Rave Shh Aye Tanzimie Bodje.accportal.com.Razaghipdf

بودجه: موضوع روشهای تنظیمی بودجه :عنوان com.Accportal. www پایگاه اطالع رسانی حسابداری ایران :صاحب امتیاز

1

:ششمفصل روشهای تنظیمی بودجه

مقدمه کیب نیاز های بشری با نیروی اندیشه مسائلی را برای انسان مطرح می سازد که دیگر جانداران از آن تر

نکار آگاهی براین حقیقت غیر قابل ا, ی خویش انسان به سبب وجود عقل و قدرت آینده نگر. ناآگاهند محدود از نعمت زندگی برخورداری است و زندگی را آغازی وانجامی مدنی , دارد که هر موجود زنده ای

پس انسان به این نتیجه می رسد که باید به عرض و پهنای زندگی برسد و هر چه بیشتر از بودن و . هست. مند شود از این جا ست که نیاز های ما را حدی نیست و هرگز سیری به خود نمی بیند زنده ماندن بهره

و آن این ها واقعیت دیگر خودنمایی می کند در مقابل این واقعیت . ازهای انسان نامحدودند بنابراین نی, ا و محدود بودن منابع تضاد و برخورد این دو واقعیت یعنی نامحدود بودن نیازه. که منابع ما محدودند

این دو واقعیت را با توانیچگونه و به چه شکل م. ی خواند کر و اندیشمند را به چاره جویی مانسان متف هم آشتی داد ؟

نیازهای نامحدود ایشان با توسل به منابع محدود نیروی اندیشه دریافته اند که رفعانسانها با استفاده ازنا ممکن است پس ناگزیر باید از حداکثر چشم پوشی و به ) حداکثر ارضاء و اقناع(میسر نیست و وصل به ه طور منطقی چنین نتیجه گیری می کنند که از منابع محدود باید باید انسانها ب. حد متناسب راضی شد

رضایت به دست آید و این نخستین ) حد متناسب (برای رفع نیازهای نامحدود آنچنان یاری گرفت که .تصور بودجه است

. تند بودن نیازها هسافراد و جوامع و دولتها همه با هم اسیر جنگ پر قدرت محدودیت منابع و نامحدودحادث می ) بودجه ( تصور , اینها که مستقیم یا غیر مستقیم از نعمت اندیشه برخوردارند پس برای همههریک می , انسانها اداره می شود دکه با خر, چه جامعه و دولت , که صاحب خرد است , شود چه فرد

چه , پس چه فرد .اهم آیدا فرکوشند تا منابع محدود خویش را آنچنان بکار بندند که حد متناسب ارض .چه دولت تصور بودجه را از جهان اندیشه به دنیای عمل وارد کنند, ه جامع

دولت رفع نیازهای . جامعه که دولت نماینده آن است نیازهایی دارد که باید آنها را به شکلی رفع کرد بودجه . خویش می شمارد جامعه را هدف خویش می داند و منابعی را که در جامعه در اختیار دارد منابع

این .رضایت جامعه بدست آید) حد متناسب(دولت همین سنجش امکان و هدف است به آن نحو که برای نیل به هدف های دولت نباید و نمی تواند تابع ذوق ,سنجش امکان و هدف و این بکار گرفتن منابع


2

در اینجا .و از فنونی پیروی شودو خواست شخصی باشد پس الجرم باید معیارها و ضوابطی مقرر گردد برگزیدن نیاز و چشم پوشی از نیازی دیگر نمی تواند تابع ذوق و سلیقه شخصی باشد و در نتیجه فن

1.بودجه نویسی و بودجه ریزی مطرح می شود تکامل یافته و به شیوه های نوینی روزبودجه ریزی دارای روشهای مختلف بوده که این روش ها هر

.ترسیده اسحساب و کتاب گزارش کارکرد دولت در طول یکساله به ملت است که سیاست گذاریهای دولت را , بودجه

یکساله است برخی از کشورها یک برنامه بلند برنامهعالوه بر بودجه سالیانه که یک .نیز نمایان می کنداین . فت ساله مطرح می شونده هنامه های پنج ساله یا گامدت تر را را نیز دنبال می کنند تحت عنوان بر

برنامه ها می تواند تحت روش شناسی و ساختارهای مختلف برنامه ای مطرح شود که یک انتهای آن 2برنامه های ایستا و متمرکز است و در انتهای دیگر خط برنامه پویا و یا کنترلی است

ی مورد توجه و تاکید قرار از همین روی بحث مدیریت استراتژک و طرح ریزی استراتژیک در بودجه ریز, ) سال 10 الی 5حدود (یک طرح استراتژیک رونمایی بلند مدت از آینده است بطور خالصه , می گیرد

اهداف را , اهداف سازمان و سمت و سوی آن را نشان می دهد , دیدگاه هایی سیاسی و استراتژیک دارد 3.بر اساس برنامه موجود شناسایی می نماید

بلکه از فرآیندی مدیریتی , و جدا از سایر امور مورد بحث قرار نمی گیرد ل ریزی بطور مستقپس بودجه می گیرد ؛ به همین جهت گفته می شود هدفگذاری و تعیین اهداف و استراتژیها و طرح ریزی ها نشات

.که بودجه با طرح ریزی یا برنامه ریزی مالی ارتباط خاص و بسیار نزدیکی دارد, مهمی از سیکل مدیریت که عبارت است از طرح برنامه ریزی , ین بودجه بندی را می توان جزبنابرا

اجرای برنامه ها و اعمال کنترل دانست و یا به طور دقیقتر می توان آن را بخشی از سیستم کلی مدیریت : بودجه ریزی روشهای مختلفی دارد که در اینجا به مهمترین آنها می پردازیم 4

38-36ص -1380 چاپ ششم –انتشارات گلباد : ناشر –اسفندیار فرج وند : مولف –فراگرد تنظیم تا کنترل بودجه 1نگاهی گذرا به بودجه و برنامه سوم توسعه مولف جمشید پژویان :عنوان مقاله —1379 اردیبهشت –سال اول , شماره دوم –ماهنامه اقتصاد فردا 2 58 ص –

3 HARIS , JODY , ASTRATAGIC PLANNING WORKSHOP MAINE STATE PLANNING OFFICE SEPTEMBER 2000 , P1

فصلنامه . ابوالفضل محمدی )بودجه و فرآیند مدیریتی. ( SCHWARG , HUGH W 62 و 62صفحه , 1371) ع(دانشگاه امام حسین 4 3-4شماره . مصباح


3

متداول سنتیبودجه - 1در این روش . بودجه متداول را می توان قدیمی ترین و در عین حال ساده ترین نوع بودجه ریزی دانست

.فقط هزینه ها مورد نظر بوده و توجه اصلی معطوف به داده ها می باشد تا ستاره ها

نتایج کار دولتی به تفکیک فصول و مواد بودجه متداول یا سنتی یعنی بودجه ای که در آن اعتبارات هر سازمان

ولی , نوع و ماهیت هزینه نشان داده می شود , در این روش بودجه ریزی . هزینه مشخص می گردد نیل به کدام هدف یا برای اجرای کدام برنامه یا فعالیت خاص انجام یمشخص نمی گردد که هر هزینه برا

.شده استسالها قبل از بکارگیری سایر روشهای (جه ریزی متداول یکی از علل اصلی استفاده گسترده از روش بود

ارتباط نزدیک این روش با حسابداری دولتی و امکان اعمال کنترل بودجه ای مناسب در ) بودجه ریزی برای هریک از انواع مخارج جاری و سرمایه , زیرا طبقه بندی اعتبارات بر حسب فصول و مواد , آن است

ی شود تا هزینه های مربوط به کاال و خدمات خریداری شده در سال اجرای ای اعتباری معین تصویب مبدیهی است هر اندازه اعتبارات مصوب به فصول ومواد . بودجه در محدوده اعتبارات مصوب انجام می شود

به همان میزان انعطاف پذیری در اجرای بودجه و اختیارات موسسات دولتی , هزینه بیشتری تقسیم شوند , تقسیم اعتبارات به فصول و مواد هزینه کمتر , افت و بر عکس یرف اعتبارات کاهش خواهددر مص

.موجب انعطاف پذری بیشتری در اجرای بودجه و وسیعتر شدن اختیارات مسئوالن اجرایی خواهدشدن همان طور که اشاره شد در بودجه متداول برخالف بودجه برنامه ای و عملیاتی هدفها و وظایف چندا

این ) . مثل حقوق و دستمزد ( طور غیر مستقیم نوع هزینه مشخص است روشن نیست ؛ هرچند که به مثال این که اعتبار مزبور . طرز تهیه بودجه خطوط اساسی و روابط برنامه ها و هدفها را نشان نمی دهد

است سازمان و مواد عبارت , آنچه در بودجه متداول اهمیت دارد , مشخص نست , برای چه عملیاتی است به عبارت دیگر کافی است که مشخص کنیم بودجه کدام سازمان دولتی یا وزارتخانه ای تهیه می . هزینه

. شود و هزینه آن چیست :بطور کلی بودجه سنتی

چارچوب زمانی بسیار کوتاهی را مدنظر قرار می دهد و فقط بر سال بعدی متمرکز می شود این )1ک دیدن هزینه ها و فایده های کاملی را که از برنامه های عمومی بر می بودجه ها امکان تدار


4

رزیابی سرمایه این نارسایی بویژه هنگامی شدت می گیرد که ا. آمدند به مدیران نمی دهد . مطرح می شود , ل اسگذاریها بیش از یک

اندازی درباره چشم هیچ , درج اطالعات صرفا درباره نهادها , بر مقاصد متمرکز نمی شوند )2 .د نمی آورمیزان موفقیت برنامه ها در تحقق مقاصدشان فراهم

برنامه های بدیل برای روش موجود برای انجام برنامه مورد نظر یا) شقوق جایگزین (مالحظه )3 . دستیابی با اهداف را امکانپذیر نمی سازد

رنامه هایشان نمی کنند زیرا در مجموع بودجه های سنتی به مدیران کمک الزم را در مدریت بهیچ بازخوری از عملکرد گذشته سازمانها بدست نداده و مجالی برای برنامه ریزی استراتژیک

نه تحقق اهدافشان نمی –ایجادنمی کنند و مراکز عمومی را صرفا پاسخ گوی مقدار خرج خود 1.کند

. می باشد 2اقالم هزینهیکی از شقوق اصالح شده بودجه ریزی سنتی بودجه ریزی بر مبنای کنترل ضعیف مرکزی و , در اکثر کشورها با قدرت اندک اجرایی , بودجه ریزی پیش از اواخر قرن نوزدهم

بودجه ریزی سنتی . مشخص می شود , فرآیند هایی که بسیاری از مواقع عجیب و غیر معمول بودند که از نگرانی بخاطر فقدان کنترل کافی بر میتنی بر اقالم هزینه خود یک اصالح نظام بودجه ریزی بود

به همین دلیل نیز اصالح طلبان نیز بودجه ای . مصارف که به فساد ادارای کمک می کرد زائیده شده اواخیر قرن نوزدهم واوایل قرن بیستم مبلغ آن نظام بودجه ای بودند که حسابدهی را بر جزئیات استفاده

صرفه جوئی , اولیه نظام بودجه ریزی بر کنترل موثر حسابهای بودجه اصالحات . از منابع گسترش می داد .و کارآئی به عنوان ارزشهای اولیه بودجه ریزی متمرکز بود

مخارج برای سال آینده بر اساس موضوع یا ردیفهای هزینه فهرست می شود , در یک سیستم اقالم هزینه می کند به یک دستگاه مشخص اجاره مشخصاین اقالم موضوع هزینه معومال کامال جزئی است و .

