Ale>ilikte Kurban Ritiieline Yaldajtm ALEViLiKTE KURBAN RiTU ELiNE A St ructural-Functional Ap proach to the S acrifice Ri tual in A ievi sm E ine analytische Annaherung an die F unktion von O pfergaben als rituelle Praktik im Alevitentum N :Q Serkan KOSE* DOl : 10.24082/ abked.2017.15.007 Alevi inanc1, ocak ve dedelik kurumlanrun zeminini Cemler, Alevi inancmm temel eylem mekanizmasm1 meydana getirirken, kurban ise soz ko nusu rittiellerin i?letim sistemi ola.rak goriilmektedir. Kurban ister kanh ister kans1z olsun, cemin merkezinde y er almaktad!r. <;:ah?manm temel hipotezi, Alevilikte kurbanm cern erlciru i<;:inde merkezi ritiiel uygulama olmastd!r. Bu dogrultuda, gerek alan gerek literatiir taramasmdan elde edilen bilgiler uzerinden inceleme yapumas1 planlanrm?tl!. yapmm varhguu mekanizmanm olmasqla a<;:1klayan ve i?levsiz bir yap1nm y ok olmasmm muhtemel oldugunu ileri suren yontem Dolay lSl yla bir yandan Alevilikte kurban ritiieline fa.rkh yon tern kullana.rak inceleme saglanacak, diger yandan soz konusu inancm i<;:erisinde kurban ritiielinin konumu gorlilecektir. Soz konusu ha.reketle iki yonlti ama<;: Birincisi, kurban rittielinin i\J.evi inana baglarmndaki i?levsel durumu ve yaptya etkisi, ikincisi ise Eski Turk inana ve Alevilikte icra edilen kurban ritiielinin Anahtar Kelimeler: Alevilik, kurban ritiieli, eski Turk inanc1, halk bilim, teori. "' Aq. Gor., Hac t Veli UniYersitesi, Fen-Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyatt Bolfun u. ------------------ Dergisi / 2017 / 15 149
23
Embed
:Q - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D03540/2017_15/2017_15_KOSES.pdf · muhtemel oldugunu ileri suren yaptsal-i~levsel yontem kullanlirm~tlr. DolaylSlyla bir yandan Alevilikte kurban
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Ale>ilikte Kurban Ritiieline Yap1Sal-i~lenel Yaldajtm
ALEViLiKTE KURBAN RiTUELiN E YAPISAL-i~LEVSEL YAKLA~IM
A Structural-Functional Approach to the Sacrifice Ritual in A ievism
E ine analytische Annaherung an die F unktion von O pfergaben
als rituelle Praktik im Alevitentum
N :Q
Serkan KOSE*
DOl: 10.24082/ abked.2017.15.007
Alevi inanc1, ocak ve dedelik kurumlanrun va.rh~yla me~ru zeminini
olu~turmaktad!r. Cemler, Alevi inancmm temel eylem mekanizmasm1
meydana getirirken, kurban ise soz konusu rittiellerin i?letim sistemi ola.rak
goriilmektedir. Kurban ister kanh ister kans1z olsun, cemin merkezinde
yer almaktad!r. <;:ah?manm temel hipotezi, Alevilikte kurbanm cern erlciru
i<;:inde merkezi ritiiel uygulama olmastd!r. Bu dogrultuda, gerek alan
ara~tumasmdan gerek literatiir taramasmdan elde edilen bilgiler uzerinden
Babagan koluna m ensup ki~ilerle yapilan gorii~mede, dolu ic;:menin yemin etmek
anlanunda kullamld!~yla ilgili bilgiler derlenmi~tir. D olaylSlyla ikrar ve musahip
3 Kentlerde dernek, vaklf gibi <;e~itli kiiltiir kurumlan taralindan icra edilmeye <;ah~Jan
cemlerde ikrar cemlerinin i~levinden uzakla~tlg, tespit edilmi~tir. Ancak geleneksel anlamda klrsal kesimde ocak-dede-talip ili~kisinin stkl bir ~ekilde ya~andt& ortamlarda ikrar kurbaru cem erkantrun sistemli olarak denm ettigi soylenebilir. Konuyla ilgili c;ah~ma ic;in bk. Ali Yaman (2003: 331-356).
