KANCELARIA PREZESA RADY MINISTRW
Modzi2011
redaKcJa nauKoWa i reKoMendacJe dla polityK puBlicznych:
Micha BoniautorKa:
Krystyna SzafraniecKoordynacJa proJeKtu:
Piotr Arakraport poWSta W WyniKu prac zeSpou SeMinaryJnego, Ktry SpotyKa Si na przeStrzeni lat 2010-2011. W Jego pracach W rnych fazach proJeKtu Brali udzia:
Piotr Arak, Anna Atas, Przemysaw Biliski, Micha Boni, Tomasz Bratek, Piotr Burda, Micha Czyewski, Pawe Dbek, Roman Dolata, Krzysztof Dresler, Jan Dworak, Barbara Fatyga, Zbigniew Fijaek, Bogusawa Grabowska, Tomasz Harasimowicz, Piotr Jaboski, Aleksandra Karliska, Krzysztof Kosea, Beata aciak, Artur ega, Andrzej Matejuk, Anna Olszwka, ukasz Osiski, Jolanta Rogala-Obkowska, Aleksandra Rusielewicz-Wachowicz, Zbigniew Rykowski, Mirosaw Sielatycki, Janusz Sierosawski, Marcin Siczuch, Krystyna Szafraniec, Tomasz Szlendak, Teresa Szopiska, Aldona Wiktorska-wicka, Klaudia Wojciechowska, Gabryjela ZieliskaWSppraca:
Pawe Kaczmarczyk, Micha Miskiewicz, Kamil Rakocy, Aleksandra Rusielewicz-Wachowicz, Alek Tarkowski, Jakub Wojnarowski Dokument powsta przy wspudziale Departamentu Analiz Strategicznych KPRMproJeKt graficzny i SKad:
Elbieta Skrzypek Brand New Idea
ISBN 978-83-933627-0-7WydaWca:
Kancelaria Prezesa Rady Ministrw, Warszawa 2011
Wydrukowano na ekologicznym papierze Arctic certyfikowanym przez Forest Stewardship Council
Micha Boni
Pod koniec 2009 roku, ju po dyskusji nad raportem POLSKA 2030, zrodzi si pomys rozpoczcia debaty nad sytuacj modej generacji. Towarzyszya temu intuicja, e z modym pokoleniem Polakw dzieje si co szczeglnego, dowiadcza ono na sobie wielu przemian cywilizacyjnych. Zrozumienie tego zjawiska i towarzyszcych mu procesw mogo okaza si poyteczne z wielu powodw. Byo jasne, e drugi powojenny wy demograficzny ma do odegrania swoj rol i j odgrywa, samodzielnie budujc warunki dla lepszego startu yciowego i zawodowego, by odpowiedzie na zmieniajce si, nowe potrzeby yciowe, konsumpcyjne, kulturowe. I byo te jasne, jak trudno jest generacji rzdzcej, uformowanej w czasach misji Solidarnoci, zdefiniowa rol historycznych nastpcw i stworzy przesanki dla midzygeneracyjnej solidarnoci. Spotykalimy si na nietypowym seminarium. W Kancelarii Premiera odbyway si dyskusje ekspertw i pasjonatw, analitykw i animatorw dziaa obywatelskich. Ciekawio nas wszystko, co pozwalao zamienia intuicyjny obraz modej generacji na rzeteln wiedz. Rozmawialimy wic o rynku pracy oraz problemach edukacyjnych, ale take o sposobach spdzania czasu wolnego, nowych wzorcach seksualnoci i porzdku sentymentalnym. Interesoway nas zachowania praktyczne oraz orientacja na wartoci. Przedmiotem debat staway si zarwno kwestie, ktre pozwalaj na czenie cech i wspln, pokoleniow charakterystyk modych, jak i sprawy, ktre wyranie dziel rne odamy szeroko pojmowanego pokolenia ze wzgldu na status rodzicw, geografi zamieszkania, pe, a nawet wiek, czyli to, czy jest si w grupie modszej, czy starszej danej generacji. Od pocztku chcielimy, by w efekcie naszych spotka i dyskusji powsta raport. Sama dyskusja jednak nad struktur tego raportu, zakresem tematycznym rnych obszarw, wtkami problemowymi oraz porwnaniem sytuacji modych w Polsce oraz w innych krajach zaja nie tylko czas, lecz take wymusia w sensie pozytywnym jeszcze gbsz prac analityczn, badawcz. Zaczynalimy od intuicji, ale skoczy si musiao na wiedzy. I to wiedzy o charakterze wielowymiarowym, dotyczcej zarwno cech socjologicznych modego pokolenia, jak i sytuacji edukacyjnej, zdrowotnej, nastawienia zwizanego z budowaniem wasnej pozycji na rynku pracy czy wobec rodziny. Wykorzystujc rne rda, staralimy si dotrze do jak najpeniejszego obrazu modych, a zarazem charakteryzujc problemy generacyjne uciec od prostych komentarzy wiatopogldowych, politycznych. To wane, jeli chce si uzyska obraz prawdziwy, w sensie pokazania skali olbrzymich przeobrae, wieloci zachodzcych procesw, zmiennoci, ktr z jednej strony dyktuje przeobraajcy si wiat i Polska, z drugiej natomiast rozwijajce si, rosnce aspiracje. Zadalimy sobie jednak w ktrym momencie pytanie: Co z raportem, jak rol mgby odegra w debacie publicznej nad przyszoci kraju? Przecie od 2009 roku, od raportu POLSKA 2030, w rzdzie dokonaa si wielka przemiana, jeli chodzi o prace programowe i perspektyw strategicznego mylenia. Uporzdkowano dokumenty i relacje midzy nimi. Wanie teraz, latem 2011 roku, kocz si prace nad strategi dugookresow POLSKA 2030. TRZECIA FALA NOWOCZESNOCI, dokumentem7
> Micha Boni
redniookresowym z horyzontem do 2020 roku, oraz 9 zintegrowanymi strategiami skoncentrowanymi na rnych obszarach, kluczowych dla polskiego rozwoju. Przedstawiany raport MODZI 2011 jest czci wspln tego nowego spojrzenia strategicznego. Pokazuje bowiem, jak wane s relacje midzypokoleniowe w rozwoju i budowaniu polskich, nowych przewag konkurencyjnych, gdzie energia i aspiracje modych tworzy mog swoiste turbodoadowanie. Ale pokazuje take, e polityk publiczn tworzy si w oparciu o wiedz, a to oznacza, i zdecydowalimy si nada raportowi specjalne znaczenie, obarczy go misj. Dlatego w efekcie obok charakterystyki pokolenia mamy te praktyczne rekomendacje dla polityki. Mona wic powiedzie, i pracujc nad raportem, przeszlimy drog: od intuicji przez wiedz do propozycji rozwiza praktycznych w polityce na rzecz modego pokolenia, kadego modego pokolenia. Z tego wynika kluczowe przesanie: potrzebna jest nam debata, by dokonywa waciwych wyborw oraz wskazywa rozwojowe priorytety. I jeszcze jedno by stworzy dobry klimat dla przekazywania z pokolenia na pokolenie nie tylko tego, co jest dziedzictwem, lecz take i tego, co moe by dorobkiem otwartego i sprawnego rzdzenia.
7 sierpnia 2011
8
Spis treciModzi 2011
Wprowadzenie 1. Czas na modych. O koniecznoci wymiany pokoleniowej w Polsce 2. Jacy s modzi? Sprawy w yciu wane, aspiracje, oczekiwania 3. Demografia 4. Edukacja i nowe wyzwania 5. Praca i wchodzenie na rynek pracy 6. Obszary wsplnotowoci i intymnoci: maestwo, rodzina, wybory alternatywne 7. Konsumpcja, czas wolny, nowe media obszary manifestacji statusu i kreacji wasnego JA 8. Mode pokolenie i nowy ustrj pogldy, postawy i obecno w publicznej sferze ycia 9. Zdrowie i zachowania ryzykowne modziey 10. Modzi i spjno spoeczna Rekomendacje dla polityk publicznych Bibliografia
11 19 35 65 87 133 181 221 263 301 339 389 405
9
WprowadzenieKryStyna Szafraniec
Przedstawiamy raport bdcy prb diagnozy wspczenie yjcego modego pokolenia Polakw. Pierwszym i gwnym powodem, dla ktrego idea takiego raportu si pojawia, s polskie wyzwania. Zasadniczy okres przemian systemowych transformacj systemow, nasz kraj ma ju za sob, jednak reformy zbliajce nas do dzisiejszych wymiarw nowoczesnoci i dobrego (dobrze urzdzonego) spoeczestwa to dopiero wyzwanie. Nie tylko dlatego, e zbudowalimy zaledwie fundamenty nowego adu spoecznego (on sam za jest dalece niedoskonay), lecz rwnie dlatego, e wiat dookoa nas nieustannie si zmienia i narzuca nowe standardy, nowe moliwoci i nowe wyzwania. Ambitne reformy wymagaj rzetelnych diagnoz, miaych wizji oraz znaczcych zasobw ludzkich (intelektualnych, motywacyjnych), spoecznych i materialnych. Niniejszy raport powsta jako wyraz przekonania, e wrd zasobw, na ktrych mona opiera strategi budowy nowoczesnego spoeczestwa i pastwa, znajduje si na pewno mode pokolenie. Formuujemy tez o duym potencjale innowacyjnym tkwicym w modziey, wanym zwaszcza wtedy jak podkrela Karl Mannheim, nestor mylenia o pokoleniach jako czynniku spoecznej zmiany gdy przed spoeczestwem stoj wyzwania przeprowadzenia gbokich, gruntownych reform1. Przygotowujc raport o modych, liczylimy na dodatkowe korzyci wynikajce ze specyfiki bada i studiw nad modzie. Modzie jest bardzo dobrym punktem odniesienia do obserwacji tego, co dzieje si z caym spoeczestwem. Jest soczewk, w ktrej skupiaj si najrniejsze problemy i napicia systemu. Jest barometrem zmian i spoecznych nastrojw. Sytuacja modych, ich sposb postrzegania wiata, ich aspiracje i denia yciowe s miar zmian, ktre ju si dokonay, i dystansu, jaki jeszcze jest do pokonania. Diagnozy modziey w naturalny sposb zmuszaj do mylenia o przyszoci, wprowadzaj w ten rodzaj praktyki intelektualnej, bez ktrej trudno sobie wyobrazi uprawianie wiatej i dalekowzrocznej polityki s naturalnym punktem odniesienia dla prognoz. Nie mona mwi o modych bez mwienia o przyszoci i nie mona mwi o przyszoci bez mwienia o modych. ywimy przekonanie, e zrozumienie specyfiki modego pokolenia moe by nie tylko innym spojrzeniem na zmiany, jakie si dokonay w Polsce po 1989 roku, lecz w jeszcze wikszym stopniu drogowskazem dla zmian, jakie naley przeprowadzi. Diagnozy modego pokolenia nigdy nie s askawe dla systemu spoecznego i dla wadzy. To poniekd oczywiste marginesowe usytuowanie modziey w spoecznej strukturze, typowe dla modoci zderzenie rozbudzonych ambicji z ograniczeniami wasnej (nieustabilizowanej) pozycji i z ograniczeniami systemu spoecznego rzadko kiedy skutkuje pozytywnymi ocenami rzeczywistoci. W oczach politykw modzie zazwyczaj okazuje si zbyt niecierpliwa i mao wyrozumiaa, wiat postrzega w nazbyt kategorycznych czarno-biaych barwach. Nie jest wyposaona w mdro yciow nie widzi szaroci i nie widzi drugiej strony. Ma za to inn waciwo. Podczas gdy doroli widz rzeczy tak zoonymi, e a czynicymi ich bezradnymi1 K. Mannheim, Diagnosis of our Times. Wartime Essays of a Sociologist, Chapter III: The Problem of Youth in Modern Society, Kegan Paul, Trench, Trubner & CO., LTD, London 1943.