تجهیزات و فصول مشابه , هزینه سفر , مزایا , هزینه چقدر پول برای موضوع هایی نظیر حقوق کارکنان تمرکز اصلی در این نظام بودجه ای مشخص کردن سقف اقالم هزینه در فرآیند تخصیص , داده می شود

از از میزان تخصص یافته توسط دستگاه دولت است در بسیاریبودجه و اطمینان از عدم هزینه بیشتر

–اداره بودجه سپاه 3شماره . مجله بر نامه و بودجه دفاعی ) . دستور کار نظام بودجهخ بندی کشور : لیاتی بودجه عم(, حسین , دری نو گرانی 1

ص13812 LINE ITEM BUDGETING


5

قدرت , یی نقش کنترل کننده را بازی میکنند دفاتر مرکزی بودجه و وزارت خانه هایی دارا, نظام ها عدم ابهام و ظرفیت آن برای کنترل مخارج از طریق ,ام بودجه ریزی در سادگی نسبی آن چنان نظ

.مشخصات جزئی داده هاست مقایسه ساده با سال قبل و شیوه بودجه ریزی مبتنی بر اقالم هزینه با تقاضایی که همراه توسعه دولتها از نقش بودجه و مدیریت

اطالعاتی در , بودجه هایی که مطابق روش اقالم هزینه تنظیم می شوند . مالی بوجود آمد سازگار نبود نظام های بودجه , به عالوه .یدادمودن بر نامه ها نمورد اینکه چرا پول صرف شده و یا کارآیی و موثر ب

این روش در به حساب آوردن . ریزی مبتنی بر اقالم هزینه تقریبا همه با افق های زمانی کوتاه مدت بود همچنین تمرکز بر کنترل جزئیهات اجرای هزینه به اعمال مدیریت . روش های بلند مدت تر موفق نبود

این اصالحات ابتدا با تمرکز . ا از سوی دفاتر مرکزی بودجه این ناکارایی ها بوده است فرد بودجه دستگاه هبر مدیریت مخارج عمومی از طریق رویکرد بودجه ریزی که به بودجه ریزی بر مبنای عملکرد

(PERFOMANCE BUDGETING ) شناتخته شده است و سپس با تمرکز بر ساستگذاری و 1.ست برنامه ریزی دنبال شده ا

چرا بودجه سنتی دوام آورده استبودجه بندی سنتی بیشتر . یح است بی شک صح, هر انتظاری که از بودج ریزی سنتی شده است

تصمیمات را تکه تکه می کتد و به شدت تاریخی است به این معنا که متکی به , افزایشی است تا جامع پشت سر توجه دارد ؛ بودجه سنتی نسبت به اهداف سوابق است و بیش از آنکه به جلو بنگرد به گذشته و

مطرح است که چرا به رغم همه این نارسائیها بودجه بندی سنتی سشاین پر, بنابراین . بی تفاوت است .این اندازه دوام آورده است ؟ پاسخ این است که مزیتهای آن در نقصهای آن نهفته است

نه امر تاریخ و پیشی. نیست قا به این علت که جامع دقی, ازد بودجه بندی سنتی محاسباتی را می سزیرا با , به حال بر مبنای گذشته نگریسته می شود . بر آن اتکا دارد درشالوده محکمی است که هر مو

گزینه هایی که . آینده است که قابل شناخت نیست م به مرتب بیش از علتکیه بر گذشته امکان حصولو به همینن علت رویارویی با تمام , یی تقسیم شده اند ف شوند به اجزا باعث ایجاد اختالممکن است

احتماال هدف یا , کسانی که در تدوین بودجه نقشی بر عهده دارند . مشکالت در آن واحد ضرورت ندارد – قبیل نگاهداری و از این, پرسنل –ولی خود بودجه حول فعالیتها یا وظایف , اهدافی را دنبال می کنند

ولی ادامه زندگی سازمانی را , می توان تغییر داد اهداف را ,بنا براین . یرد و سازمان می یابد ل می گشک

1 PUBLIC EXPENDITURE MANEGMAENT , HAND BOOK THE WORD BANK , 1998 , P12


6

ولی در عین حال هیچ , بودجه بندی سنتی نیازی به تحلیل سیاست ندارد . نمی توان به مبارزه فرا خواند با گوناگونی , اه سیاست خنثی است از آنجا که بودجه بندی سنتی از دیگ. گاه تحلیل را منع نکرده است

. تنوع خط مشیها را می توان به اقالم ردیف کرد و تمام این طیف و , سیا ستها و خط مشیها سازگار است برای مثال بودجه بندی برای دو سال ممکن ( بودجه بندی ساالنه در یک نوبت هیچ مزیت خاصی ندارد

تهایی یسه با بدیلهای افراطی تر از مزی با این هم شاید در مقا,) است به همان اندازه مناسب یا بهتر باشدل و تنظیم اقتصادی کمک می ین نوبت ظرف یک سال البته به تعدیبودجه بندی در چند. برخوردار باشد

در محاسبات هرج و مرج پدید می . ولی در عین حال در دستگاه ها اغتشاش به وجود می آورد , کند , ] اقتصادی[ تعدیل ی چند سال برنامه ریزی را به زبانبودجه بندی برا. دامن می زندآورد و به اختالفات

بودجه بندی حجمی و بودجه بندی مبتنی بر , پاسخگو بودن و ثبات احتمالی قیمتها تقویت می کند و کنترل , ولی این کمک به هزینه نظارت . تعهدات نیز به برنامه ریزی و کارآیی در دولت کمک می کند

اثر بخشی صورت می گیرد بودجه بند ی به خرج کردن تبدیل می شود بودجه بندی سنتی دوام آورده امکان اعمال نظارت بر آن بیشتر است و شاید از بودجه بندی های , راحت تر است , ساده تر است , زیرا

یری بیتری را داشته صفر و بودجه بندی بر اساس برنامه انعطاف پذ,نوین بدیل نظیر بودجه بندی مبنا .باشد

چند گانگی ابطه درزیرا این ض, هنوز اشاره نشده است و سرانجام باید گفت که به معیار و مالک آخری یک . ودجه بندی سنتی نهفته است که همانا انطباق پذیری و قدرت انعطاف ب,سیاستی سایر معیارها

بودجه .لی قابل اجرا باشد طی را به شکل قابل قبواند هر شرایآیند بودجه بندی وقتی مفید است که بتوفررشد اقتصادی و رکود , تورم و ضد تورم , کسری و مازاد –یک امر غیر قابل انتظار بندی باید در مقابل

اقتصادی قابل اجرا باشد از آن جا که بودجه پیمانهایی در درون و چارچوب دولتهاست و معنای آن تفاهم و دیگران را از , لب آن است و از این طریق دولت پیام خود را به خارج می رساند های صورت گرفته در قا

می خواهد انجام دهد و دیگران نیز خود را بر نیات خود آگاه می سازد که چه در سر دارد و چه .باشد) البته نه الزاما عالی(بنابراین بودجه شرایط خوب , اساس آن بودجه تطبیق می دهند

بودجه افزایشی - 2های گیریمبرای تصمی, طبق این روش . این روش با شیوه تغییرات جزئی در تصمیم گیری انطباق دارد

هایی که قبال در زمینه مورد نظر گرفته شده مراجعه و با توجه به نیازهای موجود جدید به تصمیم گیریی اجتناب از مشکالت ناشی از کار عظیم و بودجه ریزی افزایشی برا. تغییرات جزئی در آن داده می شود ,


7

ال مجددا از اول اقدام به کار پیچیده سبدین ترتیب هر. پر دردسر بودجه ریزی ساالنه ابداع شده است بودجه ریزی بودجه نویسی نمی شود ؛ بلکه بودجه ریزان با قبول بودجه سال گذشته تمرکز را روی

. کز می کنند افزایشی متمرافزاش ساالنه ای , ارف جاری فرض شده بودجه سال گذشته به عنوان پایه ای برای مص, ه در این شیو

تقبل , ملیات موجود تغییر حجم ع, فته می شود که بستگی به روند تغییر قیمت ها برای آن در نظر گر 1.وظایف جدید از طرف دولت و عواملی از این قبیل دارد

:ارتند از افزایشی عبه بودجهاجزای تشکیل دهند نگهداشت سطح –الف

هزینه و , هزینه هایی که در جهت تعدیل مزد و قیمت پرداخت می شود تا برابر حجم عملیات ثابت .برآورد گردد نگهداشت سطح نامیده می شود

تعدیالت-بمثال فردی در وسط سال استخدام شود و توضیحات یکی , تعدیالت ممکن است مربوط به استخدام باشد

.تیگر از اجزای تعدیالت استخدامی اسد عملیات توسعه-ج

پرسنل بوجود می آید توسعه عملیات گفته دجهت افزایش سطح عملیات دستگاه یا تعداتغییراتی که درتوسعه عملیات می تواند کمّی باشد یا کیفی که مجموع این نوع افزایش ها را توسعه عملیات , می شود

.می گویند کارجدید-دعلت تغییر در وظایف یا به . ه دستگاه اجرایی می گردد است که به موجب قانون بظور وظایف جدی من

2.دستگاه دیگری محول می شودمی دانند و برخی را مترادف با بودجه ریزی افزایشی ) سنتی ( ان بودجه متداول ربعضی از صاحبنظ

.دیگر بین این دو تفاوت قائل هستند, پرداختن , طم و رقابت عصر حاضر دیگر به شیوه سنتی انجام دادن کارهای موردی در دنیای پر تال

و این د راههای سریع و موثر رسیدن به اهداف را پیدا کرد بای. کارآیی ندارد و رو به جایی نمی برد

277 ص -1380 چاپ اول –سنت : ناشر –فندیار فرج وند دکتر مهدی ابراهیمی نژاد و اس– بودجه از تنظیم تا کنترل 1 204 ص – 1379 چاپ اول – انتشارات شهر آب – غالمرضا عزیزی – اصول تنظیم کنترل و بودجه دولتی 2


8

هد بی انند یک شامطالعه و برنامه ریزی ما نمی توانیم م, تعقل , اقدامات انجام نمی شود مگر با تفکر تصمیم گیری بموقع و بجا یعنی انتخاب بهترین راه از بین راه های مختلف موجود از مسئولیت فقط به

می توان به , با اتخاذ تصمیمات منطقی و قاطع در زمان حال . اهم وظایف ما در این مورد بشمار می رود 1.تغییرات مطلوب در زمان آینده دست یافت

:بودجه برنامه ای - 3

PLANNIG PROGRAMING BUDGEBIN

, هر گاه بودجه ریزی بر اساس اجرای برنامه های مملکت و بر حسب سیاستهای کلی و بنیادی دولت 2.ارقام و هزینه را مشخص و منظم می نماید چنین بودجه ای را بودجه برنامه ای می گویند

.کنییمبرای درک بهتر تعریف ناچاریم که چند اصطالح کلیدی آن را تعریف PLANE یک اقدام پیش بینی شده که قرار است به نتایج مطلوب برسد: طرح.

PROGRAM طبقه بندی عمده ای از فعالیتهای یک سازمان که هدف مشترک دارند: برنامه یا طرح . 3)به ویژه طبقه ای از فعالیتها که برای مقاصد بودجه بندی برنامه ای مشخص شده است (

: OBJECTIVESاهداف 4)مقدورات و تالشها به سمت دستیابی به آنهاست, نقاط مطلوب در آینده که تمرکز کلیه توانائیها (

PLICY خط مشی –سیاست کار گیری در موضوعات خاصی است و به تشریح دیدگاه ها و مقاصد مد تصمیه راهبراصول و اهدافی ک(

در تعریف سیاستها گروهی از 5ب برای اقدامی گسترده می پردازد و نیز طرحی کلی و شامل رئوس مطالبه ویژه موقعی که همسان با هدفهای , فعالیتها که در هدف مشترک اند و در سازمان به اجرا در می آیند 6.اصلی سازمان باشند یا تنها برای یک دوره معین وجود داشته باشند

1371, شماره هفدهم –مجله علمی کاربردی مدیریت ) مدیر موفق کیسیت ؟ (, کیخسرو , سبحه 1 178 ص 1379 انتشارات شهر آب چاپ اول - غالمرضا عزیزی–جه دولتی اصول و تنظیم و منترل بود 2 508 مرکز آمزش ندیریت دولتی ص – مترجم محمد صائبی – درک فرنچ و هیشر ساورد – فرهنگ مدیریت 3 36 ص 1378 ناشر سنا چاپ اول –محمد تقی نوروزی , میر علی محمد نژاد – فرهنگ استراتژیئ 4 چاپ دوم 479و 508مرکز آموزش مدیریت دولت صفحات – مترجم محمد صائبی – درک فرپح و هیشر ساورد –گ مدیریت فرهن- ١۵ و 5

1375


9

ان را به شکل برنامه ای کاری تنظیم و در بودجه برنامه ای همانطور که از نام آن پیداست عملیات سازم HOOVER توسط کمیسیون هوور 1949بودجه برنامه ای اولین بار در سال . دسترسی می گذارد COMISSION جهت اصالح مدیریت در ر بررسی های الزمز طرف رئیس جمهور آمریکا مامو اکه

رنامه ای این بود که بودجه دولت به مطرح گردید هدف از تهیه بودجه ب, سازمانهای دولتی شده بود 1.ارباب جراید و مردم آسان شود, نحوی تهیه گردد درک آن برای نمایندگان کنگره

برنامه ها و , ت که در آن اعتبارات سازمانهای دولتی بر حسب وظایف سابودجه برنامه بودجه ای پیش بینی می , اهداف خود انجام دهند ای نیل بهبودجه برفعالیتهایی که آنان باید در سال مالی اجرای

می شود که دولت و دستگاه های دولتی در سال در بودجه برنامه ای مشخص , به عبارت دیگر . شود مقاصد مذکور ند و ثانیا برای نیل به اهداف و ی داروظایف و مقاصد مصوب, فاجرای بودجه اوال چه اهدا

پرفسور برکهد در مورد بودجه . تهایی با چه میزان اعتبارات انجام دهند عملیات و فعالی, باید چه برنامه ها اگر بخواهیم در دنیای فعلی بودجه را از ابزار و وسیله کار مدیران بدانیم باید در : ( برنامه ای می گوید .)هدف و غایت خرج را رعایت کنیم, تقسیم بندی مخارج

ل و مواد هزینه استفاده ز طیقه بندی اعتبارات بر حسب فصول ادر بودجه برنامه ای نیز مانند بودجه متداکل اعتبارات هر سازمان دولتی در فصول و مواد هزینه , می شود با این تفاوت که در بودجه متداول

اعتبارات هر یک از برنامه ها و فعالیتها , می شود در صورتی که در بودجه برنامه ای , مختلف پیش بینی .مان دولتی در قالب فصول و مواد هزینه پیش بینی می گرددو طرح های ساز

نه قط برنامه ها به فصول و مواد هزبف, ی از کشورها امه ای برخالزم به توضیح است که در بودجه برندر حالی که در برخی دیگر از کشورها فعالیتها و طرحها نیز به صورت فصول و مواد , تقسیم می شوند

آنچه که مسلم است آن است که نظام حسابداری دولتی کشورهایی که از .رددهزینه پیش بینی می گطبقه بندی بودجه ای مذکور عینا باید در حسابهای , روش بودجه ریزی برنامه ای استفاده می نمایند

ه بنابراین هزینه های هر وزارتخانه یا موسسه دولتی نیز باید اوال به تفکیک برنام, دولتی منعکس گردند به تفکیک , و فعالیتها و طرحهای مورد اجرا در آن سازمان و ثانیا در داخل طبقه بندی های مذکور ها