------------------- A1evi1ik-Bekta~ilik Ara~tlrma1an Dergisi / 2017 / 15 157
SerlcanKOSE
cemlerinde sunulan kurbanlll asJ temel i~levi, inant;: yaprSllll bi)imlendirmesidir. ikrar
ceminde sunulan ktu:banlan, E ski T iirklerde goriilen ant it;:me ritiielleriyle birlikte
degerlendirmek gerekmektedir. Bilindigi iizere E ski T iirklerin an t torenler·inde
Kurbanm Anatomisi: Alevilikte Kanh Kurbanm P ars:alan ve Payla~1m1
Alevi inan<) sistemi baglan11nda ileri siiriilen yukan daki bilgiler, bir yandan yaprsal
i~levsel d iger yandan performans teorinin temel paradigmalan yla olu~tunumu~tur.
Ote yandan Alevilikte kurban ritiiellerinin Eski T iirk inans: sistemindeki kurban
uyguJamaJanyJa kar~l]a~tmJmaSllllll yapllmasr, ko nUlllUl btitiin}iigti a<;:rSllldan onem
arz etmektedir. Bu baglamda, E ski Tiirk inans: sistemiyle Alevilikteki kanh kurban
ritiiellerinin kar~lla~t1rllmas1 sadece h.-tuba11111 pars:alan ve payla~m11 baglalll111da
degerlendirilecektir.
Geleneksel ya~am bi<;:iminde, toplumsal dtizenin ve gtivenligin saglanmasi,
hiyerar~ik yapu11n korunmasryla miimh.-tin goriinmektedir. Siyasi ve dini/ inans:
otor·itesinin denetiminde ger<).ekle~tirilen kanh kurbanr·itiiellerin de, kurban hayvanu1111
biitiiniinii olu~nuan p ars:alan iiyeler arasmda payla~tlnhr. Grup iiyelerine onderlik eden
boy beyi ve inans: lider·i, dini-mitik anlamda kozmosun ba~at unsurlan ; sosyo-kii!tiirel
baglamda ise hiyeraqik diizenin denet!eyicisidir. Hiyerar~ik olu~umun en iistiinde
yer alan bu ikili yapll:anma, aym zamanda top!tunsal yapu11n i~levsel mekanizmasma
i~aret etmektedir. Kanh kurban hayvar1111111 biitiin i<)inde pars:alara ayrllarak payla~rllll,
kaostan kozmosa donii~iimii temsil e tmektedir. Bu dognumda Tiirk h.-tiltiir evreninde,
kanh h.-tubanlann parc;:alan siyasi baglamda o toritenin me~ruiyetini saglarken in ans:sal
diizlemde kozmos ozelligi gostermektedir. T iirk devlet geleneginde sumuan kanh
kurbanlar soy esasma dayah onuma diizenine gore payla~llmaktadrr. N itekim T iirk
inan<) sisteminde, Oguz boylamun <)e~itli kunutay ve to renlerde belirli bir onuma
diizeni vardu. Her boyun kendine ait mevki-o runlarn11114 o lmasr, geleneksel
toplantl!arda surmlan kanh kurbanlam1 payla~llmas1 konusuna da etki etrni~tir. E btu
Gazi Bahadu H an'm.Jecere-i Terdkime (46-47) adh eserinde, 24 Oguz boyunun onuma
diizeni ve ~olenlerde surmlan kurban hay\'arllllln payla~llmasr hakkmda aynntlh
4 Orun ve Ulu~ hakbnda aynnbh bilgi ic;in bk. Abdwkaclir inan (1998). Aynca Turk kulrurtinde Oguz boy adlanrun orun kavrarmyla ili~kisi uzerine yapJan bir degerlenclirme ic;in bk. LeYent Kurgun (2006).
