U
dzia
pr
uski
ego
iau
stri
acki
ego
mod
elu
wym
iaru
spra
wie
dliw
oci
...
31 To, i nie powsta w tym czasie sd obwodowy w Biaej, byo
skutkiem kilku niesprzy-jajcych okolicznoci. Za wasn kandydatur
mocno optoway: ywiec i Kty. Co najwa-niejsze jednak, przeciw
lokalizacji wystpia, mieszkajca w Biaej, wpywowa mniejszoniemiecka,
nie chcc ponosi kosztw utrzymania polskiego, jak twierdzia, sdu. By
to je-dyny w gruncie rzeczy przypadek w zachodniej Galicji, gdy
konflikt narodowociowywpyn na funkcjonowanie wymiaru
sprawiedliwoci. Inna rzecz, e w innych miastachprzewaga ludnoci
polskiej bya bezsporna, wic problemy tego typu nie
wystpoway.APKrak., Spyt., SAKr., sygn. 163b, Sprawozdanie c.k.
prezydium SOb. w Wadowicach z 9 VI1896 r., [b.p.]; Wydzia Rady
Powiatowej w Biaej z 29 V 1909 r. do c.k. prezydium SOb.w
Wadowicach; Odezwa c.k. starosty z Biaej z 23 IV 1896 r., [b.p.];
Magistrat Freistadt Bialaam 8 VII 1909 r. an das Prsidium des k.k.
Kreisgerichtes in Wadowitz, [b.p.]; Kreisgericht inBiala.
Bielitz-Bialaer Anzeiger, 20 III 1896, nr 110, s. 12.
32 APKrak., Spyt., SAKr., sygn. 163a II, Sprawozdanie Wydziau
Krajowego z 6 II 1897 r.w przedmiocie utworzenia nowych sdw
obwodowych i powiatowych w Galicyi, s. 117;sygn. 163c, Sprawozdanie
komisyi prawniczej z 8 II 1897 r. o przedoeniu Wydziau Krajo-wego w
przedmiocie utworzenia nowych sdw obwodowych i powiatowych w
Galicyi,[b.p.]; ten sam dokument: sygn. 24, k. 21032110; Skorowidz
ustaw i rozporzdze ogoszonychw Dzienniku Ustaw i Rozporzdze
Krajowych dla Krlestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wiel-kiem
Ksistwem Krakowskiem od r. 1860 do 1899 wcznie. Zestawili L.
BRGLEWICZ,F. SOTWISKI. Lww 1900, passim; B. WINIARSKI: Ustrj..., s.
75.
Sd Obwodowy w Suczawie. Najliczniejsze byy, rzecz jasna, sdy
powiato-we. Tych ostatnich funkcjonowao w Galicji w 1914 r. ogem
190, wik-szo we wschodniej czci dzielnicy (ten obszar pozostaje
jednak pozakrgiem moich zainteresowa). Przynaleno poszczeglnych
zachodnio-galicyjskich sdw powiatowych do odpowiednich okrgw sdw
krajo-wych lub obwodowych prezentuje tabela 2.
37
Org
aniz
acja
wym
iaru
spra
wie
dliw
oci
...
TABELA 2. Struktura wymiaru sprawiedliwoci w zachodniej Galicji
w 1914 r.
Siedziba WyszegoSdu Krajowego
Siedziba Sdu Krajowegolub Sdu Obwodowego
Siedziby sdw powiatowych
1 2 3
Wyszy Sd Krajowyw Krakowie
Sd Krajowy w Krakowie Sd Powiatowy w BochniSd Powiatowy w
BrzeskuSd Powiatowy w ChrzanowieSd Powiatowy w DobczycachSd
Powiatowy w JaworznieSd Powiatowy w KrzeszowicachSd Powiatowy w
LiszkachSd Powiatowy w NiepoomicachSd Powiatowy w PodgrzuSd
Powiatowy w RadowieSd Powiatowy w SkawinieSd Powiatowy w
WieliczceSd Powiatowy w WiniczuSd Powiatowy w WojniczuSd Powiatowy
w Zakliczynie
Sd Obwodowy w Jale Sd Powiatowy w BieczuSd Powiatowy w
BrzostkuSd Powiatowy w DukliSd Powiatowy w FrysztakuSd Powiatowy w
GorlicachSd Powiatowy w KronieSd Powiatowy w migrodzie
Sd Obwodowyw Nowym Sczu
Sd Powiatowy w CikowicachSd Powiatowy w Czarnym DunajcuSd
Powiatowy w GrybowieSd Powiatowy w KrocienkuSd Powiatowy w
LimanowejSd Powiatowy w Mszanie DolnejSd Powiatowy w MuszynieSd
Powiatowy w Nowym TarguSd Powiatowy w Starym Sczu
Sd Obwodowyw Rzeszowie
Sd Powiatowy w GogowieSd Powiatowy w KolbuszowejSd Powiatowy w
LeajskuSd Powiatowy w acucieSd Powiatowy w NiskuSd Powiatowy w
PrzeworskuSd Powiatowy w Rozwadowie
Nalecy do struktury austriackiego wymiaru sprawiedliwoci lsk
Cie-szyski nie podlega Sdowi Krajowemu Wyszemu w Krakowie, lecz
analo-gicznemu sdowi z siedzib w Brnie. Na lsku Cieszyskim w 1849
r. likwi-dacji ulegy sdy patrymonialne, w ich miejsce za utworzono,
26 VI tegoroku, Sd Obwodowy w Cieszynie. Placwce tej z kolei
podporzdkowanezostay, od 1 VII 1850 r., sdy powiatowe w Cieszynie,
Bielsku, Frydku, Sko-czowie, Jabonkowie, Strumieniu, Frysztacie,
Polskiej Ostrawie i Boguminie.Podstaw prawn dziaalnoci sdw
powiatowych na lsku Cieszyskimby reskrypt Ministerstwa
Sprawiedliwoci, wydany 18 VI 1850 r.33
38R
ozdz
ia
pier
wsz
y:U
dzia
pr
uski
ego
iau
stri
acki
ego
mod
elu
wym
iaru
spra
wie
dliw
oci
...
1 2 3
Sd Powiatowy w Rudniku (sd tenformalnie utworzony zosta
roz-porzdzeniem ministra sprawiedli-woci z 19 IX 1907 r. DzUP,nr
227, ale do 1918 r. nie zostauruchomiony)
Sd Powiatowy w SokoowieSd Powiatowy w StrzyowieSd Powiatowy w
TarnobrzeguSd Powiatowy w TyczynieSd Powiatowy w Ulanowie
Sd Obwodowyw Tarnowie
Sd Powiatowy w DbrowieSd Po