.فصول و مواد هزینه نشان داده شوند

149 ص 1379 چاپ اول فروردین ماه – ناشر شرکت نشر بازرگانی – نویسنده حسن بابائی – بودجه ریزی دولتی در ایران 1


10

البته در بودجه برنامه ای , مساله اصلی تنظیم بودجه برنامه ای توجه به عملیاتی است که باید اجرا گردد یرا به هر ترتیب باید دولت بداند چقدر برای هزینه های پرسنلی خرج وجود مواد هزینه انکار نمی شود ؛ ز

.چه مقدار لوازم و ماشین آالت می خرد و امثال آن, کند نه برای ( در روش بودجه برنامه ای مواد هزینه در داخل برنامه و یا فعالیت تهیه و تنظیم می شود

عنوان مثال فرض کنید که بودجه وزارت آموزش و به ) . وزارتخانه به نحوی که در بودجه ی معمول است 40اجاره , میلیون ریال 100مثال بیان شود حقوق و دستمزد , پرورش در قالب مواد هزینه آورده شود

میلیون ریال ؛ آنچه مسلم است رقم کل و یا حتی رقم تفکیکی 20و هزینه های ادارای , میلیون ریال .ار و برنامه های وزارت آموزش و پرورش نیستمواد هزینه نشان دهنده وظفه و ک

و سپس این وظایف به اول آموزش و پرورش در نظرگرفته می شود, در بودجه برنامه ای به عنوان مثال در آید ؛ مثال گفته می شود برنامه نحوی طبقه بندی می گردد که به صورت برنامه های مشخصی

بودجه با این طبقه بندی اولین قدم جهت . فه ای و غیره برنامه آموزش متوسط حر, آموزش ابتدائی در مرحله بعد اعتبار مورد نیاز هر برنامه جداگانه بر اساس مواد هزینه تهیاه و . برنامه ای برداشته می شود

تنظیم می شود و بدین ترتیب ضمن اینکه هدف از اجرای برنامه مشخص و روشن می شود مخارج الزم را البته با توجه به این که وظایف دولتها در . نها برآورد و در بودجه منظور می گردد آنیز جه اجرای

به همین دلیل لیت جنبه قراردادی داردانتخاب برنامه یا فعا, ف دارند کشورهای مختلف با هم اختالین زش و پرورش در کشوری به عنوان برنامه تلقی شود و در کشور دیگر فعالیتی معممکن است مثال آمو

آنچه اهمیت دارد این است که برآورد هزینه از کوچکترین واحد تقسیم . که جزئی از یک برنامه است ینه چند فعالیت بندی شروع می شود و مانند طبقه بندی عملیاتی به شکل هرم است ؛ یعنی مجموع هز

هزینه های چند خره مجموع مجموع هزینه های چند برنامه هزینه یک فصل و باال, هزینه یک برنامه .فصل امور را تشکیل می دهد

امر , نظام بودجه برنامه ای عالوه بر این که وسیله شناخت ماهیت وظایف و عملیات را فراهم می آورد تصمیم گیری چه در مورد انتخاب برنامه ها و چه در باب اجرا و کنترل آنها را آسان می سازد ؛ زیرا در

مثال اگر , ن وجود ندارد ضوابطی جهت قضاوت واقعی درباره آ, بودجه بودجه متداول هنگام رسیدگی به را یبه صورت مواد هزینه حقیقخواست صد واحد پول کند توجیه آن وزارت بهداری برای سال آینده در

کاهش یا افزایش آن دلیل وجو ندارد ؛ در حالی که در بودجه برنامه ای به آسانی ینشان نمی دهد و برارتباط هزینه ها با عملیات را سنجید و چنانچه سیاست عمومی دولت ایجاب کند اعتبار نیز می توان ا


11

برای آن در نظر گرفت و در غیر اینصورت قسمتی از عملیات وزارت بهداری را حذف و از منظور نمودن .اعتبار صرفنظر کرد

مزیـت دیگـر . در این نظام است مدیریت فایده دیگر نظام بودجه ای برای سهولت کنترل عملیات و بهبود جلوگیری از دوباره کاری های کـه از انجـام یری در مورد نوع عملیات و احیانا آن عبارت است از تصمیم گ

در شرایط ایده ال باید تشکیالت و سـازمان دسـتگاه . وظایف مشابه در چند سازمان دولتی ناشی می شود در این صورت در داخل هر وزارتخانـه مـدیر برنامـه تعیـین و شد و ابرابر ب های اجرایی با عناوین برنامه ها

بودجـه بطور خالصـه مـی تـوان گفـت 1مسئولیت اجرائی بودجه برنامه ای مربوط به او واگذار خواهد شد برنامه ای نوعی طبقه بندی است که با ایجاد ارتباط میان مواد هزینه و عوامل بـه کـار رفتـه شـده از یـک

دست آمده از سوی دیگر نشان می دهد که در طی سال مالی چه کاالها و خدماتی به طرف و نتایج کار به صورت محصول نهایی و یا فعالیت های بخش دولتی در جهت نیل به اهداف اقتـصادی و اجتمـاعی دولـت

.تولید شده استی مـشابهی در نظام بودجۀ برنامه ای وظایف دولت در قالب های بزرگی که هر قالب از همگنـی و همخـوان

برخوردارند طبقه بندی می گردد و سپس آن قالب های کوچک از زیر مجموعه قالب کوچک تری تشکیل می گردد که این قالب های کوچکتر در ارتباط با وظایفی که قانوناً به عهدۀ هر یک از دستگاههای اجرایـی

ی کـوچکتر یکـی از وظـایف دولـت هر یک از این قالب هـا . قرار دارد تبادل عملیات و اعتبارات می نمایند است که به عهدۀ یک یا چند دستگاه اجرایی قرار داده شده است و اعتبارات بـه هـر یـک از دسـتگاههای اجرایی مستلزم اجرای برنامه کار است؛ بنابراین حجم اعتبارات در شبکۀ اهداف عملیات دولـت بـه نحـوی

ارات و هـم عملیـات کـه در نهایـت بـه وسـیلۀ توزیع می گردد لـذا هـم اعتبـ , که تشخیص داده می شود .دستگاههای اجرایی به عمل می آید قابل کنترل هستند

.2عناوین برنامه ها باید به نحوی انتخاب گردند تا شاخص مند باشندبـدون , بودجه ریزی فعلی کشور ما به نام بودجه ریزی برنامه ای می باشد ولی در عمل بودجـه برنامـه ای

.2د عمالً بودجه ریزی سنتی یا افزایشی می باشبرنامه بوده و

231ص 1380 چاپ اول بهار –انتشارات سمت : ناشر –هدی ابراهیمی نژاد و اسفندیار فرج وند بودجه از تنظیم تا کنترل نویسنده دکتر م 1 .435ص , 1380, مرکز آموزشی مدیریت دولتی, چاپ دوازدهم, بودجه ریزی دولتی در ایران, علیرضا,فرزیب. 2مهر . »تالف منابع و ارائۀ راهکارهای صرفه جویی در منابعشناسایی موضوعات و مجاری ا«پایان نامه کارشناسی ارشد , خلیل, جواهری احمد پور.2

.تهران, )ع(دانشگاه امام حسین, 1382ماه

بودجه: موضوع روشهای تنظیمی بودجه :عنوان پایگاه اطالع رسانی حسابداری ایران :صاحب امتیاز

com.Accportal.www

12

موضوع روشهای تنظیمی بودجه :عنوان بودجه:

پایگاه اطالع رسانی حسابداری ایران :صاحب امتیازcom.Accportal.www

13

اهداف بودجه برنامه ای بـه علـت آن _جلوگیری از حیف و میل شدن اموال و درآمد دولت .1

که هزینه ها طبق هدف ها و برنامه ها و وظائف دولت برآورد می شود لذا بوسیله بودجه برنامه ای از حیف و میل شدن اموال دولتی جلـوگیری بـه

.مل می آیدع در این جا باید گفـت _مشخص کردن برنامه دولت و تخصیص منابع .2

که بودجه برنامه ای عملیات و وظائف دولت را معین و مشخص می نماید -اعتبـارات (یکـی آن کـه منـابع موجـود : و این کار دو فایـده اصـلی دارد

برای دولت محـدود اسـت از ایـن نظـر ) تسهیالت و دانش - مواد -پرسنلبنـابراین مجبـور , نمی تواند مقدورات زیاد و بی حدی داشته باشـد دولت

است برای هر برنامه بر حسب تقدم ها مقداری از منـابع محـدود فـوق را دوم ایـن کـه . تخصیص دهد و این کار یکی از هدف هـای بودجـه اسـت

بوسیلۀ بودجه هدف ها و برنامه های دولت روشن می شود و مردم جامعه ت آشنایی پیدا نموده و می فهمند پولهـایی کـه بـه عنـوان با کارهای دول

مالیات از آن ها گرفته می شود به مصرف چـه کارهـایی مـی رسـد و در نتیجه این آگاهی بین دولت و ملت به کمک بودجه حسن تفـاهم برقـرار

.می گردداز پائین ترین رده تـا ( رده های مختلف یا وزارتخانه _هماهنگی عملیات .3

برای خود هدف ها و برنامه های مجزائی دارند و در نتیجـه ) هباالترین رد هر رده دارای هزینۀ مخصوص به خود می باشد؛ لذا برآورد هزینۀ رده بـه

برآورد می شود و مورد تجدید نظر قرار گرفته و پرده ) از پائین به باال (ردهف باالتر فرستاده می شود و در نتیجه این تجدید نظرها در رده های مختل

برنامه ها و وظائف سازمان ها با یکدیگر هماهنـگ و همگـام مـی شـود و .وظائف تکراری و متضاد و داخل هم حذف می گردد



14

یکی از خصوصیات بودجه برنامـه ای اسـت کـه بـرای _کنترل عملیات .4, دولت و کارمندان دولت در رده های مخالف ایجاد مسئولیت مـی نمایـد

دولت و کارمندان ضمن بودجه مشخص بدین معنی وقتی برنامه و وظائف ایــن برنامــه هــا دولــت و "مــثالً کــشیدن راه آهــن بــین دو شــهر"شــد

یعنـی اگـر . کارمندانش را مسئول می نماید که این طرح ها را اجرا نماید بودجه ای خرج نشد می رساند که دولت و مسئولین امر کار خود را انجام

وسیلۀ دقیق کنترل دولت می باشد نداده اند و در واقع بودجه امروزه یک کنتـرل مـالی یعنـی اینکـه دولـت . و این کنترل یا مالی است یا عملیاتی

. مخارج و هزینه ها را طبق قـوانین مـالی و محاسـباتی انجـام داده باشـد کنترل عملیاتی یعنی این که دولت وظیفه دارد که وظائف خـود را طبـق

کنترل عملیاتی یعنی ایـن کـه . دقوانین مالی و محاسباتی انجام داده باش دولت وظیفه دارد که وظائف خود را طبق برنامۀ مشخص شده در بودجـه انجام دهد و در پایان هر دوره بودجۀ مازاد و خـرج نـشده وسـیلۀ خـوبی است که مردم و مجلس انجام کار دولت را کنتـرل بنمایـد و یـا ایـن کـه

هـای تابعـه را کنتـرل و رئیس دولت و وزراء انجام کـار ادارات و قـسمت .19نظارت کنند

به طور کلی تحوالتی که طی سال های گذشته در بودجه ریزی پدید آمد نگاه بـه

مـواد هزینـه , زمانی که هدف از بودجه کنتـرل مـالی بـود . بودجه را متفاوت کرد روش , محور اصلی بودجه ریزی بوده و بعد که بودجه به خـدمت مـدیریت درآمـد

.2زی برنامه ای و عملیاتی روی کار آمدهای بودجه ری

.12 تا 10 ص_ دانشکده مدیریت و امنیت ملی_ دانشگاه پدافند ملی_بودجه بندی, برنامه ریزی, طرح ریزی. 1

.121 ص_1378 چاپ اول_ انتشارات یکان_ شاهرخ انصاری_بودجه. 2



15

مدیریت منـابع , در واقع اهداف بودجه از کنترل مالی به ابزار تخصیص بهینۀمنابع .و هزینه ها ارتقاء پیدا کرد تا از اتالف منابع جلوگیری کند

مزایای بودجه برنامه ای نسبت به بودجه سنتیاین روش دسـتگاه هـا چون براساس :بهبود برنامه ریزی و کنترل عملیات .1

به یک نوع برنامه ریزی دست می زنند و معموالً جهت برنامه ریزی روش های یکسانی را مورد استفاده قرار می دهند و از طرف دیگر برنامه ها نیز

لذا موجب بهبـودی در برنامـه , بر اساس اهداف و وظائف تعیین می گردد .زدریزی ها می شود و کنترل عملیات را آسان می سا

بودجـه برنامـه ای ایـن : امکان تجدید نظر در بودجه را فراهم مـی سـازد .2امکان را فراهم می سازد که سیاست گذاران و مـسئولین رده بـاالی قـوۀ

برنامـه هـای , مجریه ومقننه بتوانند بـا آگـاهی کامـل از حجـم عملیـات پیشنهادی را با یکدیگر مقایسه و در صورت نیاز آن را مورد تجدیـد نظـر

هر چه بودجه برنامه ای کامل تر تنظـیم گـردد بـه نفـع قـوۀ . قرار دهند نمـی تواننـد بـه ) مجلس شورای اسـالمی (مجریه است؛ چرا که قوۀمقننه

سادگی و بدون استدالل عدد و رقـم پیـشنهادی آن را هنگـام بررسـی و .تصویب دخل و تصرف نماید

ت پیـشنهادی از از آن جـا کـه اعتبـارا : عدم تمرکز در برآورد هزینـه هـا .3بودجـه برنامـه , سطوح پائین تر سازمان به سطوح باالتر جریان می یابـد