160 Forschungszeitschrifl iiber das Alevitentum und das Bektaschitentum I 2017 I 15 ----------
Ale>ilikte Kurban Ritiieline Yap1Sal-i~lenel Yaldajtm
bilgiler vardu:. E sere gore, boy beyi Gtin H an ~tadu:m ba~ ko~esine oturur ve ona
hayvanm ba~r, sut klsnu, kuyruk sokumu ve bagn; ~tadmn i~t e~igine Irkll A ta onu:ur
ve ona gogsti; G tin Han'm sag tarafmdaki ~tadua btiytik oglu Kayr ve ona da hayvamn
sag a~rkh iligi pay olarak verilir. Kayuun ~tadmnm o ldugu sag taraftan ba~lamak tizere
uzapp giden be~ ~tadu vardu ve buralarda Alka evli, Yazu, Dodurga, Av~ar, Begdili
boylan yer ahr. O guzun sozti edilen bu boylann a suasryla kurban hayvamnm sag kol
iligi, sag yan ba~r, sag oyluk ba~r, sag oyluk, sag sutl dagrtllmaktadu:. Sol tarafta ise
suasryla; Bayudu, <;avundur, Salur, Alayuntlu , Igdu: ve Ava onu:maktadu. Bu boylann
da hayvamn sol tarafmdaki par~talan payla~tlnlmaktadu. Boylara kurban hayvamn
payla~tlnlmasmda. Gtin H amn etkin bir role sahip o ldugu gorlilmektedir. Dolap sryla,
boy beyi ya da hakan, dtizenlenen toplantllarda yonetici konumundadu:. Aynca
ritiieli gererekle~til-ilir. Rakuun hazulanru~ ortamda ate~ yakilir ve demirden bir kazan
konulur. Toplantlya katllan erkekler ate~in sag ve karunlar sol tarafma ges:erek claire
~eklinde oturur. Rakl iermeye, ev sahibinin i<;:kiyi tahta fincanla sol elinde m tmasr ve
sag eliyle ate~e bir miktar atmasryla ba~larur (Hassan, 2000: 1 06). Potapov (1960: 73) ,
Altay T iirklerinde goriilen rakl ya da daha eski is:ecek o larak klrruz ierme gelenegiyle
ilgili benzer uygulamalardan bahsederek Ozbek Tiirklerinde hanedan mensuplannm
diizenledikleri boza is:me ritiieli hakklnda bilgi verir. Sozii edilen ritiielde, boza
iermek ierin belirli bir hiyerar~ik d iizenin oldugu belirtilir. Ba~ ko~ede tor (bey), onun
sa~nda ve solunda ata!tlelar, sag atahgm yarunda 1~1k agasr, kaprda ise J'asavttf denilen
ki~i durur. T orende bozanm da~tlrru to r (bey) olarak adlanrunlan ki~iden ba~lar.
Potapov, Altay T iirklerinin klrruz ve rakl ierme gelenegiyle Ozbek Tiirkler·inin boza
ierme geleneginin benzer ozellikleri hakklnda bilgiler ver·ir. Ortak olarak hazulanan ve
ortakla~a tiiketilen is:kilerin, ilkel hayatln bir getirisi o ldugunu ifade eder. Dolayrsryla,
T iirk diinyasmda rakl, klrruz, ~arap ya da adma her ne denilirse denilsin alkol i<)erikli
ierecekler·in gerek sas:rlarak gerek belirli toren uygulamalannda is-ilerek sunuldugu, bu
ritiiellerde iiretim ve tiiketimin ortakla~a gers:ekle~tigi belirtilebilir.