11
WproWadzenie
(odbierajcymi inicjatyw i sens dziaania), modzi dlatego e s modzi zachowuj prostot spojrzenia i zdolno do podejmowania rzeczy z pozoru niemoliwych. Jak pisze filozof, gupota modziey bywa zaczynem rnych przemian, lecz to, co w niej najbardziej urzekajce, to rzeczywisto niezakoczenia poczucie otwartoci ycia, wiadomo, e nic nie jest jeszcze przesdzone czy wyznaczone przez los, e drogi s jeszcze otwarte i wszystko jest moliwe2. Tam gdzie modo jest deficytem, pojawia si groba stagnacji, niezdolno do ryzyka, brak ochoty do powicania si w imi niepewnych zamiarw. Zrozumienie modych i dopuszczenie do gosu ich potrzeb i ich problemw zmusza do bardziej krytycznego spojrzenia na dotychczasowe osignicia i ukazuje inne, nieuwzgldniane dotychczas punkty widzenia. To psuje komfort rzdzenia, lecz ma zbawienny, korygujcy wpyw. Raport pokazuje zarwno potrzeby, problemy, jak i wewntrzny potencja modego pokolenia. Jest prb sportretowania duej czci polskiego spoeczestwa, ktra nie zna realiw komunistycznej Polski modych ludzi, ktrzy urodzili si lub dorastali w okresie transformacji systemowej. Nie tylko jednak ta okoliczno stanowi o ich specyfice. Bardzo wany jest kontekst globalny. Po 1989 roku Polska staa si spoeczestwem otwartym, a od 2004 roku czonkiem Unii Europejskiej. W konsekwencji zmian ustrojowych stalimy si obywatelami Europy i wiata. Modzi Polacy coraz czciej w identyfikacjach podkrelajcy swoj europejsko dorastaj w realiach o wiele bardziej zoonych ni te, ktre wynikayby z zastosowania formuy transformacji systemowej. Dorastaj na pograniczu rnych spoecznych i kulturowych wiatw, a bycie midzy stwarza now jako i komplikuje rne sprawy. Przede wszystkim jednak oywia spoeczestwo, kultur, nie pozwala na dogmatyczne widzenie wiata, uczy perspektywy innego. ycie ze wiadomoci pogranicznoci otaczajcego wiata oznacza pretekst do docieka nad zmiennoci i wielowymiarowoci wasnego Ja. Na pograniczach indywidualne dowiadczenia zawsze przeplataj si z cudzymi, nie zawsze mieszczc si w utartych czy narzucanych wzorach i schematach mylenia. Takie pogranicza naley postrzega jako miejsca sprzyjajce krytycznej analizie, jako potencjalne rda eksperymentowania, kreatywnoci i pobudzania inicjatywy. wiat, do ktrego wkraczamy, to wiat bardzo ekspansywnego, dynamicznego, ale i uwikanego w wewntrzne sprzecznoci demokratycznego kapitalizmu. O wiecie tym mwi si czsto, e jakkolwiek niedoskonay, jest najlepszy z moliwych i niemajcy alternatyw. Prezentowanie go w przekazach edukacyjnych, medialnych, politycznych i marketingowych jako nieustannie rozwijajcego si i gwarantujcego lepsz przyszo, dziaa pobudzajco na mode pokolenie i prowokuje do formuowania coraz ambitniejszych yciowych planw. W midzyczasie jednak ten demokratyczny i barwny kapitalizm, do ktrego socjalizowani s modzi ludzie, przeywa gboki kryzys i wystawia modziecze aspiracje na wielk prb. Jakkolwiek rda kryzysu tkwi w mechanizmach wolnorynkowych, najczstszym adresatem roszcze staje si pastwo jedyny widoczny podmiot, ktry mona obarcza odpowiedzialnoci za nie najlepiej urzdzon rzeczywisto. Jednake ingerowanie pastwa w wolny rynek i korygowanie efektw gry wolnorynkowej, przy najlepszych nawet chciach, jest bardzo trudne i z koniecznoci ograniczone. Dylemat ten odczuwaj przywdcy wikszoci europejskich krajw. W dokumentach2 L. Koakowski, Mini wykady o maxi sprawach, Znak, Krakw 1999, s. 63-64.
12
WproWadzenie
i raportach Komisji Europejskiej dotyczcych strategii rozwoju modzie traktowana jest jako naturalny rezerwuar innowacyjnoci i zmiany, a jednoczenie kategoria spoeczna, ktrej przyszo z uwagi na ekonomiczne uwarunkowania jest bardzo niepewna i moe stanowi zagroenie dla stabilnoci adu spoecznego. Najwiksze obawy dotycz moliwoci wygenerowania przez kryzys tzw. straconej generacji modych, dobrze wyksztaconych ludzi, ktrzy pozostaj w oderwaniu od rynku pracy, a ca energi zuywaj na rozwizywanie wasnych yciowych problemw. Aby oddali takie zagroenie, w bogatych krajach UE podejmowane s systemowe rozwizania dotyczce zatrudnienia, polityki prorodzinnej, edukacji, uatwiajce modym ludziom wczenie si w gwny nurt ycia spoecznego. Obserwacja rezultatw takich dziaa pozwala sformuowa wniosek, e s one opacalne w kategoriach ekonomicznych i politycznych dalekowzroczni przywdcy wiedz, e troska okazana modziey jest inwestycj w pomylno spoeczestw. Polska korzysta z wielu elementw (narzdzi) unijnej polityki wobec modziey. Wiele dziaa jest w sferze projektw. Cho zdajemy sobie spraw z ich pilnoci i wagi, nie wszystkie da si przygotowa od zaraz. Mamy nadziej, e przyjta przez nas perspektywa dugookresowa ukazujca cele, do ktrych Polska w swym rozwoju winna zmierza3 spowoduje, e przynajmniej niektre z tych dziaa jako rodki do celu nie znikn z pola widzenia kolejnych pokole i kolejnych ekip rzdzcych. Raport porzdkuje zastan wiedz na temat modziey. Odwoujemy si w nim nie tylko do polskich statystyk i bada. Rwnie wane s dla nas opracowania midzynarodowe, ktre pozwalaj sytuowa polsk modzie na tle trendw europejskich i wiatowych. Jakkolwiek preferowane s w nim tzw. twarde dane, pochodzce z duych reprezentatywnych bada, nie stronimy od sigania do opracowa, ktrych si jest ich pogbiony i opisowy charakter. Raport pokazuje rne punkty widzenia, niemniej nie jest pozbawiony autorskich odniesie i nie stroni od formuowania autorskich tez. Podejmowane s w nim bardzo rne zagadnienia, cho na pewno nie wszystkie, ktre warto byoby poruszy. Nasz punkt widzenia wyznacza perspektywa spoecznej zmiany, ktrej wspczesna polska modzie jest z jednej strony wytworem, z drugiej za znaczcym zasobem i aktorem. Raport skada si z jedenastu rozdziaw. Pierwszy jest prb ukazania zmiany spoecznej z perspektywy pokoleniowej. Dowodzona jest tam teza, wedle ktrej potencja innowacyjny redniego (solidarnociowego) pokolenia, ktre sprowadzio socjalizm z historycznej sceny i ustanowio w Polsce podwaliny nowego adu, jest obecnie na wyczerpaniu. Jednoczenie na scenie tej coraz wyraniej zaznacza si obecno modego pokolenia, ktrego charakterystyki stanowi obiecujce wsparcie dla dalszego etapu przemian. Dziewi kolejnych rozdziaw prezentuje rne szczegowe charakterystyki modych poczwszy od ich aspiracji i de yciowych, poprzez demografi, edukacj, rynek pracy, rodzin, konsumpcj, czas wolny, obecno w publicznej sferze ycia, a skoczywszy na zdrowiu oraz wanych liniach podziaw spoecznych. Zwieczeniem raportu jest rozdzia powicony polityce pastwa wobec modziey. Prezentujemy w nim nie tylko i nie tyle dotychczasowe inicjatywy rzdu (chocia i te warte s przywoania), co elementy rysujce si jako nowe problemy i nowe wyzwania.
3
Nawizujemy tu do raportu Polska 2030. Wyzwania rozwojowe i dokumentu go wdraajcego, czyli Dugookresowej Strategii Rozwoju Kraju Polska 2030. Trzecia fala nowoczesnoci.
13
WproWadzenie
Prace nad raportem jeli wczy w nie systematyczne spotkania Zespou ds. Modziey (tworzyy go osoby reprezentujce rne rodowiska badajce modzie, pracujce z modzie i na rzecz modziey) trway od jesieni 2009 roku. Poza staym skadem w pracach Zespou uczestniczyli eksperci problemowi (np. z Krajowego Biura Przeciwdziaania Narkomanii, Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, KG Policji), resortowi (MRiRW, MEN, MKiDN), rzdowi (Zesp Doradcw Strategicznych Premiera), wreszcie sama modzie (licealna, studencka, z OHP), z ktr przeprowadzilimy kilka konsultacji dotyczcych rnych praktycznych rozwiza dotyczcych spraw ludzi modych. Wszyscy oni maj swj merytoryczny udzia w powstawaniu raportu. Pracami Zespou kierowa Minister Micha Boni. By on dusz caego przedsiwzicia, pilnym uczniem, wymagajcym szefem i inspirujcym nauczycielem. Bez Jego zaangaowania i wnikliwoci byby to na pewno inny raport, zapewne pytszy, mniej dociekliwy, nie szedby tak szerokim frontem problemowym. Osob, ktrej raport wyjtkowo duo zawdzicza, jest lider projektu, Pan Piotr Arak mody czowiek, ktry potrafi spod ziemi wydoby potrzebne do analiz opracowania i materiay, opatrzy je wasnym ukierunkowujcym komentarzem, przypomnie o kadym wtku wartym poruszenia i rozliczy z wykonanego zadania. Wszyscy pracowalimy pro publico bono z poczuciem uczestnictwa w czym wyjtkowym. Chcielimy nie tylko opisa i zrozumie modych, lecz rwnie co im z wasnej pokoleniowej mdroci przekaza i zaproponowa. Czujemy niezrczno sytuacji chcc zachowa uczciwo wobec nich i wobec samych siebie, nie moglimy posun si zbyt daleko z obietnicami. Diagnozy, jakie wypracowalimy, ukazuj du zoono problemw modego pokolenia i pozbawiaj zudze co do moliwoci zastosowania prostych, administracyjnych hurraoptymistycznych rozwiza. Uwiadamiaj tym samym, e skuteczne i realne strategie pastwa na rzecz modziey nie mog by obliczone na szybki efekt. Podjlimy si mimo to prby sformuowania rekomendacji, zdajc sobie spraw, e nic nie dzieje si w trybie natychmiastowym, e wiele problemw moe by rozwizanych jedynie przy zaangaowaniu rnych stron, przy zaoeniu pomylnej spoecznej i ekonomicznej koniunktury i w duszej perspektywie czasowej. Liczymy, e raport nie tylko pobudzi wyobrani politykw i otworzy ich na problemy ludzi modych, lecz take e uzmysowi opinii publicznej, jak pomocne w zrozumieniu zoonoci procesw spoecznych i jak opacalne dla wszystkich moe by uwzgldnienie perspektywy pokoleniowej. Liczymy zwaszcza na to, e idee i tezy raportu pobudz refleksj i aktywno obywatelsk samej modziey, ktra w rnych sprawach i w rnych miejscach powinna przebija si z gosem wasnego pokolenia. Nasze analizy nie miayby wikszego sensu, gdyby przedmiotowo traktoway modzie. Stawiamy na podmiotowo i obywatelski potencja modego pokolenia. Nie chcemy zdejmowa z rzdu obowizku podjcia wielu potrzebnych inicjatyw i dziaa, ale nie chcemy wskazywaniem tylko na rzd popiera tezy, ktrej susznoci nie podzielamy podziau spoeczestwa na wadz i klientw-obywateli, odpowiedzialnych za wszystko dorosych i pokrzywdzonych przez los, oczekujcych idealnych rozwiza ludzi modych. Nie przymykamy oczu na przejawy niesprawiedliwoci pokoleniowej, ale te nie podzielamy pogldu traktujcego modych jak dzieci, ktre maj czeka na rozwizania, ktre zaproponuj doroli. Nie sdzimy zreszt, by taki sposb traktowania ich satysfakcjonowa.14
WproWadzenie
Spodziewamy si, e to, czego modzi bd szuka w raporcie, przede wszystkim dotyczy bdzie tzw. konkretw (co rzd ma nam do zaoferowania, co nam zaatwi, jakie problemy rozwie). Nie pomniejszajc wagi tego typu oczekiwa ze strony modziey, uwaamy, e raport ma szersze i bardziej dalekosine przesanie, dotyczce cigoci i zmiany pokoleniowej jako warunkw kontynuacji podjtych spoecznych zada. Rzdzce w Polsce rednie pokolenie dokonao wielkiej sprawy demontau systemu komunistycznego i ufundowania podstaw nowego spoecznego adu. To co czyo to pokolenie (ale i dzielio), to determinacja w realizacji zada wynikajcych z pewnej spoecznej umowy chcielimy zbudowa Polsk demokratyczn, woln, o solidnych ekonomicznych podstawach, z wyranie zaznaczon europejsk tosamoci. Bdc pokoleniem politycznego przeomu, funkcjonowalimy jako wsplnota zada, podporzdkowujca rne problemy, wartoci, interesy i rne jednostkowe punkty widzenia jednemu celowi transformacji ustrojowej. Mniej bylimy wyczuleni na gosy oddolne, na krytyk kwestionujc przyjte zasady, bo ywilimy przekonanie, e to co najwaniejsze i co jest naprawd do zrobienia, to przekierowanie rozwoju spoecznego na inne tory. I to zadanie zostao wykonane. Lecz jest to dopiero pocztek drogi. Dzi wyrasta przed nami inne wyzwanie, ktremu przywieca zupenie inna idea jest ni wsplnota-jako-zadanie. Przekazujemy t ide modemu pokoleniu jako wielkie i trudne zadanie. Wielkie, bo chodzi o wybory przesdzajce o tosamoci systemu spoecznego, trudne bo wsplnota niejedno ma imi, nie jest oczywistoci z poziomu naiwnego realizmu pojciowego i wymaga gbokiej rozwagi. Co zatem, naszym zdaniem, oznacza? Na pewno nie ten rodzaj wsplnoty,
ktry okrelany jest mianem wsplnoty pseudorodzajowej, plemiennej czy wykluczajcej (exclusive ). Wsplnoty takie dziel ludzi na narodowe, ideologiczne i religijne
zbiorowoci, ktre uznaj same siebie za lepsze od innych. Zazwyczaj odwouj si do tej samej historii, tego samego systemu wartoci i tej samej tradycji. Wsplnotowe identyfikacje zawsze pocigaj za sob odniesienie do tych, ktrym brakuje takich atrybutw i owocuj solidaryzmem wewntrz grupy oraz polityk wykluczania na zewntrz. Wsplnoty plemienne poprzedzaj i determinuj wybory wiatopogldowe i etyczne jednostek. To, kim ludzie s i jacy s, nie jest wynikiem ich swobodnych kreacji i wyborw. Matryce ich tosamoci ju istniej, nie wymagaj tworzenia s oczywiste, bo s zastane lub narzucane. Wsplnoty pseudorodzajowe uznaj same siebie za modelowy obraz wsplnoty, a owo specyficzne poczucie bycia wyjtkowym jest, z jednej strony, rdem najbardziej szlachetnych i szczerych przejaww lojalnoci i heroizmu, z drugiej za, popycha grupy ludzkie do wzajemnej rywalizacji i zniszczenia. Dla zachowania wasnej wizji bycia razem s gotowe umrze, jak i zabija4. Takie gorce wsplnoty tworz bardzo silne identyfikacje, oparte na poczuciu braterstwa i angaujcym emocje wiatopogldzie, ktry wyposaa w proste narzdzia opisu wiata i pomaga przezwyciy niepokj wynikajcy z nierozumienia zachodzcych w nim przemian. Im wikszy niepokj, tym silniejszy wewntrzny przymus utosamiania si z grup, tym wiksza skonno do odrzucania innych. Otwarcie na inno prowokuje kryzys, a z tym czonkowie gorcych wsplnot nie potrafi funkcjonowa i konstruktywnie rozwizywa problemw. O wiele pewniejsze4 E. H. Erikson, Identity, psychosocial, International Encyclopedia of the Social Sciences 1968, vol. 4., Mc Millan and Free Press, New York, s. 61-65.