. ای عدم تمرکز سازمانی را بوجود می آوردآسان تر کردن نظارت برای اجـرای عملیـات و هماهنـگ کـردن فعالیـت .4

.های سازمان های دولتیـ : هماهنگی عملیات .5 االیی یکی از نکاتی که در بودجه دولتـی از اهمیـت ب

هماهنگی برنامه ها و عملیات دولـت بـا یکـدیگر و هـدف , برخوردار است



16

های آن خصوصاً در سطوح کالن مـی باشـد کـه بودجـه برنامـه ای ایـن .وظیفه را به خوبی انجام می دهد

مـردم مـی : هر فردی می تواند با مطالعۀ آن از اقدامات دولت مطلع گردد .6ز برنامه هـا و خـرج هـای دولـت آگـاه توانند با مطالعۀ بودجه برنامه ای ا

از طرف دیگر دولت می تواند از این طریق اعتماد مردم را به سوی . شونداقـدامات , خود جلب نماید و در واقع با برنامه ای که تنظـیم کـرده اسـت

خود را به مردم گـزارش دهـد و مـردم را از بـدبینی و ابهامـات احتمـالی , قام به صورت سیاهه تنظیم مـی گـردد در بودجه متداول چون ار . بازدارد

.20برنامه های دولت برای مردم مبهم است بودجه عملیاتی-4

فعاایت ها , برنامه ها , عالوه بر تفکیک اعتبارات به وظائف در بودجه عملیاتی حجم عملیات و هزینـه هـای اجـرای عملیـات دولـت و دسـتگاههای _و طرح ها

Cost( _اری قیمـت تمـام شـدۀ دولتـی طبـق روش علمـی ماننـد حـسابد accounting ( ارقـام پـیش بینـی شـده در . محاسبه و اندازه گیری می شـوند

بودجۀ عملیاتی باید مستند به تجزیه و تحلیل تفصیلی برنامـه هـا و عملیـات نیـز . برا اساس اهداف و مقاصد دولت و سازمان دولتـی باشـند , قیمت تمام شدۀ آن ها

بودجۀ عملیاتی مستلزم تأکید بیـشتر بـر اسـتفاده از روش تهیه و اجرای , بنابراینهای حسابداری قیمت تمام شده می باشد کـه در آن هـا هزینـه هـای عمـومی و استهالک به مراحل تولید و واحدهای عملیاتی برنامه ها و فعالیت هـای تخـصیص

.داده می شوندعملیات و کاالهای تولید منابع مالی به کار رفته در برنامه ها و , در بودجه عملیاتی

که مسئول اجرای عملیات و , شده و حاصل نهایی در هر یک از واحدهای سازمانی

شرکت چاپ و نشر : ناشر_حسن بابائی: نویسنده_»از نظریه تا سیاست«: ه ریزی دولتی در ایرانبودج. 20

.151 و 150 ص_1379 چاپ اول فروردین ماه _بازرگانی



17

تهیه و اجرای بودجـۀ عملیـاتی در . ارتباط داده می شوند , وظائف دولت می باشند به منظور تهیۀ هزینـه , دستگاههای دولتی مستلزم به کار بردن حسابداری تعهدی

همـاهنگی و یکنـواختی طبقـه بنـدی . و فعالیت ها می باشدهای واقعی برنامه ها های بودجه ای و حـسابداری و تطبیـق آن هـا بـا ترکیـب سـازمانی دسـتگاههای

بودجه ریزی و حسابداری دولتی , دولتی از یک طرف و ارتباط وظائف برنامه ریزی نیـز از ضـروریات بودجـۀ عملیـاتی و ایجـاد اطالعـات کـافی بـرای , از طرف دیگر

.دیریت منابع وجوه عمومی باشدمدر .از طبقه بندی عملیاتی جهت اعتبارات اسـتفاده مـی شـود ,در بودجۀ عملیاتی

به جای طبقه بندی بر حـسب , طبقه بندی عملیاتی کاال و خدمات خریداری شده . به عنوان عوامل و اجزای فعالیت ها تلقی و طبقه بندی می گردنـد , نوع و ماهیت

الح ساختمانی خریداری شده توسط یک سازمان دولتی بخشی از مواد و مص , مثالًپل یا ساختمان ساخته شده تلقی و طبقه بندی می شـود؛ , قیمت تمام شدۀ جاده

زیرا مواد و مصالح مذکور در ترکیب با سـایر تجهیـزات و خـدمات اسـتفاده شـده دولتـی حاصل نهایی خاصی را که جزئی از وظائف و اهداف و برنامه های سـازمان

کاال و خدمات خریداری شده با حاصـل , می باشد ایجاد می نماید و به این ترتیب حاصل یا تولید نهایی ممکن است سـاختمان . و تولید نهایی ارتباط داده می شوند

پـارک , کاالی حمـل شـده , نیروی انسانی تربیت شده , یا پل و یا سد ساخته شده دانـشگاه هـا و مـدارس و , ی شـده صورت هـای مـالی حـسابرس , های ایجاد شده

تأسیسات دولتی ایجاد شده و یا سایر عملیات و فعالیت هـای مـشهود و مـشخص » مشهود و مشخص «این کیفیت . انجام شده توسط دولت و مؤسسات دولتی باشد

.تولید و حاصل نهایی در یک طبقه بندی عملیاتی دارای اهمیت فراوان استدر , ناد قابل استناد و واقعی را کـه ممکـن اسـت طبقه بندی عملیاتی مدارک و اس

اطالعـات .برای تمام سطوح مدیریت مفید باشد ایجاد می نماید , تشخیص کارآیی



18

عملیاتی ممکن است جهت اتخاذ تصمیم های مالی و اقتصادی و تعیـین اولویتهـا . 21دولت و دستگاههای دولتی قرار گیرند, مورد استفاده قوه مقننه

بـه عنـوان مثـال . نوع بودجه بندی نتایج خوبی به همراه داشـته اسـت اجرای این , تجربۀ بودجه بندی عملیاتی در فلوریدا نشان مـی دهـد کـه تأکیـد بـر عملکـرد

سـطح ارائـۀ . مسئولیت پذیری در قبال برنامه های دولتی را تقویـت کـرده اسـت ینه شده و موجب صرفه جویی هایی در هز . خدمات عمومی را بهبود بخشیده است

دستگاههای اجرایی باید سیستم های جامع تری برای سنجش عملکـرد , اما. استو اسـتانداردهای معقـول تـری ارائـه . کیفیت داده ها را افزایش دهنـد . ارائه دهند

.دهندمجلس می تواند کارایی بودجه بنـدی بـر مبنـای عملکـرد را بـرای , عالوه بر این

:مشروط بر آن که. دتصمیمات بودجه و سیاست افزایش دهروند ارائه اطالعات بودجه بندی بـر مبنـای عملکـرد در بودجـه را بهبـود

.بخشداز دستگاههای اجرایی بخواهد کـه نحـوۀ تأثیرگـذاری در خواسـت هـای

.تغییر بودجه بر عملکرد در زمینۀ اقدامات بودجه بندی را شناسایی کند .ه واقعی را توسعه دهنداز دستگاههای اجرایی بخواهد که اقدامات هزین ساختار بودجه را به نحو احسن با ساختار برنامه بودجه بنـدی بـر مبنـای

و. عملکرد هماهنگ کنددستگاههای اجرایی را تشویق به توسعه اقدامات عملکرد در سـطح عـالی

.1تر کند تا کارایی اطالعات بودجه بندی و سیاست افزایش یابددی به بودجه برنامه ای دارد و نمی تـوان بـین بودجه عملیاتی شباهت زیا

در واقع بودجه عملیـاتی شـکل پیـشرفته تـری از . آن ها خط روشنی ترسیم کرد

1.Oppaga (Office Of Program Policy Analyiss and Government Aconuntability) an

office the Florida Legislatur.Performance_ Based Budgeting (PB2)Status Report. Fiscal Year 1998-1999. p1.



19

بودجه عملیاتی عـالوه بـر ایـن کـه عملیـات دولـت را بـه . بودجه برنامه ای است , )ماننـد بودجـه برنامـه ای (فعالیت ها و طرح ها نشان می دهـد , تفکیک برنامه ها

بر اساس انـدازه گیـری حجـم ,های عملیات نیز طبق روش های فنی دقیق هزینه تفاوت اساسی بین بودجه برنامـه ای و عملیـاتی در انـدازه . کار محاسبه می گردد

.گیری حجم عملیات استدقیقاً اندازه گیری مـی شـود و , در بودجه عملیاتی حجم عملیات طبق اصول فنی

اندازه گیـری «یا » قیمت تمام شده «قبیل هزینه عملیات به روش های مختلف از اصوالً عملیات دولت از نظر قابلیت اندازه گیـری بـه . محاسبه می گردد » حجم کار

:دودسته تقسیم می شوند مانند عملیات ساختمان سازی کـه واحـد :عملیات قابل اندازه گیری .1

یا سوخت خودروها کـه واحـد آن لیتـر , اندازه گیری آن متر مربع است .است

مانند تحقیقات وپـژوهش کـه انـدازه : عملیات غیر قابل اندازه گیری .2 .گیری آن به سادگی امکان پذیر نمی باشد

بایـستی , نتیجتاً برای آن که بتوانیم حجم واقعی عملیات را انـدازه گیـری نمـائیم :واحد مناسبی را با توجه به نوع عملیات برای آن ها انتخاب کنیم که

. ثبات خود را از دست ندهد به مرور زماناوالً . قابل شمارش باشدثانیاً . کوشش واقعی انجام شده را نشان دهدثالثاً

با ذکر مثالی دیگر تفاوت بین بودجه ریزی عملیاتی و بودجه برنامـه ای را در بودجه عملیاتی برای برآورد اعتبار مـورد نیـاز سـاخت یـک . توضیح می دهیم

مربع را محاسبه و مشخص می شود که در میزان زیربنـا هزینه هر متر , ساختماناما در بودجه برنامه ای هزینه های ساخت ساختمان مـورد نظـر , ضرب می نمایند

محاسبه و با یکدیگر جمع می ... آب و برق و , کارگر, بنا, از قبیل مصالح ساختمانی



20

ملیـاتی یعنـی در بودجـه ع . شوند و اعتبار مورد نیاز ساختمان به دست مـی آیـد در حالی که در بودجـه برنامـه ای هزینـه , هزینۀ هر متر مربع محاسبه می شود .های کل ساختمان محاسبه می گردد

نکته قابل توجه این که در برآورد بودجه عملیاتی بایستی رابطۀ صحیح و منطقـی به طوری کـه , میان حجم کار انجام شده و پیش بینی هزینه ها وجود داشته باشد

.ج حاصله با واقعیت ها تطبیق داشته باشدنتایدر بودجه ریزی کشور برای برخی از طـرح هـا و فعالیـت هـا از قبیـل سـاختمان

نرمهـا و ... سـوخت خودروهـا و , نگهداری پروژه هـا , احداث پل و راه سازی , سازیبرای فعالیت هـای قابـل , تعیین نرم واستاندارد . استانداردهایی معین گردیده است

مثـل تحقیقـات و (ه گیری ساده تر از فعالیت های غیـر قابـل انـدازه گیـری انداز, در کشورهایی که دارای نظام بودجه ریزی پیشرفته می باشند . می باشد ) پژوهش

. 22استفاده از نرمها و استانداردها از جایگاه ویژه ای برخوردار استاه دیگـری را در نظامی عجیب است که سیاست های آن راهی و بودجه هـای آن ر

و این شبیه به آن است که تخصیص منـابع فعلـی در جـای دیگـری . پیش بگیرند شرایطی را درنظر بگیریم که در آن برنامـه ریـزی ملـی صـرفاً . صورت گرفته باشد

حال آن که نیروهای سیاسی یک ملت خود را از طریق , یک ویترین نمایشی است باری همـان طـور کـه درکـشورهای . ازندساز و کارهای الزام آورتری آشکار می س

زیـرا در ایـن , اسناد بودجـه فاقـد ارزش پـیش نگرانـه اسـت , فقیر دیده می شود کشورها سیاست مداران رجحان های دولتی خود را تا شرایط طی سـال مـشخص

با این حال این که سیاست حاکم باشد الزاماً به این معنـا . نشود آشکار نمی سازند همـاهنگی کامـل بـین نظـام هـای . در سـیطره آن قـرار دارد نیست که همه چیز

شرکت چاپ و نشر : ناشر_حسن بابائی: نویسنده_»ازنظریه تا سیاست«: بودجه ریزی دولتی در ایران. 22

.151-153 ص_1379 چاپ اول فروردین ماه _بازرگانی



21

زیرا نظام بودجه ای ممکـن اسـت نارسـائیهای . سیاسی و بودجه ای ضرورت ندارد .23نظام بزرگتر سیاسی را جبران کرده یا آن ها را تحکیم بخشد

یکی از مشکالت نظام بودجه ای کشور ناهمانگی میان برنامه ریزی و بودجـه مـی نگی میان برنامه و بودجه امری بدیهی و ضـروری اسـت؛ امـا در عمـل هماه. باشد

. زمینه ها و ابزارهای الزم برای برقراری این هماهنگی به طور کامل فـراهم نیـست به عبارت دیگر ارتباط صحیح و اصولی بین برنامه های پنج ساله و سـاالنه بودجـه

ریف کرد که این موضوع همچنین می باید برای هر هدفی ابزاری تع . 24وجود ندارد نـه تنهـا در بودجـه بلکـه در تمـام سـاختار , در بودجه ایران تعریف نـشده اسـت

. 25اقتصادی نیز ارتباط بین ابزارها و هدف ها دیده نمی شود مقایسه بودجه برنامه ای با عملیاتی