T iirk kiiltiirii ve inaner dogrultusunda yukanda verilen bilgiler ve uygulamalar
Anadolu cografyasmda Alevi inans: sistemi is:inde yer almaktadu-. E ski T iirk inaner
sisteminde de ayru adla ifade edilen dolu alma geleneginin belirli bir diizen i<)erisinde
icra edildigi soylenebilir. Dolu, dem gibi ifade ~ekli yanmda soz gelimi Denizli
<;aleraklrlar'da ya~ayan Bekta~i toplulugtmda raklya a~·az;lt ~araba ise k tz;ldeli aduun
verildigi goriilmektedir. Soz konusu adlandumalarda gizli bir dilin kullamlarak
kutsalligm totemsel donii~iimii yer almaktarur. O te yandan Alevi inaner sistemi
baglarrunda, dem ahna ritiielinin kokeni j\ fuhammed peygamberin 1-firaer olayma
7 Anadolu'da Alevi c;an kavramt adt alnnda ttim Alevi inanctna mensup oc.aklan n dem-dolu gelenegine sahip olmadtgtnt belirtmek gerekmektedir. Soz gelimi, Kurenan ocag,nda, cem erlcirunda dolu yer almamaktadtr.
------------------ A1evi1ik-Bekta~ilik Ara~ttrma1an Dergisi / 2017 / 15 165
SerlcanKOSE
dayandmlrnaktadu . i\tluhammed Pi!ygamber mirar doniifii K.trklar cemine gelir. Selman bir fane
iiziimiin Slf)'ttntl pkanr ve bunu bir k it i irer, ancak hepsi irmit olur. Bu uzum Sti)'Hna dolu adtnt
~-erirler. 1\lfest olurlar ve semaha dumrlar. Soz konusu anlatl, bir yandan cern diger yandan
dolu geleneginin kokeniyle ilgili goriilrnektedir.
YapJan alan ara~tlrrnalanndan cern erkanma giren her yiyecek ve is:ecegu1
kurban olarak algJand.tg1 ve dolay1s1yla dolu o larak adlanduJ an alkollii i)eceklerin de
dualanarak kurban forrnuna ge<;:tigi tespit edilmi~tir. D olu, bir s:ay bardaguun i)inde
olur ve sag el sol eli kapsayacak ~ekilde avus: icrerisu1e almarak su lamr. Cerne gelen
ki~iler bu ~ekilde cemde bulunarak dedenin doluyu dualarnasuu bekler. D aha sonra
dede bu icrkiden bir yudurn alarak doluyu ni~anlar ve bu sayede dolu kurban forrntma
girer. D olu is:rnenin belirli bir edep ve erkam vardu. Cernde, denetimi saglay1C1 i~levini
iistlenen dede doluyu dualad!ktan sonra, cerndeki d iger ki~ilerle birlikte doludan icrer.
l )ile11 her dohumn a:rdmdan giilbeng okunur. G ozcii, dede11in kontroliinde cernde
i)ilen dolumm i)ilme anuu soyler. D o lay1s1yla her biri birbiri is:erisine ges:mi~ ritiiel
davram~lardan olu~an bir ortam saglanu.
Alevi u1ans: sisteminde dolu yukanda bahsedildigi iizere icrilm ek suretiyle oldugu
gibi defile birkas: damla akltllarak da kurban ~eklinde yer alrnaktadu. j\ fanisa Salihli'ye
bagh K abazh ko)iindeki Bekta~iler soz konusu delile dolu darnlatlna ritiielini, de/iii
tf)'andmrken gercrekle~tirrnektedir. Ote yandan Erdebil siiregine gore hizrnetlerini
)iiriiten Ankara c;:ubuk, <;ankln ~abanozii merkezli be~ ocagm cemlerinde saki ilk
derni ocakl!kta yanan ate~in iistiine serper. Bu ate~e serpile11 derne G iirgiir Baba
Dolusu denir. Sonra hazulad!~ kadehlerden birini dedeye gotiiriir. Dede dualay1p
icrer. Os:iincii kadehi ahp baba posttma stmar. Saki, ate~, dede ve baba postuna dem
sunduktan sonra postuna ge)erek bir kadeh dern ahr (Ersal, 2016b: 140) . Sozii edile11
delile dolu sunma uygulamasuun eski T iirk inans: siste!llll1de Gok Tann'ya kurban
ritiiellerinde de be11zer ~ekilde yer ald!g1 ara~t1nc1larca tespit edilmi~tir (!nan, 1986:
56) . Sadece G ok Tann'ya kurban ritiielleru1de degil aym zarnanda Altay T iirklerinil1
ritiielinin c;:rkarllmasr dururnunda, cemlerin i~leyi~inin sekteye ugrayacagr ve inane;:.