15
WproWadzenie
jest podtrzymywanie nieufnoci i uprzedze, ktre powoduj, e to co nieznane, staje si znane, przez co zapewnia poczucie bezpieczestwa. Pseudorodzajowe wsplnoty, oparte na narzucaniu wasnego (grupowego) punktu widzenia (uwaanego jako jedyny suszny) i uprzedzeniach graniczcych z nienawici skierowan przeciwko innym, s nie tylko niebezpieczne. S rwnie anachroniczne. Wspczesny wiat poda w kierunku uniwersalizacji tosamoci czynienia ich coraz bardziej pojemnymi (inclusive ) i antycypacyjnymi (umiejcymi rozpozna nowe typy wraliwoci spoecznej i nowe prby spoecznych interakcji). Spoeczestwa, by zachowa witalno, musz dysponowa energi i identyfikacjami wyaniajcymi si z wasnych procesw rozwojowych i grup, ktre je uosabiaj. Gdy zasoby takie s rozpoznane i pozytywnie potwierdzane (absorbowane przez system), spoeczestwa si regeneruj. Gdzie system nie potrafi odczyta wasnych procesw rozwojowych i zwizanych z nimi zasobw, tam kryzys staje si nieuchronny. Logika polskich przemian jest taka, e wizja plemiennej wsplnoty z jej antropologicznym pesymizmem5, dnociami do narzucania lojalnoci i wykluczania odmiennoci w ogle do tych przemian nie przystaje. Nie przystaje zwaszcza z perspektywy modego pokolenia, ktre zanadto ceni sobie wolno wyboru i prawo do swobodnego samookrelenia, by zrezygnowa z osobistej autonomii na rzecz moralizatorsko brzmicych (cho nieczuych na rzeczywiste dylematy moralne) zobowiza wsplnotowych. To, czego zatem potrzebujemy, to nowa koncepcja wsplnotowoci, ktra zrywajc ze wsplnotowoci i solidarnoci pojmowan na sposb plemienny, mogaby zaspokoi nasz gd braterstwa i solidarnoci6. Ten rodzaj wsplnoty jest z pewnoci mniej gorcy bardziej przemawia do ludzkiego rozumu ni emocji, bardziej te sprzyja wolnoci i autonomii. Solidarno spoeczna nie jest tu kwesti rozwizania instytucjonalnego i nie jest spoecznym solidaryzmem jest trudnym spoecznym i politycznym wyzwaniem. Ksztatuje si w mozolnym i bolesnym procesie tworzenia wizi od podstaw, z uwzgldnianiem rnych celw, rnych wartoci i przezwycianiem istniejcych podziaw. Taka wsplnota nie wyklucza nikogo i nikogo nie czyni zbdnym. Nie jest skierowana przeciwko innym wsplnotom i dla swego istnienia nie potrzebuje wroga. Jest wsplnot inkluzyjn przyzwalajc na swobodny wybr przynalenoci wedle zasady wiadomego potwierdzania wsplnych wartoci. W takiej wsplnocie edukacja i demokratyczne procedury s sposobem rozstrzygania trudnych problemw. Wychowanie do pluralizmu, odmiennoci, rnorodnoci i tolerancji sprawia, e to, co jawi si jako chaos, zaczyna by odbierane jako immanentna cecha spoecznego wiata, ktry zamieszkuj rni ludzie i rne kultury. Rola pastwa, ktrego prerogatywy s ograniczone, jest jednak nie do przecenienia winno ono by na tyle silne, by stan na stray demokratycznej konstytucji i przemoc odpowiada na groby uycia przemocy. Na tyle rwnie nowoczesne, by by sprzymierzecem aspiracji ludzi i spoecznego rozwoju. Ideowe rda takiej koncepcji tkwi w etosie (ponowoczesnego) liberalizmu, ktry zrodzi si w okrelonych historycznych realiach i ma swj pocztek we5 Zy z natury czowiek moe sta si lepszy, gdy wyrzeknie si swej wolnoci (ktra prowadzi go na manowce) i podporzdkuje si zewntrznej wadzy. Pogld ten jasno wyoy w swojej filozofii T. Hobbes (1588-1679), patron nowoytnych konserwatystw. A. Szahaj, Jednostka czy wsplnota. Spr liberaw z komunitarystami a sprawa polska, Aletheia, Warszawa 2000, s. 168.
6
16
WproWadzenie
wsplnocie cenicej moliwo dokonywania autonomicznych wyborw wartoci i wiatopogldw. Taki liberalizm przyznaje si do hodowania pewnej okrelonej idei dobra i nie udaje, e jest doskonale neutralny ze wzgldu na wszystkie inne idee dobra. Nie absolutyzuje wartoci indywidualizmu, dostrzegajc warto, a nawet konieczno istnienia wizi wsplnotowych oraz postaw altruistycznych, charakteryzujcych si poczuciem solidarnoci i odpowiedzialnoci za los innych. Nie jest to zatem liberalizm gloryfikujcy egoizm i sobkostwo, lecz liberalizm wraliwy na ludzk krzywd. Dy do jej wyeliminowania i stara si uzupeni logik wolnego rynku daleko idcymi zabezpieczeniami socjalnymi. Jest to liberalizm walczcy z twardym ekonomizmem i tyrani pienidza, przeciwny wadzy technokratw, opowiadajcy si za odnowieniem poczucia obywatelskoci oraz faktycznym realizowaniem idei demokracji sojuszem wszystkich si w ramach spoeczestwa obywatelskiego. Ponowoczesny liberalizm lansuje wzory osobowe wykraczajce poza wsko rozumian sfer konsumpcji. Kierujc si zasadami autokorekty, nie uwaa swej kadorazowej formy za ostateczn, lecz pozostaje otwarty na krytyk i zmiany. Dopuszcza interwencjonizm pastwa, ale te bacznie kae obserwowa jego instytucje, by nie dopuci do nadmiernego rozwoju etatyzmu7. Nieprawd jest zatem, e etos liberalizmu jest treciowo ubogi, pozbawiony racjonalnych podstaw i motywacyjnie saby, czy te, e etosem spoeczestwa liberalnego jest brak etosu. Idei jest duo, s pikne i maj odpowiedni temperatur. To, e nie budz one zbiorowych namitnoci, ideologicznych konfliktw i nie ka ponosi najwyszych ofiar, jest ich najwiksz zalet, nie wad. Byoby wspaniale, gdyby wyzwoliy obywatelskie zaangaowanie modego pokolenia.
7
Ibidem, s. 327-328.
17
1.
1. Czas na modych
O koniecznoci wymiany pokoleniowej w Polsce
1.1. Pokolenie wielkiej zmiany 1.2. Nowe pokolenie i relacje pokoleniowe w okresie wielkiej zmiany 1.3. Nowe generacje i nowe wyzwania Podsumowanie
1. Czas na modychrozdzia pierWSzy
O koniecznoci wymiany pokoleniowej w Polsce
O zmianie spoecznej decyduj rne czynniki. Decyduj o niej rwnie pokolenia. Jak wana jest ich rola, pokazuj nie tylko socjologiczne teorie i hipotezy1, lecz rwnie spostrzeenia obserwatorw i analitykw ycia spoecznego publicystw, literatw, zwykych ludzi, ktrzy niejednokrotnie konstatuj, e wiat trwa w zastygej formie, poniewa nie nastpuje wymiana pokole. Charakterystyczne dla takich momentw jest spoeczne oczekiwanie zmiany i nadzieje zwizane z przejciem przywdztwa przez modsze pokolenie. Rwnie wtedy, gdy przed spoeczestwem pojawiaj si zadania szczeglnej historycznej wagi, zwracamy si w kierunku modych, zakadajc, e dysponuj potencjaem innowacyjnoci, dziki ktremu sprostaj nowym wyzwaniom. Maj wicej energii, s bardziej otwarci, krytyczni wobec wiata, formuuj bardziej dalekosine yciowe cele. Jednak o potencjale pokolenia nie tyle decyduj cechy modoci, co postawy i predyspozycje nabyte w modym wieku, pod wpywem jakich szczeglnych warunkw historycznych. Skoro tak, nie kade pokolenie wyrasta na historycznie znaczce i nie kade moe by motorem przemian. Pokoleniem takim w polskich realiach na pewno byo pokolenie Solidarnoci. Czas wielkiej transformacji systemowej, poczwszy od wydarze Polskiego Lata, a skoczywszy na dekadzie lat dziewidziesitych, bazowa na potencjale politycznym i intelektualnym ludzi wychowanych w czasach PRL-u. To oni, dzi osoby w wieku 50+, byli aktorami wielkiej zmiany i to oni, gdy byli w wieku 30+, budowali w Polsce demokracj i podstawy gospodarki wolnorynkowej. Dzi wiele problemw ycia spoecznego oraz nowa fala wyzwa zdaj si sugerowa, e zasoby pokolenia Solidarnoci nieuchronnie si wyczerpuj. Wida to wyranie w konfrontacji z modzie dorastajc w nowej Polsce, ktrej denia wykraczaj poza rzeczywisto zastan, a moliwoci przewyszaj obecny potencja redniego pokolenia. Jest to dobry moment, by przyjrze si obu pokoleniom i zbilansowa zasoby kadego z nich. Jest to jednoczenie moment krytyczny, w ktrym decyduj si, by moe, losy dalszych przemian ustrojowych w Polsce i cywilizacyjny sukces kraju na kilka najbliszych dekad. Jaki jest pokoleniowy bilans dwudziestu lat przemian ustrojowych w Polsce? Czy patrzc dzi na siwiejce pokolenie pidziesiciolatkw mona uwierzy, e to ono bdc dzieckiem Solidarnoci i PRL-u budowao w Polsce nowy ustrj? Jak sobie radzili ze zmianami o bezprecedensowym charakterze i skali? Czy ich dzieci dzi okrelane mianem pokolenia historycznej nadziei i szansy przejy po rodzicach zdolnoci adaptacyjne i gotowo do kontynuowania zmian? Raport nasz traktuje o modziey i stawia pytanie o potencja innowacyjny modego pokolenia. S jednak dwa powody, dla ktrych charakterystyki dotyczce modych powinny by poprzedzone charakterystykami pokolenia poprzedniego. Byo ono aktorem wielkiej zmiany i jego dokonania (wczesne1 W tym najbardziej znana i uznana koncepcja Karla Mannheima, zob. K. Mannheim, The problem of Generations [w:] Essays on the Sociology of Knowledge, Oxford University Press, New York 1938; [polskie tumaczenie:] K. Mannheim, Problem pokole, Colloquia Communia 1992-1993, nr 1-12, s. 57-68.
21
czaS na Modych
aspiracje i denia do lepszego ycia i lepiej urzdzonego spoeczestwa) dowodz historycznej roli pokole. Makro i mikrowiat, ktry tworzyli, tumaczy rodowd dzisiejszej modziey.
1.1. Pokolenie wielkiej zmianyPo 1989 roku pokolenie Solidarnoci nie byo traktowane jako nadzieja polskich przemian. Obcienie dziedzictwem PRL-u i ambiwalencje polityczne, ujawniajce si w pierwszym okresie transformacji systemowej sprawiay, e czynnikw dynamizujcych zmiany szukano w ludziach modych. Po nich spodziewano si przyspieszenia przemian i skierowania transformacji na bardziej zdecydowane tory. Jednak badania wczesnej modziey nie pokazyway jakiej radykalnej pokoleniowej zmiany i nie ujawniay szczeglnego dynamizmu modych. Mniej wicej do poowy lat dziewidziesitych charakterystyki nowego modego pokolenia w niewielkim stopniu odbiegay od charakterystyk modziey z koca lat osiemdziesitych. Realizowane wwczas badania niezmiennie podkrelay sta orientacj modziey na sprawdzone wartoci i wzory yciowe: stabilizacj, szczcie rodzinne, przyja, satysfakcjonujc prac, introwertyczne skierowane na siebie Ja2. Druga poowa lat dziewidziesitych przyniosa zmian, a badania rejestroway ju inne, nowe elementy charakterystyk modziey. Pojawiy si niespotykane dotd na tak skal wysokie aspiracje edukacyjne i statusowe, upodobanie do przyjemnego, wygodnego ycia, pragmatyzm yciowy, silna orientacja na sukces, ambiwalencje dotyczce posiadania dzieci i rodziny. Co ciekawe, reprezentanci pokolenia Solidarnoci wykazywali w tym samym czasie tylko nieznaczne rnice w stosunku do modziey. Byli rwnie jak modzi ambitni, aktywnie nastawieni do przyszoci, ufni we wasne moliwoci, popierali demokracj i rozwizania rynkowe3. W ich orientacjach yciowych elementy wiadczce o zwizkach z PRL-em naleay do rzadkich i sabo obecnych. Nie sprawi tego nowy ustrj. Pokolenie to wykazywao sabe identyfikacje z realnym socjalizmem jeszcze w czasach PRL-u, a przyczynia si do tego socjalizacja pokolenia, ktrej znaczce momenty przypaday na okres politycznej odwily systemu. Najpierw by to liberalizm epoki gierkowskiej, a nastpnie wydarzenia rewolucji Solidarnociowej 4. Obydwa czynniki znaczco cho w nieporwnywalnym stopniu poszerzyy sfer wolnoci i wygeneroway pul aspiracji daleko wykraczajcych poza ramy systemowe. Rok 1989 zasta wic Polakw w duej mierze gotowych do ycia w nowym systemie. Pierwsze lata transformacji jedynie uwolniy i utrwaliy to, co zostao wczeniej uksztatowane. Przede wszystkim bya to potrzeba sukcesu, bardzo wyranie zarysowana ju w czasach PRL-u, lecz skutecznie blokowana przez dawny system. W realiach postkomunistycznej Polski odezwaa si ona ze zdwojon si. rednie pokolenie skupio si na odrabianiu zalegoci w przebiegu kariery zawodowej, w podnoszeniu swojego statusu materialnego, w uzupenianiu wyksztacenia, na celebrowaniu2 3 4 H. wida-Ziemba, Wartoci egzystencjalne modziey lat dziewidziesitych, ISNS UW Warszawa 1995. K. Szafraniec, Zmiana spoeczna przez brak konfliktu pokole, Przegld Socjologiczny 2001, nr 1. Drogi yciowe i losy rocznika 57 ledzone s od 1972 roku przez toruskich socjologw. Zbiorowo w punkcie wyjcia bada liczya blisko 6 tys. osb. W 1998 roku do bada (obejmujcych ju tylko niecae 1200 osb) wczono ich biologiczne dzieci.