برخی نویسندگان این دو اصطالح را به طور مترادف به کار می برند؛ امـا در برای توضیح تفاوت موجود بین ایـن . این دو عنوان کامالً مترادف نیستند ,ت حقیق

.دو باید طبقات سلسله مراتب سازمان دولتی مورد توجه قرار گیردبودجۀ برنامه ای بیشتر مربوط به طبقات باالی سلسله مراتـب سـازمانی اسـت؛ در

ن تر نیز بررسـی حالی که در بودجۀ عملیاتی حدود فعالیت و عملیات طبقات پایی هر برنامۀ دولتی شـامل تعـداد زیـادی عملیـات و اقـدامات . و پیش بینی می شود

در بودجۀ برنامه ای نظر قانونگـذار بـه برنامـه هـا و در . سازمان های عمومی است در یـک مؤسـسه . بودجه عملیاتی به عملیات واحـدهای سـازمانی معطـوف اسـت

, باالتر سلسله مراتب سازمانی قرار دارد دولتی هر واحد سازمانی ای که در طبقات ممکن است خدماتی انجام دهد که به چندین برنامه مربوط باشد؛ ولی واحـدهایی

.380 و379ص , 1376. زمان برنامه و بودجهسا, چاپ اول,مسعود محمدی. بودجه بندی.آرون, ویلدا وسکی. 23ص . 1380,انتشارات سمت, چاپ اول, بودجه از تنظیم تا کنترل. مهدی و اسفندیار فرج وند, ابراهیمی نژاد. 24

270. , نشریه هم میهن. »بودجه ریزی غیر شفاف مسئولیت ناپذیری دستگاهها را تشدید کرده است«. بیژن,بیدآباد. 25

.1378, 91شمارۀ



22

که در طبقات پایین تر قرار دارندغالباً فعالیت هایی را انجام می دهند که منحصراً در تنظـیم بودجـه برنامـه ای ممکـن اسـت بـدون . مربوط اسـت » یک برنامه «به

بۀ دقیق مخارج هر واحـد از فعالیـت دولتـی هزینـه هـا را فقـط بـر اسـاس محاسدرر صورتی که شرط اساسی برای تهیـۀ , سیاست کلی مالی دولت پیش بینی کرد

بودجه عملیاتی این است که حجم و مقدار فعالیت سازمان های دولتـی تعیـین و .هزینۀ هر واحد از فعالیت ها محاسبه شود

گفت که بودجـه برنامـه ای فقـط بـرای راهنمـایی مـدیران به طور کلی می توان سازمان های دولتی در ادارۀ امور عمومی و اخذ تصمیم مفید واقـع مـی شـود؛ در

عملکرد کلیـۀ واحـدهای سـازمانی و , حالی که بودجه عملیاتی عالوه بر راهنمایی .کارکنان مؤسسات و ادارات دولتی را نیز کنترل می کند

اولین هدف بودجه برنامه ای تقسیم بندی وظـائف و , بیان شد همان گونه که قبالً در بودجه برنامه ای .عملیات دولت در غالب برنامه ها و فعالیت های مشخص است

اگر این نقطه را پایـان بودجـه . مواد هزینه در غالب برنامه و فعالیت تهیه می شود بـه . بعـد آغـاز مـی شـود برنامه ای بدانیم وظیفۀ بودجه عملیاتی از این نقطه بـه

عبارت دیگر بودجه برنامه ای و عملیاتی تا این جا با هم مرز مـشترک دارنـد و در .حقیقت بودجه عملیاتی بدون بودجه برنامه ای مفهومی ندارد

فرق اساسی بودجه عملیاتی و بودجه برنامه ای در اندازه گیـری حجـم عملیـات و امـه ای عملیـات دسـتگاه بـر حـسب در بودجه برن . چگونگی محاسبۀ هزینه است

برنامه ها و فعالیت های تابعه طبقه بندی و هزینـۀ هـر فعالیـت نیـز بـه تفکیـک فصول و مواد هزینه محاسبه می شود؛ در حالی که بودجه عملیاتی حجم عملیـات طبق موازین فنی دقیقاً اندازه گیری و هزینـۀ عملیـات طبـق فنـون و روش هـای

.قیمت تمام شده یا اندازه گیری کار محاسبه می شودمختلف مانند حسابداری اختالف بین بودجه برنامه ای و عملیاتی را می تـوان چنـین عنـوان نمـود کـه در بودجه برنامه ای هزینه های داخل برنامه ها و فعالیت ها بـر اسـاس مـواد هزینـه



23

ینـه را برآورد می شود ولی در بودجه عملیاتی فنون یاد شده در فوق جای مواد هز .می گیرد

ولی در عـوض حجـم .در بودجه عملیاتی حدود فعالیت بودجه محدود تر می شود در حقیقت در بودجه عملیاتی اجرای , دعملیات به طریقی علمی محاسبه می گرد

هدف از نظر تقسیم مخارج بر حسب قیمت تمام شدۀ واحـد صـورت مـی گیـرد و . واحد کاری به خصوص به منظور معیار برآورد انتخـاب مـی شـود , برای هر هدف

از روش حـسابداری قیمـت , بدین معنی که برای محاسبۀ هزینه بر اسـاس هـدف ه گیری حجم کار استفاده می شود؛ لـذا مخـارج اجـرای تمام شده یا از روش انداز

هدف های مختلف چه از نظر اقتصادی و مالی و چـه . هر برنامه مشخص می گردد اجتماعی و نظامی برنامه های مختلف و جمـع ایـن برنامـه هـا کـه , از نظر اداری

. 26نمایندۀ فعالیت های مختلف دولت است بودجۀ کل را تشکیل می دهدتحقق اهداف کوتاه مدت سازمان را نشانه گرفته , ممکن است عملکرد جاری

مدیران چنین سازمانهایی . باشد و همه همّ و غمّ آن تحقق اهداف روزمره باشد خود و سازمان خود را برای شرایط محیطی و حتی شرایط داخلی سازمان در

اهد بود چنین مدیرانی آینده آماده نکرده اند و احتمال شکست آنها خیلی زیاد خوغافل هستند که در عین حالی که باید از فرصت های زمان حال حداکثر استفاده

باید دنبال موفقیت در دراز مدت باشند و عملکرد امروز آنها باید هم , را ببرند .اهداف امروز را تحقق بخشد و هم زمینه ساز تحقق اهداف استراتژیک آنها باشد

مقطع زمانی خاص عملکرد کلیه اجزای سازمان باید در همان طور که در یک ی اجزای سازمان رعایت ت سازمان باشد و هدفمندی در همه جهت تحقق رسال

باید عملکرد کل سازمان در کلیه مقاطع زمانی نیز در راستای تحقق , . شده باشدر طول سازمان نباید د, به عبارت دیگر , رسالت و اهداف استراتژیک سازمان باشد

26 چاپ اول _سمت: ناشر_ نویسنده دکتر مهدی ابراهیمی نژاد و اسفندیار فرج وند_بودجه از تنظیم تا کنترل.

.233و232ص, 1380بهار



24

زمان کور و بی جهت حرکت کند بلکه باید چشم به دوردست ها دوخته و هر لحظه با در نظر گرفتن هدف نهائی سازمان حرکت خود را اصالح کند و جهت

این نکته که اهداف و عملکرد . مندی را در مقاطع زمانی مختلف رعایت کند تالطم باید هم جهت سازمان در مقاطع زمانی مختلف و شرایط محیطی پویا و پر

27.با اهداف دراز مدت سازمان باشد اساس تفکر استراتژیک می باشدبرنامه (اهداف و عملکرد سازمان در بلند مدت , تها یاسس, به عبارتی برنامه ها

و ) برنامه های پنج ساله توسعه در کشور ما (ممیان مدت , ) های استراتژیک .جهت و در راستای هم باشندمی بایستی در یک ) بودجه (کوتاه مدت

بودجه بندی برمبنای صفر بودجه بندی همواره یکی ازمهمترین فعالیتها درمدیریت سازمانها به شمار

آمده ودرسیرتکامل سازمانها، این فعالیت دستخوش تغییرات وتحوالت بسیاری ه بودجه بندی به صورت ساده واولیه آن صورتحساب دخل وخرج آیند. شده است

اما به تدریج باگسترش . یا سیاهه پیش بینی هزینه هاودرآمدها به شما می آمدسازمانها، بودجه بندی نیز توسعه پیداکردوبه صورت تکنیکی پیشرفته وابزاری

بودجه های عملیاتی وبرنامه ای ابعاد جدیدی . موثر دردست مدیران قرارگرفتگنگ یک سلسله ارقام به رادربودجه بندی مطرح ساختند وبودجه راازفهرست

روش جدیدی . صورت برنامه ای گویا که نمایانگر فعالیتهای سازمان بود، درآورندنام نهاده ) بودجه بندی برمبنای صفر(دربودجه بندی متداول کشته است که آن را

.اند درآمریکا به کارگرفته 1973بودجه بندی برمبنای صفربرای نخستین بادرسال

زمانهای بخش دولتی وخصوصی طرفداران فراوانی پیداکردو شدو پس ازآن درسا

فرهنگ سازمانی مهمترین شرط اثر بخشی مدیریت . سید اصغر و علیرضا علی احمدی , ابن الرسول 27

ص , 1377) ع(دانشگاه امام حسین , جویی مهندسی صنایع مجوعه مقاالت پنجمین همایش دانش) . استراتژیک 2



25

دراین روش هرسازمان برای . بسیاری ازموسسات، آن رامورد استفاده قراردادندبنابراین . بودجه بندی باید کلیه فعالیت جدید رامورد ارزیابی وتجدید نظرقراردهد

درآغاز سال هرسازمان . اساس این روش مبتنی برنوسازی وتحول درسازمانها استمالی وبرای بودجه بندی، کلیه فعالیتها وبرنامه های خود رامانند برنامه های جدید

وضمن تجربه وتحلیل وارزشیابی فعالیتها، موقعیت . رامورد بررسی قرارمی دهدخود رادرحال حاضرمورد شناسایی قرارمی دهد وبدین ترتیب نوعی تحول

.تشکیل می دهدونوسازی، فلسفه زیر بنایی این دوره را. تعابیرگوناگونی رابه همراه داشته است) بودجه بندی برمبنای صفر(البته اصطالح

برای کسانی که برای نخستین باراین اصطالح راشنیده اند مفهوم آن کنارگذاردن گروهی دیگرآن . تمام فعالیتهای موجود درسازمان وآغازفعالیتها ازابتدا می باشد

اما درواقع بودجه . مجدد تمام فعالیتهادرسازمان پنداشتندرابودجه بندی برمبنای بندی برمبنای صفرتجزیه وتحلیل وارزشیابی فعالیتی تمام برنامه ها وفعالیتهای سازمان است وهرگاه دراین ارزشیابی فعالیتی بی ثمرتشخیص داده شود مسلمأ

ای صفر، واین بدان معنی نیست که بودجه بندی برمبن. کنار گذارده خواهد شددراغلب .تمام فعالیتهای گذشته راکنارنهاده وهمه چیزراازابتدا شروع می نماید

موارد فعالیتهای گذشته ادامه می یابند وتنها تغییرات واصطالحات الزم درآنها به بااستفاده ازاین . عمل می آید ودرپاره ای ازموارد بعضی فعالیتها حذف می گردد

مه ساله موردارزشیابی قرارمی گیرند واگرفعالیتی روش کلیه فعالیتهای سازمان هدرسال گذشته مفید تشخیص داده شده است لزوماً درسال جدید ادامه نخواهد یافت مگرثمربخشی آن درسال جدید نیزاثبات شود وباموفقیت وشرایط جدید

.سازمان سازگارباشدزنظراثربخشی دربودجه بندی برمبنای صفرتمامی فعالیتها وبرنامه هادرسازمان ا

وکارآیی مورد تجزیه وتحلیل وارزشیابی قرارمی گیرندودرجه اولویت آنها نسبت به فعالیتهای که ازنظراهمیت دردرجه های بسیارنازل . یکدیگر تعیین می شود



26

قرارگرفته انددرصورت لزوم حذف می شوند ودرسایرفعالیتها اصطالحات ضروری ل صرفه جوییهای حاصل ازخدف فعالیتهای مهم نیزازمح. به عمل می آید

.فعالیتهای بی اهمیت، تقویت شده وتوسعه می یابندبودجه بندی برمبنای صفربرخالف اغلب روشها، خاص سازمانهای بخش خصوصی یاعمومی نیست وبه گونه ای قابل انعطاف طراحی شده که می توان درهرسازمان

.باتوجه به شرایط خاص آن سازمان ازآن استفاده نمودبودجه بندی برمبنای صفربه لحاظ مفهومی چیزجدیدی نیست، یک فرایند بودجه بندی نیست، بودجه بندی یک رویکرد مدیریتی است، وبرای مدیراجرای ارشد می

.تواند یک ابزارتصمیم گیری کلیدی باشدفرایندی که تااین لحظه مورد استفاده قرارگرفته است ازچندین ویژگی کلیدی

.برخوردار استتصمیم اجرای بودجه بندی برمبنای صفرمعموالً توسط مدیراجرایی ارشد

یاسایرمدیران عملیاتی کلیدی اتخاذ می گردد، توسط معاونت یامدیریت .امورمالی

درحال حاضر، موسساتی که به خاطرعملکرد خوب خود مشهورهستند ای مدیران خوب همواره به دنبال ابزاره.(ازاین فرآیند استفاده می کنند

.)تصمیم گیری بهتر هستنداین فرآیند دشوار است اجرای دقیق آن مستلزم تالش فراوان است،

دربرخی سازمان . وبسیاری ازمدیران ممکن است آن راتهدید تلقی کنندها این فرآیند باشکست مواجه شده وداروی همه دردهانیست، بااین حال

آیند به مراتب بیشتر بیشتر سازمان هامتوجه شده اند که مزایای این فر .ازهزینه های اجرای آن است



27

آن دسته از سازمان هایی که دربودجه بندی برمبنای صفربیشترین موفقیت دریافته اند که این فرآیند یک فرآیند بودجه بندی نیست بلکه . راداشته اند

.یک رویکرد مدیریتی استرایی ارشد افراد اصلی ذینفع دررویکرد مدیریت برمبنای صفر، مدیراج

28ومدیران عالی رتبه ای هستند که مسئولیت سودوزیان برعهده آنان است به اعتقاد اکثر کارشناسان وصاحبنظران مسائل اقتصادی بسیاری ازمعضالت ومشکالت فعلی اقتصادی واجتماعی کشور به بودجه بندی های سالیانه ونظام

.بودجه نویسی سنتی کشورمربوط می شوددرخصوص سنتی بودن نظام بودجه نویسی درکشور خاطرانشان صاحب نظری

درایران سابقه بودجه نویسی به زمان نظام الملک وحسن صباح برمی گردد : کردآنچه به عنوان بودجه نویسی علمی مطرح شده . یعنی تاآن زمان دامنه دارد

سال به 60مادراین مدت . سال درکشورها سابقه دارد60 تا50حداقل بین التی که دردانش بودجه نویسی دردنیا رخ داده بی توجه بودیم وهرسال به تحو

نوعی رونویسی سال قبل بوده است با این تفاوت که باافزایش هزنه های افزایش 29.هایی درارقام بودجه به وجود آمده است

28 peter A. pyhrr . magnetic ticket & Label corp. Zero – Based Budgheting . hand book of budgeting ,fourth Edition, INC. USA,1999.P27.1.