------------------- A1evi1ik-Bekta~ilik Ara~tlrma1an Dergisi / 2017 / 15 167
SerlcanKOSE
yaplSllU olu~turan iist yapl kurumlaruun bozulmalara sebep olaca~ soylenebilir. Bu
ac;:1dan baklld1gmda kurban cemin; cern ise ocak kununu ve dedelik kurumunun
var olmasuu saglamaktadu . Birbirine bagh yapuar dizisinin varh~, i~levsel kanahn
olmas1yla ili~kilidir. Kurban ritiielle1·inin cemle1·in merkezinde olmas1 inanc;:sal olu~tun
ve siireklilik mekanizmasnun c;:arkuu dondiiren tmstu oldugtum gostermektedir.
16 8 Forschungszeitschrifl iiber das Alevitentum und das Bektaschitentum I 2017 I 15 ----------
Ale>ilikte Kurban Ritiieline Yap1Sal-i~lenel Yaldajtm
ABDULKADiROGLU, Abdulkerim (1997). "Kastamonu'da Dini Folklor Yep Dini-:ManeYi Halk inan9 an"_ Tiirk Halk E deb[yaft ve Folk/or Ya'{!lart. izrnir: Akaderni Kitabevi.
ACIPAYA1ill, Orhan (1974). Turk[ye'de Dogumla 1/gili A det ve lnanmalann E tnolojik E tudii. Erzurum: Atattirk Universitesi Yay.
A<;A, :Mehmet (1999). "Kazak Ye .K.rgu Tiirklerinde Defin Sonrast Bazt Uygulamalar ve A~ Verme (A~ Toyu)."- M.illi Folk/or Dergisi. S. 43, 24-33.
A!'JOHiN, A.\' (2006). A ltqy jamanlrgma Ait Matel)•aller. <;e" Zeheriya KaradavutJannet Meyermanon, Konya: Komen Yay.
ARSL\~, Mustafa (2016). "Kiilttirel Bellek Baglarmnda Ho~gorii ve Ban~m r ~ Arka.plaru". 2. U luslan:mm Hacr Beklaf .Veli Hofgiirn ve Bart{ 5 empo?J·umu, 8-10 Ekim, \..._,/ • Nev~ehir: Nev~ehir Hact Bekta~ Veli ljniversitesi Yay.
l ~ A;>KUN, Vehbi Cem (2006). Sivas Folkloru. ~; I, Sins: S ins 1000 Temel Eser . . . ,
; ........, ; <;ERIB.A;>, Mehmet; .A~a, :Mustafa (2016). Halk Bilim Ara9ttrmalanrun Tanhi _ I I Halk Bilimi E l Kitabt. Ed. Mustafa .A~a, Konya: Komen Yay. __
~I I ~;?z~;~g:;~;~~~~~;;:~;:~~: ~: ... "'¥'' 1 1 ERSAL, Mehmet (2016a). A levilik: Kavramlar ve Ocak Sistemi-t:;ubuk Hatzast Ornegi-.
Ankara: Gazi G niversitesi T iirk Kiilttirii Ye Hact Bekta~ Veli Ara9ttrma 1Ierkezi Yay.
ERSAL, 1Iehmet (2016b). AleYi !nan<;: Sisteminde Dem Kiiltti ve Dem Gelcli Semahlan. Turk Kiilturo ve Hacr Bekiaf Veli A m{ftmta Dergisi. S. 77.
GOKALP, Ziya (1991). Turk U;garlrgr Tarihi. Istanbul inkilap KitabeYi.