22
czaS na Modych
nowego stylu ycia. Polacy, namawiani do konsumpcji w cigu dwch dekad przemian ustrojowych, osignli poziom ycia nieporwnywalny do okresu z pocztku przemian i pokochali styl ycia bazujcy na mie. Bez obawy popenienia duego bdu mona powiedzie, e akceptacja nowego ustroju bya nie tyle konsekwencj biografii politycznej pokolenia, co repertuaru wczeniej uksztatowanych wartoci i de, dla realizacji ktrych nowy ustrj stanowi naturalny kontekst. W ich centrum byo udane ycie rodzinne i przyszo dzieci, satysfakcjonujca praca oraz materialny dobrobyt. Te wartoci okazay si wystarczajce, by wyzwoli zasoby energii angaujce w spoeczne i ustrojowe zmiany. Dziki zapasom innowacyjnoci trzydziesto-, a nastpnie czterdziestolatkw i dziki ich zdolnociom adaptacyjnym mogy, dokonywa si zasadnicze przeksztacenia systemowe, w tym zmiany spoecznej struktury. Ponad dziesiciokrotnie (z 1,3% do 11,8%) wzrosa wrd nich grupa przedsibiorcw. Nastpoway inne przeszeregowania midzysektorowe i statusowe, ktre objy blisko poow reprezentantw pokolenia. Bezrobocie w kocu lat dziewidziesitych nie byo wrd czterdziestolatkw due, a ci, ktrzy pracowali, byli stosunkowo spokojni o swoj przyszo. By to zarwno efekt nie najgorszej jeszcze wwczas koniunktury, jak i efekt pokolenia odrabiajcego zalegoci statusowe i zdeterminowanego utrzymaniem osignitej pozycji spoeczno-zawodowej. Rwnie spoeczne i mentalne charakterystyki redniolatkw dowodziy ich cakiem niezego przygotowania do funkcjonowania w nowej rzeczywistoci ustrojowej. Pod koniec pierwszej dekady przemian, wikszo z nich miaa pozytywny stosunek do zmian systemowych (rys. 1.1). Cho nie nosi on znamion entuzjazmu, mona go nazwa znaczco odpowiedzialnym za powodzenie reform w pierwszym okresie transformacji systemowej.Rys. 1.1. Nastawienie do systemu spoecznego w 1988 i 1998 roku5 rocznik 57Pozytywne 1988 1998 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Ambiwalentne Negatywne Obojtne
rdo: Badania wrd reprezentantw rocznika 1957: badanie w 1988 r. N = 4861, badanie w 1998 r. N = 1197
Okres ten reprezentujcy now spoeczn, polityczn i gospodarcz rzeczywisto mia prawo generowa problemy adaptacyjne dla tych, dla ktrych nie by to wiat zastany. I generowa, niemniej wczesne rednie pokolenie radzio sobie z nimi stosunkowo dobrze, chocia tacy, ktrzy czuli si w nowych realiach jak przysowiowa ryba w wodzie, byli w mniejszoci (25%). Ludzie ktrzy, mimo trudnoci, z determinacj zamierzali realizowa wasne aspiracje i plany stanowili wikszo (ponad 60%). Poczucie przegranej miao niecae 15%. Optymizm i wiar we wasne5 Zmienna ta jest wypadkow odpowiedzi na wiele pyta (zamknitych i otwartych) sondujcych stosunek do wadzy, instytucji, zasad systemowych i regu ycia spoecznego, zadawanych w badaniach z 1988 roku (kiedy respondenci byli trzydziestolatkami) i w badaniu z 1998 roku (kiedy byli o dziesi lat starsi). W porwnaniach uwzgldniono dane odnoszce si do osb poddanych dwukrotnemu badaniu.
23
czaS na Modych
moliwoci deklarowao 70% redniolatkw, pesymizm zaledwie 14%. Ponad 80% miao poczucie udanego i wartociowego ycia. Prawie wszyscy (85%) formuowali dalekosine plany, zwizane z podnoszeniem poziomu ycia rodziny (28%), inwestowaniem w przyszo, zwaszcza w wyksztacenie dzieci (26%) czy we wasn karier zawodow (23%). Czasami do planw tych doczay si niespenione yciowe pasje, przede wszystkim podre. Orientacja konsumpcyjna, wyrana jeszcze w okresie PRL-u, w kocu lat dziewidziesitych zyskaa rang niekwestionowanej wartoci, stajc si podstawowym motywem aktywnoci yciowej redniego pokolenia pokolenia, ktre przypomnijmy wyznaczao kierunek transformacji i nadawao ton zachodzcym zmianom.
1.2. Nowe pokolenie i relacje pokoleniowe w okresie wielkiej zmianyPod koniec lat dziewidziesitych zaczli dawa o sobie zna przedstawiciele nowej generacji ludzie modzi, uksztatowani przez nowy ustrj. Publicyci rywalizujcy o coraz to barwniejsze opisy modziey, z oywieniem szukali w niej cech pozwalajcych przyklei jej etykiet pokolenia przeomu i nadziei. Badania socjologiczne wykazyway jednak zdumiewajce podobiestwo orientacji yciowych i postaw dorosych i modziey6. To co wyranie odrniao modych, to poczucie naturalnego oswojenia z transformacyjn rzeczywistoci, wiksza ekspansywno yciowa, silniejszy pragmatyzm i bardziej konsumpcyjne nastawienie do ycia. To, co czyo obydwa pokolenia, to powszechna niemal akceptacja wartoci sukcesu i podobne przekonania co do najbardziej optymalnych warunkw, w ktrych moe si ona urzeczywistnia i w jednym i w drugim pokoleniu dominowali zwolennicy gospodarki rynkowej i gwarantujcej wolno demokracji. Rnice dotyczyy stopnia zgody, ktry dyktoway odmiennoci statusu, przede wszystkim za rnice w poziomie wyksztacenia. Jakkolwiek niemal wszyscy chcieli osign sukces (w sensie statusowym, materialnym, w zakresie konsumpcji), to obiektywnie rzecz biorc najwiksze szanse na urzeczywistnienie swoich aspiracji i de miay osoby z wysokim statusem lub pochodzce z rodzin o wysokim statusie. Tam wanie dochodzio do ewidentnego wzmacniania si rnych, znaczcych w osiganiu sukcesu, czynnikw zarwno obiektywnych, jak i subiektywnych, wrd ktrych najbardziej znaczce byy warunki materialne oraz zgromadzony w rodzinie kapita intelektualny i kulturowy. Bez koniecznoci przytaczania wielu szczegowych danych mona powiedzie, e im wyszy status spoeczny, tym bardziej pozytywny stosunek do zmian systemowych, tym lepsze samopoczucie w systemie, wiksza wiara we wasne moliwoci, lepsza sytuacja materialna i lepsze warunki ycia, wiksza dojrzao polityczna, mielsze plany wobec wasnych dzieci i wiksze z myl o nich inwestycje. W wyniku procesw dywersyfikacyjnych, dziaajcych w pierwszej dekadzie transformacji systemu, doszo do uksztatowania si trzech zasadniczych segmentw spoecznych, spord ktrych kady reprezentowa odmienny typ rodowiska socjalizacyjnego i w ktrych panoway odmienne warunki dla rozwoju i funkcjonowania modziey (rys. 1.2).6 Co byo widoczne nie tyle w obrbie jednostek rodzinnych, ile statystycznych agregatw.
24
czaS na Modych
Rys. 1.2. Dynamika relacji pokoleniowych w warunkach spoecznej zmianyZmiana spoeczna
A
B
C C
O czasu
B
A
rdo: Opracowanie na podstawie bada wasnych.
W pierwszym (A) znalazy si rodziny tworzone przez osoby o wysokich statusach i wysokich aspiracjach yciowych (rodziny inteligenckie, wyszych rang pracownikw umysowych), nie tylko akceptujce kierunek zmian dokonujcych si w kraju, lecz rwnie dysponujce osobistym kapitaem (intelektualnym, mentalnym, materialnym), umoliwiajcym realizacj wasnych wysokich aspiracji yciowych i zamierze. Pole rodkowe (B) wypeniali ci, ktrzy mieli nieco niszy redni status (urzdnicy, pracownicy techniczno-biurowi, wiadczcy wykwalifikowane usugi, bogatsi rolnicy). Zmiany systemowe akceptowali w nieco mniejszym stopniu, a ich identyfikacje polityczne miay wyranie hybrydalny charakter. Aspiracje yciowe byy niewiele nisze, lecz w odrnieniu od grup reprezentujcych pierwsze pole nie dysponowali oni takim kapitaem, ktry pozwoliby osiga stawiane sobie yciowe cele bez wikszych napi. Pole trzecie (C) gromadzio osoby o najniszym statusie (rolnicy, robotnicy, rencici, osoby bezrobotne). Ich aspiracje byy zdecydowanie najnisze, zwizane gwnie z oczekiwaniem bezpieczestwa socjalnego lecz rwnie nadziejami na popraw standardu ycia. Jako jedyni nie akceptowali zachodzcych w Polsce przemian, zdradzajc wyran tsknot za minionym, socjalistycznym porzdkiem spoecznym lub swoicie polskim upodobaniem demokracji (jako adu gwarantujcego dobrobyt i bezpieczestwo socjalne). Nie dysponowali te adnym kapitaem, ktry mgby przeksztaci ich aspiracje w skuteczne dziaanie.25
czaS na Modych
Kade z tych pl tworzyo odmienne spoeczno-kulturowe wiaty, rzutujce na odmienne warunki i moliwoci rozwojowe modego pokolenia. Modzie funkcjonujca w pierwszym polu (A) zdradzaa bardzo wysokie i niekonwencjonalne aspiracje yciowe. Planowaa i realizowaa dugie strategie edukacyjne, uwzgldniajce ukoczenie studiw wyszych. Ich antycypacyjnie (innowacyjnie) nastawieni rodzice, z wysokim statusem spoecznym, wspierali swe dzieci caym kapitaem, jakim dysponowali (intelektualnym, spoecznym, materialnym, mentalnym), uywajc do tego rwnie antycypacyjnych procedur. Fundowali w ten sposb swym dzieciom niezwyky skok do przodu w stosunku do rwienikw i w stosunku do siebie (na rysunku linia AA). W polu rodkowym (B) modzieowe aspiracje byy rwnie wysokie (lub niewiele nisze), ale bardziej konwencjonalne. Modzie stamtd planowaa zazwyczaj dusze strategie edukacyjne, obejmujce studia wysze, faktycznie jednak realizowaa krtsze lub prostsze warianty wyksztacenia (szkoa rednia, pomaturalna, studia I stopnia, uczelnia z atwiejszym dostpem). Otwarci na zmiany rodzice (pracownicy umysowi ze statusem redniego wyksztacenia) zaszczepiali swym dzieciom yciowe ambicje, lecz nie dysponowali kapitaem, ktry dokonaby skutecznego przeoenia ich oczekiwa i ambicji na powodzenie yciowe dzieci. Ich inwestycje, gwnie o wychowawczym charakterze, podtrzymyway w dzieciach optymizm i wiar we wasne moliwoci, nie gwarantoway jednak skutecznej adaptacji do nowej rzeczywistoci i osabiay szanse powodzenia w wiecie sukcesu. Oznaczao to moliwo awansu (w stosunku do rodzicw, ale i niektrych rwienikw), cho znaczco mniejsz ni w grupie pierwszej. Modzie z trzeciego pola (C) miaa najnisze aspiracje, nie na tyle jednak niskie, by nie ujawniay one chci awansu i ukrytych moliwoci tej grupy. Nie planuje si tu generalnie dugich strategii edukacyjnych (w czym mog mie swj udzia procesy autoselekcji i autostygmatyzacji), niemniej marzenia o dobrobycie s wyrane. Rodzice (pracownicy o niskich kwalifikacjach lub bezrobotni), z trudem odnajdywali si w nowych realiach, stajc si ich ofiar. Fundowali wic dzieciom gwnie resentymenty i roszczeniowe nastawienie wobec ycia. Nie dysponowali te adnym kapitaem (materialnym, mentalnym), ktry pomgby w awansie ich dzieciom. Bierni i pesymistycznie nastawieni do ycia skutecznie przenosili te cechy na wasne dzieci. Procesy te, podkrelajce jedynie gwne trendy, zapowiaday z jednej strony rosncy dystans midzy pokoleniami, z drugiej za pogbiajce si zrnicowania w pokoleniu modziey. Rnice szans i moliwoci potgowa kontekst gbokiej systemowej zmiany, ktra dostarczaa nowych impulsw i generowaa nowe wyzwania. Rne grupy spoeczne i rne pokolenia wykazyway si rn gotowoci do ich podjcia. Wygrani byli ci, ktrzy mogli je podj, a podj mogli je ci, ktrzy mieli atuty, czyli rodzinne kapitay. Ci, ktrzy takimi kapitaami nie dysponowali, przegrywali. Pierwsi pomnaali swoje zasoby rozwojowe, ci drudzy w wikszoci nimi nie dysponowali. W konsekwencji grupy modziey z obszaru A-A staway si lokomotyw zmian i znakomicie sobie radziy z nowymi wyzwaniami coraz mielej formuujc nowe potrzeby, aspiracje, denia yciowe, grupy z obszaru drugiego (B-B) dziaay jako ukad wspomagajcy, za ci z obszaru trzeciego (C-C), ktrzy nie mogli czu si beneficjentami zmian, zaczli peni rol ukadu hamulcowego. Na pocztku lat dziewidziesitych wydawao si, e procesy transformacji systemowej otworzyy nowe szerokie moliwoci awansu spoecznego. W kocu lat26