سیاست .) . استتبدیل شده) نظام رونویسی(نظام بودجه نویسی کشوربه (اسالمی، غالمرضا 29 1382و714شماره . روز



28

بودجه بندی برمبنای صفر درمورد تمامی فعالیتهای الزامی یااختیاری، برنامه . وهزینه هایی که ما می توانیم نوعی رابطه هزینه فایده رابرای آنها فرض کنیمها،

دربخش دولتی، بودجه بندی . هرچنداین رابطه بسیارذهنی است کاربرد دارددرصنعت، نیزمی توان . برمبنای صفر رامی توان برای تمامی فعالیتها اعمال کرد

اد وهزینه های باالسری ثابت، آن رابرای تمامی هزینه هاباستثای کارمستقیم، موبه کاربرد، زیرااین هزینه ها معموالًٌ توسط یک سیستم هزینه بندی استاندارد

بنابراین، مبنای صفررامی توان برای تمامی کارکردهای اداری . کنترل می شوند، هزینه های غیرمستقیم فنی )پردازش داده ها، مالی، نظارتی، حقوقی(وستادی توسعه، مهندسی، تعمیرونگهداری، کنترل کیفیت، طرح ریزی تحقیق و(وتولیدی

.به کاربرد) فروش، بازاریابی، خرید، ترافیک(تولید، وکارکردهای تجاریاین هزینه های غیرمستقیم وباالسری تولیدکه بودجه بندی برمبنای صفرمستقیماً درمورد آن اعمال می شود، فقط بخشی ازکل بودجه یک فعالیت تولیدی سنگین

راتشکیل می دهد، امااین هزینه ها بیانگر فعالیتهایی هستند که معموالً طرح ریزی وکنترل آنها فوق العاده دشواراست، وبزرگترین اهرمی است که مدیران می توانند درتأثیرگذاری برسود ازآنها استفاده کنندوبه سه فعالیت زیرکه تابع تحلیل

یرگذاری تخصیص منابع برآنهاوکل بودجه بندی برمبنای صفرهستند ونحوه تأث :سازمان توجه کنید

برنامه های تحقیق وتوسعه وبازاریابی، مسیرآینده یک سازمان راتعیین - 1اگربودجه توسعه کافی نباشد، یااگرپشتیابی ازبازاریابی برای . می کنند

کنترل حجم فروش پیش بینی شده کافی نباشد، درآن صورت طرح های . رشد ممکن است دست یافتنی نباشدبلند مدت برای نیل به

تأمین بودجه تحقیق وتوسعه، سرمایه، مهندسی صنعتی، طرح ریزی - 2تولید، وغیره می تواند تأثیرمستقیم برفناوری تولیدداشته باشد وهزینه

.های تولید مستقیم رابه شدت تحت تأثیرقراردهد



29

اخت کاهش اختیاری هزینه هادرکارکرد های خدماتی وپشتیانی بدون شن - 3کامل عواقب آن می تواند مشکالت شدیدی به بارآورد، درعمل معلوم شده است که صرفه جویی ودرهزینه هادرمقایسه بامشکالت تولیدی

.ایجاد شده وافزایش هزینه های تولیدی مستقیم بسیار جزئی استبودجه بندی برمبنای صفردرحوزه هایی به بررسی می پردازد که مدیران به

30.نند کارآیی واثربخشی راارزیابی کنندسختی می توابودجه بندی برمبنا صفروبودجه بندی براساس برنامه ریزی، هردو، تأکید

بودجه بندی برنامه ای به دنبال آن است که بین . رابرمزیت اهداف می گذارندبزرگترین وکوچکترین اهداف دربین برنامه های گوناگون استنباط برقرارکند،

مبنای صفرمی کوشد همین کارادردورن یک برنامه تنها انجام وبودجه بندی برتبعات سیاستی این روشهای بودجه بندی که وجه تمایز آنها ازرویه . دهد

های فعلی است، ازهمین ارتباط تنگاتنگ آنهابه مقوله رتبه بندی اهداف به اهداف اندیشمندان چیزی است، وطبقه های بودجه . نتیجه می شود

البته اگرکسی بخواهدکه اهداف . ها تدوین کردن چیزدیگری استرابیرون ازآنامروز، اهداف امروز، اهداف فردا هم باشد، اگرکسی طالب هیچ تغییری دراهداف نباشد، طبیعی است که درچنین صورتی بودجه بندی درحول

ولی اگرکسی خواستارانعطاف پذیری . وحوش اهداف ایده درخشانی است، دراین )هی ازآن به عنوان آموختن ازتجربه یادمی شودکه گا(دراهداف باشد

صورت باید امکان تغییرآنهابی آنکه، همزمان، باقطع پشتیانی مالی،سازمان 31.فروپاشد، وجود داشته باشد

30 peter A. pyhrr . magnetic ticket & Label corp. Zero – Based Budgheting . hand book of budgeting ,fourth Edition, INC. USA,1999.P27.1. 31 440آرون ویلداوسکی در بیشین صفحه



30

اگرنظام بودجه بندی طوری باشد که هزینه های سال قبل، یک نقطه اصلی لیت یابرنامه توجیهی وآغازبودجه ریزی نباشد، به گونه ای که برای هرفعا

منطقی وعملی ارائه شودوتحلیلهای بودجه ازنقطه صفرخواسته شوددراین صورت بسیاری ازهزینه های اضافی وغیرضرورخذف شده وازاتالف منابع

32.جلوگیری خواهد شد

مراحل اجرای روش بودجه بندی برمبنای صفرسی وجود دراجرای روش بودجه بندی برمبنای صفرچهارمرحله اصلی واسا

:دارد شناخت واحدهای فعالیت درسازمان؛-اول تجزیه وتحلیل هرواحد فعالیت درقالب گروه فعالیتهاوبرنامه ها؛- دوم ارزشیابی ودرجه بندی گروه فعالیتها وتعیین اولویت بین آنها؛- سوم

انتخاب وتدوین آن گروه ازفعالیتها که ثمربخشی آنها اثبات شده -چهارم .است

ا نمودن این مراحل ازیکدیگرصرفاً جنبه تشریحی داشته ودرعمل البته جدمراحل ازهم جداپذیرنمی باشدهرمرحله وابسته به مرحله دیگربوده ودراغلب

.موارد ودویا سه مرحله باهم پیوسته می باشند شناخت واحدهای فعالیت درسازمان - اول

اب فعالیتهای هدف درروش بودجه بندی برمبنای صفرارزشابی فعالیتها انتخثمربخش درسازمان می باشد وبرای نیل به این هدف باید ابتدا واحدهای

منظورازواحد فعالیت دراینجا آن جزی . فعالیت درسازمان شناسایی شوندمعنی دارازبرنامه می باشد که بتوان آن رابه تنهایی مورد تجزیه وتحلیل

حدهای فعالیت راه قراردادودرباره آن اخذ تصمیم نمود، به همین جهت وا 32 68جواهری احمدپور،خلیل پیشین صفحه



31

درپاره ای ازسازمانها به سادگی می . واحدهای تصمیم گیری، نیزنام نهاده اندتوان واحدهای فعالیت رامشخص نمود ودراغلب موارد این واحدها باواحدهای

درصورتی که . بودجه در روش بودجه بندی سنتی قابل تطبیق می باشند باشد، واحدهای فعالیت سازمانی دارای برنامه عملیاتی دقیق وصحیحی

مرحله شناخت . دربرنامه کوربه پائینترین سطح عملیات اطالق می شودواحدهای فعالیت درسازمان یکی ازمهمترین مراحل دربودجه بندی برمبنای صفرمی باشد چه اگراین مرحله به درستی وبه طورکامل انجام نگیرد،

ذیرند، ضمناً سایرمراحل نمی توانند به طورموفقیت آمیزی اجام پدرسازمانهایی که دارای برنامه عملیاتی تفصیلی نمی باشند تعیین واحدهای فعالیت دربودجه بندی برمبنای صفراطالعات ارزشمندی رافراهم می آورد که درتجزیه وتحلیل عملیات بسیارموثر می باشد، دراغلب سازمانها مدیران سطح

ن واحدهای فعالیت به مدیران باال فعالیتهای کلی راتعیین می کنند وتعیی .سطوح پایین ترمحول می شود

تجزیه وتحلیل هرواحدفعالیت درقالب گروه فعالیتها وبرنامه ها- دومدراین مرحله پس ازتعیین واحدهای فعالیت، آنها رادرقالب گروه فعالیتهاوبرنامه هامورد تجزیه وتحلیل قرارمی دهند تااوالً ارزش واهمیت آنها

باسایر فعالیتها ومیزان وابستگی آنها باهم مشخص شود وثانیاً درمقایسه . درمورد ادامه یاخذف، تقلیل یاگسترش سطح اجرای آن تصمیم گرفته شود

البته همانطورکه قبالً اشاره شد این مراحل ازهم جداناپذیر نمی باشند وتجزیه وتحلیل وارزشیابی، عملیاتی پیوسته می باشند که به همراه هم

دراین مرحله باید اطالعات مورد نیاز برای تجزیه وتحلیل . می گیرندصورتوتصمیم گیری مدیریت فراهم شودتا تجزیه وتحلیل آن، چگونگی اجراوهزینه

ضمناً باید حجم عملیات ، روشهای موجود برای . ومنافع حاصل ازآن باشد. دانجام هرفعالیت ومعیارهای سنجش عملیات نیزدراین مرحله مشخص گردن



32

بدین ترتیب وبااتکا بردین اطالعات می توان تجزیه وتحلیل واحدهالی فعالیت .راانجام داد وآنها راباهم مقایسه نمود

ارزشیابی ودرجه بندی گروه فعالیتها وتعیین الویت بین آنها-سومفرآیند درجه بندی تالش می کند فن تخصیص منابع محدود راباپاسخ دادن

)2( اهدافی راباید دنبال کنیم؟ و)1(ار مدیران قرار دهدبه سواالت زیر دراختی دراین راستا چقدرباید هزینه کنیم؟

مدیران می توانند بامراجعه کردن به بسته های تصمیم گیری مشخص شده آنها برحسب کاهش مزایابرای سازمان به ) درجه بندی(وفهرست کردن

ای آن راکه قراراست سپس مدیران می توانند مزای. سواالت فوق پاسخ دهنددرهرسطح هزینه به دست آید وپیامدهای عدم تأثیربسته های اضافه که

سرجمع تمامی بسته . زیرسطح هزینه هادرجه بندی شده اند، رامشخص کنند. ای تصمیم گیری پیشنهاد شده، درخواست کلی یابودجه سنتی خواهد بود

عبارت است ازتأمین اما، درحال حاضر راه کاری که مدیران درپیش رودارندصرف نظرازتعداد بسته هایی که تأمین مالی می شوند، . مالی تمامی بسته ها

مدیران ارشد می توانند اطمینان داشته باشند که آنها درحال تأمین مهمترین 33. هستند- جاری یاجدید-بسته ها

ارزشیابی وتعیین اولویت فعالیتها یکی ازمشکلترین مراحل بودجه بندی ای صفرمی باشد ودرعین حال یکی ازمهمترین مراحل نیزدراین روش به برمبن

دربودجه بندی برمبنای صفرارزشیابی واحدهای فعالیت . شمارمی آیدبدین معنی که برای هرفعالیت . درسطوح مختلف هرفعالیت انجام می گیرد

سطوح مختلفی درنظرگرفته می شود وضمن تجزیه وتحلیل وارزشیابی . هرفعالیتی تاچه سطحی انجام گیرد، اخذ تصمیمی می شوددرمورد اینکه

P27.9.33 . peter A. pyhrr . magnetic ticket & Label corp. Zero – Based Budgheting



33

ممکن است درسطح جاری یعنی سطحی که قبالً اجرامی ) الف(بطورمثالشده مورد قبول قرارگیرد یاآنکه درسطح پایین تر یاباالتر پذیرفته شده واجرا شود باید یادآور شدکه هزینه اجرای هرفعالیت درسطوح مختلف نیز دراین