HARVA, Uno (2015). A ltqy Panteonu Miller, Ritueller, lnanflar ve Tannlar. <;ev. Omer Suve.ren, Istanbul: Dogu Kiittiphanesi Yay_
HASSAN, Omit (2000). Eski Turk Toplumu Ozerine l ncelemeler. Istanbul: Alan Yay.
!NAN, Abdiilkadir (1998). "Eski Tiirklerde Ye Folklorda Ant". Makaleler ve
------------------ A1evi1ik-Bekta~ilik Ata~tlrma1an Dergisi / 2017 / 15 169
SerlcanKOSE
l ncelemeler. C. I.. s. 317-330. Ankara ITK yay.
i NAN, Abdulkadir (1998). "Orun" Ye Oiu~ Meselesi I- 1Ievki-Orun Hukuku". Makaleler ve lncelemeler. C. I.
KA?G.ARLI MAHf-iUD (1982). Divanu Lugati't-Turk. Haz. Besim .Atalay, C. I, Ankara TDKYay.
KURGUN, Levent (2006). "Denizli ilinde Boy Adlanndan Kaynaklanan Orun Adlan". Turk Kiiltiirii ve Hacr Bekiaf Vek' A ra{ftmta Dergisi. S. 39,33-42.
LVOV.A, E. L., Oktyabrskaya i. V, Sagalayev, A. M., Usmanova, 11. S. (2013). Cuney Sibir;·a Turklerinin Geleneksel Dun_ya Giirii{leri-Simge ve Rituel, C. II, <;ev. Metin Ergun, Konya: Kamen yay.
MALiNOWSKi, Branislaw (1990). Bif;•u, Bilim ve Din. <;:e\: Saadet Ozkal. istanbul Kabalc1 Yay.
NOY.A!.'J, Bedri (2006). Butun Yonleriyle BekfO{ihk t-e Alevilik. C. VII, Haz. ?akir Kes:eli . .Ankara: .Archs: Yay.
OGUZ, M. Oc.al (2014). "Ara~tlrmalann Tarihi". Turk Halk E debfyaft E l Kitabt. Ed. M. Oc.al Oguz, Ankara: Grafiker.
ORKUN, Huseyin Nanuk (1950). "Eski Turkler Nasli Yemin Ederdi?". Resimli Tarih Mecmuast, S. 9, 349-350.
POTAPO\~ L. P. (1960). "Gos:ebelerin i btidai Cemaat Hayadanru Anlatan <;:ok Eski Bir Adet''. Istanbul Oniversitesi E debf_)'af Fakultesi Tarih De7,isi. C. IX. S. 15.
RADCLiFFE-BRO\~, A R. (1952). Structure and Function in Primitive Socie!J'. Great Britain: The University Press Aberdeen.
RADLOFF, \'{lilhelm (1954). Sibir;•a'dan C. I, <;ev. Ahmet Ternir, Ankara: Maarif Bas.meYi.
ROUX, Jean Paul (1999). E skifag ve Ortarag'da A ltq;• Turklerinde Oliim <;e,-. Aykut Kazanc1gil, istanbul:Kabalc.• Yay.
SEL<;UK, Ali (2005). Tahtactlar: Mersin Tahtacrkm Ozerine Bir A rtl{ftmta. istanbul Yeditepe Yay.
SEL<;UK, .Ali (2016). '1\.n~a Bac.liliarda Adak" . ZJWT (Zeit.·chrift fur die Welt der Turken) Dergisi, C. 8, No.3.
YALMA~, Ali R.za (1977). Cenupta Turkmen OJ'maklan. C. I, Ankara: KB Yay.
YMIAN, Ali (2003). 'i\nadolu Alederinde Otoritenin El Degi~tirmesi: Dedelik Kurumundan KUltlirel Organizasyonlara". Bilgi Toplumunda A levilik. Haz. i brahim Bahachr, .Almanya: Bielefeld Alevi KUltlir 1Ierkezi Yay.
Yi\ l\IAN, Ali (2007). A levilik ve Kt:i(!!ba{ltk Tarihi. istanbul Nokta Yay.