czaS na Modych
dziewidziesitych wiele wskazywao na to, e te same procesy wytworzyy nowe podziay spoeczne, z siln tendencj do ich petryfikacji poprzez mechanizmy reprodukcji pokoleniowej. Pojawia si tu zasadnicze pytanie o rol systemu edukacji, jako czynnika dywersyfikujcego losy yciowe modego pokolenia. Czy determinizm socjalizacji pierwotnej nie by pozorny, z uwagi na nierozstrzygnity los modziey. Faza stabilizacji yciowej bya dopiero przed nimi i nie mona byo jeszcze wyrokowa o roli szkoy. Dzi wiemy, e system edukacji jakkolwiek umoliwi modym Polakom bezprecedensowy dostp do wyksztacenia i doprowadzi do bardzo duego nasycenia absolwentami szk rednich i wyszych, nie przeama znaczco determinizmu rodowiskowego. Modzie o korzystniejszych warunkach startowych wygrywaa w dostpie do lepszych szk i lepszych pozycji spoecznych. Modzie o mniej korzystnych charakterystykach spoecznych miaa mniejsze szanse na dobr edukacj. Niemniej zestawienie najprostszych statystyk czy to liczby studentw czy wskanikw skolaryzacji jest bardzo wymowne: w pierwszym roku transformacji (1990/91) studiowao 330,8 tys. modziey, a wskanik solaryzacji brutto wynosi 12,9%, w roku 2000/2001 liczba studentw wynosia 1584,8 tys., za wskanik skolaryzacji 40,7% (netto 30,6%). Dzi studiuje 1930 tys. modziey, a wskanik skolaryzacji osign poziom 53,7% (netto 41,2%). Liczby te pokazuj, e mimo dziaajcych procesw selekcji, autoselekcji i segmentacji struktura wyksztacenia w pokoleniu modziey jest nieporwnywalna ze struktur wyksztacenia w pokoleniu rodzicw. W porwnaniu z osobami w wieku 55-64 lata udzia osb z wyszym wyksztaceniem wrd modych wzrs a o 35 punktw procentowych7. Oznacza to nie tylko masowy awans edukacyjny modego pokolenia. Przede wszystkim jest to nowej jakoci kapita intelektualny, jakim niezalenie od sabych stron odebranej edukacji dysponuj modzi. Dystansuje to moliwoci adaptacyjne przedstawicieli obu generacji do nowych wyzwa, jakie pojawiy si po roku 2000, zwaszcza w zwizku z nasilajcymi si procesami globalizacyjnymi i nasz obecnoci w UE. Luka pokoleniowa zaczyna si powiksza rwnie na skutek rnic w cyklu ycia. Starsze solidarnociowe pokolenie z wiekiem staje si coraz bardziej pasywne i zmczone8 i coraz czciej przyjmuje strategi schronu. Jego reprezentanci czciej myl o dobrej emeryturze i zasuonym wypoczynku, anieli o wycigu, rywalizacji i podejmowaniu kolejnych wyzwa. Modzi przeciwnie: dopiero wchodz w samodzielne ycie, maj przed sob rozlege plany, a ich strategie yciowe czciej przypominaj pole walki, wiadomie lub niewiadomie angaujce w spoeczne zmiany. Czynnikiem o zasadniczym znaczeniu rnicujcym jest odmienno dowiadcze pokoleniowych. Tosamo i horyzont dziaania redniolatkw okrela przeszo, po czci naznaczona dowiadczeniem PRL-u, po czci dowiadczeniem Solidarnoci i stanu wojennego. Jakkolwiek te pierwsze dziaay dugo i systematycznie (cho wybirczo), te drugie byy wydarzeniami przeomowymi, na miar przeycia pokoleniowego, czego niezwykle wanego, co miao charakter zbiorowej inicjacji moralnej, czego nie mona wymaza z pamici i przez pryzmat czego odbierane s pniejsze spoeczne zdarzenia. Jak zauwaa Jan Garewicz, przeycie pokoleniowe czy ludzi nawet wtedy, gdy podczas samego zdarzenia znajdowali si po7 8
Spoeczestwo w drodze do wiedzy. Raport o stanie edukacji, IBE, Warszawa 2010, s. 11. P. Sztompka, Trauma wielkiej zmiany: spoeczne koszty transformacji, ISP PAN, Warszawa 2000.
27
czaS na Modych
rnych stronach barykady, buduje midzy nimi swoiste braterstwo broni, nie wykluczajc trwaej wrogoci9. Jednoczenie przeycie pokoleniowe zawiera w sobie grob skostnienia. Jej zewntrznym wyrazem jest mentalno kombatancka uniemoliwiajca patrzenie na wasne dowiadczenie z dystansu i uniemoliwiajca rozumienie nastpnych pokole10. Najostrzej mentalno tego rodzaju ujawnia si wrd elit politycznych, dla ktrych etos walki i odniesienia do przeszoci stanowi cigle wyrany element funkcjonowania. Konsekwencj wyej wymienionych procesw i zjawisk byo pojawienie si po latach przepaci komunikacyjnej najpierw midzy wadz a spoeczestwem, a nastpnie w obrbie elit wadzy. Mode pokolenie, ktre ma wiele problemw tu i teraz i wasn przyszo jako wyzwanie, naturalnie ciy ku tym politycznym reprezentacjom, ktre nie s owadnite efektem kombatanctwa i nie zdradzaj skostnienia w sposobie rozumienia wiata czy zdolnociach porozumienia.
1.3. Nowe generacje i nowe wyzwaniaModzi dorastajcy po 1989 roku, zwaszcza urodzeni po tej dacie, to inna modzie. I jedni i drudzy stanowi now dzi dopiero w peni uzewntrzniajc si pokoleniow jako. Zadecydoway o tym wyjtkowe historyczne okolicznoci, zwizane z socjalizacj pokoleniow, przypadajc na okres transformacji systemowej i otwierania si Polski na wpywy Zachodu. Jeszcze wiksze znaczenie mia fakt nakadania si zmian na siebie oraz ich bardzo gwatowny charakter, czsto noszcy znamiona eksplozji demograficznej, owiatowej, kulturowej, cywilizacyjnej. Wszystkie one wytworzyy sytuacj wyjtkow, w niczym nie przypominajc wiata, w ktrym dorastao starsze pokolenie. Rzeczywisto transformacyjna, mniej lub bardziej traumatycznie dowiadczana przez reprezentantw starszego pokolenia, dla modych bya ich naturalnym wiatem, w ktrym poruszali si dalece pewniej i swobodniej ni ich rodzice. Jako naturalne odbierali nowe wartoci i normy, wrd ktrych wolno, pragmatyzm i sukces byy najbardziej wyraziste. Dostarczay one nowych kodw motywacyjnych i nowych wzorcw zachowa, osabiajcych si oddziaywania tradycyjnych przekazw, co sytuowao mylenie modych w zupenie innym wiecie11. Wraz z transformacj systemow Polska otworzya si na zjawiska i trendy zachodzce we wspczesnym wiecie. Procesy i zjawiska, jakie nim zawadny zamykaj si w dwch sowach-kluczach: globalizacja i ponowoczesno. Ponowoczesno, nazywana te pn (Giddens12), drug/inn (Beck13) czy pynn (Bauman14) nowoczesnoci, jest umown nazw przyjt dla okrelenia rozwinitego9 10 11 12 13 14 J. Garewicz, Pokolenie jako kategoria socjofilozoficzna, Studia Socjologiczne 1938, nr 3, s. 78. Ibidem, s. 79. Ilustracj tom redagowany przez M. Piaseckiego, Modzi koca wieku, W.A.B, Warszawa 1999. A. Giddens, Nowoczesno i tosamo. Ja i spoeczestwo w epoce pnej nowoczesnoci, PWN, Warszawa 2002. U. Beck, Spoeczestwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesnoci, Scholar, Warszawa 2002. Z. Bauman, Pynna nowoczesno, Wydawnictwo Literackie, Krakw 2004.
28
czaS na Modych
spoeczestwa drugiej poowy XX wieku, ktremu nadaje si rne nazwy: spoeczestwa informacyjnego, sieciowego, technokratycznego, spoeczestwa ryzyka. Dzi nie spekuluje si, czy to spoeczestwo nadejdzie, lecz rozwaa si w jakim kierunku ewoluuje. To bowiem, e istnieje i okrela ramy naszego ycia indywidualnego i zbiorowego, stao si ju faktem. Jest to spoeczestwo najbardziej w historii nasycone technik i od niej zalene. Jest to rwnie spoeczestwo o niebywaym stopniu komplikacji ycia, o bezprecedensowym tempie zmian, pene wewntrznych sprzecznoci. Socjologowie akcentuj w nim takie cechy jak pynno, refleksyjno, ryzyko, chcc podkreli, e wiat, w ktrym yjemy, przesta by ustrukturowany, przewidywalny, stay. Nie ma w nim bo by nie moe adnych pewnych rozwiza, adnych staych punktw odniesienia, gotowych wzorw, oczywistych prawd i autorytetw. ycie w ponowoczesnoci stao si jak rozpdzony moloch chodzi nie tylko o to, e zmiany bezustannie zachodz, lecz, e wykraczaj poza wszelkie oczekiwania czowieka i wymykaj si spod kontroli. Jako taka ponowoczesno okrela specyfik pnego kapitalizmu i kultury odrywajcej si od gotowych wzorcw i praktyk, ktre sprawiaj, e ycie spoeczne podlega coraz wikszej indywidualizacji i detradycjonalizacji15. Kruszenie si tradycyjnych instytucji i autorytetw, pynno i nieprzejrzysto otoczenia sprawiaj, e wiat staje si mao przewidywalny staje si wiatem do zrobienia, z podstawowym w nim zadaniem tworzenia innych, adekwatnych do nowych sytuacji i wyzwa, strategii i wzorw ycia. W zadaniu tym tradycyjne rozwizania i tradycyjne autorytety niekoniecznie si sprawdzaj. Jednoczenie nieuchronno tych procesw sprawia, e nie istnieje moliwo nieuczestniczenia w przemianach, ktre niesie nowoczesno16. Okolicznoci te wydaj si niewinne tylko z pozoru. Stawiaj one w trudnej sytuacji zarwno instytucje, ktre musz odnale si wobec nowych wyzwa, jak i ludzi. Funkcjonowanie w takim otoczeniu wymaga opanowania wielu specyficznych umiejtnoci, spord ktrych wymg otwartoci i refleksyjnoci oraz aktywnego dziaania w yciu codziennym (gdzie Ja staje si centrum planistycznym wasnej biografii) nale do podstawowych. W wiecie, ktry mknie do przodu i nie ma sternikw, a przyszo jest niepewna, najbardziej logiczna wydaje si strategia zrb-to-sam. Bo inni nie wiedz jak, nie maj czym lub nie potrafi. Jakkolwiek daje ona moliwo samodzielnego decydowania o wasnym yciu, obarcza te duym poczuciem odpowiedzialnoci za wasny los. Jako konsekwencja tych procesw pojawia si efekt psycho-fali psychicznego odreagowywania na napicia i niedomagania otaczajcego wiata, wobec ktrych jednostka pozostaje sama. W bardziej metaforycznym ujciu efekt psycho-fali wyraa dramat etycznego osamotnienia modego czowieka, kiedy bezporednie i niedojrzae dowiadczanie spoecznych napi i kryzysw zamienia si w dyspozycje psychiczne: w poczucie osobistego niespenienia, w lki, depresje, neurozy. Tendencja jest wiatowa, lecz polskich odniesie nie brakuje. Modzi nie tylko maj problemy z wchodzeniem w doroso, lecz i ich dojrzewanie psychiczne jest coraz trudniejsze. I chocia zanadto si nie uskaraj, wielu z nich nie radzi sobie z nadmiernymi wymaganiami spoeczestwa, z kulturow presj na osiganie sukcesu,15 16 A. Giddens, Ramy pnej nowoczesnoci [w:] Wspczesne teorie socjologiczne, A. Jasiska-Kania i in. (red.), Scholar, Warszawa 2006. A. Giddens, op. cit.