بدین ترتیب مدیران درزمان تصمیم گیری تنها . یین می شودمرحله تعدربرابر یک فعالیت قرارنمی گیرند وفقط درمورد اجرا یاعدم اجرای یک فعالیت اخذ تصمیم نمی کنند بلکه می توانند سطوح مختلفی راکه برای یک

دراین . فعالیت تعیین شده درنظربگیرند ونسبت به آن تصمیم گیری کنندازارزشیابی، واحدهای فعالیت برحسب اولویتهای که برای آنها مرحله پس

عوامل مختلفی درتعیین اولویتها . درنظرگرفته شده ودرجه بندی می شونددخالت دارند که مهمترین آنها ماهیت فعالیت وضرورت آن درتحقق هدف سازمان می باشد وبه طورکلی پس ازارزشیابی واحدهای فعالیت می توان

احدهای فعالیت که اثربخشی وضرورت آنها مسلم .تخاب وتدوین ونسبت به ان .است، اقدام نمود

انتخاب وتدوین فعالیتهای ثمربخش درسازمان- چهارمدراین مرحله مدیران وکلیه کسانی که درامرتدوین بودجه دخالت داشته اند باتوجه به نتایج حاصل ازمراحل قبلی درمورد انتخاب وتدوین فعالیتهایی که

تصمیم گیری دراین . ثمر بخشی آنها مورد قبول قرارگرفته، اقدام می نمایند :مرحله درمورد هرفعالیت ممکن است یکی ازنتایج زیرمنتهی گردد

درصورتی که تجزیه وتحلیل وارزشیابی فعالیتی نشان : حذف فعالیت-الفدهدکه درحال حاضرفعالیت مذکورثمربخشی ونتیجه ای دربرندارد، فعالیت

.ذکورحذف می گرددمممکن است درگذشته فعالیت یافعالیتهایی وجود : تقلیل سطح فعالیت- ب

داشته اند که درسطح وسیع وگسترده ای اجرامی شده اند ولی درحال حاضرباتوجه به نتایج بررسیها،لزومی به اجرای آنها درآن حدنیست، دراین



34

عمول دربودجه صورت سطح فعالیتهای مذکور کاهش می یابد ودرهریک حدمدراینجا باید یادآوری نمود که هرفعالیتی دارای یک سطح . گنجاینده می شود

حداقل می باشد وازآن سطح حداقل برای هرفعالیت باتوجه به نوع وحجم .فعالیت ومیزان اهمیت آن برای سازمان تعیین می شود

رنداشته پاره ای ازفعالیتها نیازی به تغیی–اجرای فعالیت مانند گذشته - جاینگونه فعالیتهابدون هیچ گونه تغییری . وباید مانند گذشته اجراشوند

البته باید توجه داشت که بودجه . دربودجه سال جدید منعکس می گردندبندی برمبنای صفریکی هدفهای اصلی کاهش هزینه هاست وحتی درمورد

یرواصالح فعالیتهایی که سطح آنها تغییر نمی کند، مدیریت بایدبکوشد باتغیروشهای انجام کاروتکنیکهای موردعمل، اثربخشی وبهره وری فعالیتها راافزایش داده ها وازهزینه ها بکاهد؛ بنابراین درمورد فعالیتها نیزباید اصل

34تغییروتحول واصالح درنظرگرفته شودبطورخالصه اینکه رویکرد مبتنی بودجه بندی برمبنای برصفریک نوش

مشکل اصلی این است که بسیاری . اص خود رادارددارونیست ومشکالت خازمدیران احساس می کنند فرآیندی که اثربخشی برنامه های آنهارا ارزیابی

همچنین فرآیند مبنتی برصفرمستلزم . می کنند، تهدیدی علیه آنهاستمدیریت اثربخش، ارتباطات موثروآموزش مدیرانی است که درتحلیل،

عالوه براین، مدیران ممکن است هنگام تعیین . مشارکت فعال خواهند داشتواحدهای تصمیم مناسب، توسعه داده های دقیق برای ارائه یک تحلیل موثر، تعیین حداقل سطح تالش، رتبه بندی برنامه های غیرمشابه، وکنترل

بسیاری ازبرنامه هاممکن . مقادیرزیادی ازبسته ها بامشکالتی روبه رو باشندعملکرد وحجم کار باشند، ویااین که تأثیربرنامه است فاقد سنجه های

34 ناشرمرکزآموزشی مدیریت دولتی -بودجه ومالیه عمومی ونویسنده جمعی ازاساتید مدیریت

132صفحه 1378چاپ اول



35

هاممکن است کامالً تعریف شده نباشد به طوری که تحلیل ازحد کامل بنابراین، بودجه بندی برمبنای صفربیشترباید به عنوان . برخوردارخواهد بود

یک فرآیند توسعه مدیریت بلندمدت تلقی گردد تافرآیند مشکل گشای یک 35.ساله

)P.B.S( ریزی طرح وبرنامه نظام بودجهدریک تعریف، برنامه ریزی شامل تعیین هدف، تحلیل شرایط، وضع خط مشی، تبدیل هدف به صورت برنامه عملیات وپیش بینی چگونگی وپیش

به عبارت دیگر، برنامه ریزی براساس . بینی چگونگی اجرای آنها می وشددف معینی چه کاری، پیش بینی ودورنگری درباره اینکه برای رسیدن به ه

چگونه، درطی چه مدت زمان وبوسیله چه افرادی بایستی انجام شود، .استواراست

برنامه ریزی به کارمدیران وغیرمدیران جهت می دهد وتوجه آنان رابرهدفهای وقتی که همه اعضابدانند کجا می روند وبرای . سازمان متمرکز می سازد

دانند هماهنگی وهمکاری جمعی رسیدن به مقصد، هریک چه کمکی باید ببرنامه ریزی موجب می شود که فعالیتهای تکراری . بیشتری بوجود می آید

بطورکلی برنامه ریزی، عملیات سازمانی . وبی ثمر وبیراهه روی کاهش یابدراپیش نگری وبرهدفهای سازمان متمرکز کرده عمل نظارت راتسهیل می

36.کندی مشخص رابودجه می نامند، بودجه ازطرف دیگرتخصیص پول برای هدفها

وسیله کنترل هزینه هاست وبرآورد هزینه های آینده رابودجه می نامند ویاعبارت دقیقتر بودجه برنامه مالی یک سازمان برای رسیدن به اهداف

35 peter A. pyhrr . magnetic ticket & Label corp. Zero – Based Budgheting. P27.18 36 60، صفحه 1381چاپ اول، سابوب ناجا، . آشنایی بااصول مدیریت. جواهری اجمدپور، خلیل



36

تعریف شده است وخط مشی فعالیتها واهداف واقعی رامشخص می کند ویک نها بودجه یکسال بلکه برای درشرکتهای بزرگ نه ت. عامل کنترل است

37.دوتاپنج سال آینده هم برنامه ریزی میکنندروشی که برای تکمیل بودجه برنامه ای دربسیاری ازکشورها معمول شده

این اصطالح . است) PPBS ()1(است نظام بودجه نویسی طرح وبرنامهیط وزارت دفاع امریکا مورد استفاده قرار دادو بعداً باشرا1960رادرسال

.متفاوتی به دیگردستگاههای دولتی تسری یافتنظام بودجه بندی طرح وبرنامه تالشی است برای ترکیب وتلفیق بودجه بندی بابرنامه های کلی به عنوان یک مجموعه واحد که نشان دهنده خطوط اصلی

اجزای بودجه بندی طرح وبرنامه . وخط مشیهای کلی سازمان ودولت استد؛ زیرا طرح ریزی، برنامه وبودجه بندی هریک سابقه عوامل جدیدی نیستن

ای دیرینه دارند؛ ؟آنچه جدید است ترکیب این عوامل دریک ساخت کلی به .نام بودجه بندی طرح وبرنامه است

دربودجه بندی طرح وبرنامه مابایک طرح کلی ویک سری برنامه وتعداد عنوان طرح کلی می مثالً افزایش تولید به. بسیاری پروژه روبه رو هستیم

تواند شامل برنامه های مختلف مانند توسعه صنعت، توسعه کشاورزی وهریک ازاین برنامه ها نیزحاوری پروژه های اجرایی متعددی باشند به کمک روش بودجه بندی طرح وبرنامه دریک قالب کلی طرحها، برنامه ها وپروژه ها مورد

سیستمی به بودجه بندی اقدام می بررسی وارزیابی قرارمی گیرند وبانگرشی امکان مقایسه پروژه هاوبرنامه هاباهم وانتخاب اثربخشترین آنها درنیل . شود

به اهداف کلی یکی ازمهمترین ویژگیهای نظام بودجه بندی طرح وبرنامه .است

37 ، چاپ هفتم، )129(تجزیه وتحلیل صورتهای مالی، سازمان حسابرسی(... اکبری، فصل

145،صفحه 1383سال



37

که برای نهادینه کردن تجزیه وتحلیل درشاخه های اجرایی –دراین نظام طرحهای بلندمدت دولت بابرنامه ریزی . وجود آمدفرآیند تصمیم گیری به

فعالیتهای خاص یکساله وبودجه مربوط جمع می شود وبودجه برنامه ای یکساله درچهارچوب طرحهای بلندمدت وبادید وسیعتری مورد ارزیابی

.قرارمی گیردنظام بودجه بندی طرح وبرنامه کوششی درجهت نهادینه کردن تجزیه

دجه بندی دولتی است؛ ازاین رواین نظام به معنای تجزیه وتحلیل درفرآیند بواین نظام، کاربرد تجزیه وتحلیل مطلوبیست . وتحلیل ویاشکلی ازآن نیست

فایده، تجزیه وتحلیل سودمندی هزینه، تجزیه وتحلیل -نهایی، مطالعه هزینهحساسیت، ماتریس نتیجه نهایی،ارزش فعلی ودیگرفنون رامورد تأکید قرارمی

بااستفاده ازسازوکارهای متعدد، نظام بودجه ریزی طرح وبرنامه به عمل . دهدتجزیه وتحلیلها بخصوص درابتدای مرحله گردش بودجه مورد . درمی آید

نامیده "ساختار برنامه"طبقه بندی برنامه های دولت که. تأکید قرارمی گیرد .می شوند، برای تسهیل مقایسه تحلیلی مورد نیازند

می توان برنامه ریزی، طرح ریزی، بودجه نویسی، PPBSازنظام بااستفاده اطالعات مدیریت، کنترل مدیریت وارزشیابی برنامه ای رابه هم مرتبط ساخت

.درعین حال نسبت به تجزیه وتحلیل نظامند هریک ازعناصرتأکید کرددراین نظام، بیش ازآنکه بودجه ریزی داده ها، مطرح باشد، بودجه ریزی

محوراصلی بحث دراین نظام عبارت است ازهدفها . ها مطرح استستاده ونتایج نهایی وامکان نیل به این هدفها ازطریق عملیات مختلف ومقایسه این

نکته مهم . عملیات وانتخاب بهترین، ارزانترین، سریعترین ومناسبترین آنهامی این است که این مجموعه رابایک نظام تلقی نمود نه روش وفن خاص؛ نظا

که شامل مبانی تصمیم گیری مناسب ومعقول درمرحله سیاست سازی واعالم خط مشی طراحی برنامه های اجرایی وتخصیص منابع محدود میان



38

نیازهای نامحدود بوده، برقراری ارتباط مداوم بین این عوامل رامیسر می به این ترتیب هریک ازاجزای نظام ازلحاظ نیل به هدفهای تعیین شده. سازد

.درارتباط باجزء دیگر نقشی دارداستفاده بهتر ازمنابع دولتی برای نیل به هدفهای عمومی همچنین امکان تعیین هدفها، تشخیص اولویتها، برنامه های الزم برای اجرای هدفها، انتخاب مطلوبترین روش وبالخره اندازه گیری نتایج ازمزایای این نظام محسوب می

. شوندل که قسمتی ازطرح بلندمدت اجرامی شود امکانات وموانع دراین نظام هرسا

پیش بینی شده روشنتر می گردد ودرصورت نیاز، تجدیدنظردرطرحهای 38. بلندمدت واصطالحات وتعدیلهای الزم به عمل می آید

نشان داده 7-1شمای کلی نظام بودجه ریزی طرح وبرنامه درنمودارشماره .شده است

دراین روش فعالیتهای مختلف دولت درمقابل هزینه های انجام آن درقالب یک سیستم مورد تجزیه وتحلیل قرارمی گیرد وبدینوسیله بین طرح،

38 243صفحه ،پیشین 1382ابراهیمی نژاد، مهدی،

طرح کلی

برنامه ب ج برنامه برنامه

ژه روپ

9

ژه روپ

8

ژه روپ

7

ژه روپ

6

ژه روپ

5

ژه روپ

4

ژه روپ

3

ژه روپ

2

ژه روپ

1



39

برنامه، مفصل وامورکه اجزای اعتبارات طرحهای عمرانی هستند ارتباط .برقرارمی گردد

OUT(اصلی بربازدهی وستاده هاهمانطورگفته شد که دراین روش تأکید PUT ( به عبارت دیگردراین روش هدفها ونتایج حاصله ازاجرای . می باشد

عملیات دولت وراههای ممکن درجهت نیل به آنها مدنظرمی باشد واین امربامقایسه آنها ونهایتاً انتخاب بهترین، ارزانترین وسریعترین مسیرصورت می