29
czaS na Modych
z nieczytelnoci spoecznych norm, brakiem zainteresowania ze strony dorosych, osabieniem wizi rodzinnych czy balastem problemw wasnych rodzicw. Nowoczesny kapitalizm wnis do transformujcej si Polski ideologi i kultur konsumpcjonizmu, ktre lansuj moraln powinno ycia dostatniego i przyjemnego17. Ekspansji konsumpcjonizmu w naszym kraju nie towarzyszy jednak rwnie ekspansywny rozwj kapitau bylimy spoeczestwem biednym, z wieloma odziedziczonymi po dawnym systemie niedoborami i problemami, z silnymi tendencjami do reprodukcji nierwnowagi w sferze makroekonomicznej. Polskie spoeczestwo, wchodzce z opnieniem w faz postindustrialnego kapitalizmu, w przyspieszonym tempie dostosowao si do nowego stylu ycia. Dla modego pokolenia by to proces naturalnego wrastania w wiat konsumpcji, ktry by dla niego wiatem zastanym, obowizujcym i normalnym nie majcym alternatywy. Badania ujawniaj, e polsk modzie kulturowa oferta konsumpcjonizmu (ycia barwnego, dostatniego i przyjemnego) skutecznie uwioda ju w latach dziewidziesitych. Cho jej wyobraenia o udanym yciu s dalece bardziej konwencjonalne ni zachodniej modziey, denie do tego, by ycie byo barwne i ciekawe, stanowi jeden z mocniejszych rysw portretu pokolenia. Inna znaczca okoliczno okrelajca warunki, w jakich dorastay (i dorastaj) nowe generacje modziey, wie si z procesami demograficznymi. Cay okres transformacji systemowej upyn pod znakiem eksplozji demograficznej, ktra najpierw postawia na nogi system edukacji, a nastpnie rynek pracy. Dla kraju, ktry z trudem dopina wiele nabrzmiaych problemw, presja demograficzna stwarzaa nowe problemy. Bo cho wye demograficzne byy od czasw powojennych staym elementem polskiego pejzau spoecznego, inaczej radzi sobie z nimi realny socjalizm, a innymi moliwociami dysponuje gospodarka rynkowa. Najwiksze wyzwanie dotyczyo pytania o to jak zagospodarowa liczne roczniki dorastajcej modziey? Nieprzyjazny dla modych rynek pracy i prawdopodobiestwo graniczce z pewnoci, e liczy si bdzie wysoko wykwalifikowana sia robocza spowodoway, e najbardziej racjonaln strategi w odczuciu modziey byo jak najdusze pozostawanie w systemie edukacji i opnianie wchodzenia na rynek pracy. Decyzje te miay istotne konsekwencje dla innych fenomenw: oferty ksztacenia na uczelniach wyszych, nieprzygotowanych do przyjcia tak licznych rocznikw modziey, zaburzonego cyklu ycia oraz procesw spoecznego i obywatelskiego dojrzewania modziey. W prawno-instytucjonalnym prowizorium, przy braku niezbdnych nakadw, uczelnie staway si czsto przechowalniami i poczekalniami dla modziey, a problemy z wejciem na rynek pracy opniay moment osignicia stabilizacji yciowej (opuszczenia domu rodzinnego i zaoenia wasnej rodziny). O odmiennoci modych generacji decydoway nie tylko procesy i zmiany zachodzce na poziomie makrostruktury. Nie do przecenienia byy te, ktre zachodziy w obrbie rodziny. W sposobie jej funkcjonowania odbijay si skutki gbokich przetasowa stratyfikacyjnych, jakie dokonyway si na du skal w pokoleniu rodzicw. Odrabianie zalegoci zwizanych z karier zawodow i edukacj, starania o odpowiedni standard ycia (lub walka o przetrwanie) miay daleko idce konsekwencje dla mikrostruktury i atmosfery ycia rodzinnego, w tym dla treci i stylu wychowania w rodzinie. Dzieci obserwoway aktywno rodzicw skoncentrowan17 D. Bell, Kulturowe sprzecznoci kapitalizmu, PWN, Warszawa 1988.
30
czaS na Modych
na pomnaaniu dbr, karierze zawodowej, zarabianiu pienidzy. Dla rodzicw posiadanie rzeczy stao si symbolem nowego statusu i, poza osobist satysfakcj, byo miar zdolnoci funkcjonowania w nowym wiecie miar wasnej wartoci. Chodzio te o to, by dawa przykad dzieciom, a koncentracja na materialnych wartociach nie moga uj uwadze modziey. Z ca pewnoci jej socjalizacja do wiata konsumpcji miaa swe pierwotne rdo w rodzinie. Jakkolwiek orientacja na mie miaa w pokoleniu rodzicw inne ni wspczenie dla modych uzasadnienie (miaa potwierdza status i wynagradza lata wyrzecze i niedoborw), dla dzieci tworzya najbliszy wiat zastany, wobec ktrego wpyw kultury masowej by ju tylko wtrny. Podobnie jest z rodowodem innej sztandarowej wartoci wspczesnej modziey. Idea wolnoci, swobody i wolnego wyboru bya wanym elementem filozofii wychowania, wyznawanej przez rednie pokolenie jeszcze w czasach, gdy byli bardzo modymi rodzicami18. W rodzinach, zwaszcza inteligenckich, miao miejsce wysokie wartociowanie autokreacji i indywidualizmu. Atmosfer wychowawcz wikszoci rodzin wypenia pajdocentryzm dzieci byy dobrem najwikszym i dzieci wiedziay, e s dobrem najwikszym. Ich potrzeby byy priorytetowe i one same przypisyway sobie prawo do ich zaspokajania w pierwszej kolejnoci. Gdy dzi mwimy, e modzi s zbyt wymagajcy i zbyt niecierpliwi, nie mona pomin i tych okolicznoci zwizanych z rodzinn socjalizacj. To tam modzi od najwczeniejszych lat byli utwierdzani w przekonaniu, e ich potrzeby s najwaniejsze. Kontekst konsumpcjonizmu stawia w sytuacji szczeglnie kopotliwej rodziny biedniejsze, ktre nie mogy zaspokoi potrzeb dzieci w stopniu porwnywalnym z rwienikami. Rodzio to okrelone wychowawcze problemy, budzio resentymenty, stwarzao grunt dla zachowa amicych spoeczne normy. Modzie nie majca normalnego dostpu do rzeczy, stanowicych emblematy statusu, prbowaa je zdobywa przemoc lub nielegaln drog. Koncentracja na pracy i aktywno zarobkowa rodzicw stay si zasadnicz przyczyn, dla ktrej powicali oni yciu rodzinnemu mniej czasu, oddajc cz pola we wadanie samej modziey. Obdarzeni zaufaniem i namawiani do samodzielnego poszukiwania inspiracji, modzi du cz czasu spdzali we wasnym gronie. Intensywny rozwj elektronicznych mediw i coraz atwiejszy dostp do sprztu komputerowego sprawiy, e ju w latach dziewidziesitych wiat ycia modziey zaczy wypenia (znaczco bardziej ni kiedykolwiek przedtem) indywidualnie dobierane treci i kompetencje z obszaru mao oswojonego przez dorosych wirtualnego wiata. Globalny nastolatek, w odniesieniu do tamtych czasw, to zdecydowanie za duo powiedziane, lecz socjalizacja pod wasnym nadzorem19 najzupeniej trafnie oddaje nowe konteksty dojrzewania modziey. Globalizacja przekazu kulturowego i eksplozja informatyczna w kolejnej dekadzie sprawiaj, e luka midzy rzeczywistoci, w jakiej swobodnie porusza si modzie (sie) a rzeczywistoci, w ktrej dominuje starsze pokolenie (real) staje si coraz wiksza. Real jest nieprzyjazny, niezrozumiay i nieautentyczny. Sie przeciwnie cho wirtualna, jest namacalna, autentyczna i swojska. Jest encyklopedi, miejscem schadzek i scen. Jest przestrzeni kreatywnoci modych i jest jej wasn agor. W sieci modzi18 19 K. Szafraniec i in., Modzi doroli paradoksy socjalizacji i rozwoju, IRWiR PAN, Warszawa 1990. F.H. Tenbruck, Jugend und Gesellschaft. Sociologische Perspectiven, Freiburg i.B., Rombach 1962.
31
czaS na Modych
poruszaj si pewniej, w niej rwnie buduj kanay komunikacji nieporwnywalne do istniejcych w realu. Pozwalaj one w dowolnym momencie dotrze do najbardziej odlegych zakamarkw wiata i najbardziej odlegych kultur. Zbliaj wzajemnie i niweluj rnice. Tempo zmian w tym obszarze powoduje, e we wspczesnej Polsce znaczca cz wielkomiejskiej modziey w syndrom globalnego nastolatka ju si wpisuje. Mona go spotka wszdzie w Warszawie, Poznaniu, Tokio czy Londynie, a rozpozna po tym, e sucha podobnej muzyki, podobnie si ubiera, odbiera podobne stacje telewizyjne, korzysta z tych samych programw komputerowych. Pokolenie wychowane w sieci zdradza cechy daleko idcego pragmatyzmu, wysokiej tolerancji i atwoci we wzajemnym komunikowaniu, chocia wykazuje sceptycyzm wobec idei wikszego zaangaowania i gbszego uczestnictwa nie ma zamiaru dokonywa rebelii czy zmienia wiata w imi jakkolwiek rozumianych alternatyw20. Wszystkie te okolicznoci stworzyy zupenie wyjtkowe warunki dla rozwoju modych generacji i jak naley si spodziewa zadecydoway o wyjtkowoci ich wewntrznych zasobw. Generacja inicjujca proces transformacji systemowej, z duym sukcesem podejmujca wyzwania nowego ustroju, dzi coraz mniej rozumie odmienno nowych czasw i problemy modych. Zarwno wielko narastajcej luki, jak i skala problemw do rozwizania, prowadz do do oczywistego wniosku, e nadszed czas na modych. Konieczne jest powane potraktowanie problemw modziey. Niezbdna jest rwnie wymiana pokoleniowa i oddanie pola modym. Procesy te ju si rozpoczy, nadal jednak nie obejmuj wielu sfer rzeczywistoci i nie przebijaj si do spoecznej wiadomoci Polakw. W kolejnych rozdziaach raportu bdziemy si przyglda rnym atrybutom i rnym problemom ludzi modych, szukajc cech, ktre mog decydowa o ich wyjtkowoci, pozwalajcej dostrzega w nich naturalnych sprzymierzecw przyspieszenia cywilizacyjnego kraju. Bdziemy te tropi sytuacje, ktre sprawiaj, e zasoby modoci nie s wykorzystywane, co staje si rdem nowych problemw i napi.
PodsumowanieCzas wielkiej transformacji (dekada lat 90. XX w.) z powodzeniem mg bazowa na zasobach spoecznych i potencjale innowacyjnym pokolenia Solidarnoci. Zasadnicze rda tych zasobw tkwiy w aspiracjach yciowych, rozbudzonych w okresach odwily politycznej systemu komunistycznego, a nastpnie drastycznie blokowanych. Ch odrobienia zalegoci w edukacji, poziomie ycia i karierze zawodowej oraz polityczne aspiracje do wolnoci dostarczyy silnej motywacji do angaowania si w proces przemian po 1989 roku. Pokolenie Solidarnoci, biorc na siebie ciar zasadniczych przemian ustrojowych, wykazao si znacznymi zdolnociami adaptacyjnymi i potencjaem innowacyjnym, wystarczajcym do ustanowienia nowego porzdku spoecznego i nowego ustroju. Kluczowe okazao si sprzgnicie okresu najwikszej aktywnoci yciowej pokolenia (oraz jego aspiracji i de) z moliwociami, jakie stwarzay procesy radykalnej przebudowy pastwa i gospodarki.20 Z. Melosik, Kultura popularna jako czynnik socjalizacji [w:] Z. Kwieciski, B. liwerski (red.), Pedagogika, PWN, Warszawa 2003, t. 2.
32
czaS na Modych
Pod koniec drugiej dekady przemian zasoby pokolenia Solidarnoci staj si coraz sabsze i niewystarczajce w kontekcie nowych problemw i wyzwa. Wynika to zarwno ze zmian w cyklu ycia (i powolnego wygaszania aktywnoci yciowej), jak i z dekapitalizacji posiadanych zasobw. Luka staje si szczeglnie widoczna w konfrontacji z modym pokoleniem, ktre po okresie inwestowania w edukacj zaczo napiera na rynek pracy i ujawnia swoje zasoby. Globalizacja przekazu kulturowego i eksplozja informatyczna w kolejnej dekadzie sprawiaj, e luka midzy rzeczywistoci, w jakiej swobodnie porusza si modzie (Sie) a rzeczywistoci, w ktrej dominuje starsze pokolenie (real) staje si jeszcze wiksza. Formuujemy tu tez o historycznej wyjtkowoci modych, bezcennej naszym zdaniem w dalszych projektach modernizacji kraju. Wynika ona z jednej strony z wyjtkowoci warunkw, w jakich dorastali (okres transformacji systemowej i otwarcia si Polski na wiat), z drugiej za ze szczeglnego charakteru rodzinnej socjalizacji. Kontekst demokracji, wolnego rynku, globalizacji, atmosfera wielkich nadziei zwizanych z wizj innej Polski, wreszcie wyjtkowi w swym historycznym dowiadczeniu i otwarci na zmiany rodzice spowodoway, e nowe mode pokolenie, w najbardziej chonnym rozwojowo okresie swojego ycia, doznawao wyjtkowej stymulacji. Decydowaa o tym nie tylko skala i rodzaj zmian, lecz rwnie ich tempo i sia. W wielu przypadkach miay one charakter porwnywalny do eksplozji wyjtkowego spitrzenia zjawisk o rnym stopniu i charakterze. Najpierw eksplodowa sam system, zaraz potem bardzo gwatownie otworzylimy si na wiat i na inne kultury, dowiadczylimy demograficznej eksplozji i eksplozji szkolnictwa, otworzylimy si na rewolucj informatyczn, stalimy si czonkami Unii Europejskiej, a na koniec, zupenie niespodziewanie, zaczlimy dowiadcza globalnego kryzysu gospodarczego o niespotykanych wczeniej rozmiarach i charakterze. Tempo i skala zmian, prowadzce do wykorzeniania tradycyjnych instytucji i autorytetw, w poczeniu z niedoborami pastwa na dorobku sprawiy, e strategia zrb-to-sam staa si najbardziej czytelnym sygnaem wysyanym do modziey. Wycofywanie si pastwa z rnych form wsparcia, wycofywanie si instytucji edukacyjnych z roli przewodnika po wiecie i wycofywanie si rodzicw i nauczycieli z roli mentorw powikszyy sfer wolnoci, jaka pozostawaa do dyspozycji modych, ale te zrzuciy ciar odpowiedzialnoci za dokonywane wybory na barki modziey. Syndrom porzuconej generacji, zdanej na wasne rozstrzygnicia i wasne wybory, z jednej strony ksztatuje samodzielno i indywidualizm modziey, z drugiej jednak grozi decyzjami nie do koca przemylanymi i rozczarowaniami, frustracjami, prawdopodobnymi zwaszcza tam, gdzie gotowo do podjcia nowych wyzwa jest niewielka, a aspiracje due. Ekspansywne oddziaywanie ideologii konsumpcjonizmu, wspierane akceptacj wartoci sukcesu w pokoleniu rodzicw, spowodowao, e ju w pierwszej dekadzie przemian ustrojowych urokowi barwnego, dostatniego i pozbawionego wikszych trosk ycia ulega zdecydowana wikszo modziey. Niepewna przyszo i perspektywa korzystania z moliwoci, jakie oferuje spoeczestwo konsumpcyjne, staa si zasadniczym motywem wysokich aspiracji edukacyjnych modziey. Zostay one zagospodarowane przez pospiesznie zmieniajcy si system owiaty, a nastpnie przez wysze uczelnie, przy znaczcym finansowym wsparciu rodziny i jej kapitaw. Zrazu silny determinizm rodzinny rnicujcy szanse yciowe modziey33
czaS na Modych
zacz pod wpywem poszerzajcej si oferty edukacyjnej i mobilizacji finansowej rodzin sabn. Wskaniki skolaryzacji osigane w modym pokoleniu s ponad czterokrotnie wysze od tych, jakimi mog si wykaza rodzice. Wyksztacenie zdobyte i zdobywane przez modych niezalenie od wartoci posiadanego dyplomu stanowi potny kapita intelektualny (wyposaa w kompetencje pozwalajce lepiej rozumie wiat i twrczo wcza si w jego zmiany), emocjonalny (motywuje do dziaania, podnosi poczucie wasnej wartoci, omiela do bardziej odwanych decyzji i planw yciowych) oraz spoeczny (pozytywnie wpywa na jako wizi spoecznych, pobudza naturalne zainteresowanie ksztatem spoeczestwa i uruchamia obywatelskie zaangaowanie). Rodzaj stymulacji, jakiej podlegali modzi, pozwala sdzi, e maj oni wiele innych (osobowociowych) atutw mogcych stanowi wany potencja zmiany. Bez wtpienia nale do nich aspiracje do lepszego ycia i sprawnie funkcjonujcego spoeczestwa, wiara we wasne moliwoci i styl dziaania, w ktrym licz na siebie nie ogldajc si na innych. Jacy s naprawd, bdziemy prbowali odpowiedzie w kolejnych rozdziaach raportu, gdzie modziecze aspiracje i denia bdziemy konfrontowa z realiami ycia i problemami, na jakie napotykaj wchodzc w doroso.
34
2.
2. Jacy s modzi?
Sprawy w yciu wane, aspiracje, oczekiwania
2.1. Sprawy wane i preferencje yciowe 2.2. Autocharakterystyki i orientacje yciowe 2.3. Aspiracje edukacyjne, statusowei plany na najblisz przyszo 2.4. Wyobraenia i nastawienia wobec pracy 2.5. Sfera prywatnoci i intymnoci wyobraenia, oczekiwania, zmiany 2.6. Sfera publiczna nastawienia i oczekiwania Podsumowanie
2. Jacy s modzi?rozdzia drugi
Sprawy w yciu wane, aspiracje, oczekiwania
Przedmiotem opisu w raporcie s ludzie modzi. Z dotychczasowych analiz nie wyania si jednak jednoznaczna definicja modoci. Wrcz przeciwnie, mona odnie wraenie, e modo niejedno ma imi, a ludzie dziel si na modych, mniej modych i bardzo modych. W raportach dotyczcych modziey wydziela si zazwyczaj te kategorie poprzez okrelenie przedziaw wiekowych. Dawniej pokryway si one z fazami ycia czy rolami spoecznymi, np. dla modziey zarezerwowany by czas edukacji. Dzi, co oczywista, to kryterium przestao by wystarczajce i decyzje podejmowane na uytek tego typu publikacji wynikaj czsto z kategoryzacji, jakie stosuj orodki i instytucje gromadzce statystyczne dane. W konsekwencji w polu charakterystyk opatrywanych hasem modzie/modzi znajduj si osoby w wieku 15-24, a nastpnie 25-34 lata. Nasz punkt widzenia jest inny, bo jest zwizany z rocznikami modziey o okrelonej socjalizacyjnej przeszoci i okrelonym historycznie kontekstem dojrzewania. Interesuj nas modzi Polacy pocztkw XXI wieku reprezentanci pierwszej generacji, ktrej dorastanie intelektualne przypado wycznie na nowy ustrj, co stanowi w pewnym sensie ich wsplne przeycie pokoleniowe i odrnia od starszych. S tu zarwno ludzie bardzo modzi, ktrzy urodzili si w nowej Polsce (i dzi nie maj wicej ni 22 lata), jak i po prostu modzi ci, ktrzy w nowej Polsce tylko dorastali (dzi mogcy mie nawet 30-35 lat). Wynika z tego, e w krgu naszych zainteresowa pozostaj nie tylko osoby, ktre rni rodzaj dowiadczanej rzeczywistoci (innej w pierwszej dekadzie przemian i innej po roku 2000), lecz rwnie rodzaj dowiadcze yciowych wynikajcy z odmiennych faz ycia oraz profil psychologiczny. Kategoria pozostajca w krgu naszych zainteresowa to, z jednej strony, osoby dorastajce i niesamodzielne yciowo (rezerwujemy dla nich okrelenie modzie), z drugiej za modzi doroli, ktrzy znajduj si w fazie penej stabilizacji yciowej (chocia nie musz i bardzo czsto nie s ustabilizowani). Podzia ten jest podziaem bardzo umownym. Kryteria oddzielajce modych dorosych od modziey nie s jasne, a co gorsza jasne by nie mog. Zachodzce w spoeczestwach wspczesnych zjawiska pluralizacji i hybrydyzacji kategorii wiekowych sprawiaj, e bardzo trudno jest okreli moment, w ktrym przestajemy by modzie a stajemy si tzw. dorosymi (podobnie jak trudno okreli moment, kiedy z modych dorosych stajemy si dorosymi po prostu). W spoeczestwach wspczesnych dawne, przypisane fazom ycia charakterystyki spoeczne, psychologiczne i kulturowe, przestaj by adekwatne. Najpierw modo i doroso oderway si od kategorii wiekowych, potem od rl spoecznych i waciwych im stylw ycia, a na koniec od charakterystyk psychologicznych i rozwojowych. Tradycyjnie modo odnoszona bya do osb, ktre nie osigny jeszcze samodzielnoci yciowej. Kiedy, zwieczenie tej fazy ycia, wizao si z tak konkretnymi wydarzeniami i sytuacjami yciowymi jak podjcie pracy, zawarcie maestwa, zaoenie rodziny czy samodzielnego gospodarstwa domowego. Doroso bya rozpoznawalna po osigniciu penej stabilizacji yciowej, co zazwyczaj byo moliwe mniej wicej w wieku 20 lat. Przejcie z fazy modoci (oznaczajcej status37
Jacy S Modzi?
osoby zalenej, nie traktowanej powanie i nie mogcej decydowa o sobie) do dorosoci (oznaczajcej status penoprawnego czonka spoeczestwa, mogcego samodzielnie decydowa o wasnym yciu) ma bardzo due subiektywne znaczenie dla ludzi modych daje poczucie niezalenoci i autonomii. Pozwala by sob i realizowa wasn koncepcj ycia, bez ogldania si na opinie tych, od ktrych si byo zalenym. Wspczenie to przejcie nie jest ani oczywiste, ani proste. Dzi modzi ludzie pozostaj w rolach uczniw/ studentw do 25 roku ycia, eni si (wychodz za m) w granicach trzydziestki (lub nie pobieraj si wcale), a posiadanie dziecka, podobnie jak posiadanie samodzielnego mieszkania czy domu ma miejsce jeszcze pniej i coraz rzadziej. W duej mierze dlatego, e klucz do dorosoci (czyli autonomii) praca sta si dobrem deficytowym i niepewnym. Jak nietrudno zauway, w przypadku konkretnego pokolenia przejcie z jednej fazy ycia do drugiej jest mocno sprzgnite z moliwociami (kondycj) systemu spoecznego, w ktrym dorasta modzie. Gdy moliwoci te s niewielkie lub ograniczone (w zakresie poday miejsc pracy, mieszka, satysfakcjonujcych dochodw), pojawia si zagroenie opnionego wchodzenia w doroso zjawiska, ktre le znosz i doroli, i modzie. Konflikt, majcy znamiona prywatnego konfliktu pokole, nabiera w takiej sytuacji cech konfliktu strukturalno-pokoleniowego, gdzie stronami nie s doroli i modzie, lecz modzi (z ich niespenionymi aspiracjami) i system spoeczny. W przeszoci konflikty takie daway pocztek burzliwym wydarzeniom politycznym, ktre radykalnie zmieniay oblicze spoeczestwa i kultury1. By moe dzisiaj taka perspektywa nie wchodzi w rachub (jak pisze Zygmunt Bauman, spoeczestwo wspczesne ze swoj ideologi konsumpcjonizmu okazao si znakomit maszyn tumaczc, ktra przekada diagnozy spoecznych problemw na jzyk prywatnych trosk, rozdrabniajcych moliwy protest zbiorowy2), niemniej wykluczy jej nie mona. Skutkiem spoeczno-kulturowych uwika modoci jest wyduajcy si na doroso kryzys adolescencyjny, ktry od wieku, w ktrym osiga swoje apogeum (25+), nosi nazw kryzysu wierwiecza. Dowiadczaj go gwnie studenci ostatnich lat studiw i absolwenci, ktrzy mimo dorosego wieku cigle stoj przed bolesnymi pytaniami o swoj przyszo. To co maj, to dwadziecia pi lat, dyplom w kieszeni i dojmujc niepewno dotyczc dalszej yciowej drogi. Impas decyzyjny, strach przed przyszoci i poczucie izolacji s dominujcymi uczuciami przeywanymi przez dwudziestoparolatkw w obliczu konfrontacji z prawdziwym wiatem. Jako doroli zdradzaj nieumiejtno odpowiedzenia sobie na pytanie: czego chc?, jak ma wyglda moje przysze ycie?, jakim chc by czowiekiem, co chc osign?. Dowiadczaj poczucia rozczarowania dorosoci, ktra nieodwoalnie zmusza do podjcia wicych decyzji yciowych. Poczucie, e nie mona popeni bdu, wywouje strach przed porak (ktra moe okaza si porak totaln) i niech do podejmowania wanych decyzji yciowych. Dom rodzinny, w ktrym modzi dowiadczajcy takich problemw chtnie zostaj duej, staje si gwarantem bezpieczestwa i form azylu zdejmujc cz odpowiedzialnoci za wasne ycie. Cige porwnywanie si z rwnolatkami, ktrzy ju podjli1 2 Przykadem kontestacje modzieowe w latach 60. XX w. na Zachodzie czy rewolucja Solidarnociowa w Polsce. Z. Bauman, Wieloznaczno nowoczesna. Nowoczesno wieloznaczna, PWN, Warszawa 1995, s. 317-318.
38
Jacy S Modzi?
zobowizania przypisane dorosoci, zaoyli rodzin i rozpoczli karier zawodow, czyni ich pooenie jeszcze trudniejszym3. Niepewno przyszoci i wraenie niegocinnej teraniejszoci skaniaj do budowania strategii yciowych o moratoryjnym (odraczajcym i ucieczkowym) charakterze w stron rozwiza prowizorycznych, tymczasowych lub w stron samotnoci. Bdziemy mieli okazj przekona si o tym niejednokrotnie w raporcie o modych dorosych i modziey.