. گویند" مبتنی بربازدهی بودجه ریزی"به این روش . گیردبودجه بندی برمبنای این روش براساس سلسله مراتب اداری ازباالبه پائین صورت می گیرد ودرواقع تفاوت آن بابودجه برنامه ای وعملیاتی درتجزیه وتحلیل آثارحاصله ازعملیات دولت می باشد که دراینجا شقوق مختلف انجام

است که بیشترین بازدهی راحاصل انتخاب مسیری) اجرای بودجه(عملیات :دستیابی به اهداف دراین روش طی سه مرحله به عمل می آید. نماید

درمرحله اول هدفهای اساسی، سیاستها،اولویتها وخط مشی های اداری درمرحله دوم برای دستیابی به موارد اشاره . واجرایی عملیات تدوین می گردد

یش بینی می گردد که همان بودجه شده درمرحله اول، منابع مالی الزم پ :بودجه تنظیمی بایستی دارای مشخصات ذیل باشد. ریزی است

.براساس برنامه های میان مدت وبلند مدت تنظیم شود - 1 .باتوجه به قوانین ومقرارات مالی کشورتنظیم گردد - 2 .بین اطالعات مالی وعملیاتی رابطه متقابل برقرار نماید - 3عملیات وکسب درآمد برای تأمین آنها درقالب اعتبارات الزم برای انجام - 4

.مدلهای اقتصادی مورد تجزیه وتحلیل قرارگیرددرهرمرحله سوم مراحل قانونی برای اجرای بودجه ازقبیل تصویب درقوه

طی ... مقننه، امضای موافقت نامه باسازمان برنامه وبودجه، تخصیص اعتبارو .می شود



40

شاره شده درباالبه صورت پراکنده درنظام بودجه بندی ایران روشهای ا 39.مورداستفاده قرارمی گیرد

هنگامیکه بودجه بندی بابرنامه ها واهداف بلندمدت ومیان مدت تلفیق شودو هماهنگ باآنها بودجه ریزی شود وتجزیه وتحلیل الزم قبل ازاجرای بودجه همچنین حین اجراوپس ازاجراونیزاقدامات اصالحی درصورت بروزانحرافات

یش بینی شود،مطمئناً به تخصیص بهینه منابع، کارآئی واثربخشی کمک پ 40. شایانی خواهد شد وازاتالف منابع جلوگیری بعمل خواهد آمد

بااستفاده ازاین سیستم می توان برنامه ریزی، طرح ریزی، بودجه ریزی، اطالعات مدیریت، کنترل مدیریت وارزشیابی برنامه ای رابه هم مرتبط ساخت

ین حال نسبت به تجزیه وتحلیل سیستماتیک هریک ازعناصرفوق تأکید ودرع توجه می 2/7دراین رابطه به نمودارشماره . نمود

39 237بابائی، حسن، پیشین صفحه 40 154صفحه ) پایان نامه کارشناسی ارشد(پیشین . حمدپور، خلیلجواهری ا



41

.کنیم

ششمخالصه فصل

طرح ریزی

تجزیه و تحلیل

برنامه ریزی دراز مدت و میان مدت

تهیه و تنظیم بودجه

تصویب بودجه

گزارش گیری اجرای بودجه مالی و عملیاتی

ممیزی و ارزشیابی



42

تغییروتحوالت سریع درقرن حاضر وپیچیدگی محیط، اهمیت آشنایی تن درست آن رامدیران باشیوه های صحیح تصمیم گیری ونحوه بکاربس

به بیان دیگر، بقای یک سازمان درجهان رقابتی امروز، . ضروری می سازداین تصمیمات انواع . بسته به تصمیماتی است که مدیران اتخاذ می کنند

همچنین ترکیب آنها راتعیین می . ومقدار منابعی که سازمان استفاده می کنداست که می بایستی بصورت ) بودجه(یکی ازاین منابع پول واعتبارات . نماید

علمی ودقیق پیش بینی وبهینه توزیع ومصرف شود وهمچنین نیازبه مدیریت .صحیح دارد

بدیهی است تصمیمات درست مدیران موجب رونق رشدموسسه وتصمیمات امروزارزش مدیرعمدتاً براساس کیفیت . غلط به فروپاشی آن منجر خواهد شد

بنابراین مدیران می بایستی باارزشهایی که . تصمیمات اوسنجیده می شود .آنان رادرتصمیم گیری بهتر، یاری می دهد آشنا شوند

به نظرمی رسد که منابع کمیاب ونیازهای اضطراری، بودجه بندی رابرای همه فرض این است که هدف . کشوربه مفهومی شایسته این نام تبدیل می کند

بودجه بندی . ده ازمنابع استبودجه بندی، صرفه جویی ومولدترین استفاتوجیه مخارج ودرآمدهای گذشته راارائه می دهد، نظارت برمخارج ودرآمدهای جاری راتدارک می بیند ومخارج ودرآمدهای آینده راپیش بینی

بودجه بندی درشکل ایده آل خودکمک می کند کارآیی مخارج . می کندمی تواند به واسطه بنابراین دولت . وتخصیص منابع طبق آن صورت پذیرد

بودجه خود امید بندد که وضعیت مالی خودرادریابد وبهترین مسیرعمل بودجه بندی روشهای . راتعیین کرده وسیاست عمومی رابه مرحله اجرا درآورد

بودجه سنتی، افزایشی، برنامه ای، :مختلفی دارد که توضیح داده شد ازقبیل . وبودجه ریزی منعطفPPBSعملیاتی،



43

که قدیمی ترین روش می باشد فقط هزینه ) سنتی(ودجه متداول درروش بها مورد نظربوده وتوجه اصلی معطوف به داده ها می باشد تا ستاده ها ونتایج کاربه عبارت دیگرمشخص نیست که هرهزینه برای نیل به کدام هدف یابرای

یکی ازروویژگیهای آن سادگی. اجرای کدام برنامه یافعالیت خاص می باشداین روش چارچوب زمانی بسیارکوتاهی . وکنترل آسان هزینه های باشد

رامدنظرقرارمی دهد ودرمجموع به مدیردرجهت مدیریت برنامه ها هیچ .کمکی نمی کند

بودجه بندی افزایشی باقبول بودجه سال گذشته توجه راروی تغییرات مصارف افزایشی متمرکزنموده وبودجه سال گذشته به عنوان پایه ای برای

نگهداشت : سال جاری فرض می شود که اجرای تشکیل دهنده آن عبارتندازهرگاه بودجه ریزی براساس . سطح، تعدیالت، توسعه عملیات وکارجدید

اجرای برنامه ها وبرحسب سیاست های کلی وبنیادی، هزینه هارامشخص می نماید بودجه برنامه ای گویند به عبارت دیگردربودجه برنامه ای مشخص

شودکه دولت درسال اجرای بودجه اوالً چه اهدافی، وظایف ومقاصد مصوبی دارد وثانیاً برای میل به اهداف ومقاصد مذکور باید چه برنامه ها، عملیات

این نظام تصمیم گیری درمورد . وفعالیتهایی راباچه میزان اعتبارانجام دهدیرا دربودجه متداول انتخاب برنامه، اجرا، وکنترل آعفارا آسان می سازد ز

. هنگام رسیدگی به بودجه،ضوابطی جهت قضاوت واقعی درباره آن وجود ندارد جلوگیری ازحیف - 1: اهداف این روش رابه شکل زیرمی توان خالصه نمود

مشخص کردن برنامه هاوتخصیص -2وصیل شدن اموال ودرآمد دولت دربودجه کنترل عملیات- 4 هماهنگی عملیات وبهبود مدیریت -3منابع

ریزی عملیاتی عالوه برتفکیک اعتبارات به وظایف، برنامه ها، فعالیتها وطرح ها، حجم عملیات وهزینه های اجرای عملیات طبق روش های علمی مانند حسابداری قیمت تمام شده محاسبه واندازه گیری می شودو منابع به کاررفته



44

شود همچنین ازضرورات بامسئولیت اجرای عملیات ووظایف ارتباط داده می .این روش ایجاداطالعات کافی برای مدیریت منابع می باشد

دربودجه ریزی عملیاتی حجم عملیات وبرنامه هاطبق اصول فنی دقیقاً اندازه گیری می شود وهزینه عملیات به روش های مختلف ازقبیل قیمت تمام شده

جه برنامه ای فرق اساسی بود.ویااندازه گیری حجم کارمحاسبه می گردد. باعملیاتی دراندازه گیری حجم عملیات وچگونگی محاسبه هزینه است

دربودجه عملیاتی حدودفعالیت بودجه محدودترمی شود ولی درعوض حجم عملیات به طریقی علمی محاسبه شده ومعیارهای دقیقی برای اجرا، نظارت

.وکنترل بدست می آیدا مورد ارزیابی، تجدیدنظر، نوسازی دربودجه بندی برمبنای صفرکلیه فعالیته

این روش یک رویکرد مدیریتی وتصمیم گیری کلیدی . وتحول قرارمی گیرد شناسایی )1(عناصرکلیدی بودجه بندی برمبنای صفرشامل . می باشد

ارزیابی سطوح )3( ارزیابی روش های مختلف انجام هرفعالیت، )2(اهداف، سطح جاری، سطوح افزایش مختلف تأمین بودجه وحذف، سطوح پایین تر

اما عبارت . ارزیابی حجم کار وسنجه های عملکرد، وتعیین اولویت ها)4(یافته،کلیدی دراین جمله که بودجه بندی برمبنای صفربه لحاظ مفهومی

. است" لحاظ مفهومی"چیزجدیدی نیست، عبارت طرح اگرچه این فرآیند ازنظرمفهومی چیز جدیدی نیست، اما بافرآیند سنتی

ریزی وبودجه بندی مه عموماً امروزه مورد استفاده قرارمی یگرد، تفاوت کاری که بودجه بندی برمبنای صفرانجام می دهد ومتفاوت . اساسی دارد

است آن است که فرآیند بودجه بندی رادرواقع یک فرآیند مدیریت تلقی می د تصمیم همچنین، بودجه بندی برمبنای صفربودجه بندی رایک فرآین. کند

مدیران باید تحلیل بودجه بندی (گیری ویک نیروی پیش برنده تلقی می کند ).برمبنای صفررا انجام دهند تااصالً بتوانند به بودجه دست یابند



45

بنابراین، بودجه بندی برمبنای صفربه مفهوم سنتی کلمه یک فرآیند بودجه نیاً، یک فرآیند اوالً این فرآیند یک فرآیند مدیریتی است، ثا- بندی نیست

طرح ریزی است، وفقط درمرحله سوم یک فرآیند بودجه بندی است عبارت برمبنای صفربه این معنانیست که موقعیت هرشخص به

است که دردنیای عمل گرای ما کامالً غیرواقع بینانه "صفرشده"طورخودکاربی معنای این عبارت آن است که ماباید تمامی فعالیت ها راازنوارزیا. است

کنیم وببینیم آیا بایدآنها راحذف کرد، آیا باید درسطحی پایین تربودجه آنها راتأمین کرد، آیا باید درسطحی مشابه بودجه آنها راتأمین کرد، یااین که

-این که کدام یک ازاین سطوح تأمین بودجه. بایدآنها راافزایش داداولویت هایی که مناسب است براساس -ازصفرگرفته تایک افزایش قابل توجه

توسط مدیران ارشد 41.شده است واعتبارات کل موجعد تعیین خواهد شد

نظام بودجه ریزی طرح وبرنامه یاطرح ریزی، برنامه ریزی، بودجه تالشی است برای ترکیب وتلفیق بودجه ریزی بابرنامه ) .P.P.B.S(ریزی

ده های کوتاه مدت وبلندمدت که به عنوان یک مجموعه واحدنشان دهندراین روش . خطوط اصلی وخط مشی های کلی سازمان ها ودولت است

بایک طرح کلی ویک سری برنامه هاوتعدادبسیاری ازپروژه هابه روبه رو هستیم که ازطریق طرح ریزی، برنامه ریزی وبودجه ریزی به سوی یک هدف واحد هدایت وکنترل می شود که تأکید اصلی آن بربازدهی وستادهها می

بااستفاده ازاین سیستم می توان برنامه ریزی، طرح ریزی، بودجه ریزی، .باشد

peter A. pyhrr . magnetic ticket & Label corp. Zero – Based Budgheting . hand book of budgeting ,fourth Edition 1999.P27



46

اطالعات مدیریت، کنترل مدیریت وارزشیابی برنامه ای رابه هم مرتبط .ساخت

ششمسئواالت فصل

روشهای مختلف بودجه ریزی را نام ببرید؟ - 1بودجه متداول یا سنتی چیست وچه مشخصه هایی دارد، اشکاالت - 2

ام است؟اساسی آن کدچرا بودجه سنتی دوام آورده است ودربرخی جاها به کارگرفته می - 3

شود؟ اجزای تشکیل دهنده بودجه افزایشی راتوضیح دهید؟ - 4 بودجه برنامه ای چیست واهداف آن چیست؟ - 5 مزایای بودجه برنامه ای را توضیح دهید؟ - 6 برخی ازنتایجی که اجرای بودجه عملیاتی درپی داشته رابنویسید؟ - 7 های بودجه برنامه ای با بودجه عملیاتی را بنویسید؟تفاوت - 8 بودجه بندی برمبنای صفرچیست؟ چه مزایایی دارد؟ - 9

مراحل اجرای روش بودجه بندی برمبنای صفررا توضیح دهید؟ -10چیست؟ چه ) P.P.B.S(نظام بودجه ریزی طرح وبرنامه -11

مزایایی دراد؟ قسمتی چگونه می توان بااستفاده از نظام بودجه ریزی هرسال -12

ازبرنامه بلندمدت را اجرا نمود؟



47

COM.ACCPORTAL.WWW

Rave Shh Aye Tanzimie Bodje.accportal.com.Razaghipdf

Documents