2.1. Sprawy wane i preferencje ycioweZ wielu diagnoz wynika, e dzisiejsza modzie to nie jest pokolenie, ktre chce zasadniczo zmienia wiat, raczej chce si do niego zaadaptowa. Wpywa na to kilka okolicznoci. Min wiek wielkich ideologii. Dzi nawet ideologie s bezideowe i nie maj wikszego politycznego znaczenia. Nie przebijaj si zwaszcza do wyobrani i wraliwoci politycznej modych. Zastpiy je bardziej przyziemne i bardziej zindywidualizowane przekazy. Spord nich najbardziej urzekajcy, konsumpcjonizm, poprzez utosamianie wolnoci z wolnoci konsumpcji, przenosi punkt cikoci z tego, co wsplne i publiczne, na to co jednostkowe i prywatne. Modzi myl dzi przede wszystkim tymi kategoriami. Czy zatem mog by rozwaani jako wany zasb spoeczny, ktrego energia mogaby by wykorzystana w procesie dalszej modernizacji kraju? Zdecydowanie tak. Dzisiaj innowacyjny sens modoci zawiera si nie tyle w potencjale buntu, co w kompetencjach, charakterze aspiracji i de yciowych modych ludzi.Rys.2.1. Co jest w yciu wane? Odpowiedzi 19-letniej modziey w 1976 i 2008 roku41976 Udane ycie rodzinne Przyja Bycie uytecznym Presti i szacunek Dobre wyksztacenie Interesujca praca Due pienidze Barwne ycie Spokojne ycie 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 2007
rdo: Badania warszawsko-kieleckie S. Nowaka (lata 70. XX w.), badania wasne: Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso (N = 1096). 3 4 A. Robbins Wilner, Quartelife Crisis. The Unique Challenges of Life in Your Twenties, Jeremy P. Tarcher/ Penguin 2001, s. 4. Uwzgldniono odpowiedzi bardzo wane i wane.
39
Jacy S Modzi?
S dobrze wyksztaceni, ambitni, odpowiedzialni, ich aspiracje i ch osigni dobrze wpisuj si w logik spoecznych przemian. S cigle liczni i jako reprezentanci wyu demograficznego skuteczniej mog wywiera presj na zmiany. Jednoczenie, z tych samych powodw, s pokoleniem, ktre za modo, przypadajc na czasy wyjtkowych, acz trudnych przemian, paci wysok cen: ograniczonych szans na doronicie, trudn do osignicia niezaleno finansow, ryzykown przyszo, dylematy zwizane z zakadaniem wasnej rodziny. Czy rzeczywicie jest to zasadniczo inne pokolenie? Czy wiat wartoci nowej modziey jest inny ni ich rwnolatkw z przeszoci? (rys. 2.1) Najprostsze porwnywalne dane ukazuj niezmiennie wysok w hierarchii wanoci pozycj rodziny udane ycie rodzinne jest podkrelane jako sprawa bardzo wana zarwno przez dawne, jak i przez nowe mode pokolenie (przez nowe nawet bardziej). W tym sowie kluczu zawiera si szczcie osobiste i mio, najwyej dzi cenione przez najmodsze kohorty modziey. Drugie podobiestwo dotyczy relatywnie niskiego wartociowania spokojnego ycia. W innych kwestiach charakterystyki dawnej i nowej modziey wyranie si rozchodz. Dzisiejsza modzie dalece bardziej ceni sobie nie tylko dobre wyksztacenie, interesujc prac, due pienidze czy barwne ycie a wic wartoci najczciej jej przypisywane, lecz rwnie przyja, poczucie bycia potrzebnym i uytecznym, presti i szacunek u ludzi (cechy rzadziej kojarzone ze wspczesn modzie). W sposobie ujmowania spraw wanych przebija si potrzeba wolnoci (wyboru, autokreacji) i autoafirmacja. Porwnania z dawn modzie ukazuj, e dzisiejsi modzi s generacj bardziej barwn i bardziej wyrazist, odbierajc wiat i wasne ycie bardziej intensywnie z dalece mniejszym pierwiastkiem obojtnoci. Wicej spraw jest dla nich wanych, wicej modych podkrela ich wag w swoim yciu i niemal wszystkie s bardzo wysoko oceniane (rys. 2.2).Rys. 2.2. Co jest w yciu wane? Odcienie ocen wspczeni 19-latkowie (2007)Bardzo wane Wane Udane ycie rodzinne Przyja Bycie uytecznym Presti i szacunek Dobre wyksztacenie Interesujca praca Dobrze patna praca Due pienidze Barwne ycie Spokojne ycie Brak naogw Odpowiednie towarzystwo 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% rednio wane Mao wane Niewane
rdo: Badania wasne: Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso.
40
Jacy S Modzi?
Filarami s, z jednej strony, wartoci afiliacyjne (udane ycie rodzinne, szczcie osobiste i przyjanie), z drugiej za praca zawodowa jako rdo osobistych satysfakcji, wysokich dochodw i gwarancja odpowiedniego poziomu ycia. Wyksztacenie cenione jest przede wszystkim ze wzgldu na spodziewane w przyszoci profity modzi wiedz, e bez dobrego wyksztacenia nie zdobd dobrej pracy i wysokich dochodw. Te za czyni ycie nie tylko bezpiecznym, lecz rwnie przyjemnym, barwnym i znajdujcym spoeczne uznanie. Wyksztacenie stanowi klucz do trzech bardzo wanych obszarw ycia i trzech rodzajw potrzeb: bezpieczestwa, poziomu i jakoci ycia oraz prestiu. Nic dziwnego, e w obrbie strategii edukacyjnych koncentruje si dzi podstawowy wysiek, najwiksze inwestycje i emocjonalne zaangaowanie modziey. Warto zwrci uwag, jak wyrniajca si jest dbao o brak naogw czy unikanie nieodpowiedniego towarzystwa, co moe wiadczy o dystansowaniu si wobec zachowa i rodowisk ryzykownych, mogcych sprowadzi na z drog lub (jak w przypadku naogw) o torowaniu sobie drogi przez nowe style ycia w rodowisku modziey, w centrum ktrych jest dbao o ciao, kondycj i zdrowie. Pomidzy kohortami kilkunastoletniej modziey nie ma wikszych rnic preferencji, ale modzi doroli w niektrych kwestiach wyranie si od nich rni (rys. 2.3). Moe to by zarwno efekt odmiennej fazy ycia, jak rwnie odmiennych socjalizacyjnych wpyww. Nastolatki s w wikszym stopniu dziemi nowego ustroju i nowej fali wpyww, modzi doroli reprezentuj raczej midzy-pokolenie. Nie wartociuj tak wysoko wyksztacenia, barwnego stylu ycia, bardziej za to ceni potrzeb bycia uytecznym, spokojne i mniej wymagajce ycie oraz brak naogw. Swymi wyborami dowodz, e s bardziej konwencjonalni i/lub bardziej racjonalni. W kilku jednak kwestiach potwierdzaj swoj przynaleno do tego samego porzdku aksjonormatywnego z rodzin i szczciem osobistym, prac i odpowiednim standardem ycia jako filarami.Rys. 2.3. Co jest w yciu wane? Preferencje rnych generacji modych (2007)16-latkowie Udane ycie rodzinne Przyja Bycie uytecznym Presti i szacunek Dobre wyksztacenie Interesujca praca Dobrze patna praca Due pienidze Barwne ycie Spokojne ycie Brak naogw Odpowiednie towarzystwo 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 19-latkowie 30-latkowie
rdo: Badania wasne: Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso.
41
Jacy S Modzi?
Preferencje te rodz oczywiste dylematy powica si gwnie pracy zawodowej czy powica si gwnie rodzinie (rys. 2.4); stara si uzyska jak najwysze wyksztacenie, zdobywa wiedz czy stara si zarabia jak najwicej pienidzy (rys. 2.5); y skromnie i oszczdnie czy dy do przyjemnoci yciowych? (rys. 2.6).Rys. 2.4. Co lepiej: powica si gwnie pracy czy rodzinie? (2008)19-latkowie 50% 40% 30% 20% 10% 0% Powica si pracy zawodowej Powica si gwnie rodzinie Trudno wybra 30-latkowie
rdo: Badanie wasne: Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso.
Dylemat pierwszy jest, jak wida, bardzo trudny do rozstrzygnicia zwaszcza w przypadku tych, dla ktrych jest on realny i osobicie dowiadczany (30-latkowie), niemniej zarwno modsza, jak i starsza generacja modziey zdecydowanie czciej rozstrzyga go na korzy rodziny.Rys. 2.5. Co lepiej: inwestowa w wyksztacenie czy jak najwicej zarabia? (2008)19-latkowie 50% 40% 30% 20% 10% 0% Uzyska jak najlepsze wyksztacenie Jak najwicej zarabia Trudno wybra 30-latkowie
rdo: Badanie wasne: Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso.
Mniej wtpliwoci budzi drugi dylemat inwestowa w jak najlepsze wyksztacenie czy jak najwicej zarabia? Analizy sytuacji na rynku pracy dowodz, e jedno (wyksztacenie) jest warunkiem drugiego (pienidzy), najwyraniej jednak u czci, zwaszcza modszej modziey, nie wystpuje tak oczywisty zwizek midzy tymi dwiema sprawami, a mniejsza liczba wtpicych wrd dziewitnastolatkw moe dowodzi wikszej polaryzacji pogldw w tej mierze.42
Jacy S Modzi?
Rys. 2.6. Co lepiej: y skromnie i oszczdnie czy dy do przyjemnoci yciowych?19-latkowie 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% y skromnie i oszczdnie Dy do przyjemnoci yciowych Trudno wybra 30-latkowie
rdo: Badanie wasne: Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso.
Dylemat trzeci budzi najmniej wtpliwoci, zwaszcza wrd modszej modziey zaledwie 10% dziewitnastolatkw ma trudnoci z podjciem decyzji jak zasad naleaoby si w yciu kierowa, co wybra: ycie skromne i oszczdne czy te barwne i pene przyjemnoci. Ponad 60% wybiera opcj drug. Jednoczenie w innej konfiguracji przyjemnoci wyranie przegrywaj z osiganiem wanych celw yciowych w wyborach modziey. To e w yciu waniejsze s przyjemnoci ni koncentracja na wanych celach yciowych wskazao 43% Polakw w wieku 18-29 lat, znacznie jednak wicej modych (57%) stwierdzio, e waniejsze jest osiganie wanych celw yciowych5. Jakkolwiek preferencje dla hedonizmu s i tak wyraniejsze wrd modych ni rednia dla ogu Polakw (36,7%), to nie s one na tyle wane, by przesania osiganie wanych yciowych celw. Nie cz si przede wszystkim ze szczeglnym wartociowaniem rzeczy. Du wag do dbr materialnych przywizuje 40% modych w wieku 18-29 lat, sdzc zazwyczaj, e s one miar yciowego sukcesu (33%)6.
2.2. Autocharakterystyki i orientacje ycioweW autocharakterystykach modzi najczciej odnosz si do najrozmaitszych cnt moralnych i mikkich cech charakteru mwi o sobie, e s uczciwi, szanujcy innych, dbajcy o wizi rodzinne, przyzwoici, wraliwi na to, co dzieje si w wiecie i na sprawy innych ludzi (rys. 2.7). Podkrelaj swoj skromno, oszczdno, zwyczajno, w nieco mniejszym stopniu (powyej 60%) ambicje i wytrwao w deniu do celu, zaradno i przebojowo. Nastolatkowie w swym wasnym mniemaniu s przede wszystkim uczciwi, uczuciowi wraliwi na wiat i ludzi, nieco rzadziej dbajcy o wizi rodzinne, szanujcy innych ludzi, znacznie rzadziej ni modzi doroli przestrzegaj norm moralnych (rnica 28 pp.). Znacznie rzadziej te maj poczucie zwyczajnoci wasnego Ja, nie wyrniania si wrd innych ludzi. Jeszcze rzadziej przypisuj sobie religijno czy mylenie o kraju. Ambicj, wytrwao w deniu do celu, przebojowo i zaradno,5 6
Diagnoza Spoeczna 2009.Ibidem.
43
Jacy S Modzi?
ale te skromno i oszczdno odnosi do siebie ponad poowa modziey, walory intelektualne (dobre wyksztacenie, inteligencj, krytycyzm) przypisuje sobie daleko mniej ni poowa. Modsi i starsi w podobnym stopniu s zdeterminowani, gdy idzie o realizacj yciowych ambicji i planw, rni ich nieco rozoenie cech ascetycznych i tych bardziej barwnych, sentymentalnych i tych pragmatycznych. Niezalenie od tych rnic w obu generacjach chodne i twarde, bardziej pragmatyczne cechy charakteru czciej odnosz do siebie modzi zwizani z wyszymi statusami czciej dostrzegaj u siebie, jako wyrniajce, walory umysu, aktywne postawy wobec ycia, sabsze identyfikacje z ideologicznymi wsplnotami. Modzie przypisana do niszych statusw czciej odbiera wiat przez emocje, czciej przypisuje sobie cech zwyczajnoci i mimikry, czciej te dokonuje autocharakterystyk ze wskazaniem na cnoty (przyzwoitoci, bycia rodzinnym, religijnym, patriot).Rys. 2.7. Autocharakterystyki modych dorosych i modziey (2007)16/19-latkowie Szanujcy innych Uczciwy Uczuciowy, wraliwy Rodzinny Przyzwoity Ambitny, wytrway Przebojowy, zaradny Skromny Oszczdny Zwyczajny Krytyczny Zdystansowany Inteligentny Religijny Mylcy o kraju 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 30-latkowie
rdo: Badania wasne: Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso.
Postawy bierne i niewielkie wymagania wobec ycia nie s domen modych. Minimalici, ktrzy nie maj wysokich aspiracji, mierz na spokojne i bezpieczne ycie, stanowi margines (5% modych dorosych oraz 11,5% modszej modziey). Marzyciele o wysokich aspiracjach do dostatku, barwnego i wygodnego ycia, ale ze sabymi przesankami do sukcesu stanowi 20% modych. Razem z minimalistami tworz mao aktywn i raczej sabo odnajdujc si w rynkowej rzeczywistoci mniejszo. Pozostali reprezentuj typy ambitne i aktywne. Rni ich poziom44
Jacy S Modzi?
i rodzaj oczekiwa yciowych. Zorientowani na wzory mieszczaskie i przecitne statusy (konwencjonalnie ambitni) stanowi gwny strumie starszych rocznikw modziey (43,2%). Modszych czciej urzekaj niekonwencjonalne wzory ycia: barwne, niecodzienne, z du wag przywizywan do nieprzecitnych karier i wyraf
